«Άλι που να…»: Λαογραφικές και γλωσσολογικές...

Μ α ρ ί α Ξ ε φ τ έ ρ η

Γλωσσολόγος, κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης στη Γλωσσολογία

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

«Άλι που να…»: Λαογραφικές και γλωσσολογικές εκφάνσεις

της απεραθίτικης κατάρας

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μνημεία του προφορικού λόγου του ελληνικού λαού

• δημοτικά τραγούδια

• επωδές/ξόρκια

• ευχές και κατάρες

• αινίγματα

• παροιμίες

• μύθοι

• ευτράπελες διηγήσεις/αστειολογήματα

• παραμύθια

• παραδόσεις/θρύλοι κ.λπ.

μικρές μορφές, μικροκείμενα (minor forms)

του λαϊκού πολιτισμού

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Κατάρες ~ Επωδές

Και ια να ξεμαθιαστή ο ματιασμένος του λέσι: «Φτου, φτου μάτι σε βαστά; Άλλοι που να χυθεί το κακό μάτι, τρεις βολές. Αν είν’ από μάτι να χυθή, αν είν’ από γλώσσα να σαπηθή, αν είναι από υναίκα να πρηστού ντα βυζά τζοι, αν είναι απ’ άντρα να πρηστούν τα ρχείδια ντου. Αυτά είν’ ιθιά.

Ψηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», Λαογραφικό Αρχείο και Μουσειακή Συλλογή του Πανεπιστημίου Αθηνών, χφ. 366 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, Σοφία Μυτιληναίου, 1968).

Που να χυθεί το μάτι dου

Άλι που να φάει η σαπίλα τη γλώσσα σου

Ω που να πρηστού dα βυζά σου Που να πρηστούν οι ρώες σου Που να πρηστούν οι ρώες τω’ βυζώ’ σου Ω που να πρηστού dα ρωαλίδια τζη Ας πρηστούν οι ρώες τση dαbουροβύζα…, dαbουρορρώα…

dαbουρόρχης…

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

• Επίκληση θεϊκών ή δαιμονικών δυνάμεων, της φύσης, της μοίρας, της τύχης κ.λπ.

• Η κατάρα κινείται ανάμεσα στο δίπολο «φυσικό» / «υπερφυσικό».

• Δίπολο του Χριστιανισμού: ο κόσμος συγκροτείται από δύο πόλους: τον Θεό και τον Διάβολο, το καλό και το κακό αντίστοιχα.

Μαγικοθρησκευτικός ή μαγικοφυσικός λόγος

κοινωνία και πολιτισμός, κοινωνικές σχέσεις και

αντιλήψεις, συμβολικές αξίες, σχέσεις κυριαρχίας

καθετί που βρίσκεται πέρα από τα όρια του «φυσικού», εκφράζοντας ανάλογες κοινωνικές νόρμες, αξίες

και συμβολισμούς

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

• Επιφάνεια: Η κατάρα αφορά ένα εκφώνημα που απαγγέλλεται βιαστικά και σε στιγμές ψυχολογικής συγκίνησης από ανθρώπους που, μην έχοντας άλλον τρόπο ή δύναμη να προξενήσουν κακό σε κάποιον ή σε κάτι που τους έβλαψε, καταφεύγουν στον μαγικό λόγο, προκειμένου:

1. να εκτονώσουν, επιφανειακά, την ψυχολογική πίεση και έξαψη που τους έχει προκληθεί,

2. να προβάλουν από την πλευρά τους ένα αντίβαρο στην κοινωνική πίεση που τους έχει ασκηθεί.

Μια κατάρα δεν είναι τίποτε άλλο από μια συγκεκριμένη και ολέθρια εφαρμογή της δύναμης των λόγων, ώστε να κατευθύνει τις μοίρες των άλλων σύμφωνα με τις επιθυμίες αυτού που καταριέται. Blum R. & Blum E., Η κακιά ώρα. Μαγεία, τελετουργίες και προλήψεις της ελληνικής υπαίθρου, Αρχέτυπο, Αθήνα 2005, σελ. 224.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

• Κάτω από την επιφάνεια: Η κατάρα ως ένα συμβολικό δημιούργημα, το οποίο σχετίζεται με τις ανταλλακτικές και ειδικότερα με τις συγκρουσιακές σχέσεις του ανθρώπου με τους άλλους.

Ως λεκτική μαγική πρακτική, η κατάρα εντάσσεται στα συμβολικά δημιουργήματα του ανθρώπου και τον αφορά ως υποκείμενο κατά τις ανταλλακτικές και ειδικά τις συγκρουσιακές σχέσεις του με τους άλλους: τα άτομα, το κοινωνικό σύνολο και τους θεσμούς, τη φύση, τα ζώα, τα πράγματα, τους τόπους, εν τέλει τον κόσμο όπως δομείται μέσα στην καθημερινή συλλογικότητα και το φαντασιακό. Ψυχογιού Ε., «Το ανάθεμα στην Ελληνική Λαογραφία», εφημ. Ελευθεροτυπία, 24.2.2005 (Ένθετο «Ιστορικά», αφιέρωμα «Αφορισμός»), σελ. 36.

• Σχέση ιεραρχικής αντίθεσης ανάμεσα σ’ αυτόν που εκφέρει την κατάρα και αυτόν στον οποίο απευθύνεται.

• Πλαίσιο αμφισβήτησης εγκαθιδρυμένων, παγιωμένων και ευρέως αποδεκτών από την κοινότητα σχέσεων και ρόλων.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

«Που να φάει η φάουσα το στόμα τζη, μα δε σταματά να λέει», ας πούμε, «για μένα;». Κατάλαβες; Να πει, ας πούμε, μια: «Ω, η Διαλεχτή ένα φουστάνι που το φορεί», «Ω, που ήβγαλε dα μαύρα», ας πούμε, «που είναι ο άdρας μου απεθαμένος». «Ω, που με κουτσοbόλεψε», «Ω, που είπε ’ια μένα». Και να πεις: «Που να φάει η φάουσα το στόμα τζη, μα δε σταματά; Δε θα σταματήξει να με συζητά;». Είναι μεγάλη κάταρα.

Ήβριζε, ας πούμε, κάπκοιο και ήθελε να πει ’ια μια πως είναι χοdρή, ήθε’ να πει πως είναι αδύνατη, πως είναι άσκημη, πως δεν ηξέρει ίdα κάμει, πως «Ωχου, μα δεν ήτονε εκεί ’ια ’ε με τσοι άdρες», ε και θα bόρου να πει η άλλη «Ω, που να βουβαθεί το στόμα τζη, μα ακόμα θα μιλεί, δε παύγει;», ας πούμε. Αυτά είναι κάταρες.

• Η κατάρα ως συμβολικός δείκτης αμφισβήτησης του προσώπου που έχει αναλάβει τον εξουσιαστικό ρόλο του κριτή.

• Η κατάρα ως απειλή. • Η κατάρα ως εξισορροπητικός μηχανισμός για την αποκατάσταση των

διαταραχθέντων σχέσεων ανάμεσα στα δύο μέρη.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μεθοδολογική προσέγγιση του Bourdieu

Για να αποκοπούμε από αυτή την κοινωνική φιλοσοφία, θα πρέπει να δείξουμε ότι ναι μεν είναι θεμιτό να πραγματεύεται κανείς τις κοινωνικές σχέσεις ―και τις ίδιες τις σχέσεις κυριαρχίας― ως συμβολικές διαδράσεις, δηλαδή ως επικοινωνιακές σχέσεις που εμπεριέχουν τη γνώση και την αναγνώριση, ωστόσο δεν θα πρέπει να ξεχνά ότι οι γλωσσικές ανταλλαγές, αυτές οι κατ’ εξοχήν σχέσεις επικοινωνίας, είναι επίσης σχέσεις συμβολικής εξουσίας όπου πραγματώνονται οι σχέσεις δύναμης ανάμεσα στους ομιλητές ή στις αντίστοιχες ομάδες τους.

Bourdieu P., Γλώσσα και Συμβολική Εξουσία, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1999, σελ. 49.

• Η κατάρα δεν είναι απλά ένα γλωσσικό εκφώνημα, μια επικοινωνιακή πράξη, αλλά ένα επιτελεστικό εκφώνημα, μια συμβολική πράξη.

• Εντάσσεται μέσα σε ένα πλαίσιο επικοινωνιακών και κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες είναι κυρίως σχέσεις συμβολικής εξουσίας ανάμεσα στους ομιλητές.

• Η συμβολική εξουσία που χαρακτηρίζει τις κοινωνικές σχέσεις είναι ικανή να κάνει πράγματα με λέξεις.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ & ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ

• Διαγράμματα προς τους συλλογείς Πολίτης Ν.Γ., «Λαογραφία», Λαογραφία Α΄, (1909) 10· Κυριακίδης Στ., Ελληνική Λαογραφία, Μέρος Α΄. Μνημεία του Λόγου, Δημοσιεύματα του Λαογραφικού Αρχείου αρ. 3, Εν Αθήναις 1923, σελ. 108· Λουκάτος Δ., Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992, σ.σ. 106-113.

• Υλικό – καταρολόγιο Ενδεικτικά: Δέφνερ Μ., Χαιρετισμοί, ευχαί, κατάραι, όρκοι… των Τσακώνων, Αθήνα 1922· Σταμούλη-Σαραντή Ε., «Ευχές», Αρχείον του Θρακ. Θησαυρού, 5, 1938-39, σ.σ. 97-104· Άκογλου Ξ., Λαογραφικά Κοτυώρων (του Πόντου), Αθήνα 1939, σ.σ. 316-320· Ρήγας Γ., Σκιάθου λαϊκός πολιτισμός, Γ΄, Θεσσαλονίκη 1968, σ.σ. 165-184· Μπουνιάς Ι., Κερκυραϊκά, Β΄, Κέρκυρα 1959, σ.σ. 223-231· Κωστάκης Θ., Η Ανακού (Καππαδοκίας), Αθήνα 1963, σ.σ. 266-269· Τατσιόπουλος Λ.Α., «Λαογραφικά Κομποτίου Άρτης», Ηπειρ. Εστία 23, 1974, σ.σ. 50-54· Μιχαηλίδου-Νουάρου Μ.Γ., Λαογραφικά Σύμμεικτα Καρπάθου, τ. 1, Αθήνα 1932, σ.σ. 208-218· Ζευγώλης Τ., Λαογραφικά Σημειώματα, τ. 1, Αθήνα 1950, σ.σ. 75-80· Καφαντάρης Κ., Γυρισμένα λόγια, Ροδακιό, Αθήνα 1994.

• Θεωρητικό πλαίσιο και εργαλεία της εθνογραφίας της επικοινωνίας, της κοινωνιολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας

Πολίτης Ο., «Οι κατάρες της Σαμοθράκης», στον τόμο Δορδανάς Στρ. – Θεόφ. Μαληίδης (επιμ.) Σαμοθράκη. Ιστορία, αρχαιολογία, Πολιτισμός. Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου Σαμοθράκης, 1-2 Σεπτ. 2006, Επίκεντρο, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2008, σ.σ. 255-270· Αυδίκος Ε., «“Να μπει ο διάβολος στην κεφαλήν και τον εμυαλόν σου”. Κοινωνικές αντι-δομές και διαχείριση κοινωνικών σχέσεων στις κατάρες της Καρπάθου», στο Μ. Αλεξιάδης (επιμ.) Πρακτικά του Γ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Λαογραφίας Κάρπαθος και Λαογραφία, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Καρπάθου – Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Δωδεκανήσου – Επαρχείο Καρπάθου, Αθήνα 2008, σ.σ.135-171· Πολίτης Θ., «Κλιμάκωση του κακού και ποιητική ουσία στον λαϊκό προφορικό λόγο. Οι Κατάρες της Σαμοθράκης», Περί Θράκης (Επιστημονική περιοδική έκδοση), τ. 6, Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, Ξάνθη 2007-2009, σ.σ. 257-289.


• Προκαταρκτική προσέγγιση της φύσης και της λειτουργίας της κατάρας ως επικοινωνιακής αλλά και συμβολικής πράξης, με βάση το εθνογραφικό παράδειγμα του χωριού Απεράθου Νάξου.

• Επιτόπια έρευνα στην Αθήνα και στ’ Απεράθου (2000, 2008, 2010, 2013).

• Η υπό μελέτη ομάδα περιλαμβάνει 25 πληροφορητές (14 γυναίκες και 11 άντρες), εκ των οποίων οι 10 είναι μόνιμοι κάτοικοι τ’ Απεράθου, ενώ οι υπόλοιποι 15 είναι πρώτης γενιάς Απεραθίτες που μένουν μόνιμα στην Αθήνα (Γαλάτσι, Αγίους Αναργύρους).

• Η έρευνα βασίστηκε στην πραγματοποίηση άτυπων (ελεύθερων) συνεντεύξεων.


Λαογραφικές και γλωσσολογικές καταγραφές

Χειρόγραφα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

• Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, χφ. 2342 (Νάξος, Στέφανος Ήμελλος, 1960).

• Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, χφ. 2363 (Νάξος, Στέφανος Ήμελλος, 1961).

Χειρόγραφα Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων - Ι.Λ.Ν.Ε. της Ακαδημίας Αθηνών

• Κέντρον Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων Ι.Λ.Ν.Ε. της Ακαδημίας Αθηνών, χφ. 556 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1934).

• Κέντρον Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων Ι.Λ.Ν.Ε. της Ακαδημίας Αθηνών, χφ. 561 (Απείρανθος Νάξου, Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, 1935).

Χειρόγραφα ψηφιακής βιβλιοθήκης «Πέργαμος»

• Ψηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», Λαογραφικό Αρχείο και Μουσειακή Συλλογή του Πανεπιστημίου Αθηνών, χφ. 366 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, Σοφία Μυτιληναίου, 1968).

• Ψηφιακή Βιβλιοθήκη «Πέργαμος», Λαογραφικό Αρχείο και Μουσειακή Συλλογή του Πανεπιστημίου Αθηνών, χφ. 368 (Απείρανθος Νάξου Κυκλάδων, Ειρήνη Μακροπούλου, 1968).


Βιβλία, μελέτες και δημοσιεύσεις λαογραφικού και γλωσσολογικού περιεχομένου, δημοσιευμένες ποιητικές συλλογές, ημερολόγια, αδημοσίευτες συλλογές λαογραφικού και λεξικογραφικού περιεχομένου

• Απεραθίτικος Σύλλογος Νάξου, Ημερολόγιο 1996.

• Αρχοντάκης Μ. & Γιαννούλης Γ., Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα. Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα το σμυρίγλι από τ’ Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου, Ατραπός, Αθήνα, 2001.

• Γιαννούλης Γ., Απεράθου [1900-1950]. Η ποιητική γλώσσα ως αγωγή πολιτισμού, Graphopress, Αθήνα, 2009.

• Γλέζος Δ., Απ’ τον αλάπατο της ζωής. Η κατάρα, Τα Κυκλαδικά Νέα, αρ. φύλλου 31 (275), Αθήνα, Φεβρουάριος 1985.

• Ζευγώλης Γ., «Απεραθίτικα. Ο λαός μέσα από τα τραγούδια του», Ριζοσπάστης, 31.7.1946 [τώρα στο Μ. Βαρδάνης κ.ά. (επιμ.) Φιλολογικά και Λαογραφικά Μελετήματα, Αθήνα, 2006, σ.σ. 104-111].

• Ζευγώλης Γ., «Μια νέα τεχνοτροπία στα λαϊκά τραγούδια στ’ Απεράθου της Νάξου», Νέα Εστία, τ. 55, τεύχ. 640, Αθήνα, 1954 [τώρα στο Μ. Βαρδάνης κ.ά. (επιμ.) Φιλολογικά και Λαογραφικά Μελετήματα, Αθήνα, 2006, σ.σ. 178-185].

• Ζευγώλης Γ., «Ο Χάρος στ’ απεραθίτικα μοιρολόγια», Ναξιακόν Αρχείον, τεύχ. 2-3, Φεβρουάριος-Μάρτιος 1947, Νάξος, 1947, σ.σ. 33-35 [τώρα στο Μ. Βαρδάνης κ.ά. (επιμ.) Φιλολογικά και Λαογραφικά Μελετήματα, Αθήνα, 2006, σ.σ. 112-114].

• Ζευγώλης Γ., «Ποιητικοί αγώνες στ’ Απεράθου παρόμοιοι με αρχαίους ελληνικούς», στο Ι. Προμπονάς & Στ. Ψαρράς (επιμ.) Πρακτικά του Β΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος διά μέσου των αιώνων», Χαλκί 4-7 Σεπτεμβρίου 1997, Αθήνα, 1997, σ.σ. 475-480 [τώρα στο Μ. Βαρδάνης κ.ά. (επιμ.) Φιλολογικά και Λαογραφικά Μελετήματα, Αθήνα, 2006, σ.σ. 172-177].

• Ζευγώλης Γ., «Το σύγχρονο λαϊκό τραγούδι στην Απείρανθο της Νάξου», Αθήνα, 1937 [τώρα στο Μ. Βαρδάνης κ.ά. (επιμ.) Φιλολογικά και Λαογραφικά Μελετήματα, Αθήνα, 2006, σ.σ. 53-103].

• Ζευγώλης Τ., Λαογραφικά σημειώματα, τεύχ. 1, Αθήνα, 1950.

• Ζευγώλης Τ., Αντίλαλοι. Από τα τραγούδια της Νάξου, Αθήνα, 1962.

• Κατσουρός Α., Ένα χωριό στιχουργεί, Αθήνα, 1974.


Βιβλία, μελέτες και δημοσιεύσεις λαογραφικού και γλωσσολογικού περιεχομένου, δημοσιευμένες ποιητικές συλλογές, ημερολόγια, αδημοσίευτες συλλογές λαογραφικού και λεξικογραφικού περιεχομένου • Κατσουρός Α., «Το Δημοτικό τραγούδι στη Νάξο», Ναξιακά, έτος 1, τεύχ. 6 (Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1986), Ομοσπονδία

Ναξιακών Συλλόγων, Αθήνα, 1986, σ.σ. 18-23. • Κεφαλληνιάδης Ν., Η Απείρανθος (Ιστορία – Μνημεία – Λαογραφία), Έκδοση ΠΛΟΑ (Πολιτιστικού Λαογραφικού Ομίλου

Απειράνθου), Αθήνα, 1985. • Μαντζουράνης Κ., Αλλότες στ’ Απεράθου. Ποιητικά… στιγμιότυπα, Ανάτυπο από την εφημ. Ναξιακό Μέλλον, Αθήνα,

1981. • Μαργαρίτης Μ., Λέξεις της απεραθίτικης ντοπιολαλιάς, 1995. • Μπαρδάνης Φ., Στ’ Απεράθου όπου η ψυχή τραγουδάει, 2000. • Οικονομίδης Δ., «Απεραθίτικα της Νάξου αινίγματα», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τ. 20 (ανάτυπο), Εταιρεία

Κυκλαδικών Μελετών, Αθήνα, 2010, σ.σ. 107-122. • Οικονομίδης Δ., «Περί του γλωσσικού ιδιώματος Απειράνθου Νάξου», Αθηνά, τχ. 56, Η εν Αθήναις Επιστημονική

Εταιρεία, Αθήνα, 1952, σ.σ. 215-275. • Οικονομίδης Δ., «Το σύγχρονο λαϊκό τραγούδι της Απειράνθου Νάξου», Ναξιακά, έτος VII, τεύχ. 30-31 (Οκτώβριος 1991-

Μάρτιος 1992), Ομοσπονδία Ναξιακών Συλλόγων, Αθήνα, 1992, σ.σ. 46-55. • Πολυκρέτης Σ., Η Απείρανθος Νάξου μέσα απ’ τα τραγούδια του λαού της, Αθήνα, 2008. • Ποσάτζης Γ., «Γλωσσική περιπλάνηση και γλωσσικοί ιδιωματισμοί της Νάξου (β΄ μέρος)», Ναξιακά Γράμματα, τεύχ. 4

(Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), Εταιρεία «Ναξιακά Γράμματα», Αθήνα, 2012, σ.σ. 42-53. • Πρωτονοτάριος Γ., Ένα οδοιπορικό στη μνήμη και στο χρόνο, Αθήνα, 2005. • Σφυρόερας Ν., Απεραθίτικα πολεμικά τραγούδια (1940-1944), Αθήνα, 1946 [τώρα στο Σφυρόερας Ν., Δημοτικά

τραγούδια από τ’ Απεράθου της Νάξου, Έκδοση του Απεραθίτικου Συλλόγου, Αθήνα, 1984, σ.σ. 213-248]. • Σφυρόερας Ν., Δημοτικά τραγούδια από τ’ Απεράθου της Νάξου, Έκδοση του Απεραθίτικου Συλλόγου, Αθήνα, 1984. • Τσουκνίδας Γ., «Ρηματικά ουσιαστικά στο ιδίωμα της Απυράνθου», στο Ι. Προμπονάς & Στ. Ψαρράς (επιμ.) Πρακτικά του

Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος διά μέσου των αιώνων», Αθήνα, 1994, σ.σ. 961-976.

Η ΑΠΕΡΑΘΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΡΑ ΩΣ ΠΡΑΞΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Συστατικά που περιγράφουν και ορίζουν διαπολιτισμικά τις επικοινωνιακές πράξεις:

Μορφή του μηνύματος

Νόρμες ερμηνείας

Κλειδί / Ύφος

Σκοποί – Προσωπικοί στόχοι

Σκοποί και αποτελέσματα –

Κοινοτικοί στόχοι

Μετέχοντες

Σκηνή / Πολιτισμικό Περιβάλλον

Φυσικό περιβάλλον

Περιεχόμενο του μηνύματος

Νόρμες διάδρασης

Τύποι ομιλίας / Γλωσσική ποικιλία

Κανάλια επικοινωνίας

Είδη λόγου / Κειμενικά είδη

Η κατάρα ως επικοινωνιακή,

επιτελεστική και συμβολική πράξη


Κανάλια επικοινωνίας:

• προφορικός λόγος,

• γραπτός λόγος,

• ηλεκτρονικός λόγος.

Τύπος ομιλίας / Γλωσσική ποικιλία: απεραθίτικο ιδίωμα.


Η κατάρα ως κειμενικό είδος:

• Διακρίνεται από συστηματικές συσχετίσεις εκφραστικών και οργανωτικών στοιχείων, τα οποία έχουν συγκεκριμένες λειτουργίες και σημασίες, με βάση τον ρόλο που καλούνται να διαδραματίσουν στο κοινωνικό και πολιτισμικό τους περιβάλλον.

• Η παρουσία της δεν είναι πάντα αυτοτελής κατά τη γλωσσική επικοινωνία.

• Εγκιβωτισμός σε άλλα κειμενικά είδη όπως είναι τα απεραθίτικα λαϊκά τραγούδια (σε πατινάδες, σε εκλογικά, σε παιδικά, σε πεισματικά τραγούδια, σε τραγούδια της αγάπης, στα τραγούδια της βλάχας, σε τραγούδια του αποχωρισμού ή της ξενιτιάς, σε μοιρολόγια, σε νανουρίσματα κ.λπ.).

• Η παρουσία της δεν επηρεάζει τα εκφραστικά και δομικά χαρακτηριστικά του τραγουδιού (αν και το τελευταίο συντελεί ενίοτε στη σημασιολογική της άμβλυνση), υπηρετεί αποτελεσματικά τις προθέσεις του λαϊκού ποιητή, εκφράζει κοινωνικές αξίες, αντιλήψεις, στάσεις, ρόλους.

• Η κατάρα συνεχίζει να λειτουργεί ως ένα συμβολικό δημιούργημα, μέσω του οποίου οι κοινωνικές σχέσεις περνούν μέσα από μια διαδικασία αξιολόγησης, αμφισβήτησης, σύγκρουσης, σύνθεσης, επανα-ορισμού, εξισορρόπησης.


Η μάνα dου είχε γεννήσει κι ο Παλιός ήτονε καμιά εικοσαριά χρονώ. Ήτανε βοσκοκόπελο με κάτι βοσκοί ήτονε κει και κάθα που ’ρχουdάνε λοιπόν στο χωριό να ξυριστεί, να πλυθεί, έρχουdαν κάθε μήνα κάθε ενάμισι κάθε ξέρω γω ήλεε dου Μανώλη, λέει: «Να ’χεις την εφκή μου», λέει, «Μανώλη μου, φέρε μια bροβατίνα ’πα χάμαι να την αρμέω να πίνει», λέει, «το μωρό μια ’υχιά γάλα». Του το ’λεγε, λοιπό, του το ξανάλεγε. Ε, καμιά φορά το θυμήθηκε λοιπόν ο Παλιός. […] Εδιάει dη bροβατίνα ο Μανώλης στο σπίτι, μόλις εδιάηκε, λέει: «Βάλε μου ένα bοτήρι νερό», λέει: «Δεν έχω κάτσε», λέει, «να ’χεις την εφκή μου να πεταχτώ να φέρω». Παίρνει τη λαήνα, λοιπόν, αυτή να πάει να τη ’εμώσει. «Και κούνιε», λέει, «και το μωρό». Εκούνιε ο Μανώλης το μωρό κι’ ήλεε:

«Κοιμήσου που να κοιμηθείς τον ύπνο του θανάτου,

να μη bρολάβεις να το πκιείς dο γάλα του bροβάτου!»

Πρβ. Κοιμήσου που να μη ραή τρίχ’ α τη gεφαλή σου κ’ η Παναϊά η δέσποινα να βλέπη το κορμί σου.

Κοιμήσου που να μη ραεί τρίχ’ α’ τη gεφαλή σου, κι’ ως στέκου dα ψηλά βουνά να στέκει το κορμί σου.


Μορφή, οργάνωση και δομή της κατάρας:

• Χρήση στερεότυπων φράσεων, οι οποίες έχουν συγκεκριμένο ρόλο στην κειμενική οργάνωση της κατάρας.

• Δίσημη λειτουργία στερεότυπων φράσεων: λειτουργούν και ως ευχετικοί αλλά και ως καταριστικοί δείκτες.

• Η γνώση και η αναγνώριση της λειτουργίας τους εξαρτάται από παραμέτρους που αφορούν το θέμα, το γενικότερο φυσικό και ψυχολογικό περιβάλλον, τις επικοινωνιακές προθέσεις του ομιλητή, τη σχέση ανάμεσα στους συνομιλητές, τις γενικότερες νόρμες διάδρασης και ερμηνείας που διέπουν την επικοινωνία, αλλά και το γενικότερο ύφος της.

«Άλι που να + ρήμα», «Που να + ρήμα»,

«Ω που να + ρήμα», «Ε που να + ρήμα», «Και πο’ ν’ + ρήμα»,

«Να + ρήμα», «Ας + ρήμα» κ.λπ.


• Άλι που να μη βραδιαστείς, κακοβραδιασμένε! • Άλι που να βραχοδέρνεσαι στη μύτη τ’ Αζαλά • Άλι που να πέσεις απ’ τα gρεμνά τσ’ Αϊάς Ειρήνης • Άλι που να σε φάει το χτικιό • Άλι που να προπατείς και ν’ αξανοίεις από πίσω • Άλι που να σε φάει η σαπίλα • Άλι που να σε κάψει η αναλαbή • Άλι που να σε φέρουνε απάνω στη τζιβέρα • Άλι που να μου φέρου d’ αυτί σου bρόβα

• Που να σου κεdηθού gαρφκιά • Που να σε φάνε οι μαύρες θανατούλες • Που να κάτσεις στα καρφκιά και στα περόνια • Που να τονε φάει τ’ ασμυρίγλι • Που να φαν’ οι δυναμίτες τα δαχτύλια σου • Που να φέρου’ dη gακιά σου φωνή • Που να σε φάει η καρά μποϊά • Που να μη χαρείς τσ’ αθρώποι σου • Που να μην απομείνει νοριά

Και πο’ νείχες μια φόλα

Ας μη ξαναφάς

Άμποτε τέσσερις να σε πάουσι

• Ω που να βγάλη μαύρα ελαντζίκια • Ω που να σου ’ρθει κόρπος • Ω που να πρηστού dα ρωαλίδια τζη • Ω που να σε κάψει η φωθιά» • Ω που να μη λύσεις • Ω που να καείς • Ω που να σε πρήξου dα ’ργισμένα • Ω που να σου χτυπήσου dα ’ργισμένα • Ω που να σε κόψου dα μαύρα ’ργισμένα

• Τύφλες να δεις • Η φάουσα να φάει το στόμα σου • Ανεμιλησά να σου ’ρθει • Να φάει το τουφέκι τη gαρδιά σου • Άδικη ώρα να σ’ εύρει • Οι διαόλοι να πάρου dη ράτσα dου κι’ εφτηνού… • Να μη δεις χαρά… • Η αβανιά να ’ναι μες στη μέση dου

Βούβα



• Μονολεκτικές κατάρες: Απλές και σύνθετες λέξεις

• Αυτοτελής ή συμπληρωματική η παρουσία τους.

• Σημασιολογική αποφόρτιση: οι λέξεις σταδιακά χάνουν την οξύτητά τους, με αποτέλεσμα να μη λειτουργούν πάντα ως κατάρες.

• Χρησιμοποιούνται χαϊδευτικά και κολακευτικά, είτε ως φιλικές και οικείες προσφωνήσεις είτε ως αθώες βρισιές.

φαουσασμένη, dαbούρα, dαbουριασμένη, ανελαbισμένος, dαbουροβύζα, dαbουρορρώα, dαbουρόρχης, dαbουρόσκυλος, βραχοδαρμένος,

βραχοματοκυλισμένος, βραχοματοκύλης, βραχοκύλης, βραχοκυλισμένος, ανελαbοκεdημένος, αστροπελεκοκαμένος, θεοφωθιοκεdημένος, φωθιανελαbισμένος,

κακοπεσμένος, κακοβραδυασμένος, κακοξημέρωτος, αδικηωρισμένος, αδικοθανατισμένος, αδικοθάνατος, αδικολαβωμένος, αδικοσκοτωμένος,

αδικοφονεμένος, αδικοbληωμένος, αδικοχτυπημένος, κακοθάνατος, κακοφονιασμένος, καμοχείλης, καμοδαύλης, καμοσώθης, αλυσιδοδεμένος,

αλυσοδεμένος, σκυλοαύλης, σκυλοαυλισμένος, σπληνολαβωμένος, σπληνοκομμένος, ατσιδοκομμένος, ατσιδολαβωμένος κ.λπ.


• Αι! κι α σε πιάσω βραχοματοκύλη, κι α bροφταίνεις να μετράς!

• Μουρέ βραχοκύλη κατέβα κατ’ α’ το δώμα, ια θάρθεις κάτω και θαπομείνεις.

• Άκουε τώρα, το βραχοκυλισμένο, μια ψευκιά που την εσκέφτη gι’ είπε dηνε!

• Ω που να σο ’ρθει το γλυκύ σου, κακοθάνατο!

• «Μωρ’ έλα πα, κακοθάνατε!! • Ω καμοχείλη, τίνος είσαι;

• «Καμοχείλη, κακοθάνατε, μωρ’ έλα πα, καμοχείλη!

• Ω καλή που ’ν’ η dαbούρα… • Ω dαbούρα, καλή που ’σαι! • «Ω dαbούρα, ωραία που ’σαι, τίνος

είσαι κοπέλα μου; • «Ω καλή που ’ναι η dαbουροβύζα» • Α! μωρή dαbουρορώα και λες το και δε

θα σε πιάσω! • Dαbουρόσκυλε, έλα πα!

φαουσασμένη, dαbούρα, dαbουριασμένη, ανελαbισμένος, dαbουροβύζα, dαbουρορρώα, dαbουρόρχης, dαbουρόσκυλος, βραχοδαρμένος, βραχοματοκυλισμένος, βραχοματοκύλης, βραχοκύλης, βραχοκυλισμένος,

ανελαbοκεdημένος, αστροπελεκοκαμένος, θεοφωθιοκεdημένος, φωθιανελαbισμένος, κακοπεσμένος, κακοβραδυασμένος, κακοξημέρωτος, αδικηωρισμένος, αδικοθανατισμένος, αδικοθάνατος,

αδικολαβωμένος, αδικοσκοτωμένος, αδικοφονεμένος, αδικοbληωμένος, αδικοχτυπημένος, κακοθάνατος, κακοφονιασμένος, καμοχείλης, καμοδαύλης, καμοσώθης, αλυσιδοδεμένος, αλυσοδεμένος, σκυλοαύλης,

σκυλοαυλισμένος, σπληνολαβωμένος, σπληνοκομμένος, ατσιδοκομμένος, ατσιδολαβωμένος κ.λπ.



Περιφραστικές κατάρες που απευθύνονται σε ζώα ή σε ανθρώπους.

• Δεν εκφέρονται πάντα με τιμωρητική διάθεση (δισημία).

• Έχουν μετασχηματιστεί σε υφολογικό στοιχείο του τοπικού ιδιώματος (αθώες, χαϊδευτικές κατάρες, κατάρες που λέγονται χαριτολογώντας, χάριν αστεϊσμού κ.λπ.).

• Η εναλλακτική τους χρήση εξαρτάται από το ύφος της επικοινωνίας (οικείο, φιλικό, αστείο κ.λπ.), τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στους συνομιλητές και γενικότερα το σύστημα των κανονικοτήτων που διέπουν την επικοινωνία.

• Έχουν διαμορφωθεί συγκεκριμένες νόρμες διάδρασης (επικοινωνιακές στρατηγικές, συμβάσεις, κανόνες), με βάση την κοινωνική δομή, το σύστημα αντιλήψεων και τις κοινωνικές σχέσεις των μελών της.

• Οι συγκεκριμένες συμβάσεις ορίζουν τις γλωσσικές επιλογές, αναγνωρίζονται και ερμηνεύονται αναλόγως από τα μέλη της κοινότητας, χωρίς να προκαλείται οποιαδήποτε επικοινωνιακή παρεκτροπή (διαμόρφωση νορμών ερμηνείας).



Περιφραστικές κατάρες που απευθύνονται σε ζώα ή σε ανθρώπους.

• Τα μέλη της απεραθίτικης κοινότητας αναγνωρίζουν την προθετικότητα αυτού που εκφέρει την κατάρα (θέλει να αποδώσει δικαιοσύνη για τη βλάβη που υπέστη, θέλει να τιμωρήσει, να προκαλέσει κακό σε κάποιον, θέλει να κάνει καλαμπούρι, θέλει απλά να επικοινωνήσει), τον τόνο και την αιτία της εκφοράς (πρβ. κλεψά, εξύβριση, προσβολή, αντιπαράθεση, τσακωμός, αντιπαλότητες και κοινωνικοί ανταγωνισμοί, θάνατος, φόνος, ξενιτεμός, ερωτική απόρριψη, κουτσομπολιό, ζήλια, ανυπακοή, γονεϊκές επεμβάσεις, αστεϊσμός κ.λπ.), το πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσεται.

• Εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία, σε συνάρτηση με το τοπικό ιδίωμα, την ιδιοσυγκρασία, την ατομική και κοινοτική κοσμοαντίληψη και πρόθεση.

• Η εκφορά της κατάρας ταυτίζεται με το ζενίθ της ψυχολογικής έντασης και φόρτισης.

• Άμεση θέαση του προσώπου στο οποίο απευθύνεται η κατάρα, εκφραστικές, νευρικές, σπασμωδικές ή αμήχανες κινήσεις, αύξηση ή αλλοίωση της φωνής.


Περιεχόμενο της κατάρας

Οι απεραθίτικες κατάρες:

• έχουν χαρακτήρα περιστασιακό και αυτοσχεδιαστικό.

• χαρακτηρίζονται από σημασιολογική κλιμάκωση, ακρίβεια και παραστατικότητα όσον αφορά την έκφρασή τους.

• η εικονοποιΐα έχει έντονα νατουραλιστικά στοιχεία.

• καλύπτουν τον κύκλο της ζωής και του θανάτου, όλο το φάσμα της ατομικής και συλλογικής δραστηριότητας του ανθρώπου.

• αποτελούν άμεσες ή έμμεσες βολές στο υλικό, διανοητικό και κοινωνικό στάτους του προσώπου εναντίον του οποίου εκφέρονται.

• Συντελούν στην προσέγγιση του πολιτισμικού κεφαλαίου τ’ Απεράθου.



Κατάρες που επικαλούνται την επέμβαση του Θεού: αποκατάσταση κοινωνικής ασυμμετρίας, απόδοση θεϊκής δικαιοσύνης.

• Απ’ το Θεό να το ’βρει. • Οργή Θεού να ’ναι πάνω dου • Ο Θεός να σαφορέσει και να μη σε λύσει η ης • Ω που να χάση ο Θεός ταχνάρια ντου • Ω! που να τον εύρη ο Θεός και να τονε κρίνει • Ο Θεός να σου πλερώση • Η αμαρτία μου να τον εύρη • Που να βρη το κρίμα κ.λπ.

• Το μαύρο, θεϊκό, κακόν αστροπελέκι να τονε κάψει • Να πέσει φωθιά να σε κάψει • Που να σε κεντήσει τ’ αστροπελέκι και να σε κάψει • Που να πέσει φωθιά κι αστροπελέκι και να σε κάψει • Που να σε φάει τ’ αστροπελέκι • Άλι που να σε κάψει η αναλαbή • Που να σε κάψει η αστραπή κ.λπ.



Κατάρες που επικαλούνται την παρουσία και επιρροή του διαβόλου στο σώμα, στον νου και στην ψυχή ενός ανθρώπου: τιμωρία, καταστροφή, εξοβελισμός του ανθρώπου από τη θρησκευτική κοινότητας, παράδοσή του στον διάβολο.

• Oι καλές κιουράδες να σε πάρουσιν • Να σε καβαλλικέψη ο δαίμονας • Που να τονε πάρουν οι αντιμάρτυροι • Οι διαόλοι να πάρου gι’ εσένα και το συνάφι σου μαζί • Διαόλοι να κάτσουνε στα τέσσερα καdούνια του ματζέ σου, κερατά • Άλι που να ’ναι χίλιοι διαόλοι κει που ’ναι, να, και να μην εβγούνε! • Οι διαόλοι να πάρου dη bλάση dου, μα ζαβός είναι καλά-καλά • Που να ’ναι διαόλοι μες τα μάτια dου • Οι διαόλοι να ’ν’ εις τα κόκαλά σου • Που να ’ναι διαόλοι μες στις φλέες σου • Αλλοί που να διαμάχουνται οι διαόλοι μέσαν του κ.λπ.



Κατάρες που έχουν ως στόχο τη σωματική και διανοητική ζημία και μόλυνση του ανθρώπου, συνεπώς την κοινωνική του περιθωριοποίηση: ασθένειες που προσβάλλουν νου και σώμα (ανίατες, θανατηφόρες ή μη), που πλήττουν ζωτικά όργανα (καρδιά, συκώτι, κοιλιά, εντερικό σύστημα, γεννητικά όργανα κ.λπ.) ή άλλα μέρη του σώματος (τα μάτια, το κεφάλι, τον λαιμό, τη γλώσσα, τα άνω και κάτω άκρα κ.λπ.), δηλητηριασμοί, μόνιμες αναπηρίες και τραυματισμοί (θανάσιμοι ή μη), ενίοτε σύμφωνα με το παράδειγμα άλλων ανθρώπων που είχαν ανάλογη μοίρα, σωματική αδυναμία, δυσπλασία ή παραμόρφωση από κάποια ασθένεια ή κάποιον τραυματισμό, θάνατος.

• Να μη σε δου’ dα ρούχα σου • Που να ρέψου dα συκώθια σου • Που να μη dο χωνέψεις • Άλι που να σε πάει bούργα • Που να σε φάει το τσιλιό • Που να φάει το τσιλιό τ’ αdερά

dου • Άλι που να σε φάει το

σκουλαμέdο/τα σκουλαμέdα • Που να ’υρίσουν οι φτέρνες

απίσω • Που να πιαστού’ dα χέρια dου • Άλι που να δω τα δαχτύλια σου

με τα πετσά/πετσάκια • Που να χυθεί dο μάτι dου και να

πονεί και τ’ άλλο • Τύφλες να δεις • Που να βγάλου dα περόνια τα

μάθια dου


• Που να φύ(γ)η ο Νους του • Άλι που να σε δω λολό • Που να (γ)ενής και να περνάς από την

κουλούρα • Που να dαbουριαστείς • Να σε κόψει η λαιμοτόμα • Γρίλωμα να βγάλεις και ν’ απομείνεις • Ω που να κυνηάς το Gαμαϊάννη και να

μη dονε πκιάνεις» • Που να δω τα χέρια σου σα dου

Διαλεχτοϊάννη • Που να δω τα χέρια σου σα dου Μάρκου • Που να δω το στόμα σου σα τση Καλής

του παπά • Που να δεις το θάνατο του Τζηρίτη • Που να τονε φέρουνε σα dο

Γκιδομανώλη κ.λπ. • σε φάει η όχεdρα • Και πο’ νείχες

• Που να φάει η φάουσα το στόμα σου • Η φάουσα να φάει τη γλώσσα σου • Που να βγάλει μια θανατούλα μες στο

στόμα • Ανεμιλησά να σου ’ρθει • Βούβα να σε φάει • Που να φάει η σαπίλα τη γλώσσα σου • Άλι που να πεις από πλευρού • Που να σε φα’ dα ουργουρίκια • Άλι που να προπατείς και ν’ αξανοίεις

από πίσω • Άλι που να σου κόψουνε dη gεφαλή

χωρίς τσαπράζι • Ω που να πρηστού dα βυζά σου • Άλι που να πρηστού’ οι ρώες σου • Ω που να πρηστού dα ρωαλίδια τζη • Άλι που να μια φόλα • Που να σε φάει ο σηληνιασμός • Άλι που να αφροταράζεις • Που να του διαβάζουνε



Κατάρες που επικαλούνται τον σωματικό και ψυχολογικό βασανισμό, τη φυσική, διανοητική και ψυχολογική εξόντωση ενός προσώπου, τον ξαφνικό, κακό και άδικο θάνατό του.

• Τρεις ναν’ οι μέρες του κι’ εκείνες μαύρες κι’ έρημες

• Άλι που να βραχοδέρνεσαι • Άλι που να βραχοδέρνεσαι στη μύτη τ’

Αζαλά • Αι που να βραχοκυλιέται • Που να σε πάρει αέρας και να σε

σκιάξει στη μύτη τ’ Αζαλά • Που να σε φάν’ οι εgρεμνοί • Άλι που να πέσεις απ’ τα gρεμνά τσ’

Αϊάς Ειρήνης • Που να κάτσεις στα παλούκια • Που να κάτσεις στα μαύρα περόνια

• Που να κάτσεις στα καρφκιά και στα περόνια

• Να του κεdηθούνε περόνια • Που να σε φάει το μάλι χέρι • Που να σε φάει το τουφέκι • Να φάει το τουφέκι τη gαρδιά σου • Που να σε φάει το bιστόλι • Άλι που να σε φάν’ οι bάλες • Που ν’ανεξεράση η θάλασσα το

πουκάμισό του • Κακιά ώρα να τον εύρη • Κακό να τούρθη • Άδικη ώρα να σ’ εύρει • Που να πας αδικοθάνατος


• Που να τονε φάει τ’ ασμυρίγλι • Που να σε φα’ dα bικούνια • Που να σε φάει ο σβανάς • Που να σε φαν’ οι δυναμίτες • Που να φαν’ οι δυναμίτες τα δαχτύλια

σου • Που να φάει δυναμίτης τη gαρδιά σου • Που να φάει δυναμίτης τη gεφαλή σου • Που να μη προλάβης και περίδρομος να

σε κόψη • Που να φέρου’ dη gακιά σου φωνή • Που ν ’ακούσω τη gακιά σου φωνή • Άλι που να ’ρθει η κακιά σου φωνή,

κακοθάνατε • Που ν’ ακούσω τ’ άγριό σου μαdάτο • Άλι που να ’ρθει το μαντάτο σου • Που νάρθει η κακιά dου φωνή και τ’

άγριό dου μαdάτο • Άλι που να μου φέρου d’ αυτί σου bρόβα

κ.λπ.

• Που να δεις άδικο θάνατο • Άδικο θάνατο και δεις και άδικη

τρομάρα • Που να σε φέρουνε κακοθάνατο • Που να κακοφονιαστείς • Άλι που να σε φέρουνε απάνω στη

τζιβέρα • Που να σε επιστρέψομε απάνω στη bοδιά

σου • Που να πέσεις και να μη σηκωθείς • Κακό χρόνο να ’χει • Κακοχράι νάχει • Που να μη ’εροσύρει • Που να σού ’ρθει η bαλιά του Χάρου • Να κοιμηθής τον αξύπνητο • Άλι που να μη βραδιαστείς • Ω που να δει κακό βράδυ • Κακό βράδυ ναν’ απάνω του • Που να σ’ εύρει κακό ξημέρωμα • Άλι που να μη ξημερωθείς



Κατάρες που επικαλούνται την ανώμαλη μετάβαση της ψυχής ενός ανθρώπου στον άλλο κόσμο, τον θάνατό του μέσα από την περιγραφή όλων των σταδίων προετοιμασίας και τέλεσης της κηδείας ή του μνημόσυνού του, αλλά ακόμα και μέσα από την περιθωριοποίηση αυτών των γεγονότων.

• Αλλοί που να ψυχομαχεί 40 μερόνυκτα κι α’ δε τονε πατήσου απάνω στο στομάχι με το ’όνατο να μη ξεψυχήσει να μην έβγει η ψυχή από μέσα στο στόμα ντου

• Άλι που να σε αgελοκόψει • Που να τονε πλύνουνε με κρασί / με

ξύδι • Που να ’δη τον ήλιο ανάσκελα • Αλλοί που να κάμουμε γλήορα το

καλάθι ντου • Που να σε παν’ οι τέσσερις

• Που να σε ψάλλουνε • Που να τη δω στην εκκλησά να τση

διαβάζου d’ άϊα • Που να τη ψάλουσι νεκρή μέσα στη

bαναγία • Που να βγάλου dη μάνα σου τα

εξεφτέρια • Άλι που να κατεβάσουσι τα καντιλέρια

ντου • Που να πάει αχαιρέτιστος • Γρήγορα να σε διαβάσουσι • Που να τονε θάψουνε ζωντανό κ.λπ.



Κατάρες που επικαλούνται τη μετά θάνατον τιμωρία του σώματος και της ψυχής του, τη συνεχή μόλυνσή του τόσο στον κόσμο των ζωντανών όσο και στον κόσμο των νεκρών [πρβ. Ανάθεμα].

• Άλι που να τον ανεξερνά η ’ης • Ω που να μη λύσεις • Που να μη λιώσεις • Που να κάμεις ό,τι κάνει το τυρί το Μάη • Άλι που να κάμεις σκουλήκοι και να σε φάσι • Που να σε τραβούν οι σκύλοι • Ο δαίμονας να πάρη το ψυχάρι σου • Τόσος άγγελος να πάρη τη ψυχή του • Τόση καλή ψυχή νάχη • Ό,τι αξιζει αυτό ν’ αξίζει κι η ψυχή του • Που νάχη την πίσσα παράδεισο κ.λπ.



Κατάρες που στοχεύουν στην τιμωρία ενός ατόμου μέσα από τη φυσική, ηθική και κοινωνική εξόντωση ενός οικείου και αγαπημένου του προσώπου.

• Που να μην απομείνει παιδί μες στη ’ειτονιά • Οι διαόλοι να πάρου gι’ εσένα και το συνάφι σου μαζί • Οι διαόλοι να πάρου dη ράτσα dου κι’ εφτηνού • Που να πέσει κακιά αρρώστια μες στο σπίτι σου και να μην

απομείνει άθρωπος • Που να σε φάει η καραμποϊά • Η καρά μποϊά να φάη το κορμί σου • Που να μαυροφορέσεις • Άλι που να σε μαυροφορέσει • Το ερανιό να φάει τη σάλα τζη • Α’ δε bρωτοθάψεις, να μην απεθάνεις • Άλι που να καείς • Που να σε κάψει ο Χάρος • Που ν’ απομείνουν τα κλειδιά στσοι πόρτες



Κατάρες που έχουν ως στόχο να πλήξουν την οικογενειακή ισορροπία, την υλική και άυλη ευημερία του ίδιου και της οικογένειάς του, την κοινωνική του εικόνα, την υπόληψη, την τιμή του, το σύνολο όλων εκείνων των πολιτισμικών αγαθών και συμβόλων που συγκροτούν το κοινωνικό του στάτους μέσα στην κοινότητα.

• Που να μη δεις άσπρη μέρα • Που να μη δεις χαΐρι και προκοπή • Τόσο χαΐρι να δης • Που να μη σε χαρεί που σ’ έχει • Που να μη χαρείς τσ’ αθρώποι σου • Που να μη χαρείς τα παιδιά σου • Ω κακοθάνατε, που να μη χαρείς τη

μάνα σου • Να μη σώσης να το φτάξης • Τόσα να πιάσουν τα χέρια του

• Που να μη τα χαρείς • Άλι που να μη ξανακουστεί

κουδούνι σου • Άλι που να σταματήξου dα

κουδούνια σου να χτυπούνε • Που να μην απομείνει νοριά • Άλι που να ξιδιάσει το κρασί σου • Άλι που να ξιδιάσει το κρασί σου και

να ’ενεί τραπέτι • Άλι που να ’ενεί ξιναμπάς


• Να σε δουν και να σε λυπούνται κακοθάνατε, αδικοσκοτωμένε, καμοχείλη, καμοδαύλη

• Που να σε δω σαν το Μανώλη τσ’ Ερήνης

• Δουλιασμός να ’ενής και να σε δουλιά η ’ης κι ο κόσμος

• Δουλιασμός να ενείς • Που να μη φαωθεί • Που να γίνεις σαν τα χαλάσματα της

Καλλονής • Αλλοί που να γενείς σαν τα

χαλάσματα της Καλλονής • Να τα δω σαν τα χαλάσματα τση

Καλλονής

• Διαόλοι να κάτσουνε στα τέσσερα καdούνια του ματζέ σου, κερατά

• Λιμός και δυστυχία σ’ αυτό dον οίκο • Διαόλοι νά bουν απ’ τη μια και νά

βγουνε στην άλλη • Άλι που να σε περάσουνε

αλυσοδεμένο μες στη bλάτσα • Άλι που να σε πανε δεμένο στα

Λαζαρέτα • Που να πεθάνεις μέσ’ τον κιρχανά • Άλι που να σε δω μες σ’ ένα μπουρδέλο • Αλλοί, που να ’πεθάνεις στο

πουταναριό • Άλι που να σκυλοαυλίζεις


• Το τι λέγεται σε μια κατάρα βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τους μετέχοντες στην επικοινωνία, με το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον, τον χρόνο δηλαδή και τον τόπο διεξαγωγής τηςεπικοινωνίας, κυρίως όμως με το πολιτισμικό περιβάλλον/τη σκηνή, την ατμόσφαιρα δηλαδή της επικοινωνίας, το ψυχολογικό περιβάλλον όπως αυτό ορίζεται από τους μετέχοντες στην επικοινωνία.

Μετέχοντες στην επικοινωνιακή πράξη της κατάρας • Ο ομιλητής ή ο πομπός, το πρόσωπο που εκφέρει το συγκεκριμένο

εκφώνημα. • Ο τελικός στόχος ή ο τελικός αποδέκτης της κατάρας, ο οποίος ενδέχεται να

είναι πρόσωπο, ζώο ή κάποιο πράγμα, κάποια αφηρημένη έννοια (η ξενιτιά, ο κόσμος, τα χρήματα, η φύση, ο πόλεμος κ.λπ.).

• Ο αρχικός πομπός, ο οποίος επιθυμεί να εκφέρει μια κατάρα προς κάποιο πρόσωπο, αλλά ορίζει κάποιο άλλο πρόσωπο, συνήθως γυναικείο, το οποίο και την εκφέρει τελικά.

• Ο ακροατής ή το κοινό: το πρόσωπο το οποίο ενδέχεται να είναι παρόν, αλλά δεν είναι απαραίτητα ο τελικός αποδέκτης της κατάρας.


Μετέχοντες στην επικοινωνιακή πράξη της κατάρας

Η κατάρα αποτελεί ένα μορφολογικό γνώρισμα του καθημερινού τρόπου επικοινωνίας, όπου και τα δύο φύλα ανεξαρτήτως ηλικίας μπορούν να την εκφέρουν.

Πρβ. παιδικά τραγούδια:

Ωά τση σπλήνας το μαdρί μήτε ρίφι, μητ’ αρνί πέdε-πέdε την ημέρα κι’ εκατό την εβδομάδα.

Φεγγαράκι μου λαbρό φέgε μου να πορπατώ, να πααίνω στο σκολειό, να μαθαίνω γράμματα του Θεού τα πράματα τύφλες και σκουdάματα στση γρηάς τα όνατα.

Κάρκα ένα, κάρκα δυο, κάρκα το μικρό μ’ αυγό. Α’ μου τόπηρε βοσκός, να καεί η μάdρα dου, κι’ α’ μου τόπηρε bαπάς, να καού dα ’ένεια dου, κι’ α’ μου τόπηρε ζευγάς να κάμει πολύ-πολύ ενηματσάκι να φάω κι’ εώ λιάκι.


Μετέχοντες στην επικοινωνιακή πράξη της κατάρας

• Διαδραστική σύμβαση εκφοράς της κατάρας από μεγάλης ηλικίας γυναίκες.

• Η σύμβαση αυτή δεν είναι απαγορευτική.

• Τυχόν «παραβίασή» της μπορούσε να συνοδευτεί από σχόλια: ο άντρας χαρακτηρίζεται υποτιμητικά και ειρωνικά ως «’υναίκα καταρούσα» ή «καταρούσης», επειδή η συμπεριφορά του παραβιάζει το σύστημα αντιλήψεων και ρόλων που του αποδίδονται στην κοινότητα.

• Η κατάρα ταυτίζεται με την αρνητική έκφανση της γυναικείας ταυτότητας και συμπεριφοράς:

α) λεξιλογικά γίνεται αναφορά κυρίως σε «καταρούσες» γυναίκες,

β) έγινε λόγος για γυναίκες που μπορούσαν να καταριστούν κατά παραγγελία.

• Διαδοχική εναλλαγή ρόλων.

Ενούς επήρανε τα παπούτσα με τη Gατοχή κ’ είπασί dου, λέει, «Βρε, πάαινε», λέει, «στη dάδε γυναίκα, να σου καταριστεί. [...] Ε, και πάει, λοιπό κ’ ευτός στη γυναίκα κείνη, και ’υρίζει και κάνει η γυναίκα: «Ω που να σπάσει το ’να!». Ε, και λέει: «Σταμάτηξε, μα καλό ήτονε», λέει, που τσ’ είπε.


Φυσικό και ψυχολογικό περιβάλλον

Δοξασίες όσον αφορά τον χρόνο εκφοράς μιας κατάρας, προκειμένου η συγκεκριμένη πράξη να είναι αποτελεσματική (σημάδια, συγκεκριμένες ώρες, η κακιά ώρα).

Ευτό το λέγανε οι παλαιοί, ας πούμε, πως άμαν έβγεις και καταριστείς ή πάνω στο μεσημέρι ή μεσάνυχτα είναι πκιο πιθανόν να πκιάσει η κάταρα που θα κάμεις ευτηνού που σε πείραξε και σ’ ενόχλησε. Κατάλαβες; Το ’χαν, το λέγανε οι παλιοί αθρώποι ότι αν το μεσημέρι στις δώδεκα η ώρα ή στις δώδεκα τη νύχτα βγεις και καταριστείς είναι… πκιάνει η κάταρα. Εγώ έχω ακουστά ότι μετά τις δώδεκα το βράδι, αν ακουστεί η κάταρα θα πκιάσει. Λένε ότι υπάρχουνε ώρες άσκημες που είναι ανοιχτά τα ουράνια και πκιάνει η κάταρα και λένε κι’ ένα-ν άλλο: ο αγανακτισμένος άθρωπος πκιάνει η κάταρά dου.


Φυσικό και ψυχολογικό περιβάλλον

• Η εκφορά της κατάρας εντάσσεται σε ορισμένο χωροχρονικό πλαίσιο, ωστόσο δεν είναι a priori καθορισμένο και επιβεβλημένο, προκειμένου να αποτελέσει επιτελεστικό γεγονός.

• Η εκφορά της κατάρας, ως επιτελεστικό γλωσσικό γεγονός, σχετίζεται με την ευθύνη και τη νομιμοποίηση που έχει ο πομπός να επιδείξει την επικοινωνιακή του ικανότητα με τέτοιο τρόπο, έτσι ώστε ο αποδέκτης ή το ακροατήριο να εκλάβει και να αξιολογήσει σωστά τον βαθμό επιτυχούς απόδοσης του λόγου του, της κατάρας του.

• Η επιτελεστικότητα της κατάρας βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το αξιακό σύστημα και την κοσμοθεωρία της απεραθίτικης κοινότητας.

Σα bου τη κάνεις τη gάταρα, έρχεται και σε βρίσκει.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

• Η απεραθίτικη κατάρα, ως επικοινωνιακή και συμβολική πράξη, αποτελεί μια σύνθετη πολιτισμική διαδικασία και στρατηγική.

• Λειτουργεί ως φορέας εξουσιαστικών σχέσεων, μέσα στα πλαίσια των οποίων εγγράφεται τόσο η κοινωνική σύγκρουση όσο και η κοινωνική εξισορρόπηση και συνοχή, η ενίσχυση της κοινωνικής δομής και η διαφύλαξη του τοπικού πολιτισμικού κεφαλαίου.

• Λειτουργεί ως μέσο με το οποίο η απεραθίτικη κοινότητα κατασκευάζει, διατηρεί, αξιολογεί, τροποποιεί και επανα-ορίζει τις κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται και δοκιμάζονται στους κόλπους της.

• Συνδέεται άρρηκτα με τα κοινωνικοπολιτισμικά δεδομένα της κοινότητας.

• Εκφράζει αλλά και αποτελεί μέρος των συμβολικών αξιών , των αντιλήψεων, των στάσεων, των συμπεριφορών, όλων εκείνων των στοιχείων που σχετίζονται με το κοινωνικό habitus και το πολιτισμικό κεφάλαιο της απεραθίτικης κοινότητας.

«Άλι που να…»: Λαογραφικές και γλωσσολογικές...

Documents

d d d d d d d d d d

minor forms