243

Õèìèÿ, ãîä. XIX, êí. 4 (2010) Chemistry, Vol. 19, Iss. 4 (2010)

� Äî íàøèòå ÷èòàòåëè �� Editorial �

ÈÍÒÅËÈÃÅÍÒÍÎÑÒ È ÃÐÀÌÎÒÍÎÑÒ

Á.Â. ÒÎØÅÂ

Ñîôèéñêè óíèâåðñèòåò „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè“

Ðåçþìå. Âñè÷êè æèâè ñúùåñòâà ïðèòåæàâàò èíòåëèãåíòíîñò â åäíà èëè

äðóãà ñòåïåí. Ðå÷òà ðàçëè÷àâà õîðàòà îò æèâîòíèòå. ×ðåç ðå÷òà ìîæå äà ñå

ïîëó÷àâà è ïðåäàâà èíôîðìàöèÿ. Óñïåøíèÿò ÷îâåê òðÿáâà äà ðàçïîëàãà ñ

ãîëÿì îáåì èíôîðìàöèÿ çà êà÷åñòâåí æèâîò è ðàáîòà. Óñïåøíèÿò ÷îâåê å

îáðàçîâàí. Ñàìî ó÷èëèùåòî ìîæå äà íàïðàâè ÷îâåêà îáðàçîâàí. Ñòàòèÿòà

ðàçãëåæäà ãîëÿì áðîé âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ òåçè òåìè – èíòåëèãåíòíîñò,

ãðàìîòíîñò, îáðàçîâàíèå, ó÷èëèùå, âëèÿíèå íà êîìïþòúðíèòå òåõíîëîãèè

âúðõó ãðàìîòíîñòòà.

Keywords: intelligence, literacy, schooling, ICT

Èíòåëèãåíòíîñòòà å âðîäåíî êà÷åñòâî íà æèâèòå ñúùåñòâà.  äàäåí

âèä èìà ñúùåñòâà ñ âèñîêà ñòåïåí íà èíòåëèãåíòíîñò, íî èìà è òàêèâà ñ

íèñêà ñòåïåí íà èíòåëèãåíòíîñò. Âèñîêà ñòåïåí íà èíòåëèãåíòíîñò îçíà÷à-

âà ñïîñîáíîñò íà èíäèâèäà çà áúðçà àäàïòàöèÿ êúì ïðîìåíÿùèòå ñå óñëî-

âèÿ íà îêîëíàòà äåéñòâèòåëíîñò. Âúíøåí áåëåã íà èíòåëèãåíòíîñòòà å íåó-

äúðæèìîòî ëþáîïèòñòâî è æåëàíèå çà îïîçíàâàíå íà âñè÷êî, êîåòî ñå ïîÿ-

âÿâà íàîêîëî. Êîãàòî òåçè áåëåçè ñà íàëèöå, æèâîòíîòî óñïåøíî ïðåîäîëÿ-

âà âñè÷êè íåñãîäè íà æèâîòà. Æèâîòíèòå ñ íèñêà èíòåëèãåíòíîñò ñà îáðå-

÷åíè íà çàãèâàíå.

244

Âñè÷êî òîâà å â ñèëà è çà ÷îâåøêèÿ ðîä. Ðàçáèðà ñå, â ìîäåðíèÿ ñâÿò

õîðàòà ñ íèñêà èíòåëèãåíòíîñò íå ñà ïîä çàïëàõà çà æèâîòà ñè, íî òå ïî

ïðàâèëî ïîïàäàò â ìàðãèíàëíèòå îáùåñòâåíè ãðóïè. Ëþáîïèòñòâîòî ñ âúç-

ðàñòòà ÷åñòî çàòèõâà. Åãîöåíòðè÷íèÿò ÷îâåê èìà è äðóã ôèëòúð çà òîâà,

êîåòî áè ïðåäñòàâëÿâàëî çà íåãî èíòåðåñ – òîâà å ëè÷íàòà èçãîäà. Òàêúâ

÷îâåê îáðúùà âíèìàíèå ñàìî íà òåçè íåùà, çà êîèòî å ïðåöåíèë, ÷å ìîãàò

äà ìó áúäàò îò íÿêàêâà ïîëçà. Âñè÷êî îñòàíàëî íå å îáåêò íà íåãîâîòî ëþ-

áîïèòñòâî. Çà òàêúâ ÷îâåê ñå êàçâà, ÷å å ñ áåäíà äóøåâíîñò.

Ãîðíèòå òâúðäåíèÿ îôîðìÿò äîáðà ðàìêà, êîÿòî áè óëåñíèëà ðàçáèðà-

íåòî íà òàçè ñëîæíà ïðîáëåìàòèêà, âúïðåêè ÷å ïî íåÿ áè ìîãëî äà èìà è

âúçðàæåíèÿ. Âúâ âñåêè ñëó÷àé òîâà å ïðîáëåìàòèêà, êîÿòî àíãàæèðà âíèìà-

íèåòî íà ïñèõîëîçè, ïåäàãîçè è äðóãè ñïåöèàëèñòè â ïðîäúëæåíèå íà äúëãè

ãîäèíè. Åäíî îò íîâèòå ðåøåíèÿ, ïîçíàòî è èçãëåæäà ïðèåòî è ó íàñ [1], å

òåîðèÿòà íà Ãàðäíúð [2] çà ìíîæåñòâåíàòà èíòåëåãèíòíîñò. Ñïîðåä Ãàðä-

íúð ÷îâåê ìîæå äà ïðèòåæàâà ðàçëè÷íè èíòåëèãåíòíîñòè: 1) ëèíãâèñòè÷íà

(óìåíèÿ çà îâëàäÿâàíå è èçïîëçâàíå íà åçèöè); 2) ëîãèêî-ìàòåìàòè÷åñêà (óìå-

íèå çà áîðàâåíå ñúì ñèìâîëè è ðåàëíè ïðåäìåòè è íàìèðàíå íà âðúçêèòå

ìåæäó òÿõ); 3) ïðîñòðàíñòâåíà (ñïîñîáíîñò çà âúçïðèåìàíå íà òðèìåðíèÿ

ñâÿò); 4) ìóçèêàëíà (÷óâñòâî êúì ìóçèêàòà); 5) òåëåñíî-êèíåòè÷íà (êóëòèâè-

ðàíå íà äâèãàòåëíè êà÷åñòâà); 6) ìåæäóëè÷íîñòíà (ñïîñîáíîñò çà åôåêòèâ-

íî îáùóâàíå ñ äðóãè èíäèâèäè); 7) âúòðåøíî-ëè÷íîñòíà (ñïîñîáíîñò ÷îâåê

äà íå âëèçà â ñáëúñúê ñúñ ñàìèÿ ñåáå ñè); 8) ïðèðîäîíàó÷íà (ñïîñîáíîñò çà

ðàçáèðàíå íà ôèçè÷åñêàòà êàðòèíà íà ñâåòà). Âåðîÿòíî êàòî ñêîðîøíà ïðî-

åêöèÿ íà òåîðèÿòà çà ìíîæåñòâåíàòà èíòåëèãåíòíîñò â ïîñëåäíèòå ãîäèíè,

îñîáåíî â îáðàçîâàòåëíàòà ïðàêòèêà, ñå çàãîâîðè çà íåîáõîäèìîñòòà îò îâ-

ëàäÿâàíå íà ò.íàð. êëþ÷îâè êîìïåòåíòíîñòè â ïðîöåñà íà îáó÷åíèåòî íà

ïîäðàñòâàùèòå. Íå íàìèðàì èäåÿòà çà ðàçäðîáÿâàíå íà èíòåëèãåíòíîñòòà

â ðàçëè÷íè êàòåãîðèè çà äîáðà – èíòåëèãåíòíîñòòà å åäíà, òÿ å âðîäåíà çà

îòäåëíèÿ èíäèâèä.  èñòîðè÷åñêè ïëàí èíòåëèãåíòíîñòòà íà îáùåñòâîòî

ïðàêòè÷åñêè íå ñå ïðîìåíÿ îò äúëáîêà äðåâíîñò äî íàøè äíè, êîåòî îçíà-

÷àâà, ÷å ÷ðåç îáó÷åíèå èíòåëèãåíòíîñòòà íà ÷îâåêà íå áè ìîãëà äà ñå ïîâè-

øè. ×îâåê, îáà÷å, ìîæå äà ïðèòåæàâà ðàçëè÷íè óìåíèÿ â ïî-ãîëÿìà èëè ïî-

ìàëêà ñòåïåí è òåçè óìåíèÿ ÷ðåç ïðàêòèêàòà â ïîäõîäÿùà ñðåäà è ÷ðåç îáó-

÷åíèå áè ìîãëî äà ñå èçÿâÿò è ïî-íàòàòúê äà ñå ðàçâèÿò äîðè äî ñòåïåí íà

ñúâúðøåíñòâî.

Ðå÷òà îòëè÷àâà ÷îâåêà îò æèâîòíèòå. Òîâà å èíñòðóìåíòúò íà ïðåäàâà-

íå è ïðèåìàíå íà èíôîðìàöèÿ. Îáåìúò íà èíôîðìàöèÿòà, íåîáõîäèìà çà

óñïåøåí æèâîò è êàðèåðà, ñ ðàçâèòèåòî íà îáùåñòâîòî ðàñòå íåóäúðæèìî.

Ñëåä óñïåøíèÿ XVIII âåê ñàìî äîáðå îáðàçîâàíèÿò è ãðàìîòåí ÷îâåê ìîæå

äà ïîëó÷è, îöåíè, ïðåäàäå è èçïîëçâà òàçè èíôîðìàöèÿ. Ñàìî ó÷èëèùåòî

245

ìîæå äà äàäå òàçè èíôîðìàöèÿ è äà ïîêàæå íà÷èíèòå çà íåéíàòà ñåëåêöèÿ è

èçïîëçâàíå. Çàáëóäà å äà ñå ìèñëè, ÷å íåãðàìîòíèÿò ÷îâåê ìîæå äà ïîñòèã-

íå æèòåéñêî áëàãîïîëó÷èå. Àêî òîâà âñå ïàê íÿêúäå ñå ñëó÷âà, ôàêòúò ïî-

êàçâà åäèíñòâåíî, ÷å îáùåñòâîòî, ïîðàäè äåñòðóêöèÿ, å çàãóáèëî ðåãóëèðà-

ùèòå ñè ìåõàíèçìè. Òîãàâà óñèëèÿòà òðÿáâà äà áúäàò íàñî÷åíè êúì âúçñòà-

íîâÿâàíå íà „èìóííàòà ñèñòåìà“ íà îáùåñòâåíèÿ îðãàíèçúì. Ðå÷òà è ìè-

ñúëòà ñà â íåðàçðèâíà âðúçêà, êàòî â íàóêàòà çà îáðàçîâàíèåòî íàâÿðíî òîâà

â íàé-ïúëíà ñòåïåí å ïîêàçàíî îò Âèãîòñêè â íåãîâàòà êíèãà „Taught and

Language“ [3] (íàâÿðíî ðóñêèÿò îðèãèíàë å ñ ïî-òî÷íî çàãëàâèå – „Ðå÷ü è

ìûøëåíèå“). ×îâåê, îáà÷å, èìà ñïîñîáíîñòòà äà êîìáèíèðà êëèøåòà è ôðà-

çè, êîèòî ïîëó÷àâà îò áëèçêàòà ñè îêîëíîñò, è ïî òîçè íà÷èí äà èìèòèðà

ìèñëåíå, êàêâîòî âñúùíîñò íÿìà. Òîçè ôåíîìåí, êîéòî èìà ÿñíî ïðîÿâëå-

íèå â íàøàòà äåéñòâèòåëíîñò, å èçêëþ÷èòåëíî îïàñåí, çàùîòî âèðóñúò íà

êëèøåòàòà ïîðàçÿâà ñúçíàíèåòî íà ÷îâåêà è òðàéíî ãî ïðàâè íåñïîñîáåí äà

ìèñëè è àíàëèçèðà. Òîâà ñóðîãàòíî „ìèñëåíå“ ñå óñâîÿâà ìíîãî ëåñíî è òî

îñèãóðÿâà íà ÷îâåêà èçìàìíîòî ÷óâñòâî íà êîìôîðò ñðåä ñåáåïîäîáíèòå è

îáùåñòâîòî. Êëèøåòàòà íå ñà îñîáåíî óñòîé÷èâè – òå ñå ïðîìåíÿò ñ âðå-

ìåòî. Áúëãàðèòå îñîáåíî öåíÿò ÷àñòíèòå ó÷èòåëè, çàùîòî òå çíàÿò âúâ âñå-

êè ìîìåíò íóæíèòå êëèøåòà è íà÷èíèòå íà òÿõíîòî êîìáèíèðàíå. Îñòàíà-

ëîòî å äðåñèðîâêà, êîÿòî îñèãóðÿâà íà îáó÷àåìèÿ òúðñåíèÿ óñïåõ, êîéòî,

ïîðàäè ëèïñàòà íà ñèñòåìíîñò è ïîñëåäîâàòåëíîñò – îñíîâíè ïðèíöèïè â

îáó÷åíèåòî, íå îñòàâà ñëåä âðåìå íèêàêâà ñëåäà. Òàçè „áîëåñò“ íå çàñÿãà

åäèíñòâåíî ìëàäèòå ïîêîëåíèÿ. Äîðè â íàó÷íàòà ñôåðà íÿêîè èçïîëçâàò

íàòðóôåí, óñëîæíåí è èçëèøíî îáðåìåíåí èçêàç, çà äà ïîêàæàò ñâîÿòà íà-

ó÷íîñò. Òàêà ñå äîñòèãà äîðè äî áåçìèñëèöè, êîèòî â ñúâðåìåííîòî íàóêîç-

íàíèå ñå îçíà÷àâàò êàòî „hoax“. Âñè÷êî òîâà å çà ñúæàëåíèå, çàùîòî åäíî

òðèâèàëíî ñúæäåíèå, â êàêâàòî è ôîðìà äà ñå îáëå÷å, íå ìîæå äà ïðîìåíè

òðèâèàëíèÿ ñè õàðàêòåð.

Ðàçëè÷àâàò ñå òðè âèäà ãðàìîòíîñò – åçèêîâà, ìàòåìàòè÷åñêà è ïðè-

ðîäîíàó÷íà. Ìåæäóíàðîäíè ïðîó÷âàíèÿ êàòî TIMSS – Òåíäåíöèè â ðàçâè-

òèåòî íà îáó÷åíèåòî ïî ìàòåìàòèêà è ïðèðîäíè íàóêè íà Ìåæäóíàðîäíàòà

àñîöèàöèÿ çà îöåíêà íà ïîñòèæåíèÿòà â îáðàçîâàíèåòî (IEA) è Ïðîãðàìàòà

çà ìåæäóíàðîäíî îöåíÿâàíå íà ó÷åíèöèòå (PISA) íà Îðãàíèçàöèÿòà çà èêî-

íîìè÷åñêî ñúòðóäíè÷åñòâî è ðàçâèòèå (OECD) âîäÿò äî ìíîãî òðåâîæíè

ðåçóëòàòè çà íÿêîè ñòðàíè è Áúëãàðèÿ å ìåæäó òÿõ [4,5]. ×å áúëãàðèòå, êàêòî

ìëàäèòå, òàêà è ïî-âúçðàñòíèòå, ñà åçèêîâî íåãðàìîòíè, òîâà âñåêè çíàå. ×å

áúëãàðèòå ñà áåç ìàòåìàòè÷åñêà ãðàìîòíîñò ñúùî âñåêè çíàå – êîëêî îò

áúëãàðèòå ìîãàò ðåàëíî äà ïî÷óâñòâàò äàëè åäíî ÷èñëî å ãîëÿìî èëè ìàë-

êî, êîëêî îò áúëãàðèòå ìîãàò äà ïî÷óâñòâàò ðîëÿòà è çíà÷åíèåòî íàïðèìåð

íà òðèãîíîìåòðè÷íèòå èëè ëîãàðèòìè÷íèòå ôóíêöèè. Íàëè ïîëèòèöè è èêî-

246

íîìèñòè ÷åñòî ãîâîðÿò çà „ãîëåìè öèôðè“ âìåñòî çà „ãîëåìè ÷èñëà“, íå

îñúçíàâàéêè ÷å öèôðèòå ñà ñàìî çíàöè, ÷ðåç êîèòî ñå çàïèñâàò ÷èñëàòà,

òàêà ÷å „ãîëÿìà öèôðà“ îçíà÷àâà ñàìî åäðî íàïèñàí çíàê, íî íå îçíà÷àâà

ãîëÿìî ÷èñëî. ×å áúëãàðèòå íÿìàò ïðèðîäîíàó÷íà ãðàìîòíîñò è òîâà âñåêè

çíàå. Èíà÷å ùåøå ëè áúëãàðèíúò äà áúäå ïîäâëàñòåí íà òîëêîâà ìíîãî

íåáèâàëèöè è øàðëàòàíñêè ãëóïîñòè, íîñèòåëè íà êîèòî ñà öÿë ëåãèîí àñ-

òðîëîçè, íóìåðîëîçè, åêñòðàñåíñè, òúðñà÷è íà èçâúíçåìíè ñúùåñòâà, ìà-

ãüîñíèöè, ãàäàòåëè è êàêâè ëè îùå íå äðóãè. Àêî èìàõìå ïðèðîäîíàó÷íà

ãðàìîòíîñò, ùåøå ëè öÿë åäèí ãðàä äà íàïóñíå äîìîâåòå ñè, çàùîòî íÿêîé

ñè êàçàë, ÷å ïðåäñòîè óíèùîæèòåëíî çåìåòðåñåíèå èëè ùåøå ëè äà ñå äàâà

îáùåñòâåíà òðèáóíà íà æåíà, êîÿòî òâúðäè, ÷å óñåùà êúäå ùå èìà çåìåòðå-

ñåíèå ïî áîëêèòå, êîèòî ñå ïîÿâÿâàò â ðàçëè÷íè ÷àñòè íà òÿëîòî £. Âñè÷êî

òîâà èìà äàëå÷ îòèâàùè ïîñëåäñòâèÿ – îáèêíîâåíèÿò ÷îâåê çàïî÷âà äà ÷óâ-

ñòâà, ÷å æèâåå â îñîáåíî âðàæäåáåí ñâÿò, êúäåòî ñëó÷àéíè è áåçêîíòðîëíè

ìèñòè÷íè ñèëè ëåñíî ìîãàò äà ãî ëèøàò îò âñè÷êî, êîåòî òîé å óñïÿë äà

ïðèäîáèå â æèâîòà ñè, äà ïîãóáÿò íåãî è ñåìåéñòâîòî ìó. Ïóáëè÷íèòå ñðåä-

ñòâà çà ìàñîâà èíôîðìàöèÿ íå ðàçáóëâàò, à ïîäêëàæäàò òåçè îïàñåíèÿ, ñëåä

êîåòî èäâà ñòðåñúò, à ñëåä íåãî ïñèõè÷íèòå îòêëîíåíèÿ è îáùåñòâåíàòà

íåïðèãîäíîñò. Â Áúëãàðèÿ äâà ïúòè ñà ïðîâåæäàíè îïðîñòÿâàùè ïðàâîïèñà

ðåôîðìè – ïðåç 1921 ã. ïî âðåìå íà çåìåäåëñêîòî ïðàâèòåëñòâî è ïðåç 1945 ã.

ïî âðåìå íà îòå÷åñòâåíîôðîíòîâñêîòî ïðàâèòåëñòâî. ×ðåç òÿõ î÷åâèäíî å

äàäåíà âúçìîæíîñò íà ïîâå÷å çëå îáðàçîâàíè õîðà äà ñå âêëþ÷àò â óïðàâ-

ëåíèåòî íà ñòðàíàòà. Ñåãà ïàê ñå çàãîâîðè çà íåîáõîäèìîñòòà îò îïðîñòÿ-

âàíå íà ïðàâîïèñà – óïîòðåáàòà íà ïúëåí ÷ëåí â ïèñìåíàòà ðå÷ å òåæêî

ïðåïÿòñòâèå çà ïîâå÷åòî áúëãàðè. È ñåãà îñòàâà ïîäîçðåíèåòî, ÷å ïðè÷èíà-

òà çà èñêàíàòà ðåôîðìà å â æåëàíèåòî ïî-ãîëÿì áðîé íåãðàìîòíè õîðà äà ñå

íàòîâàðÿò ñ îáùåñòâåíè ôóíêöèè.

Óñïåõúò â æèâîòà çàâèñè îò âèäà è êà÷åñòâîòî íà èíôîðìàöèÿòà, êîÿòî

âñåêè ÷îâåê òðÿáâà äà ïîëó÷àâà è îáìåíÿ ñïîðåä ïðåäìåòà íà íåãîâàòà äåé-

íîñò. Òîâà ìîæå äà ñå íàó÷è åäèíñòâåíî â ó÷èëèùå. Òîâà å íåïîñèëíî çà

íåãðàìîòíèÿ ÷îâåê. Ñïîðåä Çàêîíà çà íàðîäíîòî ïðîñâåùåíèå (1909 ã.)

„ñðåäíèòå ó÷èëèùà èìàò çà öåë äà çàâúðøàò ôèçè÷åñêîòî è äóøåâíîòî ðàç-

âèòèå íà ó÷åíèöèòå â òÿõ, êàòî èì äàäàò íåîáõîäèìèòå ïîçíàíèÿ è ñðú÷íîñ-

òè, îáùî è ãðàæäàíñêî âúçïèòàíèå, êîèòî ñà èì íåîáõîäèìè çà ñàìîñòîéíà

äåéíîñò â æèâîòà“ [6].  ïðîäúëæåíèå íà äåñåòèëåòèÿ áúëãàðñêîòî ó÷èëè-

ùå å èçïúëíÿâàëî ñ óñïåõ òàçè çàäà÷à. Äíåñ ðåàëíîñòòà â ó÷èëèùå, îáà÷å, å

äðóãà. Áàëàíñúò ìåæäó îáó÷åíèåòî è âúçïèòàíèåòî å òåæêî íàðóøåí, âúç-

ïèòàíèåòî (ó÷èëèùíàòà äèñöèïëèíà) íå å ìåæäó ó÷åáíèòå öåëè, ðîäèòåëè-

òå íà ñà âêëþ÷åíè â æèâîòà íà ó÷èëèùåòî, â îðãàíèçàöèîíåí è êâàëèôèêà-

öèîíåí ïëàí ñúùî èìà êàêâî äà ñå æåëàå, îáó÷åíèåòî ïðåç öåëèÿ æèâîò íà

247

ó÷èòåëñòâîòî íå ñëåäâà ìîäåðíà è ÿñíà âèçèÿ [7,8]. Ñ ïðèåìàíåòî íà „No

Child Left Behind“ – àìåðèêàíñêèÿò îáðàçîâàòåëåí çàêîí è âúâåæäàíåòî íà

ïîäõîäà íà ñòàíäàðòèòå â àìåðèêàíñêîòî ó÷èëèùå ó÷èëèùíèÿò ïåéçàæ â

Àìåðèêà ïðåòúðïÿ ñåðèîçíà ïðîìÿíà – èäåÿòà å âñè÷êè ó÷åíèöè áåç îãëåä

íà ìåñòîæèâååíå èëè åòíè÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò äà ñå ïîñòàâÿò ïðè ðàâíè

óñëîâèÿ è íà âñè÷êè äà ñå ãàðàíòèðà ñòàáèëíî áàçèñíî îáó÷åíèå. Òàêà òåð-

ìèíúò „åëèòíî ó÷èëèùå“ çàãóáè ñâîåòî çíà÷åíèå; ó íàñ, îáà÷å, òîçè òåðìèí

ïðîäúëæàâà äà áèòóâà. Âå÷å èìà äîêàçàòåëñòâà [9], ÷å ìíîãî ìàëúê áðîé

ó÷åíèöè ïîêðèâàò áúëãàðñêèòå äúðæàâíè îáðàçîâàòåëíè èçèñêâàíèÿ çà ó÷åá-

íî ñúäúðæàíèå, êîåòî îáåçìèñëÿ ïî-íàòàòúøíàòà òÿõíà óïîòðåáà â ñåãàø-

íèÿ èì âèä. Ó÷èëèùåòî òðÿáâà äà äàâà ñîëèäíà îñíîâà ïî âñè÷êè íàóêè, çà

äà ìîæå íà ïî-êúñåí åòàï ó÷åíèêúò äà íàïðàâè ñâîÿ âåðåí èçáîð, ñúîáðàçíî

ñ íåãîâèòå èíòåðåñè è ñïîñîáíîñòè. Èëþçèÿ å äà ñå ìèñëè, ÷å ó÷èëèùåòî

òðÿáâà äà ñå íàãàæäà ñïîðåä ó÷åíèöèòå ñè, ò.å. ó÷åíèöèòå ñúñ ñêëîíîñò êúì

ïðèðîäíèòå íàóêè ìîãàò äà ïðåíåáðåãíàò õóìàíèòàðíàòà ñè ïîäãîòîâêà, à

ó÷åíèöèòå ñ õóìàíèòàðíè íàãëàñè íà ìèñúëòà ìîãàò äà ñå ëèøàò îò çíàíèÿ-

òà ïî òî÷íèòå íàóêè. È åäíîòî, è äðóãîòî îñàêàòÿâà ëè÷íîñòòà. Ãðóáèÿò

ïðàãìàòèçúì („òîâà çà êàêâî ìè å“) íå áè òðÿáâàëî äà èìà ìÿñòî â áúëãàð-

ñêîòî ó÷èëèùå. Âìåñòî òîâà äåñåòêè ãîäèíè ñà ïðàâåíè îïèòè çà ïðîôèëè-

ðàíå è îáó÷åíèå „ïî-áëèçêî äî æèâîòà“. Íÿìà, îáà÷å, íèòî åäíî äîêàçàòåë-

ñòâî, ÷å âúâåäåíèòå „ÇÈÏ“ (çàäúëæèòåëíî-èçáèðàåìà ïîäãîòîâêà) è „ÑÈÏ“

(ñâîáîäíî-èçáèðàåìà ïîäãîòîâêà) ñà ïîâëèÿëè ñúùåñòâåíî â ïî-êúñíàòà ïðî-

ôåñèîíàëíà ðåàëèçàöèÿ íà ãèìíàçèñòèòå. Äîðè ïðîôåñèîíàëíîòî îáðàçî-

âàíèå å ñ íå îñîáåíî âèñîê êîåôèöèåíò íà åôåêòèâíîñò (êîåôèöèåíòúò íà

åôåêòèâíîñò å îòíîøåíèå íà òåçè, êîèòî ñëåä äèïëîìèðàíåòî ñè ñà çàïî÷-

íàëè ðàáîòà ïî ïðèäîáèòèòå êâàëèôàêàöèè êúì áðîÿ íà ó÷åíèöèòå, çàâúð-

øèëè â äàäåíàòà ãîäèíà ñúîòâåòíîòî ó÷èëèùå).

Íåñúìíåíî îáðàçîâàíèåòî å ïóáëè÷íî áëàãî è äúðæàâàòà òðÿáâà â ïúëíà

ìÿðà äà îñúçíàå òîâà. Èìàëî å ãîäèíè, êîãàòî íàøàòà ó÷èëèùíà ñèñòåìà å

ìåæäó ïúðâèòå â ñâåòà. Ãðèæàòà íà äúðæàâàòà çà ó÷èëèùåòî çàïî÷âà ñ îñè-

ãóðÿâàíåòî íà íåîáõîäèìèòå ñðåäñòâà çà íåãîâàòà èçäðúæêà. Â åäíî ñâîå

èçäàíèå [10] ïðî÷óòèÿò Teachers College â Àìåðèêà ïðèâåæäà ñëåäíèòå äàí-

íè – ïðåç 1912 ã. Áúëãàðèÿ å îòäåëÿëà çà ñâîåòî ó÷èëèùå, ïðèâåäåíî êúì

åäèí æèòåë, ïî 1,20 $. Çà îñòàíàëèòå áàëêàíñêè äúðæàâè òåçè ÷èñëà ñà: 0,60 $

(Ñúðáèÿ), 0,50 $ (Ãúðöèÿ), 0,40 $ (×åðíà ãîðà) è 0.20 $ (Òóðöèÿ). Ëþáîïèòíî

å, ñëåä 80 ãîäèíè, ïðîìÿíàòà â êàêâà ïîñîêà å?

„Ìèøêàòà ùå èçÿäå êíèæêàòà“ – äíåñ òîâà ñå ïîâòàðÿ ÷åñòî. Äîðè

íÿêîè âèæäàò ïðè÷èíàòà çà åçèêîâàòà íåãðàìîòíîñò íà ñåãàøíèòå ìëàäåæè

â êîìïþòúðíèòå òåõíîëîãèè (äåöàòà è ìëàäåæèòå ÷åñòî ñà ñúñ çàâèñèìîñò

ñïðÿìî êîìïþòúðà – ñúðôèðàò ïðîäúëæèòåëíî â ìðåæàòà, èçòåãëÿò ìóçè-

248

êà è ôèëìè, „ðàçãîâàðÿò“ ñ ïîçíàòè è íåïîçíàòè ÷ðåç ÷àòà, ñêàéïà è ïð.). È

ïîíåæå ðàçâèòèåòî íà èíôîðìàöèîííèòå è êîìóíèêàöèîííèòå òåõíîëîãèè

íå å äåëî íà ñëàâÿíñêèÿ ñâÿò, ïîëçâàòåëèòå ÷åñòî ïîëçâàò íÿêàêúâ íåâúçìî-

æåí çàìåñòèòåë íà ïèñìåíîòî ñëîâî ñ ëàòèíñêè áóêâè è àðàáñêè öèôðè è

áåç ïðàâîïèñíè ïðàâèëà. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å òîâà íàèñòèíà âëèÿå íåáëàãî-

ïðèÿòíî âúðõó åçèêîâàòà ãðàìîòíîñò íà ó÷åíèöèòå. Íå å âÿðíî, îáà÷å, òâúð-

äåíèåòî, ÷å êîìïþòúðúò ùå ïîãóáè êíèãàòà. Íàïðîòèâ, íîâèòå òåõíîëîãèè

äàâàò âúçìîæíîñò äà ñå ÷åòå ìíîãî ïîâå÷å, îòêîëêîòî å áèëî âúçìîæíî

íÿêîãà äà ñå ÷åòå. Èíòåðíåò ñåãà ñúäúðæà ïî÷òè öÿëîòî êíèæîâíî áîãàòñò-

âî íà ÷îâå÷åñòâîòî – êíèãè, ñïèñàíèÿ, àðõèâè, êîëåêöèè îò âñÿêàêúâ âèä.

Íèòî åäíà ÷èòàëèùíà áèáëèîòåêà íå ìîæå äà ïðåäëîæè òîâà, êîåòî âñåêè ñ

îïèò ìîæå äà íàìåðè ñâîáîäíî â ìðåæàòà. ×îâå÷åñòâîòî íå ïîçíàâà ïî-

îáåìíà è âñåîáõâàòíà ðåâîëþöèÿ îò òàçè, êîÿòî ïîñëåäâà ðàçâèòèåòî íà

èíôîðìàöèîííèòå è êîìóíèêàöèîííèòå òåõíîëîãèè. Òîãàâà êîè ñà áúëãà-

ðèòå, êîèòî äíåñ íå ÷åòàò êíèãè? Òîâà ñà òåçè, êîèòî íå áèõà ÷åëè êíèãè è â

ïðåäêîìïþòúðíèòå âðåìåíà. Òàêèâà õîðà èìà íàâñÿêúäå ïî ñâåòà. Òåõíèÿò

áðîé, îáà÷å, å îòíîñèòåëíî ïî-ãîëÿì â íàðîäè, êîèòî ïî íÿêàêâè ïðè÷èíè

ñà îñòàíàëè â ïåðèôåðèÿòà íà êóëòóðíèÿ ñâÿò. Çà æàëîñò òàçè ãëîáàëíà ïðè-

÷èíà âàæè â íÿêàêâà ñòåïåí è çà Áúëãàðèÿ. Ïðè „äîãîíâàùèòå“ íàðîäè ÷óæ-

äîïîêëîíè÷åñòâîòî è áåçêðèòè÷íîòî âúçïðèåìàíå íà ÷óæäè êóëòóðíè èëè

áèòîâè áåëåçè ÷åñòî èçëèçà íà ïðåäåí ïëàí ñ èäåÿòà „è íèå ñìå êàòî òÿõ“.

Îãëåäàéòå ñå íàîêîëî – â ãðàäîâåòå è ñåëàòà, çà äà âèäèòå ÿñíî áóäåùèòå

ñúæàëåíèå çíàöè íà òîâà óðîäëèâî ÿâëåíèå.

Èìà ìíîãî ñâèäåòåëñòâà, ÷å Áúëãàðèÿ, â ñðàâíåíèå ñ öåíòðàëíîåâðî-

ïåéñêèòå äúðæàâè, îòíîñèòåëíî êúñíî å èçãðàäèëà ñâîÿòà ó÷èëèùíà ìðå-

æà. Åòî åäèí áóäåù ðàçìèñúë ðàçêàç [11]: „...Íà 1872 ãîäèíà àç áÿõ äåñåòãî-

äèøåí. Áàùà ìè áå ïðîñò, íåãðàìîòåí ÷îâåê. Àëà òîé èìàøå áðàò, êîéòî ñå

áå ó÷èë â òðåâíåíñêîòî ó÷èëèùå è áå ñòàíàë ïîï â Òðÿâíà. Îò áðàòà ñè è îò

äðóãè ãðàìîòíè õîðà áàùà ìè áå ðàçáðàë, ÷å ó÷åíèåòî å ïîëåçíî è äîáðî

íåùî. Åäèí äåí òîé ìè êàçà: õàéäå äà òå âîäÿ ïðè äàñêàëà.....Ïîìíÿ, ÷å êàòî

âëÿçîõìå â ñòàÿòà, äåòî áå ó÷èòåëÿ, ñòîðè ìè ñå, ÷å òÿ å ïúëíà ñ õîðà; íåùî

ãúìæåøå êàòî ãëóõî ìúðìîðåíå....[Ó÷èòåëÿò] ñòîåøå â åäèíèÿ êðàé íà ñòà-

ÿòà, áëèçî äî ïå÷êàòà, íà åäèí øèðîê è ïîñëàí ñ ðîãîçêà îäúð. Äî íåãî íà

îäúðà èìàøå äâàìà ó÷åíèêà, êîèòî øèåõà íåùî. Ó÷èòåëÿò ñåäåøå ïî òóð-

ñêè, ñúñ ñâèòè êðàêà è âúðõó êîëåíåòå ìó ëåæàõà ÷åðíè ïëàòîâå, à â ðúêàòà

ìó ëúùÿõà ãîëåìè ÷åðíè íîæèöè... Ïðè íåãî äî ëÿâîòî ìó êîëÿíî ëåæåøå

äúëúã æåëåçåí àðøèí, à äî äÿñíîòî ìó êîëÿíî ñå îïèðàøå äúëúã ïðúò, êîé-

òî äîñòèãàøå äî ó÷åíèöèòå. Òîâà íåãîñòîïðèåìíî îðúäèå ñòðàøíî ìå èç-

ïëàøè... ×óõ áàùà ìè äà êàçâà: ñòðóâàé ïîêëîíè.“ Äàëè òîçè ó÷èòåë å ñëåä-

âàë èäåèòå íà Ïåñòàëîöè (1746-1827) [12] çà ïîñòàâÿíå íà ó÷åíèêà â öåíòúðà

249

íà ó÷åáíèÿ ïðîöåñ ñ ïúëíàòà ìó ñàìîäåéíîñò â ðàìêèòå íà ò.íàð. äåëîâà

åâðèñòèêà èëè òðóäîâ ïðèíöèï äíåñ ìîæå ñàìî äà ñå ãàäàå [13].

Ãîðíèÿò ðàçêàç íà Íèêîëà Ñòàíåâ (1862-1949) [14], óâàæàâàí ïèñàòåë,

èñòîðèê, ó÷èòåë, ïî÷åòåí ïðåäñåäàòåë íà Ïðîñâåòíèÿ ñúþç (äíåñ íàïúëíî

çàáðàâåí), ñúäúðæà è äðóãà öåííà ïîäàòêà – áúëãàðèíúò äîðè â ãîäèíèòå

ïðåäè Îñâîáîæäåíèåòî âå÷å å ðàçáèðàë çíà÷åíèåòî íà îáðàçîâàíèåòî è ãðà-

ìîòíîñòòà; ÿñíî å áèëî, ÷å íåóêèÿò, ïðîñòèÿò ÷îâåê íå ìîæå äà áúäå óñïå-

øåí çàíàÿò÷èÿ, òúðãîâåö, èíäóñòðèàëåö, ñâåùåíèê, ëåêàð è ò.í. Òîâà óñå-

ùàíå ñå å çàïàçèëî è äî äíåñ – âñè÷êè èñêàò äåöàòà èì äà ïîëó÷àò îáðàçî-

âàíèå èëè ïîíå äà èìàò íÿêàêúâ îáðàçîâàòåëåí öåíç, äîêóìåíòèðàí ñ åäíà

èëè ïîâå÷å äèïëîìè, äàæå è àêî òå ñà êóïåíè.

Áúëãàðèíúò, îáà÷å, íå õðàíè îñîáåíî óâàæåíèå êúì ñâîèòå ó÷èòåëè è

íå å ãîòîâ äà îöåíè âèñîêî òåõíèÿ òðóä. Òàêà å áèëî â ìèíàëîòî, òàêà å è

ñåãà. Ïîìíè ñå ñëåäíîòî [15]: „Ïîèñêàë [Ïåòêî Ñëàâåéêîâ] äà ãî óñëîâÿò

çà ó÷èòåë. „Êîëêî ïàðè èñêàø?“, çàïèòàë ÷îðáàäæèÿòà. „Õèëÿäà ãðîøà çà

åäíà ãîäèíà è äà ìå õðàíèòå.“ ×å ìíîãî èñêàø òè, áå ó÷èòåëþ. Ãîâåäàðÿò

íè ïàñå ãîâåäàòà çà 200 ãðîøà, à òè èñêàø 1000 ãðîøà. Íà ãîâåäàðÿ ðàáî-

òàòà å ìú÷íà – ïå÷å ñå ïî ñëúíöå, òè÷à ïîäèð ãîâåäàòà, ìîêðè ãî äúæä,

ìðàçè ãî çèìà, à òâîÿòà å ëåñíà: ùå ñòîèø íà ñÿíêà, íÿìà äúæä, íÿìà

âÿòúð, íÿìà ñòóä.“ Áúëãàðèíúò íå å ãîòîâ äà ïðèåìå óìñòâåíèòå çàíèìà-

íèÿ êàòî òðóä. Â ïî-íîâî âðåìå íÿêîëêî ïîêîëåíèÿ áÿõà âúçïèòàâàíè ñ

„ó÷è, çà äà íå ðàáîòèø“.

Åäâà ëè íÿêîãà áúëãàðèòå ñà ïîëçâàëè áëàãàòà íà öèâèëèçàöèÿòà â ïî-

ãîëÿìà ñòåïåí, îòêîëêîòî òîâà ñòàâà äíåñ. Áúëãàðèòå, îáà÷å, ñà òúæíè è

îáõâàíàòè îò ëîøè ïðåä÷óâñòâèÿ çà áúäåùåòî. Íî áúëãàðñêèÿò íàðîä å ñ

âèñîêè êà÷åñòâà, äàëè îñíîâàíèå íà Âàíäåðëèï, íàïðèìåð, äà íàïèøå [16]

„ìíåíèåòî íà âñåêè, çàïîçíàò ñ Áàëêàíèòå å, ÷å áúëãàðèòå ñà íàé-îáåùàâà-

ùèòå îò âñè÷êè áàëêàíñêè íàðîäè“, à íà Áàó÷åð íàïðèìåð äà òâúðäè [17]:

„Ïî âðåìå íà òðèäåñåòãîäèøíîòî ñè òðåâîæíî ñúùåñòâóâàíå ìëàäàòà áúë-

ãàðñêà äúðæàâà ïîñòèãíà ôåíîìåíàëåí ïðîãðåñ. Áúðçî íàïðåäâà îáðàçîâà-

íèåòî, ïóáëè÷íèòå äåëà ñà ïîñòàâåíè íà çäðàâà îñíîâà, ñòðàíàòà ñå ïîêðè ñ

ìðåæà îò æåëåçíè ïúòèùà, áëàãîñúñòîÿíèåòî íåñúìíåíî íàðàñòíà, à ðåäúò

çàïàçåí – ÷åñòî ïðè òðóäíè îáñòîÿòåëñòâà... Áúëãàðèòå íàèñòèíà òâîðÿò

÷óäåñà.“ Òåçè äîñòîéíñòâà íà áúëãàðèòå ñà îïèñàíè íàïðèìåð îò Ã. Äèìèò-

ðîâ, åòíîãðàô, ãåîãðàô è îáùåñòâåíèê, äíåñ çàáðàâåí, ïî ñëåäíèÿ íà÷èí

[18]: „…Áúëãàðèíúò å âåëèêîäóøåí è ìèëîñòèâ... [Òîé] ñå å îïàçèë îò âñÿêî

÷óæäî âëèÿíèå, èìà çäðàâ ðàçñúäúê, æèâî è äåÿòåëíî âúîáðàæåíèå, íåïîêî-

ëåáèì å â ñâîèòå óáåæäåíèÿ è å ñïîñîáåí çà èçïúëíåíèå íà âèñîêè öåëè. Â

íåãî ïîäëîñò, ëóêàâñòâî è êîâàðñòâî íå ñúùåñòâóâàò. Òîé å ÷èñòîñúðäå÷åí,

èñêðåí, âåðåí è èçïúëíåí ñ ëþáîâ, äàæå êúì íåïðèÿòåëÿ ñè. Ñêðîìåí, òèõ,

250

êðîòúê, êðàéíî òúðïåëèâ.... Áúëãàðèíúò ñòîè âèñîêî â íðàâñòâåíî îòíîøå-

íèå; îáè÷à æåíàòà ñè... è íå ìîæå äà òúðïè ñåìåéñòâîòî ñè îïîçîðåíî. Áúë-

ãàðèíúò å ÷åñòåí... è íå ïðèåìà äà ïðèñâîè ÷óæäîòî... Ìåæäó áúëãàðèòå

ëúæàòà, êðàæáàòà, ðàçáîéíè÷åñòâîòî è óáèéñòâîòî ñå ñðåùàò ïî-ðÿäêî, îò

êîëêîòî â íÿêîè äðóãè íàðîäè.... Â áúëãàðèíà ñàìîõâàëñòâî è ôàíàòèçúì íå

ñå ñðåùà, ñ ìå÷òàíèÿ íå æèâåå, à ñå òðóäè è ðàáîòè ïðèëåæíî. Áúëãàðèíúò

å âåñåë, îáè÷à ïååíåòî, ñâèðíÿòà è èãðàòà, íî ìðàçè ðàçêîøà è ïèÿíñòâîòî.

Òîé å èçâúíðåäíî ãîñòîïðèåìåí...“. Áúëãàðèíúò èìà ñàìî åäíî ëîøî êà÷åñ-

òâî – çàâèñòòà: „È ïðè âñè÷êèòå äîáðè íðàâè íà áúëãàðèíà, â íåãî èìà

åäíà îñîáåíà çàâèñò, êîÿòî å òâúðäå îïàñíà çà îáùîòî äîáðî íà íàðîäà.

Àêî Èâàí ïðåäëîæè íåùî â ïîëçà íà îòå÷åñòâîòî, Ñòîÿí ùå óïîòðåáè âñå-

âúçìîæíè ñðåäñòâà, ñàìî äà íå ñå îñúùåñòâè êàçàíîòî îò Èâàíà.“

Íÿêîé, ÷åòåéêè òîçè òåêñò, äíåñ ùå ñè ïîìèñëè – çàâèñòòà å îñòàíàëà,

à âñè÷êî äðóãî å ïîãóáåíî. Òîâà îáà÷å íå å òàêà. Ãîðíèòå êà÷åñòâà ñà ôîð-

ìèðàíè ïðåç âåêîâåòå è òå íå ìîãàò ëåñíî è áúðçî äà ñå ïðîìåíÿò. Íàøèÿò

íàðîä èìà òåçè êà÷åñòâà è ñåãà – ëîøîòî å íà ÿâå, à äîáðîòî ñòîè ñêðèòî â

äóøàòà íà áúëãàðèíà. Äà èçìåòåì ïåïåëòà íà çàáðàâàòà, äà èç÷èñòèì ïëåñåí-

òà íà ïîðîêà è Áúëãàðèÿ îòíîâî ùå çàåìå äîñòîéíîòî ñè ìÿñòî â Åâðîïà.

ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ1. Genkov, R., L. Genkova. Naturalist Entelligence Among the Other Multiple Intelli-

gences. Bulgarian J. Science & Education Policy 1, 17-34 (2007) [In Bulgarian].2. Gardner, H. Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. Basic Books, New

York, 1983.3. Vygotsky, L. Thought and Language. MIT Press, Cambridge, 1986.4. Tafrova-Grigorova, A. Bulgarian School Chemical Education: The State of Art, What

Then? (Results from International and National Studies). Chemistry 19, 163-188 (2010) [InBulgarian].

5. Anderson, J.O., M.-H. Chiu, L.D. Yore. First Cycle of PISA (2000-2006) – InternationalPerspectives on Successes and Challenges: Research and Policy Directions. Intern. J. Sci. &Math. Educ. 8, 373-388 (2010).

6. Ñëàâ÷åâ, Ä., À. Ìàðêîâ. Ïðîñâåòíî çàêîíîäàòåëñòâî. Ñáîðíèê îò çàêîíè,

íàðåäáè è ïðàâèëíèöè, êîèòî ñà â ñèëà ïî Ìèíèñòåðñòâîòî íà íàðîäíîòî ïðîñâåùå-

íèå, ñ áåëåæêè ïî òÿõíîòî ïðèëàãàíå. „Êàçàíëúøêà äîëèíà“, Ñîôèÿ, 1940, ñòð. 64.

7. Òîøåâ, Á.Â. Íàñèëèåòî â ó÷èëèùå (Ïåäàãîãè÷åñêè è ñîöèàëíè àñïåêòè). Â.:

Ïåíêîâà, Ð., Ñ. Äàñêàëîâà (ðåä.). Îáùåñòâî íà çíàíèåòî è îáðàçîâàíèå çà âñè÷êè.

Íàöèîíàëåí èíñòèòóò ïî îáðàçîâàíèå, Ñîôèÿ, 2003, ñòð. 285-291.

8. Òîøåâ, Á.Â. Ãèìíàçèàëíèòå ó÷èòåëè ñ íîâè êîìïåòåíòíîñòè. Ó÷èòåëñêî äåëî

ãîä. 47, áð. 40, 20 äåêåìâðè 2004, ñòð. 6.

9. Kirova, M., E. Boiadjieva, A. Tafrova-Grigorova. Students' Achievements Do Not Ap-prove the State Educational Requirements. Chemistry 19, 116-140 (2010) [In Bulgarian].

251

10. Stephanove, C. Bulgaria. Educational Yearbook of the International Institute of Teach-ers College 1(1), 37-58 (1924).

11. Ñòàíåâ, Í. Êàê ñå å ðàçâèëî è íàïðåäíàëî ó÷èëèùåòî. Âåíåö 1, 34-55 (1911).

12. Soëtard, M. Johann Heinrich Pestalozzi. Prospects 24, 297-310 (1994).13. Toshev, B.V. The School Subject „Chemistry and Gas Defense“ and Its Modern Pro-

jections. Chemistry 16, 519-533 (2007) [In Bulgarian].14. Toshev, B.V. Venets (1911) and Venets (2010): About the Past, Present and Future.

Venets 1, 133-145 (2010) [In Bulgarian].15. Ñòàíåâ, Í. Äÿäî Ñëàâåéêîâ. Âåíåö 1, 435-454 (1912).

16. Vanderlip, F.A. What Next in Europe. Harcourt, Brace & Co., New York, 1922.17. Bourchier, J.D. The Rise of Bulgaria. National Geographic Magazine 23, 1105-1118

(1912).18. Äèìèòðîâ, Ã. Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ â èñòîðè÷åñêî, ãåîãðàôè÷åñêî è åòíî-

ãðàôè÷åñêî îòíîøåíèå. Ïðèäâîðíà ïå÷àòíèöà, Ñîôèÿ, 1894.

INTELLIGENCE AND LITERACY

Abstract. The intelligence is an inherent property of all beings. Only the humanbeings have a language. The information must be obtained and exchanged by thelanguage. The successful man (in life and work) should transform more and moreinformation. Only a school could make the man to be educated. The paper consid-ers a great number of related questions: intelligence (what does it mean), literacy(what does it mean), education, contemporary school, the influence of ICT (infor-mation and communication technologies) on the modern man. Some problems ofthe educational reforms in Bulgaria are discussed as well.

� Professor B.V. Toshev,

Research Laboratory on Chemistry Education and History

and Philosophy of Chemistry,

Department of Physical Chemistry,

University of Sofia,

1 James Bourchier Blvd.,

1164 Sofia, BULGARIA

Å-Mail: toshev@chem.uni-sofia.bg