ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑΑπό το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ

ΕπιμέλειαP E Easterling

Μετάφραση ndash επιμέλειαΛίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣIδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής

HΡΑΚΛΕΙΟ 2010

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣΊδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας

Hράκλειο Kρήτης TΘ 1385 711 10 Tηλ 2810 391097 Fax 2810 391085Aθήνα Mάνης 5 106 81 Tηλ 210 3849020-22 Fax 210 3301583

e-mail infocupgrwwwcupgr

ΣΕΙΡΑ ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ Γ Μ ΣΗΦΑΚΗΣ

Τίτλος πρωτοτύπου The Cambridge Companion to Greek Tragedy copy 1997 CAMbrIdgE UNIvErsITy PrEss copy 1999 για την ελληνική γλώσσα ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Πρώτη έκδοση Δεκέμβριος 2007 Πρώτη ανατύπωση Μάιος 2010 Μετάφραση-επιμέλεια Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας Διόρθωση δοκιμίων Ειρήνη Λυδάκη (ΠΕΚ) Σελιδοποίηση Παρασκευή Βλάχου (ΠΕΚ) Εκτύπωση Γ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΕ Σχεδίαση εξωφύλλου Αλέκος Βλ Λεβίδης

IsbN 978-960-524-244-2

mdash ε mdash

Κατάλογος εικόνων ζ΄Σημειώματα για τους συγγραφείς ια΄Πρόλογος ιγ΄Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης ιζ΄Χάρτης της αρχαίας πόλης των Αθηνών κ΄

ΜΕΡΟΣ ΑΗ ΤΡΑΓΩΔIΑ ΩΣ ΘΕΣΜOΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚO ΠΛΑIΣΙΟ

1 laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας minus PAUL CArTLEdgE 3 2 Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου minus P E EAsTErLINg 53 3 Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας minus sIMON gOLdHILL 81 4 Οι μαρτυρίες των εικόνων minus OLIvEr TAPLIN 103

ΜΕΡΟΣ Β΄ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚA EΡΓΑ

5 Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας minus EdITH HALL 137 6 Η γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία minus sIMON gOLdHILL 189 7 Μορφολογία και παράσταση minus P E EAsTErLINg 225 8 Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής minus PETEr bUrIAN 267

Περιεχόμενα

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

ΜΕΡΟΣ Γ΄ΠΡOΣΛΗψΗ

9 Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία minus P E EAsTErLINg 317 10 Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα minus PETEr bUrIAN 343 11 Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα minus FIONA MACINTOsH 429 12 Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας minus sIMON gOLdHILL 483

Γλωσσάρι 519Χρονολόγιο 523Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις 527Βιβλιογραφία 531Συμπληρωματική βιβλιογραφία για την αρχαία ελληνική τραγωδία μετά την έκδοση του Οδηγού το 1997 557Ευρετήριο αρχαίων και νέων ονομάτων θεμάτων και αρχαιοελληνικών λέξεων 569

mdash ϛ mdash

1 Στήλη από την Αιξωνή προς τιμήν δύο χορηγών Φωτογραφία Επιγραφικό Μουσείο Αθήναmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημώνmiddot Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων Αθήνα 9 2 Αττικός καλυκοειδής κρατήρας με αυλητή και χορό ή υποκριτές Μαλιμπού Συλλογές του Μουσείου J Paul getty 82ΑΕ83 16 3 Γλυπτή βάση από τη Δήλο Φωτογραφία Wim swaan 76 4 Αττικός κρατήρας με τους laquoΧορευτές της Βασιλείαςraquo Βασιλεία Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής bs 415 104 5 Θραύσματα αττικής υδρίας Μουσείο Κορίνθου Τ 114 Φωτογραφία Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών Αθήνα Ανασκαφές Κορίνθου 106 6 Εικόνα από τις Χοηφόρους του Αισχύλου τον πέμπτο αιώνα Κοπεγχάγη Εθνικό Μουσείο της Δανίας Τμήμα αρχαίων έργων της Εγγύς Ανατολής και της Κλασικής Αρχαιότητας αρ καταλ 597 107 7 Το laquoαγγείο του Προνόμουraquo που απεικονίζει ομάδα τραγικών υποκριτών με κοστούμια σατυρικού δράματος Νάπολη Εθνικό Μουσείο 3240 αρ καταλ 81673 Φωτογραφία Franccedilois Lissarrague 109 8 Κρατήρας από την Απουλία της νότιας Ιταλίας ο οποίος απεικονίζει πιθανόν τον Διόνυσο Νέα Υόρκη Mητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης L1988814 Συλλογή Jan Mitchell amp sons 112 9 Απουλικό αγγείο με κωμικούς υποκριτές Νέα Υόρκη Συλλογή Fleischman F56 113 10 Αττικό αγγείο του τέταρτου αιώνα με σκηνή που προέρχεται από την Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη Φερράρα Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπίνα T 1145 αρ καταλ 3032 115 11 Υδρία από την Ηράκλεια που απεικονίζει τη Μήδεια επάνω στο άρμα της με τους δράκοντες να φεύγει Πολικόρο Εθνικό Μουσείο της Σίριδος 35302 116

mdash ζ mdash

Κατάλογος εικόνων

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

12 Κρατήρας του πρώιμου τέταρτου αιώνα από τη νότια Ιταλία με μία πιο περίτεχνη εικόνα της φυγής της Μήδειας Κλήβελαντ Μουσείο Τέχνης Leonard C Hanna Jr Fund 911 117 13 Απουλικός κρατήρας με σπειροειδείς λαβές που απεικονίζει μία διαφορετική εκδοχή του μύθου της Μήδειας Μόναχο Κρατική Συλλογή Αρχαιοτήτων και Γλυπτοθήκη 3297 120 14 Αγγείο με σκηνή εμπνευσμένη από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη Βρετανικό Μουσείο bM F279 Φωτογραφία (copyright) Βρετανικό Μουσείο 122 15 Απουλικός καλυκοειδής κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή Μελβούρνη Συλλογή geddes Α53 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση του graham geddes 125 16 Απουλική κανάτα που απεικονίζει τυφλό άνδρα και βασιλιά Βασιλεία Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής bs 473 Φωτογραφία Claire Niggli 127 17 Σικελικός κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή Συρακούσες MusArchreg 66557 128 18 Σκηνή από την παράσταση της όπερας του Hans Werner Henze Βασσαρίδες (Bassarids) στην Όπερα της Σάντα Φε το 1968 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Public Library for the Performing Arts research divisionmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Όπερας της Σάντα Φε 406 19 Η Αλέκα Κατσέλη ως Κλυταιμήστρα στην κινηματογραφική ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη Ηλέκτρα 1961 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 418 20 Η Μελίνα Μερκούρη ως Φαίδρα στην κινηματογραφική ταινία του Jules dassin Φαίδρα 1961 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 420 21 Ο Franco Citti ως Οιδίπους στην κινηματογραφική ταινία του Pier Paolo Pasolini Οιδίπους τύραννος 1967 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 422 22 Σκηνή από παράσταση της Αντιγόνης στο Covent garden του Λονδίνου το 1845 The Illustrated London News 18 Ιανουαρίου 1845 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 434 23 Ο Jean Mounet-sully στoν Οιδίποδα της Comeacutedie Franccedilaise το 1881 437

mdash η mdash

24 Ο χορός του Αίαντα που ήταν το πρώτο laquoαρχαιοελληνικό έργο του Καίμπριτζraquo το 1882 Από το πρόγραμμα της παράστασης για laquoτα εκατό χρόνια του θεσμού του αρχαιοελληνικού έργου του Καίμπριτζraquo (laquoA hundred years of the Cambridge greek Playraquo) το 1983 Δημοσιεύεται με την έγκριση του Cambridge greek Play Committee 441 25 Η Ελένη στην Τρωάδα (Helena in Troas) στο Henglerrsquos Circus του Λονδίνου το 1886 The Graphic 5 Ιουνίου 1886 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 444 26 Από την παράσταση του Οιδίποδα τυράννου του Max reinhardt στο Covent garden του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 452 27 Η Lillah McCarthy ως Ιφιγένεια στο Kingsway Theatre του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 456 28 Προμηθέας δεσμώτης στις Δελφικές Εορτές το 1930 Φωτογραφία Φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη Αθήνα 461 29 Ο Laurence Olivier στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου στο Old vic Theatre του Λονδίνου το 1945 Φωτογραφία John vickers 465 30 Ο douglas Campbell στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου σε σκηνοθεσία Tyrone guthrie για το Φεστιβάλ του Στράτφορντ (Οντάριο) Φωτογραφία McKague Τορόντο 466 31 Ο Tokusaburo Arashi πρωταγωνιστεί στην παράσταση της Μήδειας του yukio Ninagawa στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου το 1987 Φωτογραφία John Haynes 471 32 Από την παράσταση της Ορέστειας του Κάρολου Κουν το 1982 Φωτογραφία Αργυρόπουλος Photopress 472 33 Οι Ερινύες από την παράσταση της Ορέστειας του Peter Hall στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου Φωτογραφία Nobby Clark Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 474

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

mdash θ mdash

PETEr bUrIAN Καθηγητής της κλασικής και της συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Ντιουκ Έχει δημοσιεύσει σειρά θεωρητικών δοκιμίων για τους τρεις αρχαίους έλληνες τραγικούς και μεταφράσεις κειμένων του Αισχύ-λου και του Ευριπίδη Επιμελητής του συλλογικού τόμου Κατευθύνσεις της ερμηνευτικής κριτικής του Ευριπίδη (Directions in Euripidean Criticism duke University Press 1985)

PAUL CArTLEdgE Αναπληρωτής καθηγητής της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ μέλος του Κολεγίου Clare διευθυντής σπου-δών στον τομέα των κλασικών σπουδών του Κολεγίου Clare Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται η μελέτη Ο Αριστοφάνης και το δικό του θέατρο του παραλόγου (Aristophanes and his Theatre of the Absurd duckworth αναθε-ωρημένη έκδοση bristol Classical Press 1995) και ο τόμος Εικονογραφημέ-νη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge Illustrated History of Ancient Greece 2002)

PAT EAsTErLINg Καθηγήτρια της Βασιλικής Έδρας των Αρχαίων Eλληνικών στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ και μέλος του Κολεγίου Newnham Συνε-πιμελήτρια των δύο τόμων με τίτλο Ιστορία της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge History of Classical Literature) γενική επιμελήτρια της σειράς laquoΑρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι Κλασικοί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Καίμπριτζraquo (laquoCambridge greek and Latin Classicsraquo) στην οποία έχει δημοσιεύσει τη σχολιασμένη έκδοση των Τραχι-νίων του Σοφοκλή (1982) Για την ίδια σειρά ετοιμάζει τώρα μία σχολιασμένη έκδοση του Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή

sIMON gOLdHILL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ μέλος του Κολεγίου Kingrsquos Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται τα

mdash ια mdash

Σημειώματα για τους συγγραφείς(1997)

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

βιβλία Αναγνώσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (Reading Greek Tragedy 1986) Η φωνή του ποιητή Δοκίμια για την ποιητική θεωρία και την αρχαία ελληνική λογοτεχνία (The Poetrsquos Voice Essays on Poetics and Greek Literature 1991) και Η παρθενικότητα του Foucault η αρχαία ερωτική μυθοπλασία και η ιστορία της σεξουαλικότητας (Foucaultrsquos Virginity Ancient Erotic Fiction and the History of Sexuality 1995middot όλα δημοσιεύσεις των Πανεπιστημιακών Εκδό-σεων του Καίμπριτζ)

EdITH HALL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος του Κολεγίου somerville Στα έργα της συμπεριλαμβάνονται το βιβλίο Επινοώντας τον βάρβαρο ο αυτοπροσδιορισμός των αρχαίων Ελλήνων στην τραγωδία (Inventing the Barbarian Greek Self-Definition through Tragedy Oxford University Press 1989) και μία σχολιασμένη έκδοση των Περσών του Αισχύλου (Aris amp Phillips 1996)

FIONA MACINTOsH Λέκτορας αγγλικής φιλολογίας στο Κολέγιο goldsmithrsquos του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Έχει γράψει τις μελέτες Πράξεις θανάτου ο θάνατος στο αρχαίο ελληνικό και στο μοντέρνο ιρλανδικό δράμα (Dying Acts Death in Ancient Greek and Modern Irish Tragic Drama Cork University Press 1994) Ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή Ιστορία των θεατρικών παραστά-σεων (Sophoclesrsquo Oedipus Rex A Production History Cambridge University Press υπό δημοσίευση) και μαζί με την Edith Hall το βιβλίο Η αρχαία ελ-ληνική τραγωδία και το βρετανικό θέατρο 1660-1914 (Greek Tragedy and the British Theatre 1660-1914 Oxford University Press 2005)

OLIvEr TAPLIN Καθηγητής των κλασικών γλωσσών και της κλασικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος και Επόπτης καθηγητής του Κολε-γίου Magdalen Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι οι Κωμικοί Άγγελοι και άλλες αγγειογραφικές προσεγγίσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος (Comic Angels and Other Approaches to Greek Drama through Vase-Paintings Oxford University Press 1993)

mdash ιβ mdash

Η σπουδή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας μπορεί να περιγραφεί ως διαρκής διάλογος ανάμεσα σε δύο προσεγγίσεις η μία από τις οποίες

αντιμετωπίζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως ξένο και απόμακρο και τονίζει με έμφαση ότι προέχει η ανάγκη να αποκωδικοποιηθεί το ιστορικό του πλαίσιο και η άλλη ερμηνεύει τα θεατρικά έργα ως μέρος της παρά-δοσής της ως έργα του laquoκλασικού ρεπερτορίουraquo του θεάτρου και του πο-λιτισμού Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δικαιώσει και τις δύο προσεγγίσεις στο πνεύμα του ερωτήματος του Clifford geertz laquoπώς γίνεται τα δημι-ουργήματα άλλων ανθρώπων να είναι τόσο απόλυτα δική τους έκφραση και συγχρόνως ένα τόσο ουσιαστικό μέρος του εαυτού μαςraquo Σκοπός του βιβλίου είναι να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική τραγωδία στο πλαίσιο των ερμηνευτικών αναγνώσεων της θεωρητικής κριτικής και των θεατρι-κών παραστάσεων στα τέλη του εικοστού αιώνα και έχει τρεις βασικές επιδιώξεις να εξετάσει τα έργα σε σχέση με την κοινωνία που δημιούργησε και ανέπτυξε το τραγικό θέατρο να χρησιμοποιήσει στην πράξη ερμηνευ-τικές στρατηγικές οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν αποδώσει ενδιαφέ-ροντα αποτελέσματα και να σημειώσει τις αλλαγές στις τυπικές μορφές πρόσληψης της τραγωδίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Όλοι όσοι έχουν συμβάλει στη συγγραφή του βιβλίου συμμερίζονται αυτές τις επι-διώξεις αλλά θα ήταν λάθος να προσπαθούσαμε καθrsquo οιονδήποτε τρόπο να καταλήξουμε από θεωρητική άποψη σε ομοφωνία και κάθε κεφάλαιο οφείλει να εκληφθεί ως ανεξάρτητη και προσωπική γνώμη

Κάθε κεφάλαιο μπορεί να διαβαστεί χωριστά από τον υπόλοιπο τόμο αλλά συνδέεται από πολλές απόψεις με τα άλλα κεφάλαια κυρίως επει-δή η συζήτηση επανέρχεται συχνά σrsquo ένα σχετικά περιορισμένο σύνολο επιλεγμένων βασικών κειμένων (Ορέστεια Αντιγόνη Οιδίπους τύραννος Φιλοκτήτης τα έργα για την Ηλέκτρα Βάκχες Ηρακλείδες Εκάβη Ελέ-

Πρόλογος

mdash ιγ mdash

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

νη Ιππόλυτος Ίων Μήδεια Τρωάδες) Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφαλαίου με εξαίρεση το πρώτο σrsquo αυτό το κεφάλαιο οι σημειώσεις κάθε παραγράφου είναι εκτενέστερες και αποσκο-πούν να παρουσιάσουν μία επισκόπηση σε σχέση με το όλο υπόβαθρο της έρευνας για την αθηναϊκή κοινωνία Όλες οι σημειώσεις συνδέονται με τον τελικό κατάλογο της βιβλιογραφίας (σσ 531-56) Τα τελευταία χρόνια με-γάλο μέρος των νέων εργασιών για την τραγωδία έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια ένας καλός τρόπος για να πάρει κανείς μία γεύση από τις σύγ-χρονες θεωρητικές συζητήσεις είναι να κοιτάξει ορισμένα δείγματα της έρευνας στις δημοσιεύσεις που έγιναν μετά από τα συνέδρια ιδίως στους Winkler και Zeitlin (1990) sommerstein κά (1993) scodel (1993) silk (1996) καθώς και στα βιβλία Tragedy History Theory με επιμέλεια της b goff (Austin 1996) και Greek Tragedy and the Historian με επιμέλεια του C Pelling (Oxford 1997) που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα και οι συνερ-γάτες του τόμου δεν μπόρεσαν να συμπεριλάβουν παραπομπές σrsquo αυτά Συναφείς με το θέμα είναι επίσης ορισμένοι τόμοι περιοδικών ΒICS 34 (1987) Mήτις 31-2 (1988) και Arion 3η σειρά 31 (1995)

Για πληροφορίες σχετικά με εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων ερ-μηνευτικά σχόλια αποσπάσματα και μεταφράσεις ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (πρώτο τόμο της Ιστορίας της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ επιμ P E Easterling και b M W Knox Καίμπριτζ 1985 μετάφρα-ση Ν Κονομής κά Αθήνα 1990) και τις σσ 527-30 του παρόντος τόμου Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών λέξεων παρατίθεται στις σσ 519-22

Αυτό το βιβλίο αποτέλεσμα πράγματι συλλογικής εργασίας οφείλει πολλά στη γενναιόδωρη προσφορά όλων των συνεργατών καθώς διέθε-σαν χρόνο για να προσφέρουν διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις και υπο-δείξεις Προσωπικά είμαι επίσης ευγνώμων στον Eric Handley καθώς και στις Joyce reynolds και Charlotte rouecheacute για τα σχόλιά τους σχετικά με το υλικό μου αντιστοίχως στο κεφάλαιο 2 και στο κεφάλαιο 9 Η Fiona Macintosh μοιράστηκε μαζί μου ένα μέρος της ευθύνης της επιμέλειαςmiddot η βοήθειά της όπως και η βοήθεια τριών συναδέλφων από τις Εκδόσεις είχε καθοριστική σημασία για τη συνοχή του συνόλου του τόμου Η Nancy-Jane Thompson είχε την αρχική ιδέα ενός Οδηγού για την αρχαία ελληνική τραγωδία από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ και αφιέρωσε πολλή ενέργεια για τον σχεδιασμό του η Pauline Hire μας καθοδήγησε σε περίπλοκες μετέπειτα φάσεις με τη σοφία και τη συνετή προσοχή στη λε-

mdash ιδ mdash

πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται και η εκδοτική επιμέλεια της susan Moore ήταν όπως πάντοτε ασυναγώνιστη Τέλος θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων

Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ ο r P Winnington-Ingram μετριόφρων ευφυής και μεγάλος επιστήμονας ο οποίος πέθανε το 1993 μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του

P E Easterling

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

mdash ιε mdash

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣΊδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας

Hράκλειο Kρήτης TΘ 1385 711 10 Tηλ 2810 391097 Fax 2810 391085Aθήνα Mάνης 5 106 81 Tηλ 210 3849020-22 Fax 210 3301583

e-mail infocupgrwwwcupgr

ΣΕΙΡΑ ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ Γ Μ ΣΗΦΑΚΗΣ

Τίτλος πρωτοτύπου The Cambridge Companion to Greek Tragedy copy 1997 CAMbrIdgE UNIvErsITy PrEss copy 1999 για την ελληνική γλώσσα ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Πρώτη έκδοση Δεκέμβριος 2007 Πρώτη ανατύπωση Μάιος 2010 Μετάφραση-επιμέλεια Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας Διόρθωση δοκιμίων Ειρήνη Λυδάκη (ΠΕΚ) Σελιδοποίηση Παρασκευή Βλάχου (ΠΕΚ) Εκτύπωση Γ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΕ Σχεδίαση εξωφύλλου Αλέκος Βλ Λεβίδης

IsbN 978-960-524-244-2

mdash ε mdash

Κατάλογος εικόνων ζ΄Σημειώματα για τους συγγραφείς ια΄Πρόλογος ιγ΄Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης ιζ΄Χάρτης της αρχαίας πόλης των Αθηνών κ΄

ΜΕΡΟΣ ΑΗ ΤΡΑΓΩΔIΑ ΩΣ ΘΕΣΜOΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚO ΠΛΑIΣΙΟ

1 laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας minus PAUL CArTLEdgE 3 2 Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου minus P E EAsTErLINg 53 3 Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας minus sIMON gOLdHILL 81 4 Οι μαρτυρίες των εικόνων minus OLIvEr TAPLIN 103

ΜΕΡΟΣ Β΄ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚA EΡΓΑ

5 Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας minus EdITH HALL 137 6 Η γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία minus sIMON gOLdHILL 189 7 Μορφολογία και παράσταση minus P E EAsTErLINg 225 8 Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής minus PETEr bUrIAN 267

Περιεχόμενα

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

ΜΕΡΟΣ Γ΄ΠΡOΣΛΗψΗ

9 Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία minus P E EAsTErLINg 317 10 Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα minus PETEr bUrIAN 343 11 Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα minus FIONA MACINTOsH 429 12 Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας minus sIMON gOLdHILL 483

Γλωσσάρι 519Χρονολόγιο 523Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις 527Βιβλιογραφία 531Συμπληρωματική βιβλιογραφία για την αρχαία ελληνική τραγωδία μετά την έκδοση του Οδηγού το 1997 557Ευρετήριο αρχαίων και νέων ονομάτων θεμάτων και αρχαιοελληνικών λέξεων 569

mdash ϛ mdash

1 Στήλη από την Αιξωνή προς τιμήν δύο χορηγών Φωτογραφία Επιγραφικό Μουσείο Αθήναmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημώνmiddot Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων Αθήνα 9 2 Αττικός καλυκοειδής κρατήρας με αυλητή και χορό ή υποκριτές Μαλιμπού Συλλογές του Μουσείου J Paul getty 82ΑΕ83 16 3 Γλυπτή βάση από τη Δήλο Φωτογραφία Wim swaan 76 4 Αττικός κρατήρας με τους laquoΧορευτές της Βασιλείαςraquo Βασιλεία Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής bs 415 104 5 Θραύσματα αττικής υδρίας Μουσείο Κορίνθου Τ 114 Φωτογραφία Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών Αθήνα Ανασκαφές Κορίνθου 106 6 Εικόνα από τις Χοηφόρους του Αισχύλου τον πέμπτο αιώνα Κοπεγχάγη Εθνικό Μουσείο της Δανίας Τμήμα αρχαίων έργων της Εγγύς Ανατολής και της Κλασικής Αρχαιότητας αρ καταλ 597 107 7 Το laquoαγγείο του Προνόμουraquo που απεικονίζει ομάδα τραγικών υποκριτών με κοστούμια σατυρικού δράματος Νάπολη Εθνικό Μουσείο 3240 αρ καταλ 81673 Φωτογραφία Franccedilois Lissarrague 109 8 Κρατήρας από την Απουλία της νότιας Ιταλίας ο οποίος απεικονίζει πιθανόν τον Διόνυσο Νέα Υόρκη Mητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης L1988814 Συλλογή Jan Mitchell amp sons 112 9 Απουλικό αγγείο με κωμικούς υποκριτές Νέα Υόρκη Συλλογή Fleischman F56 113 10 Αττικό αγγείο του τέταρτου αιώνα με σκηνή που προέρχεται από την Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη Φερράρα Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπίνα T 1145 αρ καταλ 3032 115 11 Υδρία από την Ηράκλεια που απεικονίζει τη Μήδεια επάνω στο άρμα της με τους δράκοντες να φεύγει Πολικόρο Εθνικό Μουσείο της Σίριδος 35302 116

mdash ζ mdash

Κατάλογος εικόνων

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

12 Κρατήρας του πρώιμου τέταρτου αιώνα από τη νότια Ιταλία με μία πιο περίτεχνη εικόνα της φυγής της Μήδειας Κλήβελαντ Μουσείο Τέχνης Leonard C Hanna Jr Fund 911 117 13 Απουλικός κρατήρας με σπειροειδείς λαβές που απεικονίζει μία διαφορετική εκδοχή του μύθου της Μήδειας Μόναχο Κρατική Συλλογή Αρχαιοτήτων και Γλυπτοθήκη 3297 120 14 Αγγείο με σκηνή εμπνευσμένη από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη Βρετανικό Μουσείο bM F279 Φωτογραφία (copyright) Βρετανικό Μουσείο 122 15 Απουλικός καλυκοειδής κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή Μελβούρνη Συλλογή geddes Α53 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση του graham geddes 125 16 Απουλική κανάτα που απεικονίζει τυφλό άνδρα και βασιλιά Βασιλεία Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής bs 473 Φωτογραφία Claire Niggli 127 17 Σικελικός κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή Συρακούσες MusArchreg 66557 128 18 Σκηνή από την παράσταση της όπερας του Hans Werner Henze Βασσαρίδες (Bassarids) στην Όπερα της Σάντα Φε το 1968 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Public Library for the Performing Arts research divisionmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Όπερας της Σάντα Φε 406 19 Η Αλέκα Κατσέλη ως Κλυταιμήστρα στην κινηματογραφική ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη Ηλέκτρα 1961 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 418 20 Η Μελίνα Μερκούρη ως Φαίδρα στην κινηματογραφική ταινία του Jules dassin Φαίδρα 1961 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 420 21 Ο Franco Citti ως Οιδίπους στην κινηματογραφική ταινία του Pier Paolo Pasolini Οιδίπους τύραννος 1967 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 422 22 Σκηνή από παράσταση της Αντιγόνης στο Covent garden του Λονδίνου το 1845 The Illustrated London News 18 Ιανουαρίου 1845 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 434 23 Ο Jean Mounet-sully στoν Οιδίποδα της Comeacutedie Franccedilaise το 1881 437

mdash η mdash

24 Ο χορός του Αίαντα που ήταν το πρώτο laquoαρχαιοελληνικό έργο του Καίμπριτζraquo το 1882 Από το πρόγραμμα της παράστασης για laquoτα εκατό χρόνια του θεσμού του αρχαιοελληνικού έργου του Καίμπριτζraquo (laquoA hundred years of the Cambridge greek Playraquo) το 1983 Δημοσιεύεται με την έγκριση του Cambridge greek Play Committee 441 25 Η Ελένη στην Τρωάδα (Helena in Troas) στο Henglerrsquos Circus του Λονδίνου το 1886 The Graphic 5 Ιουνίου 1886 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 444 26 Από την παράσταση του Οιδίποδα τυράννου του Max reinhardt στο Covent garden του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 452 27 Η Lillah McCarthy ως Ιφιγένεια στο Kingsway Theatre του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 456 28 Προμηθέας δεσμώτης στις Δελφικές Εορτές το 1930 Φωτογραφία Φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη Αθήνα 461 29 Ο Laurence Olivier στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου στο Old vic Theatre του Λονδίνου το 1945 Φωτογραφία John vickers 465 30 Ο douglas Campbell στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου σε σκηνοθεσία Tyrone guthrie για το Φεστιβάλ του Στράτφορντ (Οντάριο) Φωτογραφία McKague Τορόντο 466 31 Ο Tokusaburo Arashi πρωταγωνιστεί στην παράσταση της Μήδειας του yukio Ninagawa στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου το 1987 Φωτογραφία John Haynes 471 32 Από την παράσταση της Ορέστειας του Κάρολου Κουν το 1982 Φωτογραφία Αργυρόπουλος Photopress 472 33 Οι Ερινύες από την παράσταση της Ορέστειας του Peter Hall στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου Φωτογραφία Nobby Clark Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 474

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

mdash θ mdash

PETEr bUrIAN Καθηγητής της κλασικής και της συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Ντιουκ Έχει δημοσιεύσει σειρά θεωρητικών δοκιμίων για τους τρεις αρχαίους έλληνες τραγικούς και μεταφράσεις κειμένων του Αισχύ-λου και του Ευριπίδη Επιμελητής του συλλογικού τόμου Κατευθύνσεις της ερμηνευτικής κριτικής του Ευριπίδη (Directions in Euripidean Criticism duke University Press 1985)

PAUL CArTLEdgE Αναπληρωτής καθηγητής της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ μέλος του Κολεγίου Clare διευθυντής σπου-δών στον τομέα των κλασικών σπουδών του Κολεγίου Clare Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται η μελέτη Ο Αριστοφάνης και το δικό του θέατρο του παραλόγου (Aristophanes and his Theatre of the Absurd duckworth αναθε-ωρημένη έκδοση bristol Classical Press 1995) και ο τόμος Εικονογραφημέ-νη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge Illustrated History of Ancient Greece 2002)

PAT EAsTErLINg Καθηγήτρια της Βασιλικής Έδρας των Αρχαίων Eλληνικών στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ και μέλος του Κολεγίου Newnham Συνε-πιμελήτρια των δύο τόμων με τίτλο Ιστορία της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge History of Classical Literature) γενική επιμελήτρια της σειράς laquoΑρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι Κλασικοί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Καίμπριτζraquo (laquoCambridge greek and Latin Classicsraquo) στην οποία έχει δημοσιεύσει τη σχολιασμένη έκδοση των Τραχι-νίων του Σοφοκλή (1982) Για την ίδια σειρά ετοιμάζει τώρα μία σχολιασμένη έκδοση του Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή

sIMON gOLdHILL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ μέλος του Κολεγίου Kingrsquos Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται τα

mdash ια mdash

Σημειώματα για τους συγγραφείς(1997)

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

βιβλία Αναγνώσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (Reading Greek Tragedy 1986) Η φωνή του ποιητή Δοκίμια για την ποιητική θεωρία και την αρχαία ελληνική λογοτεχνία (The Poetrsquos Voice Essays on Poetics and Greek Literature 1991) και Η παρθενικότητα του Foucault η αρχαία ερωτική μυθοπλασία και η ιστορία της σεξουαλικότητας (Foucaultrsquos Virginity Ancient Erotic Fiction and the History of Sexuality 1995middot όλα δημοσιεύσεις των Πανεπιστημιακών Εκδό-σεων του Καίμπριτζ)

EdITH HALL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος του Κολεγίου somerville Στα έργα της συμπεριλαμβάνονται το βιβλίο Επινοώντας τον βάρβαρο ο αυτοπροσδιορισμός των αρχαίων Ελλήνων στην τραγωδία (Inventing the Barbarian Greek Self-Definition through Tragedy Oxford University Press 1989) και μία σχολιασμένη έκδοση των Περσών του Αισχύλου (Aris amp Phillips 1996)

FIONA MACINTOsH Λέκτορας αγγλικής φιλολογίας στο Κολέγιο goldsmithrsquos του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Έχει γράψει τις μελέτες Πράξεις θανάτου ο θάνατος στο αρχαίο ελληνικό και στο μοντέρνο ιρλανδικό δράμα (Dying Acts Death in Ancient Greek and Modern Irish Tragic Drama Cork University Press 1994) Ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή Ιστορία των θεατρικών παραστά-σεων (Sophoclesrsquo Oedipus Rex A Production History Cambridge University Press υπό δημοσίευση) και μαζί με την Edith Hall το βιβλίο Η αρχαία ελ-ληνική τραγωδία και το βρετανικό θέατρο 1660-1914 (Greek Tragedy and the British Theatre 1660-1914 Oxford University Press 2005)

OLIvEr TAPLIN Καθηγητής των κλασικών γλωσσών και της κλασικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος και Επόπτης καθηγητής του Κολε-γίου Magdalen Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι οι Κωμικοί Άγγελοι και άλλες αγγειογραφικές προσεγγίσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος (Comic Angels and Other Approaches to Greek Drama through Vase-Paintings Oxford University Press 1993)

mdash ιβ mdash

Η σπουδή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας μπορεί να περιγραφεί ως διαρκής διάλογος ανάμεσα σε δύο προσεγγίσεις η μία από τις οποίες

αντιμετωπίζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως ξένο και απόμακρο και τονίζει με έμφαση ότι προέχει η ανάγκη να αποκωδικοποιηθεί το ιστορικό του πλαίσιο και η άλλη ερμηνεύει τα θεατρικά έργα ως μέρος της παρά-δοσής της ως έργα του laquoκλασικού ρεπερτορίουraquo του θεάτρου και του πο-λιτισμού Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δικαιώσει και τις δύο προσεγγίσεις στο πνεύμα του ερωτήματος του Clifford geertz laquoπώς γίνεται τα δημι-ουργήματα άλλων ανθρώπων να είναι τόσο απόλυτα δική τους έκφραση και συγχρόνως ένα τόσο ουσιαστικό μέρος του εαυτού μαςraquo Σκοπός του βιβλίου είναι να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική τραγωδία στο πλαίσιο των ερμηνευτικών αναγνώσεων της θεωρητικής κριτικής και των θεατρι-κών παραστάσεων στα τέλη του εικοστού αιώνα και έχει τρεις βασικές επιδιώξεις να εξετάσει τα έργα σε σχέση με την κοινωνία που δημιούργησε και ανέπτυξε το τραγικό θέατρο να χρησιμοποιήσει στην πράξη ερμηνευ-τικές στρατηγικές οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν αποδώσει ενδιαφέ-ροντα αποτελέσματα και να σημειώσει τις αλλαγές στις τυπικές μορφές πρόσληψης της τραγωδίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Όλοι όσοι έχουν συμβάλει στη συγγραφή του βιβλίου συμμερίζονται αυτές τις επι-διώξεις αλλά θα ήταν λάθος να προσπαθούσαμε καθrsquo οιονδήποτε τρόπο να καταλήξουμε από θεωρητική άποψη σε ομοφωνία και κάθε κεφάλαιο οφείλει να εκληφθεί ως ανεξάρτητη και προσωπική γνώμη

Κάθε κεφάλαιο μπορεί να διαβαστεί χωριστά από τον υπόλοιπο τόμο αλλά συνδέεται από πολλές απόψεις με τα άλλα κεφάλαια κυρίως επει-δή η συζήτηση επανέρχεται συχνά σrsquo ένα σχετικά περιορισμένο σύνολο επιλεγμένων βασικών κειμένων (Ορέστεια Αντιγόνη Οιδίπους τύραννος Φιλοκτήτης τα έργα για την Ηλέκτρα Βάκχες Ηρακλείδες Εκάβη Ελέ-

Πρόλογος

mdash ιγ mdash

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

νη Ιππόλυτος Ίων Μήδεια Τρωάδες) Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφαλαίου με εξαίρεση το πρώτο σrsquo αυτό το κεφάλαιο οι σημειώσεις κάθε παραγράφου είναι εκτενέστερες και αποσκο-πούν να παρουσιάσουν μία επισκόπηση σε σχέση με το όλο υπόβαθρο της έρευνας για την αθηναϊκή κοινωνία Όλες οι σημειώσεις συνδέονται με τον τελικό κατάλογο της βιβλιογραφίας (σσ 531-56) Τα τελευταία χρόνια με-γάλο μέρος των νέων εργασιών για την τραγωδία έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια ένας καλός τρόπος για να πάρει κανείς μία γεύση από τις σύγ-χρονες θεωρητικές συζητήσεις είναι να κοιτάξει ορισμένα δείγματα της έρευνας στις δημοσιεύσεις που έγιναν μετά από τα συνέδρια ιδίως στους Winkler και Zeitlin (1990) sommerstein κά (1993) scodel (1993) silk (1996) καθώς και στα βιβλία Tragedy History Theory με επιμέλεια της b goff (Austin 1996) και Greek Tragedy and the Historian με επιμέλεια του C Pelling (Oxford 1997) που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα και οι συνερ-γάτες του τόμου δεν μπόρεσαν να συμπεριλάβουν παραπομπές σrsquo αυτά Συναφείς με το θέμα είναι επίσης ορισμένοι τόμοι περιοδικών ΒICS 34 (1987) Mήτις 31-2 (1988) και Arion 3η σειρά 31 (1995)

Για πληροφορίες σχετικά με εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων ερ-μηνευτικά σχόλια αποσπάσματα και μεταφράσεις ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (πρώτο τόμο της Ιστορίας της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ επιμ P E Easterling και b M W Knox Καίμπριτζ 1985 μετάφρα-ση Ν Κονομής κά Αθήνα 1990) και τις σσ 527-30 του παρόντος τόμου Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών λέξεων παρατίθεται στις σσ 519-22

Αυτό το βιβλίο αποτέλεσμα πράγματι συλλογικής εργασίας οφείλει πολλά στη γενναιόδωρη προσφορά όλων των συνεργατών καθώς διέθε-σαν χρόνο για να προσφέρουν διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις και υπο-δείξεις Προσωπικά είμαι επίσης ευγνώμων στον Eric Handley καθώς και στις Joyce reynolds και Charlotte rouecheacute για τα σχόλιά τους σχετικά με το υλικό μου αντιστοίχως στο κεφάλαιο 2 και στο κεφάλαιο 9 Η Fiona Macintosh μοιράστηκε μαζί μου ένα μέρος της ευθύνης της επιμέλειαςmiddot η βοήθειά της όπως και η βοήθεια τριών συναδέλφων από τις Εκδόσεις είχε καθοριστική σημασία για τη συνοχή του συνόλου του τόμου Η Nancy-Jane Thompson είχε την αρχική ιδέα ενός Οδηγού για την αρχαία ελληνική τραγωδία από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ και αφιέρωσε πολλή ενέργεια για τον σχεδιασμό του η Pauline Hire μας καθοδήγησε σε περίπλοκες μετέπειτα φάσεις με τη σοφία και τη συνετή προσοχή στη λε-

mdash ιδ mdash

πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται και η εκδοτική επιμέλεια της susan Moore ήταν όπως πάντοτε ασυναγώνιστη Τέλος θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων

Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ ο r P Winnington-Ingram μετριόφρων ευφυής και μεγάλος επιστήμονας ο οποίος πέθανε το 1993 μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του

P E Easterling

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

mdash ιε mdash

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash ε mdash

Κατάλογος εικόνων ζ΄Σημειώματα για τους συγγραφείς ια΄Πρόλογος ιγ΄Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης ιζ΄Χάρτης της αρχαίας πόλης των Αθηνών κ΄

ΜΕΡΟΣ ΑΗ ΤΡΑΓΩΔIΑ ΩΣ ΘΕΣΜOΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚO ΠΛΑIΣΙΟ

1 laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας minus PAUL CArTLEdgE 3 2 Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου minus P E EAsTErLINg 53 3 Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας minus sIMON gOLdHILL 81 4 Οι μαρτυρίες των εικόνων minus OLIvEr TAPLIN 103

ΜΕΡΟΣ Β΄ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚA EΡΓΑ

5 Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας minus EdITH HALL 137 6 Η γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία minus sIMON gOLdHILL 189 7 Μορφολογία και παράσταση minus P E EAsTErLINg 225 8 Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής minus PETEr bUrIAN 267

Περιεχόμενα

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

ΜΕΡΟΣ Γ΄ΠΡOΣΛΗψΗ

9 Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία minus P E EAsTErLINg 317 10 Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα minus PETEr bUrIAN 343 11 Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα minus FIONA MACINTOsH 429 12 Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας minus sIMON gOLdHILL 483

Γλωσσάρι 519Χρονολόγιο 523Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις 527Βιβλιογραφία 531Συμπληρωματική βιβλιογραφία για την αρχαία ελληνική τραγωδία μετά την έκδοση του Οδηγού το 1997 557Ευρετήριο αρχαίων και νέων ονομάτων θεμάτων και αρχαιοελληνικών λέξεων 569

mdash ϛ mdash

1 Στήλη από την Αιξωνή προς τιμήν δύο χορηγών Φωτογραφία Επιγραφικό Μουσείο Αθήναmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημώνmiddot Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων Αθήνα 9 2 Αττικός καλυκοειδής κρατήρας με αυλητή και χορό ή υποκριτές Μαλιμπού Συλλογές του Μουσείου J Paul getty 82ΑΕ83 16 3 Γλυπτή βάση από τη Δήλο Φωτογραφία Wim swaan 76 4 Αττικός κρατήρας με τους laquoΧορευτές της Βασιλείαςraquo Βασιλεία Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής bs 415 104 5 Θραύσματα αττικής υδρίας Μουσείο Κορίνθου Τ 114 Φωτογραφία Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών Αθήνα Ανασκαφές Κορίνθου 106 6 Εικόνα από τις Χοηφόρους του Αισχύλου τον πέμπτο αιώνα Κοπεγχάγη Εθνικό Μουσείο της Δανίας Τμήμα αρχαίων έργων της Εγγύς Ανατολής και της Κλασικής Αρχαιότητας αρ καταλ 597 107 7 Το laquoαγγείο του Προνόμουraquo που απεικονίζει ομάδα τραγικών υποκριτών με κοστούμια σατυρικού δράματος Νάπολη Εθνικό Μουσείο 3240 αρ καταλ 81673 Φωτογραφία Franccedilois Lissarrague 109 8 Κρατήρας από την Απουλία της νότιας Ιταλίας ο οποίος απεικονίζει πιθανόν τον Διόνυσο Νέα Υόρκη Mητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης L1988814 Συλλογή Jan Mitchell amp sons 112 9 Απουλικό αγγείο με κωμικούς υποκριτές Νέα Υόρκη Συλλογή Fleischman F56 113 10 Αττικό αγγείο του τέταρτου αιώνα με σκηνή που προέρχεται από την Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη Φερράρα Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπίνα T 1145 αρ καταλ 3032 115 11 Υδρία από την Ηράκλεια που απεικονίζει τη Μήδεια επάνω στο άρμα της με τους δράκοντες να φεύγει Πολικόρο Εθνικό Μουσείο της Σίριδος 35302 116

mdash ζ mdash

Κατάλογος εικόνων

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

12 Κρατήρας του πρώιμου τέταρτου αιώνα από τη νότια Ιταλία με μία πιο περίτεχνη εικόνα της φυγής της Μήδειας Κλήβελαντ Μουσείο Τέχνης Leonard C Hanna Jr Fund 911 117 13 Απουλικός κρατήρας με σπειροειδείς λαβές που απεικονίζει μία διαφορετική εκδοχή του μύθου της Μήδειας Μόναχο Κρατική Συλλογή Αρχαιοτήτων και Γλυπτοθήκη 3297 120 14 Αγγείο με σκηνή εμπνευσμένη από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη Βρετανικό Μουσείο bM F279 Φωτογραφία (copyright) Βρετανικό Μουσείο 122 15 Απουλικός καλυκοειδής κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή Μελβούρνη Συλλογή geddes Α53 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση του graham geddes 125 16 Απουλική κανάτα που απεικονίζει τυφλό άνδρα και βασιλιά Βασιλεία Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής bs 473 Φωτογραφία Claire Niggli 127 17 Σικελικός κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή Συρακούσες MusArchreg 66557 128 18 Σκηνή από την παράσταση της όπερας του Hans Werner Henze Βασσαρίδες (Bassarids) στην Όπερα της Σάντα Φε το 1968 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Public Library for the Performing Arts research divisionmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Όπερας της Σάντα Φε 406 19 Η Αλέκα Κατσέλη ως Κλυταιμήστρα στην κινηματογραφική ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη Ηλέκτρα 1961 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 418 20 Η Μελίνα Μερκούρη ως Φαίδρα στην κινηματογραφική ταινία του Jules dassin Φαίδρα 1961 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 420 21 Ο Franco Citti ως Οιδίπους στην κινηματογραφική ταινία του Pier Paolo Pasolini Οιδίπους τύραννος 1967 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 422 22 Σκηνή από παράσταση της Αντιγόνης στο Covent garden του Λονδίνου το 1845 The Illustrated London News 18 Ιανουαρίου 1845 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 434 23 Ο Jean Mounet-sully στoν Οιδίποδα της Comeacutedie Franccedilaise το 1881 437

mdash η mdash

24 Ο χορός του Αίαντα που ήταν το πρώτο laquoαρχαιοελληνικό έργο του Καίμπριτζraquo το 1882 Από το πρόγραμμα της παράστασης για laquoτα εκατό χρόνια του θεσμού του αρχαιοελληνικού έργου του Καίμπριτζraquo (laquoA hundred years of the Cambridge greek Playraquo) το 1983 Δημοσιεύεται με την έγκριση του Cambridge greek Play Committee 441 25 Η Ελένη στην Τρωάδα (Helena in Troas) στο Henglerrsquos Circus του Λονδίνου το 1886 The Graphic 5 Ιουνίου 1886 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 444 26 Από την παράσταση του Οιδίποδα τυράννου του Max reinhardt στο Covent garden του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 452 27 Η Lillah McCarthy ως Ιφιγένεια στο Kingsway Theatre του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 456 28 Προμηθέας δεσμώτης στις Δελφικές Εορτές το 1930 Φωτογραφία Φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη Αθήνα 461 29 Ο Laurence Olivier στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου στο Old vic Theatre του Λονδίνου το 1945 Φωτογραφία John vickers 465 30 Ο douglas Campbell στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου σε σκηνοθεσία Tyrone guthrie για το Φεστιβάλ του Στράτφορντ (Οντάριο) Φωτογραφία McKague Τορόντο 466 31 Ο Tokusaburo Arashi πρωταγωνιστεί στην παράσταση της Μήδειας του yukio Ninagawa στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου το 1987 Φωτογραφία John Haynes 471 32 Από την παράσταση της Ορέστειας του Κάρολου Κουν το 1982 Φωτογραφία Αργυρόπουλος Photopress 472 33 Οι Ερινύες από την παράσταση της Ορέστειας του Peter Hall στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου Φωτογραφία Nobby Clark Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 474

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

mdash θ mdash

PETEr bUrIAN Καθηγητής της κλασικής και της συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Ντιουκ Έχει δημοσιεύσει σειρά θεωρητικών δοκιμίων για τους τρεις αρχαίους έλληνες τραγικούς και μεταφράσεις κειμένων του Αισχύ-λου και του Ευριπίδη Επιμελητής του συλλογικού τόμου Κατευθύνσεις της ερμηνευτικής κριτικής του Ευριπίδη (Directions in Euripidean Criticism duke University Press 1985)

PAUL CArTLEdgE Αναπληρωτής καθηγητής της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ μέλος του Κολεγίου Clare διευθυντής σπου-δών στον τομέα των κλασικών σπουδών του Κολεγίου Clare Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται η μελέτη Ο Αριστοφάνης και το δικό του θέατρο του παραλόγου (Aristophanes and his Theatre of the Absurd duckworth αναθε-ωρημένη έκδοση bristol Classical Press 1995) και ο τόμος Εικονογραφημέ-νη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge Illustrated History of Ancient Greece 2002)

PAT EAsTErLINg Καθηγήτρια της Βασιλικής Έδρας των Αρχαίων Eλληνικών στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ και μέλος του Κολεγίου Newnham Συνε-πιμελήτρια των δύο τόμων με τίτλο Ιστορία της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge History of Classical Literature) γενική επιμελήτρια της σειράς laquoΑρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι Κλασικοί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Καίμπριτζraquo (laquoCambridge greek and Latin Classicsraquo) στην οποία έχει δημοσιεύσει τη σχολιασμένη έκδοση των Τραχι-νίων του Σοφοκλή (1982) Για την ίδια σειρά ετοιμάζει τώρα μία σχολιασμένη έκδοση του Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή

sIMON gOLdHILL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ μέλος του Κολεγίου Kingrsquos Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται τα

mdash ια mdash

Σημειώματα για τους συγγραφείς(1997)

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

βιβλία Αναγνώσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (Reading Greek Tragedy 1986) Η φωνή του ποιητή Δοκίμια για την ποιητική θεωρία και την αρχαία ελληνική λογοτεχνία (The Poetrsquos Voice Essays on Poetics and Greek Literature 1991) και Η παρθενικότητα του Foucault η αρχαία ερωτική μυθοπλασία και η ιστορία της σεξουαλικότητας (Foucaultrsquos Virginity Ancient Erotic Fiction and the History of Sexuality 1995middot όλα δημοσιεύσεις των Πανεπιστημιακών Εκδό-σεων του Καίμπριτζ)

EdITH HALL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος του Κολεγίου somerville Στα έργα της συμπεριλαμβάνονται το βιβλίο Επινοώντας τον βάρβαρο ο αυτοπροσδιορισμός των αρχαίων Ελλήνων στην τραγωδία (Inventing the Barbarian Greek Self-Definition through Tragedy Oxford University Press 1989) και μία σχολιασμένη έκδοση των Περσών του Αισχύλου (Aris amp Phillips 1996)

FIONA MACINTOsH Λέκτορας αγγλικής φιλολογίας στο Κολέγιο goldsmithrsquos του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Έχει γράψει τις μελέτες Πράξεις θανάτου ο θάνατος στο αρχαίο ελληνικό και στο μοντέρνο ιρλανδικό δράμα (Dying Acts Death in Ancient Greek and Modern Irish Tragic Drama Cork University Press 1994) Ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή Ιστορία των θεατρικών παραστά-σεων (Sophoclesrsquo Oedipus Rex A Production History Cambridge University Press υπό δημοσίευση) και μαζί με την Edith Hall το βιβλίο Η αρχαία ελ-ληνική τραγωδία και το βρετανικό θέατρο 1660-1914 (Greek Tragedy and the British Theatre 1660-1914 Oxford University Press 2005)

OLIvEr TAPLIN Καθηγητής των κλασικών γλωσσών και της κλασικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος και Επόπτης καθηγητής του Κολε-γίου Magdalen Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι οι Κωμικοί Άγγελοι και άλλες αγγειογραφικές προσεγγίσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος (Comic Angels and Other Approaches to Greek Drama through Vase-Paintings Oxford University Press 1993)

mdash ιβ mdash

Η σπουδή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας μπορεί να περιγραφεί ως διαρκής διάλογος ανάμεσα σε δύο προσεγγίσεις η μία από τις οποίες

αντιμετωπίζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως ξένο και απόμακρο και τονίζει με έμφαση ότι προέχει η ανάγκη να αποκωδικοποιηθεί το ιστορικό του πλαίσιο και η άλλη ερμηνεύει τα θεατρικά έργα ως μέρος της παρά-δοσής της ως έργα του laquoκλασικού ρεπερτορίουraquo του θεάτρου και του πο-λιτισμού Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δικαιώσει και τις δύο προσεγγίσεις στο πνεύμα του ερωτήματος του Clifford geertz laquoπώς γίνεται τα δημι-ουργήματα άλλων ανθρώπων να είναι τόσο απόλυτα δική τους έκφραση και συγχρόνως ένα τόσο ουσιαστικό μέρος του εαυτού μαςraquo Σκοπός του βιβλίου είναι να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική τραγωδία στο πλαίσιο των ερμηνευτικών αναγνώσεων της θεωρητικής κριτικής και των θεατρι-κών παραστάσεων στα τέλη του εικοστού αιώνα και έχει τρεις βασικές επιδιώξεις να εξετάσει τα έργα σε σχέση με την κοινωνία που δημιούργησε και ανέπτυξε το τραγικό θέατρο να χρησιμοποιήσει στην πράξη ερμηνευ-τικές στρατηγικές οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν αποδώσει ενδιαφέ-ροντα αποτελέσματα και να σημειώσει τις αλλαγές στις τυπικές μορφές πρόσληψης της τραγωδίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Όλοι όσοι έχουν συμβάλει στη συγγραφή του βιβλίου συμμερίζονται αυτές τις επι-διώξεις αλλά θα ήταν λάθος να προσπαθούσαμε καθrsquo οιονδήποτε τρόπο να καταλήξουμε από θεωρητική άποψη σε ομοφωνία και κάθε κεφάλαιο οφείλει να εκληφθεί ως ανεξάρτητη και προσωπική γνώμη

Κάθε κεφάλαιο μπορεί να διαβαστεί χωριστά από τον υπόλοιπο τόμο αλλά συνδέεται από πολλές απόψεις με τα άλλα κεφάλαια κυρίως επει-δή η συζήτηση επανέρχεται συχνά σrsquo ένα σχετικά περιορισμένο σύνολο επιλεγμένων βασικών κειμένων (Ορέστεια Αντιγόνη Οιδίπους τύραννος Φιλοκτήτης τα έργα για την Ηλέκτρα Βάκχες Ηρακλείδες Εκάβη Ελέ-

Πρόλογος

mdash ιγ mdash

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

νη Ιππόλυτος Ίων Μήδεια Τρωάδες) Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφαλαίου με εξαίρεση το πρώτο σrsquo αυτό το κεφάλαιο οι σημειώσεις κάθε παραγράφου είναι εκτενέστερες και αποσκο-πούν να παρουσιάσουν μία επισκόπηση σε σχέση με το όλο υπόβαθρο της έρευνας για την αθηναϊκή κοινωνία Όλες οι σημειώσεις συνδέονται με τον τελικό κατάλογο της βιβλιογραφίας (σσ 531-56) Τα τελευταία χρόνια με-γάλο μέρος των νέων εργασιών για την τραγωδία έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια ένας καλός τρόπος για να πάρει κανείς μία γεύση από τις σύγ-χρονες θεωρητικές συζητήσεις είναι να κοιτάξει ορισμένα δείγματα της έρευνας στις δημοσιεύσεις που έγιναν μετά από τα συνέδρια ιδίως στους Winkler και Zeitlin (1990) sommerstein κά (1993) scodel (1993) silk (1996) καθώς και στα βιβλία Tragedy History Theory με επιμέλεια της b goff (Austin 1996) και Greek Tragedy and the Historian με επιμέλεια του C Pelling (Oxford 1997) που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα και οι συνερ-γάτες του τόμου δεν μπόρεσαν να συμπεριλάβουν παραπομπές σrsquo αυτά Συναφείς με το θέμα είναι επίσης ορισμένοι τόμοι περιοδικών ΒICS 34 (1987) Mήτις 31-2 (1988) και Arion 3η σειρά 31 (1995)

Για πληροφορίες σχετικά με εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων ερ-μηνευτικά σχόλια αποσπάσματα και μεταφράσεις ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (πρώτο τόμο της Ιστορίας της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ επιμ P E Easterling και b M W Knox Καίμπριτζ 1985 μετάφρα-ση Ν Κονομής κά Αθήνα 1990) και τις σσ 527-30 του παρόντος τόμου Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών λέξεων παρατίθεται στις σσ 519-22

Αυτό το βιβλίο αποτέλεσμα πράγματι συλλογικής εργασίας οφείλει πολλά στη γενναιόδωρη προσφορά όλων των συνεργατών καθώς διέθε-σαν χρόνο για να προσφέρουν διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις και υπο-δείξεις Προσωπικά είμαι επίσης ευγνώμων στον Eric Handley καθώς και στις Joyce reynolds και Charlotte rouecheacute για τα σχόλιά τους σχετικά με το υλικό μου αντιστοίχως στο κεφάλαιο 2 και στο κεφάλαιο 9 Η Fiona Macintosh μοιράστηκε μαζί μου ένα μέρος της ευθύνης της επιμέλειαςmiddot η βοήθειά της όπως και η βοήθεια τριών συναδέλφων από τις Εκδόσεις είχε καθοριστική σημασία για τη συνοχή του συνόλου του τόμου Η Nancy-Jane Thompson είχε την αρχική ιδέα ενός Οδηγού για την αρχαία ελληνική τραγωδία από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ και αφιέρωσε πολλή ενέργεια για τον σχεδιασμό του η Pauline Hire μας καθοδήγησε σε περίπλοκες μετέπειτα φάσεις με τη σοφία και τη συνετή προσοχή στη λε-

mdash ιδ mdash

πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται και η εκδοτική επιμέλεια της susan Moore ήταν όπως πάντοτε ασυναγώνιστη Τέλος θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων

Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ ο r P Winnington-Ingram μετριόφρων ευφυής και μεγάλος επιστήμονας ο οποίος πέθανε το 1993 μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του

P E Easterling

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

mdash ιε mdash

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

ΜΕΡΟΣ Γ΄ΠΡOΣΛΗψΗ

9 Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία minus P E EAsTErLINg 317 10 Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα minus PETEr bUrIAN 343 11 Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα minus FIONA MACINTOsH 429 12 Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας minus sIMON gOLdHILL 483

Γλωσσάρι 519Χρονολόγιο 523Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις 527Βιβλιογραφία 531Συμπληρωματική βιβλιογραφία για την αρχαία ελληνική τραγωδία μετά την έκδοση του Οδηγού το 1997 557Ευρετήριο αρχαίων και νέων ονομάτων θεμάτων και αρχαιοελληνικών λέξεων 569

mdash ϛ mdash

1 Στήλη από την Αιξωνή προς τιμήν δύο χορηγών Φωτογραφία Επιγραφικό Μουσείο Αθήναmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημώνmiddot Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων Αθήνα 9 2 Αττικός καλυκοειδής κρατήρας με αυλητή και χορό ή υποκριτές Μαλιμπού Συλλογές του Μουσείου J Paul getty 82ΑΕ83 16 3 Γλυπτή βάση από τη Δήλο Φωτογραφία Wim swaan 76 4 Αττικός κρατήρας με τους laquoΧορευτές της Βασιλείαςraquo Βασιλεία Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής bs 415 104 5 Θραύσματα αττικής υδρίας Μουσείο Κορίνθου Τ 114 Φωτογραφία Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών Αθήνα Ανασκαφές Κορίνθου 106 6 Εικόνα από τις Χοηφόρους του Αισχύλου τον πέμπτο αιώνα Κοπεγχάγη Εθνικό Μουσείο της Δανίας Τμήμα αρχαίων έργων της Εγγύς Ανατολής και της Κλασικής Αρχαιότητας αρ καταλ 597 107 7 Το laquoαγγείο του Προνόμουraquo που απεικονίζει ομάδα τραγικών υποκριτών με κοστούμια σατυρικού δράματος Νάπολη Εθνικό Μουσείο 3240 αρ καταλ 81673 Φωτογραφία Franccedilois Lissarrague 109 8 Κρατήρας από την Απουλία της νότιας Ιταλίας ο οποίος απεικονίζει πιθανόν τον Διόνυσο Νέα Υόρκη Mητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης L1988814 Συλλογή Jan Mitchell amp sons 112 9 Απουλικό αγγείο με κωμικούς υποκριτές Νέα Υόρκη Συλλογή Fleischman F56 113 10 Αττικό αγγείο του τέταρτου αιώνα με σκηνή που προέρχεται από την Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη Φερράρα Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπίνα T 1145 αρ καταλ 3032 115 11 Υδρία από την Ηράκλεια που απεικονίζει τη Μήδεια επάνω στο άρμα της με τους δράκοντες να φεύγει Πολικόρο Εθνικό Μουσείο της Σίριδος 35302 116

mdash ζ mdash

Κατάλογος εικόνων

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

12 Κρατήρας του πρώιμου τέταρτου αιώνα από τη νότια Ιταλία με μία πιο περίτεχνη εικόνα της φυγής της Μήδειας Κλήβελαντ Μουσείο Τέχνης Leonard C Hanna Jr Fund 911 117 13 Απουλικός κρατήρας με σπειροειδείς λαβές που απεικονίζει μία διαφορετική εκδοχή του μύθου της Μήδειας Μόναχο Κρατική Συλλογή Αρχαιοτήτων και Γλυπτοθήκη 3297 120 14 Αγγείο με σκηνή εμπνευσμένη από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη Βρετανικό Μουσείο bM F279 Φωτογραφία (copyright) Βρετανικό Μουσείο 122 15 Απουλικός καλυκοειδής κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή Μελβούρνη Συλλογή geddes Α53 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση του graham geddes 125 16 Απουλική κανάτα που απεικονίζει τυφλό άνδρα και βασιλιά Βασιλεία Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής bs 473 Φωτογραφία Claire Niggli 127 17 Σικελικός κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή Συρακούσες MusArchreg 66557 128 18 Σκηνή από την παράσταση της όπερας του Hans Werner Henze Βασσαρίδες (Bassarids) στην Όπερα της Σάντα Φε το 1968 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Public Library for the Performing Arts research divisionmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Όπερας της Σάντα Φε 406 19 Η Αλέκα Κατσέλη ως Κλυταιμήστρα στην κινηματογραφική ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη Ηλέκτρα 1961 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 418 20 Η Μελίνα Μερκούρη ως Φαίδρα στην κινηματογραφική ταινία του Jules dassin Φαίδρα 1961 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 420 21 Ο Franco Citti ως Οιδίπους στην κινηματογραφική ταινία του Pier Paolo Pasolini Οιδίπους τύραννος 1967 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 422 22 Σκηνή από παράσταση της Αντιγόνης στο Covent garden του Λονδίνου το 1845 The Illustrated London News 18 Ιανουαρίου 1845 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 434 23 Ο Jean Mounet-sully στoν Οιδίποδα της Comeacutedie Franccedilaise το 1881 437

mdash η mdash

24 Ο χορός του Αίαντα που ήταν το πρώτο laquoαρχαιοελληνικό έργο του Καίμπριτζraquo το 1882 Από το πρόγραμμα της παράστασης για laquoτα εκατό χρόνια του θεσμού του αρχαιοελληνικού έργου του Καίμπριτζraquo (laquoA hundred years of the Cambridge greek Playraquo) το 1983 Δημοσιεύεται με την έγκριση του Cambridge greek Play Committee 441 25 Η Ελένη στην Τρωάδα (Helena in Troas) στο Henglerrsquos Circus του Λονδίνου το 1886 The Graphic 5 Ιουνίου 1886 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 444 26 Από την παράσταση του Οιδίποδα τυράννου του Max reinhardt στο Covent garden του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 452 27 Η Lillah McCarthy ως Ιφιγένεια στο Kingsway Theatre του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 456 28 Προμηθέας δεσμώτης στις Δελφικές Εορτές το 1930 Φωτογραφία Φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη Αθήνα 461 29 Ο Laurence Olivier στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου στο Old vic Theatre του Λονδίνου το 1945 Φωτογραφία John vickers 465 30 Ο douglas Campbell στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου σε σκηνοθεσία Tyrone guthrie για το Φεστιβάλ του Στράτφορντ (Οντάριο) Φωτογραφία McKague Τορόντο 466 31 Ο Tokusaburo Arashi πρωταγωνιστεί στην παράσταση της Μήδειας του yukio Ninagawa στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου το 1987 Φωτογραφία John Haynes 471 32 Από την παράσταση της Ορέστειας του Κάρολου Κουν το 1982 Φωτογραφία Αργυρόπουλος Photopress 472 33 Οι Ερινύες από την παράσταση της Ορέστειας του Peter Hall στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου Φωτογραφία Nobby Clark Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 474

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

mdash θ mdash

PETEr bUrIAN Καθηγητής της κλασικής και της συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Ντιουκ Έχει δημοσιεύσει σειρά θεωρητικών δοκιμίων για τους τρεις αρχαίους έλληνες τραγικούς και μεταφράσεις κειμένων του Αισχύ-λου και του Ευριπίδη Επιμελητής του συλλογικού τόμου Κατευθύνσεις της ερμηνευτικής κριτικής του Ευριπίδη (Directions in Euripidean Criticism duke University Press 1985)

PAUL CArTLEdgE Αναπληρωτής καθηγητής της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ μέλος του Κολεγίου Clare διευθυντής σπου-δών στον τομέα των κλασικών σπουδών του Κολεγίου Clare Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται η μελέτη Ο Αριστοφάνης και το δικό του θέατρο του παραλόγου (Aristophanes and his Theatre of the Absurd duckworth αναθε-ωρημένη έκδοση bristol Classical Press 1995) και ο τόμος Εικονογραφημέ-νη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge Illustrated History of Ancient Greece 2002)

PAT EAsTErLINg Καθηγήτρια της Βασιλικής Έδρας των Αρχαίων Eλληνικών στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ και μέλος του Κολεγίου Newnham Συνε-πιμελήτρια των δύο τόμων με τίτλο Ιστορία της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge History of Classical Literature) γενική επιμελήτρια της σειράς laquoΑρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι Κλασικοί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Καίμπριτζraquo (laquoCambridge greek and Latin Classicsraquo) στην οποία έχει δημοσιεύσει τη σχολιασμένη έκδοση των Τραχι-νίων του Σοφοκλή (1982) Για την ίδια σειρά ετοιμάζει τώρα μία σχολιασμένη έκδοση του Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή

sIMON gOLdHILL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ μέλος του Κολεγίου Kingrsquos Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται τα

mdash ια mdash

Σημειώματα για τους συγγραφείς(1997)

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

βιβλία Αναγνώσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (Reading Greek Tragedy 1986) Η φωνή του ποιητή Δοκίμια για την ποιητική θεωρία και την αρχαία ελληνική λογοτεχνία (The Poetrsquos Voice Essays on Poetics and Greek Literature 1991) και Η παρθενικότητα του Foucault η αρχαία ερωτική μυθοπλασία και η ιστορία της σεξουαλικότητας (Foucaultrsquos Virginity Ancient Erotic Fiction and the History of Sexuality 1995middot όλα δημοσιεύσεις των Πανεπιστημιακών Εκδό-σεων του Καίμπριτζ)

EdITH HALL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος του Κολεγίου somerville Στα έργα της συμπεριλαμβάνονται το βιβλίο Επινοώντας τον βάρβαρο ο αυτοπροσδιορισμός των αρχαίων Ελλήνων στην τραγωδία (Inventing the Barbarian Greek Self-Definition through Tragedy Oxford University Press 1989) και μία σχολιασμένη έκδοση των Περσών του Αισχύλου (Aris amp Phillips 1996)

FIONA MACINTOsH Λέκτορας αγγλικής φιλολογίας στο Κολέγιο goldsmithrsquos του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Έχει γράψει τις μελέτες Πράξεις θανάτου ο θάνατος στο αρχαίο ελληνικό και στο μοντέρνο ιρλανδικό δράμα (Dying Acts Death in Ancient Greek and Modern Irish Tragic Drama Cork University Press 1994) Ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή Ιστορία των θεατρικών παραστά-σεων (Sophoclesrsquo Oedipus Rex A Production History Cambridge University Press υπό δημοσίευση) και μαζί με την Edith Hall το βιβλίο Η αρχαία ελ-ληνική τραγωδία και το βρετανικό θέατρο 1660-1914 (Greek Tragedy and the British Theatre 1660-1914 Oxford University Press 2005)

OLIvEr TAPLIN Καθηγητής των κλασικών γλωσσών και της κλασικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος και Επόπτης καθηγητής του Κολε-γίου Magdalen Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι οι Κωμικοί Άγγελοι και άλλες αγγειογραφικές προσεγγίσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος (Comic Angels and Other Approaches to Greek Drama through Vase-Paintings Oxford University Press 1993)

mdash ιβ mdash

Η σπουδή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας μπορεί να περιγραφεί ως διαρκής διάλογος ανάμεσα σε δύο προσεγγίσεις η μία από τις οποίες

αντιμετωπίζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως ξένο και απόμακρο και τονίζει με έμφαση ότι προέχει η ανάγκη να αποκωδικοποιηθεί το ιστορικό του πλαίσιο και η άλλη ερμηνεύει τα θεατρικά έργα ως μέρος της παρά-δοσής της ως έργα του laquoκλασικού ρεπερτορίουraquo του θεάτρου και του πο-λιτισμού Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δικαιώσει και τις δύο προσεγγίσεις στο πνεύμα του ερωτήματος του Clifford geertz laquoπώς γίνεται τα δημι-ουργήματα άλλων ανθρώπων να είναι τόσο απόλυτα δική τους έκφραση και συγχρόνως ένα τόσο ουσιαστικό μέρος του εαυτού μαςraquo Σκοπός του βιβλίου είναι να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική τραγωδία στο πλαίσιο των ερμηνευτικών αναγνώσεων της θεωρητικής κριτικής και των θεατρι-κών παραστάσεων στα τέλη του εικοστού αιώνα και έχει τρεις βασικές επιδιώξεις να εξετάσει τα έργα σε σχέση με την κοινωνία που δημιούργησε και ανέπτυξε το τραγικό θέατρο να χρησιμοποιήσει στην πράξη ερμηνευ-τικές στρατηγικές οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν αποδώσει ενδιαφέ-ροντα αποτελέσματα και να σημειώσει τις αλλαγές στις τυπικές μορφές πρόσληψης της τραγωδίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Όλοι όσοι έχουν συμβάλει στη συγγραφή του βιβλίου συμμερίζονται αυτές τις επι-διώξεις αλλά θα ήταν λάθος να προσπαθούσαμε καθrsquo οιονδήποτε τρόπο να καταλήξουμε από θεωρητική άποψη σε ομοφωνία και κάθε κεφάλαιο οφείλει να εκληφθεί ως ανεξάρτητη και προσωπική γνώμη

Κάθε κεφάλαιο μπορεί να διαβαστεί χωριστά από τον υπόλοιπο τόμο αλλά συνδέεται από πολλές απόψεις με τα άλλα κεφάλαια κυρίως επει-δή η συζήτηση επανέρχεται συχνά σrsquo ένα σχετικά περιορισμένο σύνολο επιλεγμένων βασικών κειμένων (Ορέστεια Αντιγόνη Οιδίπους τύραννος Φιλοκτήτης τα έργα για την Ηλέκτρα Βάκχες Ηρακλείδες Εκάβη Ελέ-

Πρόλογος

mdash ιγ mdash

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

νη Ιππόλυτος Ίων Μήδεια Τρωάδες) Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφαλαίου με εξαίρεση το πρώτο σrsquo αυτό το κεφάλαιο οι σημειώσεις κάθε παραγράφου είναι εκτενέστερες και αποσκο-πούν να παρουσιάσουν μία επισκόπηση σε σχέση με το όλο υπόβαθρο της έρευνας για την αθηναϊκή κοινωνία Όλες οι σημειώσεις συνδέονται με τον τελικό κατάλογο της βιβλιογραφίας (σσ 531-56) Τα τελευταία χρόνια με-γάλο μέρος των νέων εργασιών για την τραγωδία έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια ένας καλός τρόπος για να πάρει κανείς μία γεύση από τις σύγ-χρονες θεωρητικές συζητήσεις είναι να κοιτάξει ορισμένα δείγματα της έρευνας στις δημοσιεύσεις που έγιναν μετά από τα συνέδρια ιδίως στους Winkler και Zeitlin (1990) sommerstein κά (1993) scodel (1993) silk (1996) καθώς και στα βιβλία Tragedy History Theory με επιμέλεια της b goff (Austin 1996) και Greek Tragedy and the Historian με επιμέλεια του C Pelling (Oxford 1997) που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα και οι συνερ-γάτες του τόμου δεν μπόρεσαν να συμπεριλάβουν παραπομπές σrsquo αυτά Συναφείς με το θέμα είναι επίσης ορισμένοι τόμοι περιοδικών ΒICS 34 (1987) Mήτις 31-2 (1988) και Arion 3η σειρά 31 (1995)

Για πληροφορίες σχετικά με εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων ερ-μηνευτικά σχόλια αποσπάσματα και μεταφράσεις ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (πρώτο τόμο της Ιστορίας της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ επιμ P E Easterling και b M W Knox Καίμπριτζ 1985 μετάφρα-ση Ν Κονομής κά Αθήνα 1990) και τις σσ 527-30 του παρόντος τόμου Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών λέξεων παρατίθεται στις σσ 519-22

Αυτό το βιβλίο αποτέλεσμα πράγματι συλλογικής εργασίας οφείλει πολλά στη γενναιόδωρη προσφορά όλων των συνεργατών καθώς διέθε-σαν χρόνο για να προσφέρουν διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις και υπο-δείξεις Προσωπικά είμαι επίσης ευγνώμων στον Eric Handley καθώς και στις Joyce reynolds και Charlotte rouecheacute για τα σχόλιά τους σχετικά με το υλικό μου αντιστοίχως στο κεφάλαιο 2 και στο κεφάλαιο 9 Η Fiona Macintosh μοιράστηκε μαζί μου ένα μέρος της ευθύνης της επιμέλειαςmiddot η βοήθειά της όπως και η βοήθεια τριών συναδέλφων από τις Εκδόσεις είχε καθοριστική σημασία για τη συνοχή του συνόλου του τόμου Η Nancy-Jane Thompson είχε την αρχική ιδέα ενός Οδηγού για την αρχαία ελληνική τραγωδία από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ και αφιέρωσε πολλή ενέργεια για τον σχεδιασμό του η Pauline Hire μας καθοδήγησε σε περίπλοκες μετέπειτα φάσεις με τη σοφία και τη συνετή προσοχή στη λε-

mdash ιδ mdash

πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται και η εκδοτική επιμέλεια της susan Moore ήταν όπως πάντοτε ασυναγώνιστη Τέλος θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων

Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ ο r P Winnington-Ingram μετριόφρων ευφυής και μεγάλος επιστήμονας ο οποίος πέθανε το 1993 μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του

P E Easterling

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

mdash ιε mdash

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

1 Στήλη από την Αιξωνή προς τιμήν δύο χορηγών Φωτογραφία Επιγραφικό Μουσείο Αθήναmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημώνmiddot Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων Αθήνα 9 2 Αττικός καλυκοειδής κρατήρας με αυλητή και χορό ή υποκριτές Μαλιμπού Συλλογές του Μουσείου J Paul getty 82ΑΕ83 16 3 Γλυπτή βάση από τη Δήλο Φωτογραφία Wim swaan 76 4 Αττικός κρατήρας με τους laquoΧορευτές της Βασιλείαςraquo Βασιλεία Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής bs 415 104 5 Θραύσματα αττικής υδρίας Μουσείο Κορίνθου Τ 114 Φωτογραφία Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών Αθήνα Ανασκαφές Κορίνθου 106 6 Εικόνα από τις Χοηφόρους του Αισχύλου τον πέμπτο αιώνα Κοπεγχάγη Εθνικό Μουσείο της Δανίας Τμήμα αρχαίων έργων της Εγγύς Ανατολής και της Κλασικής Αρχαιότητας αρ καταλ 597 107 7 Το laquoαγγείο του Προνόμουraquo που απεικονίζει ομάδα τραγικών υποκριτών με κοστούμια σατυρικού δράματος Νάπολη Εθνικό Μουσείο 3240 αρ καταλ 81673 Φωτογραφία Franccedilois Lissarrague 109 8 Κρατήρας από την Απουλία της νότιας Ιταλίας ο οποίος απεικονίζει πιθανόν τον Διόνυσο Νέα Υόρκη Mητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης L1988814 Συλλογή Jan Mitchell amp sons 112 9 Απουλικό αγγείο με κωμικούς υποκριτές Νέα Υόρκη Συλλογή Fleischman F56 113 10 Αττικό αγγείο του τέταρτου αιώνα με σκηνή που προέρχεται από την Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη Φερράρα Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπίνα T 1145 αρ καταλ 3032 115 11 Υδρία από την Ηράκλεια που απεικονίζει τη Μήδεια επάνω στο άρμα της με τους δράκοντες να φεύγει Πολικόρο Εθνικό Μουσείο της Σίριδος 35302 116

mdash ζ mdash

Κατάλογος εικόνων

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

12 Κρατήρας του πρώιμου τέταρτου αιώνα από τη νότια Ιταλία με μία πιο περίτεχνη εικόνα της φυγής της Μήδειας Κλήβελαντ Μουσείο Τέχνης Leonard C Hanna Jr Fund 911 117 13 Απουλικός κρατήρας με σπειροειδείς λαβές που απεικονίζει μία διαφορετική εκδοχή του μύθου της Μήδειας Μόναχο Κρατική Συλλογή Αρχαιοτήτων και Γλυπτοθήκη 3297 120 14 Αγγείο με σκηνή εμπνευσμένη από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη Βρετανικό Μουσείο bM F279 Φωτογραφία (copyright) Βρετανικό Μουσείο 122 15 Απουλικός καλυκοειδής κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή Μελβούρνη Συλλογή geddes Α53 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση του graham geddes 125 16 Απουλική κανάτα που απεικονίζει τυφλό άνδρα και βασιλιά Βασιλεία Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής bs 473 Φωτογραφία Claire Niggli 127 17 Σικελικός κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή Συρακούσες MusArchreg 66557 128 18 Σκηνή από την παράσταση της όπερας του Hans Werner Henze Βασσαρίδες (Bassarids) στην Όπερα της Σάντα Φε το 1968 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Public Library for the Performing Arts research divisionmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Όπερας της Σάντα Φε 406 19 Η Αλέκα Κατσέλη ως Κλυταιμήστρα στην κινηματογραφική ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη Ηλέκτρα 1961 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 418 20 Η Μελίνα Μερκούρη ως Φαίδρα στην κινηματογραφική ταινία του Jules dassin Φαίδρα 1961 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 420 21 Ο Franco Citti ως Οιδίπους στην κινηματογραφική ταινία του Pier Paolo Pasolini Οιδίπους τύραννος 1967 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 422 22 Σκηνή από παράσταση της Αντιγόνης στο Covent garden του Λονδίνου το 1845 The Illustrated London News 18 Ιανουαρίου 1845 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 434 23 Ο Jean Mounet-sully στoν Οιδίποδα της Comeacutedie Franccedilaise το 1881 437

mdash η mdash

24 Ο χορός του Αίαντα που ήταν το πρώτο laquoαρχαιοελληνικό έργο του Καίμπριτζraquo το 1882 Από το πρόγραμμα της παράστασης για laquoτα εκατό χρόνια του θεσμού του αρχαιοελληνικού έργου του Καίμπριτζraquo (laquoA hundred years of the Cambridge greek Playraquo) το 1983 Δημοσιεύεται με την έγκριση του Cambridge greek Play Committee 441 25 Η Ελένη στην Τρωάδα (Helena in Troas) στο Henglerrsquos Circus του Λονδίνου το 1886 The Graphic 5 Ιουνίου 1886 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 444 26 Από την παράσταση του Οιδίποδα τυράννου του Max reinhardt στο Covent garden του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 452 27 Η Lillah McCarthy ως Ιφιγένεια στο Kingsway Theatre του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 456 28 Προμηθέας δεσμώτης στις Δελφικές Εορτές το 1930 Φωτογραφία Φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη Αθήνα 461 29 Ο Laurence Olivier στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου στο Old vic Theatre του Λονδίνου το 1945 Φωτογραφία John vickers 465 30 Ο douglas Campbell στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου σε σκηνοθεσία Tyrone guthrie για το Φεστιβάλ του Στράτφορντ (Οντάριο) Φωτογραφία McKague Τορόντο 466 31 Ο Tokusaburo Arashi πρωταγωνιστεί στην παράσταση της Μήδειας του yukio Ninagawa στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου το 1987 Φωτογραφία John Haynes 471 32 Από την παράσταση της Ορέστειας του Κάρολου Κουν το 1982 Φωτογραφία Αργυρόπουλος Photopress 472 33 Οι Ερινύες από την παράσταση της Ορέστειας του Peter Hall στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου Φωτογραφία Nobby Clark Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 474

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

mdash θ mdash

PETEr bUrIAN Καθηγητής της κλασικής και της συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Ντιουκ Έχει δημοσιεύσει σειρά θεωρητικών δοκιμίων για τους τρεις αρχαίους έλληνες τραγικούς και μεταφράσεις κειμένων του Αισχύ-λου και του Ευριπίδη Επιμελητής του συλλογικού τόμου Κατευθύνσεις της ερμηνευτικής κριτικής του Ευριπίδη (Directions in Euripidean Criticism duke University Press 1985)

PAUL CArTLEdgE Αναπληρωτής καθηγητής της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ μέλος του Κολεγίου Clare διευθυντής σπου-δών στον τομέα των κλασικών σπουδών του Κολεγίου Clare Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται η μελέτη Ο Αριστοφάνης και το δικό του θέατρο του παραλόγου (Aristophanes and his Theatre of the Absurd duckworth αναθε-ωρημένη έκδοση bristol Classical Press 1995) και ο τόμος Εικονογραφημέ-νη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge Illustrated History of Ancient Greece 2002)

PAT EAsTErLINg Καθηγήτρια της Βασιλικής Έδρας των Αρχαίων Eλληνικών στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ και μέλος του Κολεγίου Newnham Συνε-πιμελήτρια των δύο τόμων με τίτλο Ιστορία της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge History of Classical Literature) γενική επιμελήτρια της σειράς laquoΑρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι Κλασικοί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Καίμπριτζraquo (laquoCambridge greek and Latin Classicsraquo) στην οποία έχει δημοσιεύσει τη σχολιασμένη έκδοση των Τραχι-νίων του Σοφοκλή (1982) Για την ίδια σειρά ετοιμάζει τώρα μία σχολιασμένη έκδοση του Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή

sIMON gOLdHILL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ μέλος του Κολεγίου Kingrsquos Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται τα

mdash ια mdash

Σημειώματα για τους συγγραφείς(1997)

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

βιβλία Αναγνώσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (Reading Greek Tragedy 1986) Η φωνή του ποιητή Δοκίμια για την ποιητική θεωρία και την αρχαία ελληνική λογοτεχνία (The Poetrsquos Voice Essays on Poetics and Greek Literature 1991) και Η παρθενικότητα του Foucault η αρχαία ερωτική μυθοπλασία και η ιστορία της σεξουαλικότητας (Foucaultrsquos Virginity Ancient Erotic Fiction and the History of Sexuality 1995middot όλα δημοσιεύσεις των Πανεπιστημιακών Εκδό-σεων του Καίμπριτζ)

EdITH HALL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος του Κολεγίου somerville Στα έργα της συμπεριλαμβάνονται το βιβλίο Επινοώντας τον βάρβαρο ο αυτοπροσδιορισμός των αρχαίων Ελλήνων στην τραγωδία (Inventing the Barbarian Greek Self-Definition through Tragedy Oxford University Press 1989) και μία σχολιασμένη έκδοση των Περσών του Αισχύλου (Aris amp Phillips 1996)

FIONA MACINTOsH Λέκτορας αγγλικής φιλολογίας στο Κολέγιο goldsmithrsquos του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Έχει γράψει τις μελέτες Πράξεις θανάτου ο θάνατος στο αρχαίο ελληνικό και στο μοντέρνο ιρλανδικό δράμα (Dying Acts Death in Ancient Greek and Modern Irish Tragic Drama Cork University Press 1994) Ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή Ιστορία των θεατρικών παραστά-σεων (Sophoclesrsquo Oedipus Rex A Production History Cambridge University Press υπό δημοσίευση) και μαζί με την Edith Hall το βιβλίο Η αρχαία ελ-ληνική τραγωδία και το βρετανικό θέατρο 1660-1914 (Greek Tragedy and the British Theatre 1660-1914 Oxford University Press 2005)

OLIvEr TAPLIN Καθηγητής των κλασικών γλωσσών και της κλασικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος και Επόπτης καθηγητής του Κολε-γίου Magdalen Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι οι Κωμικοί Άγγελοι και άλλες αγγειογραφικές προσεγγίσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος (Comic Angels and Other Approaches to Greek Drama through Vase-Paintings Oxford University Press 1993)

mdash ιβ mdash

Η σπουδή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας μπορεί να περιγραφεί ως διαρκής διάλογος ανάμεσα σε δύο προσεγγίσεις η μία από τις οποίες

αντιμετωπίζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως ξένο και απόμακρο και τονίζει με έμφαση ότι προέχει η ανάγκη να αποκωδικοποιηθεί το ιστορικό του πλαίσιο και η άλλη ερμηνεύει τα θεατρικά έργα ως μέρος της παρά-δοσής της ως έργα του laquoκλασικού ρεπερτορίουraquo του θεάτρου και του πο-λιτισμού Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δικαιώσει και τις δύο προσεγγίσεις στο πνεύμα του ερωτήματος του Clifford geertz laquoπώς γίνεται τα δημι-ουργήματα άλλων ανθρώπων να είναι τόσο απόλυτα δική τους έκφραση και συγχρόνως ένα τόσο ουσιαστικό μέρος του εαυτού μαςraquo Σκοπός του βιβλίου είναι να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική τραγωδία στο πλαίσιο των ερμηνευτικών αναγνώσεων της θεωρητικής κριτικής και των θεατρι-κών παραστάσεων στα τέλη του εικοστού αιώνα και έχει τρεις βασικές επιδιώξεις να εξετάσει τα έργα σε σχέση με την κοινωνία που δημιούργησε και ανέπτυξε το τραγικό θέατρο να χρησιμοποιήσει στην πράξη ερμηνευ-τικές στρατηγικές οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν αποδώσει ενδιαφέ-ροντα αποτελέσματα και να σημειώσει τις αλλαγές στις τυπικές μορφές πρόσληψης της τραγωδίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Όλοι όσοι έχουν συμβάλει στη συγγραφή του βιβλίου συμμερίζονται αυτές τις επι-διώξεις αλλά θα ήταν λάθος να προσπαθούσαμε καθrsquo οιονδήποτε τρόπο να καταλήξουμε από θεωρητική άποψη σε ομοφωνία και κάθε κεφάλαιο οφείλει να εκληφθεί ως ανεξάρτητη και προσωπική γνώμη

Κάθε κεφάλαιο μπορεί να διαβαστεί χωριστά από τον υπόλοιπο τόμο αλλά συνδέεται από πολλές απόψεις με τα άλλα κεφάλαια κυρίως επει-δή η συζήτηση επανέρχεται συχνά σrsquo ένα σχετικά περιορισμένο σύνολο επιλεγμένων βασικών κειμένων (Ορέστεια Αντιγόνη Οιδίπους τύραννος Φιλοκτήτης τα έργα για την Ηλέκτρα Βάκχες Ηρακλείδες Εκάβη Ελέ-

Πρόλογος

mdash ιγ mdash

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

νη Ιππόλυτος Ίων Μήδεια Τρωάδες) Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφαλαίου με εξαίρεση το πρώτο σrsquo αυτό το κεφάλαιο οι σημειώσεις κάθε παραγράφου είναι εκτενέστερες και αποσκο-πούν να παρουσιάσουν μία επισκόπηση σε σχέση με το όλο υπόβαθρο της έρευνας για την αθηναϊκή κοινωνία Όλες οι σημειώσεις συνδέονται με τον τελικό κατάλογο της βιβλιογραφίας (σσ 531-56) Τα τελευταία χρόνια με-γάλο μέρος των νέων εργασιών για την τραγωδία έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια ένας καλός τρόπος για να πάρει κανείς μία γεύση από τις σύγ-χρονες θεωρητικές συζητήσεις είναι να κοιτάξει ορισμένα δείγματα της έρευνας στις δημοσιεύσεις που έγιναν μετά από τα συνέδρια ιδίως στους Winkler και Zeitlin (1990) sommerstein κά (1993) scodel (1993) silk (1996) καθώς και στα βιβλία Tragedy History Theory με επιμέλεια της b goff (Austin 1996) και Greek Tragedy and the Historian με επιμέλεια του C Pelling (Oxford 1997) που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα και οι συνερ-γάτες του τόμου δεν μπόρεσαν να συμπεριλάβουν παραπομπές σrsquo αυτά Συναφείς με το θέμα είναι επίσης ορισμένοι τόμοι περιοδικών ΒICS 34 (1987) Mήτις 31-2 (1988) και Arion 3η σειρά 31 (1995)

Για πληροφορίες σχετικά με εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων ερ-μηνευτικά σχόλια αποσπάσματα και μεταφράσεις ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (πρώτο τόμο της Ιστορίας της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ επιμ P E Easterling και b M W Knox Καίμπριτζ 1985 μετάφρα-ση Ν Κονομής κά Αθήνα 1990) και τις σσ 527-30 του παρόντος τόμου Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών λέξεων παρατίθεται στις σσ 519-22

Αυτό το βιβλίο αποτέλεσμα πράγματι συλλογικής εργασίας οφείλει πολλά στη γενναιόδωρη προσφορά όλων των συνεργατών καθώς διέθε-σαν χρόνο για να προσφέρουν διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις και υπο-δείξεις Προσωπικά είμαι επίσης ευγνώμων στον Eric Handley καθώς και στις Joyce reynolds και Charlotte rouecheacute για τα σχόλιά τους σχετικά με το υλικό μου αντιστοίχως στο κεφάλαιο 2 και στο κεφάλαιο 9 Η Fiona Macintosh μοιράστηκε μαζί μου ένα μέρος της ευθύνης της επιμέλειαςmiddot η βοήθειά της όπως και η βοήθεια τριών συναδέλφων από τις Εκδόσεις είχε καθοριστική σημασία για τη συνοχή του συνόλου του τόμου Η Nancy-Jane Thompson είχε την αρχική ιδέα ενός Οδηγού για την αρχαία ελληνική τραγωδία από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ και αφιέρωσε πολλή ενέργεια για τον σχεδιασμό του η Pauline Hire μας καθοδήγησε σε περίπλοκες μετέπειτα φάσεις με τη σοφία και τη συνετή προσοχή στη λε-

mdash ιδ mdash

πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται και η εκδοτική επιμέλεια της susan Moore ήταν όπως πάντοτε ασυναγώνιστη Τέλος θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων

Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ ο r P Winnington-Ingram μετριόφρων ευφυής και μεγάλος επιστήμονας ο οποίος πέθανε το 1993 μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του

P E Easterling

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

mdash ιε mdash

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

12 Κρατήρας του πρώιμου τέταρτου αιώνα από τη νότια Ιταλία με μία πιο περίτεχνη εικόνα της φυγής της Μήδειας Κλήβελαντ Μουσείο Τέχνης Leonard C Hanna Jr Fund 911 117 13 Απουλικός κρατήρας με σπειροειδείς λαβές που απεικονίζει μία διαφορετική εκδοχή του μύθου της Μήδειας Μόναχο Κρατική Συλλογή Αρχαιοτήτων και Γλυπτοθήκη 3297 120 14 Αγγείο με σκηνή εμπνευσμένη από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη Βρετανικό Μουσείο bM F279 Φωτογραφία (copyright) Βρετανικό Μουσείο 122 15 Απουλικός καλυκοειδής κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή Μελβούρνη Συλλογή geddes Α53 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση του graham geddes 125 16 Απουλική κανάτα που απεικονίζει τυφλό άνδρα και βασιλιά Βασιλεία Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής bs 473 Φωτογραφία Claire Niggli 127 17 Σικελικός κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή Συρακούσες MusArchreg 66557 128 18 Σκηνή από την παράσταση της όπερας του Hans Werner Henze Βασσαρίδες (Bassarids) στην Όπερα της Σάντα Φε το 1968 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Public Library for the Performing Arts research divisionmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Όπερας της Σάντα Φε 406 19 Η Αλέκα Κατσέλη ως Κλυταιμήστρα στην κινηματογραφική ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη Ηλέκτρα 1961 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 418 20 Η Μελίνα Μερκούρη ως Φαίδρα στην κινηματογραφική ταινία του Jules dassin Φαίδρα 1961 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 420 21 Ο Franco Citti ως Οιδίπους στην κινηματογραφική ταινία του Pier Paolo Pasolini Οιδίπους τύραννος 1967 Φωτογραφία Νέα Υόρκη Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης Film stills Archive 422 22 Σκηνή από παράσταση της Αντιγόνης στο Covent garden του Λονδίνου το 1845 The Illustrated London News 18 Ιανουαρίου 1845 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 434 23 Ο Jean Mounet-sully στoν Οιδίποδα της Comeacutedie Franccedilaise το 1881 437

mdash η mdash

24 Ο χορός του Αίαντα που ήταν το πρώτο laquoαρχαιοελληνικό έργο του Καίμπριτζraquo το 1882 Από το πρόγραμμα της παράστασης για laquoτα εκατό χρόνια του θεσμού του αρχαιοελληνικού έργου του Καίμπριτζraquo (laquoA hundred years of the Cambridge greek Playraquo) το 1983 Δημοσιεύεται με την έγκριση του Cambridge greek Play Committee 441 25 Η Ελένη στην Τρωάδα (Helena in Troas) στο Henglerrsquos Circus του Λονδίνου το 1886 The Graphic 5 Ιουνίου 1886 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 444 26 Από την παράσταση του Οιδίποδα τυράννου του Max reinhardt στο Covent garden του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 452 27 Η Lillah McCarthy ως Ιφιγένεια στο Kingsway Theatre του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 456 28 Προμηθέας δεσμώτης στις Δελφικές Εορτές το 1930 Φωτογραφία Φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη Αθήνα 461 29 Ο Laurence Olivier στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου στο Old vic Theatre του Λονδίνου το 1945 Φωτογραφία John vickers 465 30 Ο douglas Campbell στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου σε σκηνοθεσία Tyrone guthrie για το Φεστιβάλ του Στράτφορντ (Οντάριο) Φωτογραφία McKague Τορόντο 466 31 Ο Tokusaburo Arashi πρωταγωνιστεί στην παράσταση της Μήδειας του yukio Ninagawa στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου το 1987 Φωτογραφία John Haynes 471 32 Από την παράσταση της Ορέστειας του Κάρολου Κουν το 1982 Φωτογραφία Αργυρόπουλος Photopress 472 33 Οι Ερινύες από την παράσταση της Ορέστειας του Peter Hall στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου Φωτογραφία Nobby Clark Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 474

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

mdash θ mdash

PETEr bUrIAN Καθηγητής της κλασικής και της συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Ντιουκ Έχει δημοσιεύσει σειρά θεωρητικών δοκιμίων για τους τρεις αρχαίους έλληνες τραγικούς και μεταφράσεις κειμένων του Αισχύ-λου και του Ευριπίδη Επιμελητής του συλλογικού τόμου Κατευθύνσεις της ερμηνευτικής κριτικής του Ευριπίδη (Directions in Euripidean Criticism duke University Press 1985)

PAUL CArTLEdgE Αναπληρωτής καθηγητής της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ μέλος του Κολεγίου Clare διευθυντής σπου-δών στον τομέα των κλασικών σπουδών του Κολεγίου Clare Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται η μελέτη Ο Αριστοφάνης και το δικό του θέατρο του παραλόγου (Aristophanes and his Theatre of the Absurd duckworth αναθε-ωρημένη έκδοση bristol Classical Press 1995) και ο τόμος Εικονογραφημέ-νη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge Illustrated History of Ancient Greece 2002)

PAT EAsTErLINg Καθηγήτρια της Βασιλικής Έδρας των Αρχαίων Eλληνικών στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ και μέλος του Κολεγίου Newnham Συνε-πιμελήτρια των δύο τόμων με τίτλο Ιστορία της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge History of Classical Literature) γενική επιμελήτρια της σειράς laquoΑρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι Κλασικοί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Καίμπριτζraquo (laquoCambridge greek and Latin Classicsraquo) στην οποία έχει δημοσιεύσει τη σχολιασμένη έκδοση των Τραχι-νίων του Σοφοκλή (1982) Για την ίδια σειρά ετοιμάζει τώρα μία σχολιασμένη έκδοση του Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή

sIMON gOLdHILL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ μέλος του Κολεγίου Kingrsquos Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται τα

mdash ια mdash

Σημειώματα για τους συγγραφείς(1997)

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

βιβλία Αναγνώσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (Reading Greek Tragedy 1986) Η φωνή του ποιητή Δοκίμια για την ποιητική θεωρία και την αρχαία ελληνική λογοτεχνία (The Poetrsquos Voice Essays on Poetics and Greek Literature 1991) και Η παρθενικότητα του Foucault η αρχαία ερωτική μυθοπλασία και η ιστορία της σεξουαλικότητας (Foucaultrsquos Virginity Ancient Erotic Fiction and the History of Sexuality 1995middot όλα δημοσιεύσεις των Πανεπιστημιακών Εκδό-σεων του Καίμπριτζ)

EdITH HALL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος του Κολεγίου somerville Στα έργα της συμπεριλαμβάνονται το βιβλίο Επινοώντας τον βάρβαρο ο αυτοπροσδιορισμός των αρχαίων Ελλήνων στην τραγωδία (Inventing the Barbarian Greek Self-Definition through Tragedy Oxford University Press 1989) και μία σχολιασμένη έκδοση των Περσών του Αισχύλου (Aris amp Phillips 1996)

FIONA MACINTOsH Λέκτορας αγγλικής φιλολογίας στο Κολέγιο goldsmithrsquos του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Έχει γράψει τις μελέτες Πράξεις θανάτου ο θάνατος στο αρχαίο ελληνικό και στο μοντέρνο ιρλανδικό δράμα (Dying Acts Death in Ancient Greek and Modern Irish Tragic Drama Cork University Press 1994) Ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή Ιστορία των θεατρικών παραστά-σεων (Sophoclesrsquo Oedipus Rex A Production History Cambridge University Press υπό δημοσίευση) και μαζί με την Edith Hall το βιβλίο Η αρχαία ελ-ληνική τραγωδία και το βρετανικό θέατρο 1660-1914 (Greek Tragedy and the British Theatre 1660-1914 Oxford University Press 2005)

OLIvEr TAPLIN Καθηγητής των κλασικών γλωσσών και της κλασικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος και Επόπτης καθηγητής του Κολε-γίου Magdalen Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι οι Κωμικοί Άγγελοι και άλλες αγγειογραφικές προσεγγίσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος (Comic Angels and Other Approaches to Greek Drama through Vase-Paintings Oxford University Press 1993)

mdash ιβ mdash

Η σπουδή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας μπορεί να περιγραφεί ως διαρκής διάλογος ανάμεσα σε δύο προσεγγίσεις η μία από τις οποίες

αντιμετωπίζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως ξένο και απόμακρο και τονίζει με έμφαση ότι προέχει η ανάγκη να αποκωδικοποιηθεί το ιστορικό του πλαίσιο και η άλλη ερμηνεύει τα θεατρικά έργα ως μέρος της παρά-δοσής της ως έργα του laquoκλασικού ρεπερτορίουraquo του θεάτρου και του πο-λιτισμού Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δικαιώσει και τις δύο προσεγγίσεις στο πνεύμα του ερωτήματος του Clifford geertz laquoπώς γίνεται τα δημι-ουργήματα άλλων ανθρώπων να είναι τόσο απόλυτα δική τους έκφραση και συγχρόνως ένα τόσο ουσιαστικό μέρος του εαυτού μαςraquo Σκοπός του βιβλίου είναι να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική τραγωδία στο πλαίσιο των ερμηνευτικών αναγνώσεων της θεωρητικής κριτικής και των θεατρι-κών παραστάσεων στα τέλη του εικοστού αιώνα και έχει τρεις βασικές επιδιώξεις να εξετάσει τα έργα σε σχέση με την κοινωνία που δημιούργησε και ανέπτυξε το τραγικό θέατρο να χρησιμοποιήσει στην πράξη ερμηνευ-τικές στρατηγικές οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν αποδώσει ενδιαφέ-ροντα αποτελέσματα και να σημειώσει τις αλλαγές στις τυπικές μορφές πρόσληψης της τραγωδίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Όλοι όσοι έχουν συμβάλει στη συγγραφή του βιβλίου συμμερίζονται αυτές τις επι-διώξεις αλλά θα ήταν λάθος να προσπαθούσαμε καθrsquo οιονδήποτε τρόπο να καταλήξουμε από θεωρητική άποψη σε ομοφωνία και κάθε κεφάλαιο οφείλει να εκληφθεί ως ανεξάρτητη και προσωπική γνώμη

Κάθε κεφάλαιο μπορεί να διαβαστεί χωριστά από τον υπόλοιπο τόμο αλλά συνδέεται από πολλές απόψεις με τα άλλα κεφάλαια κυρίως επει-δή η συζήτηση επανέρχεται συχνά σrsquo ένα σχετικά περιορισμένο σύνολο επιλεγμένων βασικών κειμένων (Ορέστεια Αντιγόνη Οιδίπους τύραννος Φιλοκτήτης τα έργα για την Ηλέκτρα Βάκχες Ηρακλείδες Εκάβη Ελέ-

Πρόλογος

mdash ιγ mdash

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

νη Ιππόλυτος Ίων Μήδεια Τρωάδες) Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφαλαίου με εξαίρεση το πρώτο σrsquo αυτό το κεφάλαιο οι σημειώσεις κάθε παραγράφου είναι εκτενέστερες και αποσκο-πούν να παρουσιάσουν μία επισκόπηση σε σχέση με το όλο υπόβαθρο της έρευνας για την αθηναϊκή κοινωνία Όλες οι σημειώσεις συνδέονται με τον τελικό κατάλογο της βιβλιογραφίας (σσ 531-56) Τα τελευταία χρόνια με-γάλο μέρος των νέων εργασιών για την τραγωδία έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια ένας καλός τρόπος για να πάρει κανείς μία γεύση από τις σύγ-χρονες θεωρητικές συζητήσεις είναι να κοιτάξει ορισμένα δείγματα της έρευνας στις δημοσιεύσεις που έγιναν μετά από τα συνέδρια ιδίως στους Winkler και Zeitlin (1990) sommerstein κά (1993) scodel (1993) silk (1996) καθώς και στα βιβλία Tragedy History Theory με επιμέλεια της b goff (Austin 1996) και Greek Tragedy and the Historian με επιμέλεια του C Pelling (Oxford 1997) που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα και οι συνερ-γάτες του τόμου δεν μπόρεσαν να συμπεριλάβουν παραπομπές σrsquo αυτά Συναφείς με το θέμα είναι επίσης ορισμένοι τόμοι περιοδικών ΒICS 34 (1987) Mήτις 31-2 (1988) και Arion 3η σειρά 31 (1995)

Για πληροφορίες σχετικά με εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων ερ-μηνευτικά σχόλια αποσπάσματα και μεταφράσεις ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (πρώτο τόμο της Ιστορίας της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ επιμ P E Easterling και b M W Knox Καίμπριτζ 1985 μετάφρα-ση Ν Κονομής κά Αθήνα 1990) και τις σσ 527-30 του παρόντος τόμου Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών λέξεων παρατίθεται στις σσ 519-22

Αυτό το βιβλίο αποτέλεσμα πράγματι συλλογικής εργασίας οφείλει πολλά στη γενναιόδωρη προσφορά όλων των συνεργατών καθώς διέθε-σαν χρόνο για να προσφέρουν διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις και υπο-δείξεις Προσωπικά είμαι επίσης ευγνώμων στον Eric Handley καθώς και στις Joyce reynolds και Charlotte rouecheacute για τα σχόλιά τους σχετικά με το υλικό μου αντιστοίχως στο κεφάλαιο 2 και στο κεφάλαιο 9 Η Fiona Macintosh μοιράστηκε μαζί μου ένα μέρος της ευθύνης της επιμέλειαςmiddot η βοήθειά της όπως και η βοήθεια τριών συναδέλφων από τις Εκδόσεις είχε καθοριστική σημασία για τη συνοχή του συνόλου του τόμου Η Nancy-Jane Thompson είχε την αρχική ιδέα ενός Οδηγού για την αρχαία ελληνική τραγωδία από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ και αφιέρωσε πολλή ενέργεια για τον σχεδιασμό του η Pauline Hire μας καθοδήγησε σε περίπλοκες μετέπειτα φάσεις με τη σοφία και τη συνετή προσοχή στη λε-

mdash ιδ mdash

πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται και η εκδοτική επιμέλεια της susan Moore ήταν όπως πάντοτε ασυναγώνιστη Τέλος θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων

Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ ο r P Winnington-Ingram μετριόφρων ευφυής και μεγάλος επιστήμονας ο οποίος πέθανε το 1993 μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του

P E Easterling

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

mdash ιε mdash

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

24 Ο χορός του Αίαντα που ήταν το πρώτο laquoαρχαιοελληνικό έργο του Καίμπριτζraquo το 1882 Από το πρόγραμμα της παράστασης για laquoτα εκατό χρόνια του θεσμού του αρχαιοελληνικού έργου του Καίμπριτζraquo (laquoA hundred years of the Cambridge greek Playraquo) το 1983 Δημοσιεύεται με την έγκριση του Cambridge greek Play Committee 441 25 Η Ελένη στην Τρωάδα (Helena in Troas) στο Henglerrsquos Circus του Λονδίνου το 1886 The Graphic 5 Ιουνίου 1886 Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ 444 26 Από την παράσταση του Οιδίποδα τυράννου του Max reinhardt στο Covent garden του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 452 27 Η Lillah McCarthy ως Ιφιγένεια στο Kingsway Theatre του Λονδίνου το 1912 Φωτογραφία Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 456 28 Προμηθέας δεσμώτης στις Δελφικές Εορτές το 1930 Φωτογραφία Φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη Αθήνα 461 29 Ο Laurence Olivier στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου στο Old vic Theatre του Λονδίνου το 1945 Φωτογραφία John vickers 465 30 Ο douglas Campbell στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου σε σκηνοθεσία Tyrone guthrie για το Φεστιβάλ του Στράτφορντ (Οντάριο) Φωτογραφία McKague Τορόντο 466 31 Ο Tokusaburo Arashi πρωταγωνιστεί στην παράσταση της Μήδειας του yukio Ninagawa στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου το 1987 Φωτογραφία John Haynes 471 32 Από την παράσταση της Ορέστειας του Κάρολου Κουν το 1982 Φωτογραφία Αργυρόπουλος Photopress 472 33 Οι Ερινύες από την παράσταση της Ορέστειας του Peter Hall στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου Φωτογραφία Nobby Clark Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνουmiddot δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου victoria and Albert 474

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

mdash θ mdash

PETEr bUrIAN Καθηγητής της κλασικής και της συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Ντιουκ Έχει δημοσιεύσει σειρά θεωρητικών δοκιμίων για τους τρεις αρχαίους έλληνες τραγικούς και μεταφράσεις κειμένων του Αισχύ-λου και του Ευριπίδη Επιμελητής του συλλογικού τόμου Κατευθύνσεις της ερμηνευτικής κριτικής του Ευριπίδη (Directions in Euripidean Criticism duke University Press 1985)

PAUL CArTLEdgE Αναπληρωτής καθηγητής της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ μέλος του Κολεγίου Clare διευθυντής σπου-δών στον τομέα των κλασικών σπουδών του Κολεγίου Clare Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται η μελέτη Ο Αριστοφάνης και το δικό του θέατρο του παραλόγου (Aristophanes and his Theatre of the Absurd duckworth αναθε-ωρημένη έκδοση bristol Classical Press 1995) και ο τόμος Εικονογραφημέ-νη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge Illustrated History of Ancient Greece 2002)

PAT EAsTErLINg Καθηγήτρια της Βασιλικής Έδρας των Αρχαίων Eλληνικών στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ και μέλος του Κολεγίου Newnham Συνε-πιμελήτρια των δύο τόμων με τίτλο Ιστορία της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge History of Classical Literature) γενική επιμελήτρια της σειράς laquoΑρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι Κλασικοί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Καίμπριτζraquo (laquoCambridge greek and Latin Classicsraquo) στην οποία έχει δημοσιεύσει τη σχολιασμένη έκδοση των Τραχι-νίων του Σοφοκλή (1982) Για την ίδια σειρά ετοιμάζει τώρα μία σχολιασμένη έκδοση του Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή

sIMON gOLdHILL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ μέλος του Κολεγίου Kingrsquos Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται τα

mdash ια mdash

Σημειώματα για τους συγγραφείς(1997)

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

βιβλία Αναγνώσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (Reading Greek Tragedy 1986) Η φωνή του ποιητή Δοκίμια για την ποιητική θεωρία και την αρχαία ελληνική λογοτεχνία (The Poetrsquos Voice Essays on Poetics and Greek Literature 1991) και Η παρθενικότητα του Foucault η αρχαία ερωτική μυθοπλασία και η ιστορία της σεξουαλικότητας (Foucaultrsquos Virginity Ancient Erotic Fiction and the History of Sexuality 1995middot όλα δημοσιεύσεις των Πανεπιστημιακών Εκδό-σεων του Καίμπριτζ)

EdITH HALL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος του Κολεγίου somerville Στα έργα της συμπεριλαμβάνονται το βιβλίο Επινοώντας τον βάρβαρο ο αυτοπροσδιορισμός των αρχαίων Ελλήνων στην τραγωδία (Inventing the Barbarian Greek Self-Definition through Tragedy Oxford University Press 1989) και μία σχολιασμένη έκδοση των Περσών του Αισχύλου (Aris amp Phillips 1996)

FIONA MACINTOsH Λέκτορας αγγλικής φιλολογίας στο Κολέγιο goldsmithrsquos του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Έχει γράψει τις μελέτες Πράξεις θανάτου ο θάνατος στο αρχαίο ελληνικό και στο μοντέρνο ιρλανδικό δράμα (Dying Acts Death in Ancient Greek and Modern Irish Tragic Drama Cork University Press 1994) Ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή Ιστορία των θεατρικών παραστά-σεων (Sophoclesrsquo Oedipus Rex A Production History Cambridge University Press υπό δημοσίευση) και μαζί με την Edith Hall το βιβλίο Η αρχαία ελ-ληνική τραγωδία και το βρετανικό θέατρο 1660-1914 (Greek Tragedy and the British Theatre 1660-1914 Oxford University Press 2005)

OLIvEr TAPLIN Καθηγητής των κλασικών γλωσσών και της κλασικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος και Επόπτης καθηγητής του Κολε-γίου Magdalen Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι οι Κωμικοί Άγγελοι και άλλες αγγειογραφικές προσεγγίσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος (Comic Angels and Other Approaches to Greek Drama through Vase-Paintings Oxford University Press 1993)

mdash ιβ mdash

Η σπουδή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας μπορεί να περιγραφεί ως διαρκής διάλογος ανάμεσα σε δύο προσεγγίσεις η μία από τις οποίες

αντιμετωπίζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως ξένο και απόμακρο και τονίζει με έμφαση ότι προέχει η ανάγκη να αποκωδικοποιηθεί το ιστορικό του πλαίσιο και η άλλη ερμηνεύει τα θεατρικά έργα ως μέρος της παρά-δοσής της ως έργα του laquoκλασικού ρεπερτορίουraquo του θεάτρου και του πο-λιτισμού Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δικαιώσει και τις δύο προσεγγίσεις στο πνεύμα του ερωτήματος του Clifford geertz laquoπώς γίνεται τα δημι-ουργήματα άλλων ανθρώπων να είναι τόσο απόλυτα δική τους έκφραση και συγχρόνως ένα τόσο ουσιαστικό μέρος του εαυτού μαςraquo Σκοπός του βιβλίου είναι να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική τραγωδία στο πλαίσιο των ερμηνευτικών αναγνώσεων της θεωρητικής κριτικής και των θεατρι-κών παραστάσεων στα τέλη του εικοστού αιώνα και έχει τρεις βασικές επιδιώξεις να εξετάσει τα έργα σε σχέση με την κοινωνία που δημιούργησε και ανέπτυξε το τραγικό θέατρο να χρησιμοποιήσει στην πράξη ερμηνευ-τικές στρατηγικές οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν αποδώσει ενδιαφέ-ροντα αποτελέσματα και να σημειώσει τις αλλαγές στις τυπικές μορφές πρόσληψης της τραγωδίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Όλοι όσοι έχουν συμβάλει στη συγγραφή του βιβλίου συμμερίζονται αυτές τις επι-διώξεις αλλά θα ήταν λάθος να προσπαθούσαμε καθrsquo οιονδήποτε τρόπο να καταλήξουμε από θεωρητική άποψη σε ομοφωνία και κάθε κεφάλαιο οφείλει να εκληφθεί ως ανεξάρτητη και προσωπική γνώμη

Κάθε κεφάλαιο μπορεί να διαβαστεί χωριστά από τον υπόλοιπο τόμο αλλά συνδέεται από πολλές απόψεις με τα άλλα κεφάλαια κυρίως επει-δή η συζήτηση επανέρχεται συχνά σrsquo ένα σχετικά περιορισμένο σύνολο επιλεγμένων βασικών κειμένων (Ορέστεια Αντιγόνη Οιδίπους τύραννος Φιλοκτήτης τα έργα για την Ηλέκτρα Βάκχες Ηρακλείδες Εκάβη Ελέ-

Πρόλογος

mdash ιγ mdash

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

νη Ιππόλυτος Ίων Μήδεια Τρωάδες) Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφαλαίου με εξαίρεση το πρώτο σrsquo αυτό το κεφάλαιο οι σημειώσεις κάθε παραγράφου είναι εκτενέστερες και αποσκο-πούν να παρουσιάσουν μία επισκόπηση σε σχέση με το όλο υπόβαθρο της έρευνας για την αθηναϊκή κοινωνία Όλες οι σημειώσεις συνδέονται με τον τελικό κατάλογο της βιβλιογραφίας (σσ 531-56) Τα τελευταία χρόνια με-γάλο μέρος των νέων εργασιών για την τραγωδία έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια ένας καλός τρόπος για να πάρει κανείς μία γεύση από τις σύγ-χρονες θεωρητικές συζητήσεις είναι να κοιτάξει ορισμένα δείγματα της έρευνας στις δημοσιεύσεις που έγιναν μετά από τα συνέδρια ιδίως στους Winkler και Zeitlin (1990) sommerstein κά (1993) scodel (1993) silk (1996) καθώς και στα βιβλία Tragedy History Theory με επιμέλεια της b goff (Austin 1996) και Greek Tragedy and the Historian με επιμέλεια του C Pelling (Oxford 1997) που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα και οι συνερ-γάτες του τόμου δεν μπόρεσαν να συμπεριλάβουν παραπομπές σrsquo αυτά Συναφείς με το θέμα είναι επίσης ορισμένοι τόμοι περιοδικών ΒICS 34 (1987) Mήτις 31-2 (1988) και Arion 3η σειρά 31 (1995)

Για πληροφορίες σχετικά με εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων ερ-μηνευτικά σχόλια αποσπάσματα και μεταφράσεις ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (πρώτο τόμο της Ιστορίας της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ επιμ P E Easterling και b M W Knox Καίμπριτζ 1985 μετάφρα-ση Ν Κονομής κά Αθήνα 1990) και τις σσ 527-30 του παρόντος τόμου Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών λέξεων παρατίθεται στις σσ 519-22

Αυτό το βιβλίο αποτέλεσμα πράγματι συλλογικής εργασίας οφείλει πολλά στη γενναιόδωρη προσφορά όλων των συνεργατών καθώς διέθε-σαν χρόνο για να προσφέρουν διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις και υπο-δείξεις Προσωπικά είμαι επίσης ευγνώμων στον Eric Handley καθώς και στις Joyce reynolds και Charlotte rouecheacute για τα σχόλιά τους σχετικά με το υλικό μου αντιστοίχως στο κεφάλαιο 2 και στο κεφάλαιο 9 Η Fiona Macintosh μοιράστηκε μαζί μου ένα μέρος της ευθύνης της επιμέλειαςmiddot η βοήθειά της όπως και η βοήθεια τριών συναδέλφων από τις Εκδόσεις είχε καθοριστική σημασία για τη συνοχή του συνόλου του τόμου Η Nancy-Jane Thompson είχε την αρχική ιδέα ενός Οδηγού για την αρχαία ελληνική τραγωδία από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ και αφιέρωσε πολλή ενέργεια για τον σχεδιασμό του η Pauline Hire μας καθοδήγησε σε περίπλοκες μετέπειτα φάσεις με τη σοφία και τη συνετή προσοχή στη λε-

mdash ιδ mdash

πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται και η εκδοτική επιμέλεια της susan Moore ήταν όπως πάντοτε ασυναγώνιστη Τέλος θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων

Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ ο r P Winnington-Ingram μετριόφρων ευφυής και μεγάλος επιστήμονας ο οποίος πέθανε το 1993 μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του

P E Easterling

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

mdash ιε mdash

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

PETEr bUrIAN Καθηγητής της κλασικής και της συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Ντιουκ Έχει δημοσιεύσει σειρά θεωρητικών δοκιμίων για τους τρεις αρχαίους έλληνες τραγικούς και μεταφράσεις κειμένων του Αισχύ-λου και του Ευριπίδη Επιμελητής του συλλογικού τόμου Κατευθύνσεις της ερμηνευτικής κριτικής του Ευριπίδη (Directions in Euripidean Criticism duke University Press 1985)

PAUL CArTLEdgE Αναπληρωτής καθηγητής της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ μέλος του Κολεγίου Clare διευθυντής σπου-δών στον τομέα των κλασικών σπουδών του Κολεγίου Clare Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται η μελέτη Ο Αριστοφάνης και το δικό του θέατρο του παραλόγου (Aristophanes and his Theatre of the Absurd duckworth αναθε-ωρημένη έκδοση bristol Classical Press 1995) και ο τόμος Εικονογραφημέ-νη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge Illustrated History of Ancient Greece 2002)

PAT EAsTErLINg Καθηγήτρια της Βασιλικής Έδρας των Αρχαίων Eλληνικών στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ και μέλος του Κολεγίου Newnham Συνε-πιμελήτρια των δύο τόμων με τίτλο Ιστορία της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge History of Classical Literature) γενική επιμελήτρια της σειράς laquoΑρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι Κλασικοί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Καίμπριτζraquo (laquoCambridge greek and Latin Classicsraquo) στην οποία έχει δημοσιεύσει τη σχολιασμένη έκδοση των Τραχι-νίων του Σοφοκλή (1982) Για την ίδια σειρά ετοιμάζει τώρα μία σχολιασμένη έκδοση του Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή

sIMON gOLdHILL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ μέλος του Κολεγίου Kingrsquos Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται τα

mdash ια mdash

Σημειώματα για τους συγγραφείς(1997)

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

βιβλία Αναγνώσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (Reading Greek Tragedy 1986) Η φωνή του ποιητή Δοκίμια για την ποιητική θεωρία και την αρχαία ελληνική λογοτεχνία (The Poetrsquos Voice Essays on Poetics and Greek Literature 1991) και Η παρθενικότητα του Foucault η αρχαία ερωτική μυθοπλασία και η ιστορία της σεξουαλικότητας (Foucaultrsquos Virginity Ancient Erotic Fiction and the History of Sexuality 1995middot όλα δημοσιεύσεις των Πανεπιστημιακών Εκδό-σεων του Καίμπριτζ)

EdITH HALL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος του Κολεγίου somerville Στα έργα της συμπεριλαμβάνονται το βιβλίο Επινοώντας τον βάρβαρο ο αυτοπροσδιορισμός των αρχαίων Ελλήνων στην τραγωδία (Inventing the Barbarian Greek Self-Definition through Tragedy Oxford University Press 1989) και μία σχολιασμένη έκδοση των Περσών του Αισχύλου (Aris amp Phillips 1996)

FIONA MACINTOsH Λέκτορας αγγλικής φιλολογίας στο Κολέγιο goldsmithrsquos του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Έχει γράψει τις μελέτες Πράξεις θανάτου ο θάνατος στο αρχαίο ελληνικό και στο μοντέρνο ιρλανδικό δράμα (Dying Acts Death in Ancient Greek and Modern Irish Tragic Drama Cork University Press 1994) Ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή Ιστορία των θεατρικών παραστά-σεων (Sophoclesrsquo Oedipus Rex A Production History Cambridge University Press υπό δημοσίευση) και μαζί με την Edith Hall το βιβλίο Η αρχαία ελ-ληνική τραγωδία και το βρετανικό θέατρο 1660-1914 (Greek Tragedy and the British Theatre 1660-1914 Oxford University Press 2005)

OLIvEr TAPLIN Καθηγητής των κλασικών γλωσσών και της κλασικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος και Επόπτης καθηγητής του Κολε-γίου Magdalen Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι οι Κωμικοί Άγγελοι και άλλες αγγειογραφικές προσεγγίσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος (Comic Angels and Other Approaches to Greek Drama through Vase-Paintings Oxford University Press 1993)

mdash ιβ mdash

Η σπουδή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας μπορεί να περιγραφεί ως διαρκής διάλογος ανάμεσα σε δύο προσεγγίσεις η μία από τις οποίες

αντιμετωπίζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως ξένο και απόμακρο και τονίζει με έμφαση ότι προέχει η ανάγκη να αποκωδικοποιηθεί το ιστορικό του πλαίσιο και η άλλη ερμηνεύει τα θεατρικά έργα ως μέρος της παρά-δοσής της ως έργα του laquoκλασικού ρεπερτορίουraquo του θεάτρου και του πο-λιτισμού Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δικαιώσει και τις δύο προσεγγίσεις στο πνεύμα του ερωτήματος του Clifford geertz laquoπώς γίνεται τα δημι-ουργήματα άλλων ανθρώπων να είναι τόσο απόλυτα δική τους έκφραση και συγχρόνως ένα τόσο ουσιαστικό μέρος του εαυτού μαςraquo Σκοπός του βιβλίου είναι να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική τραγωδία στο πλαίσιο των ερμηνευτικών αναγνώσεων της θεωρητικής κριτικής και των θεατρι-κών παραστάσεων στα τέλη του εικοστού αιώνα και έχει τρεις βασικές επιδιώξεις να εξετάσει τα έργα σε σχέση με την κοινωνία που δημιούργησε και ανέπτυξε το τραγικό θέατρο να χρησιμοποιήσει στην πράξη ερμηνευ-τικές στρατηγικές οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν αποδώσει ενδιαφέ-ροντα αποτελέσματα και να σημειώσει τις αλλαγές στις τυπικές μορφές πρόσληψης της τραγωδίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Όλοι όσοι έχουν συμβάλει στη συγγραφή του βιβλίου συμμερίζονται αυτές τις επι-διώξεις αλλά θα ήταν λάθος να προσπαθούσαμε καθrsquo οιονδήποτε τρόπο να καταλήξουμε από θεωρητική άποψη σε ομοφωνία και κάθε κεφάλαιο οφείλει να εκληφθεί ως ανεξάρτητη και προσωπική γνώμη

Κάθε κεφάλαιο μπορεί να διαβαστεί χωριστά από τον υπόλοιπο τόμο αλλά συνδέεται από πολλές απόψεις με τα άλλα κεφάλαια κυρίως επει-δή η συζήτηση επανέρχεται συχνά σrsquo ένα σχετικά περιορισμένο σύνολο επιλεγμένων βασικών κειμένων (Ορέστεια Αντιγόνη Οιδίπους τύραννος Φιλοκτήτης τα έργα για την Ηλέκτρα Βάκχες Ηρακλείδες Εκάβη Ελέ-

Πρόλογος

mdash ιγ mdash

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

νη Ιππόλυτος Ίων Μήδεια Τρωάδες) Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφαλαίου με εξαίρεση το πρώτο σrsquo αυτό το κεφάλαιο οι σημειώσεις κάθε παραγράφου είναι εκτενέστερες και αποσκο-πούν να παρουσιάσουν μία επισκόπηση σε σχέση με το όλο υπόβαθρο της έρευνας για την αθηναϊκή κοινωνία Όλες οι σημειώσεις συνδέονται με τον τελικό κατάλογο της βιβλιογραφίας (σσ 531-56) Τα τελευταία χρόνια με-γάλο μέρος των νέων εργασιών για την τραγωδία έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια ένας καλός τρόπος για να πάρει κανείς μία γεύση από τις σύγ-χρονες θεωρητικές συζητήσεις είναι να κοιτάξει ορισμένα δείγματα της έρευνας στις δημοσιεύσεις που έγιναν μετά από τα συνέδρια ιδίως στους Winkler και Zeitlin (1990) sommerstein κά (1993) scodel (1993) silk (1996) καθώς και στα βιβλία Tragedy History Theory με επιμέλεια της b goff (Austin 1996) και Greek Tragedy and the Historian με επιμέλεια του C Pelling (Oxford 1997) που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα και οι συνερ-γάτες του τόμου δεν μπόρεσαν να συμπεριλάβουν παραπομπές σrsquo αυτά Συναφείς με το θέμα είναι επίσης ορισμένοι τόμοι περιοδικών ΒICS 34 (1987) Mήτις 31-2 (1988) και Arion 3η σειρά 31 (1995)

Για πληροφορίες σχετικά με εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων ερ-μηνευτικά σχόλια αποσπάσματα και μεταφράσεις ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (πρώτο τόμο της Ιστορίας της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ επιμ P E Easterling και b M W Knox Καίμπριτζ 1985 μετάφρα-ση Ν Κονομής κά Αθήνα 1990) και τις σσ 527-30 του παρόντος τόμου Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών λέξεων παρατίθεται στις σσ 519-22

Αυτό το βιβλίο αποτέλεσμα πράγματι συλλογικής εργασίας οφείλει πολλά στη γενναιόδωρη προσφορά όλων των συνεργατών καθώς διέθε-σαν χρόνο για να προσφέρουν διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις και υπο-δείξεις Προσωπικά είμαι επίσης ευγνώμων στον Eric Handley καθώς και στις Joyce reynolds και Charlotte rouecheacute για τα σχόλιά τους σχετικά με το υλικό μου αντιστοίχως στο κεφάλαιο 2 και στο κεφάλαιο 9 Η Fiona Macintosh μοιράστηκε μαζί μου ένα μέρος της ευθύνης της επιμέλειαςmiddot η βοήθειά της όπως και η βοήθεια τριών συναδέλφων από τις Εκδόσεις είχε καθοριστική σημασία για τη συνοχή του συνόλου του τόμου Η Nancy-Jane Thompson είχε την αρχική ιδέα ενός Οδηγού για την αρχαία ελληνική τραγωδία από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ και αφιέρωσε πολλή ενέργεια για τον σχεδιασμό του η Pauline Hire μας καθοδήγησε σε περίπλοκες μετέπειτα φάσεις με τη σοφία και τη συνετή προσοχή στη λε-

mdash ιδ mdash

πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται και η εκδοτική επιμέλεια της susan Moore ήταν όπως πάντοτε ασυναγώνιστη Τέλος θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων

Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ ο r P Winnington-Ingram μετριόφρων ευφυής και μεγάλος επιστήμονας ο οποίος πέθανε το 1993 μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του

P E Easterling

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

mdash ιε mdash

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

βιβλία Αναγνώσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (Reading Greek Tragedy 1986) Η φωνή του ποιητή Δοκίμια για την ποιητική θεωρία και την αρχαία ελληνική λογοτεχνία (The Poetrsquos Voice Essays on Poetics and Greek Literature 1991) και Η παρθενικότητα του Foucault η αρχαία ερωτική μυθοπλασία και η ιστορία της σεξουαλικότητας (Foucaultrsquos Virginity Ancient Erotic Fiction and the History of Sexuality 1995middot όλα δημοσιεύσεις των Πανεπιστημιακών Εκδό-σεων του Καίμπριτζ)

EdITH HALL Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος του Κολεγίου somerville Στα έργα της συμπεριλαμβάνονται το βιβλίο Επινοώντας τον βάρβαρο ο αυτοπροσδιορισμός των αρχαίων Ελλήνων στην τραγωδία (Inventing the Barbarian Greek Self-Definition through Tragedy Oxford University Press 1989) και μία σχολιασμένη έκδοση των Περσών του Αισχύλου (Aris amp Phillips 1996)

FIONA MACINTOsH Λέκτορας αγγλικής φιλολογίας στο Κολέγιο goldsmithrsquos του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Έχει γράψει τις μελέτες Πράξεις θανάτου ο θάνατος στο αρχαίο ελληνικό και στο μοντέρνο ιρλανδικό δράμα (Dying Acts Death in Ancient Greek and Modern Irish Tragic Drama Cork University Press 1994) Ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή Ιστορία των θεατρικών παραστά-σεων (Sophoclesrsquo Oedipus Rex A Production History Cambridge University Press υπό δημοσίευση) και μαζί με την Edith Hall το βιβλίο Η αρχαία ελ-ληνική τραγωδία και το βρετανικό θέατρο 1660-1914 (Greek Tragedy and the British Theatre 1660-1914 Oxford University Press 2005)

OLIvEr TAPLIN Καθηγητής των κλασικών γλωσσών και της κλασικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μέλος και Επόπτης καθηγητής του Κολε-γίου Magdalen Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι οι Κωμικοί Άγγελοι και άλλες αγγειογραφικές προσεγγίσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος (Comic Angels and Other Approaches to Greek Drama through Vase-Paintings Oxford University Press 1993)

mdash ιβ mdash

Η σπουδή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας μπορεί να περιγραφεί ως διαρκής διάλογος ανάμεσα σε δύο προσεγγίσεις η μία από τις οποίες

αντιμετωπίζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως ξένο και απόμακρο και τονίζει με έμφαση ότι προέχει η ανάγκη να αποκωδικοποιηθεί το ιστορικό του πλαίσιο και η άλλη ερμηνεύει τα θεατρικά έργα ως μέρος της παρά-δοσής της ως έργα του laquoκλασικού ρεπερτορίουraquo του θεάτρου και του πο-λιτισμού Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δικαιώσει και τις δύο προσεγγίσεις στο πνεύμα του ερωτήματος του Clifford geertz laquoπώς γίνεται τα δημι-ουργήματα άλλων ανθρώπων να είναι τόσο απόλυτα δική τους έκφραση και συγχρόνως ένα τόσο ουσιαστικό μέρος του εαυτού μαςraquo Σκοπός του βιβλίου είναι να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική τραγωδία στο πλαίσιο των ερμηνευτικών αναγνώσεων της θεωρητικής κριτικής και των θεατρι-κών παραστάσεων στα τέλη του εικοστού αιώνα και έχει τρεις βασικές επιδιώξεις να εξετάσει τα έργα σε σχέση με την κοινωνία που δημιούργησε και ανέπτυξε το τραγικό θέατρο να χρησιμοποιήσει στην πράξη ερμηνευ-τικές στρατηγικές οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν αποδώσει ενδιαφέ-ροντα αποτελέσματα και να σημειώσει τις αλλαγές στις τυπικές μορφές πρόσληψης της τραγωδίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Όλοι όσοι έχουν συμβάλει στη συγγραφή του βιβλίου συμμερίζονται αυτές τις επι-διώξεις αλλά θα ήταν λάθος να προσπαθούσαμε καθrsquo οιονδήποτε τρόπο να καταλήξουμε από θεωρητική άποψη σε ομοφωνία και κάθε κεφάλαιο οφείλει να εκληφθεί ως ανεξάρτητη και προσωπική γνώμη

Κάθε κεφάλαιο μπορεί να διαβαστεί χωριστά από τον υπόλοιπο τόμο αλλά συνδέεται από πολλές απόψεις με τα άλλα κεφάλαια κυρίως επει-δή η συζήτηση επανέρχεται συχνά σrsquo ένα σχετικά περιορισμένο σύνολο επιλεγμένων βασικών κειμένων (Ορέστεια Αντιγόνη Οιδίπους τύραννος Φιλοκτήτης τα έργα για την Ηλέκτρα Βάκχες Ηρακλείδες Εκάβη Ελέ-

Πρόλογος

mdash ιγ mdash

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

νη Ιππόλυτος Ίων Μήδεια Τρωάδες) Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφαλαίου με εξαίρεση το πρώτο σrsquo αυτό το κεφάλαιο οι σημειώσεις κάθε παραγράφου είναι εκτενέστερες και αποσκο-πούν να παρουσιάσουν μία επισκόπηση σε σχέση με το όλο υπόβαθρο της έρευνας για την αθηναϊκή κοινωνία Όλες οι σημειώσεις συνδέονται με τον τελικό κατάλογο της βιβλιογραφίας (σσ 531-56) Τα τελευταία χρόνια με-γάλο μέρος των νέων εργασιών για την τραγωδία έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια ένας καλός τρόπος για να πάρει κανείς μία γεύση από τις σύγ-χρονες θεωρητικές συζητήσεις είναι να κοιτάξει ορισμένα δείγματα της έρευνας στις δημοσιεύσεις που έγιναν μετά από τα συνέδρια ιδίως στους Winkler και Zeitlin (1990) sommerstein κά (1993) scodel (1993) silk (1996) καθώς και στα βιβλία Tragedy History Theory με επιμέλεια της b goff (Austin 1996) και Greek Tragedy and the Historian με επιμέλεια του C Pelling (Oxford 1997) που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα και οι συνερ-γάτες του τόμου δεν μπόρεσαν να συμπεριλάβουν παραπομπές σrsquo αυτά Συναφείς με το θέμα είναι επίσης ορισμένοι τόμοι περιοδικών ΒICS 34 (1987) Mήτις 31-2 (1988) και Arion 3η σειρά 31 (1995)

Για πληροφορίες σχετικά με εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων ερ-μηνευτικά σχόλια αποσπάσματα και μεταφράσεις ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (πρώτο τόμο της Ιστορίας της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ επιμ P E Easterling και b M W Knox Καίμπριτζ 1985 μετάφρα-ση Ν Κονομής κά Αθήνα 1990) και τις σσ 527-30 του παρόντος τόμου Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών λέξεων παρατίθεται στις σσ 519-22

Αυτό το βιβλίο αποτέλεσμα πράγματι συλλογικής εργασίας οφείλει πολλά στη γενναιόδωρη προσφορά όλων των συνεργατών καθώς διέθε-σαν χρόνο για να προσφέρουν διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις και υπο-δείξεις Προσωπικά είμαι επίσης ευγνώμων στον Eric Handley καθώς και στις Joyce reynolds και Charlotte rouecheacute για τα σχόλιά τους σχετικά με το υλικό μου αντιστοίχως στο κεφάλαιο 2 και στο κεφάλαιο 9 Η Fiona Macintosh μοιράστηκε μαζί μου ένα μέρος της ευθύνης της επιμέλειαςmiddot η βοήθειά της όπως και η βοήθεια τριών συναδέλφων από τις Εκδόσεις είχε καθοριστική σημασία για τη συνοχή του συνόλου του τόμου Η Nancy-Jane Thompson είχε την αρχική ιδέα ενός Οδηγού για την αρχαία ελληνική τραγωδία από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ και αφιέρωσε πολλή ενέργεια για τον σχεδιασμό του η Pauline Hire μας καθοδήγησε σε περίπλοκες μετέπειτα φάσεις με τη σοφία και τη συνετή προσοχή στη λε-

mdash ιδ mdash

πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται και η εκδοτική επιμέλεια της susan Moore ήταν όπως πάντοτε ασυναγώνιστη Τέλος θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων

Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ ο r P Winnington-Ingram μετριόφρων ευφυής και μεγάλος επιστήμονας ο οποίος πέθανε το 1993 μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του

P E Easterling

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

mdash ιε mdash

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

Η σπουδή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας μπορεί να περιγραφεί ως διαρκής διάλογος ανάμεσα σε δύο προσεγγίσεις η μία από τις οποίες

αντιμετωπίζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως ξένο και απόμακρο και τονίζει με έμφαση ότι προέχει η ανάγκη να αποκωδικοποιηθεί το ιστορικό του πλαίσιο και η άλλη ερμηνεύει τα θεατρικά έργα ως μέρος της παρά-δοσής της ως έργα του laquoκλασικού ρεπερτορίουraquo του θεάτρου και του πο-λιτισμού Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δικαιώσει και τις δύο προσεγγίσεις στο πνεύμα του ερωτήματος του Clifford geertz laquoπώς γίνεται τα δημι-ουργήματα άλλων ανθρώπων να είναι τόσο απόλυτα δική τους έκφραση και συγχρόνως ένα τόσο ουσιαστικό μέρος του εαυτού μαςraquo Σκοπός του βιβλίου είναι να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική τραγωδία στο πλαίσιο των ερμηνευτικών αναγνώσεων της θεωρητικής κριτικής και των θεατρι-κών παραστάσεων στα τέλη του εικοστού αιώνα και έχει τρεις βασικές επιδιώξεις να εξετάσει τα έργα σε σχέση με την κοινωνία που δημιούργησε και ανέπτυξε το τραγικό θέατρο να χρησιμοποιήσει στην πράξη ερμηνευ-τικές στρατηγικές οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν αποδώσει ενδιαφέ-ροντα αποτελέσματα και να σημειώσει τις αλλαγές στις τυπικές μορφές πρόσληψης της τραγωδίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Όλοι όσοι έχουν συμβάλει στη συγγραφή του βιβλίου συμμερίζονται αυτές τις επι-διώξεις αλλά θα ήταν λάθος να προσπαθούσαμε καθrsquo οιονδήποτε τρόπο να καταλήξουμε από θεωρητική άποψη σε ομοφωνία και κάθε κεφάλαιο οφείλει να εκληφθεί ως ανεξάρτητη και προσωπική γνώμη

Κάθε κεφάλαιο μπορεί να διαβαστεί χωριστά από τον υπόλοιπο τόμο αλλά συνδέεται από πολλές απόψεις με τα άλλα κεφάλαια κυρίως επει-δή η συζήτηση επανέρχεται συχνά σrsquo ένα σχετικά περιορισμένο σύνολο επιλεγμένων βασικών κειμένων (Ορέστεια Αντιγόνη Οιδίπους τύραννος Φιλοκτήτης τα έργα για την Ηλέκτρα Βάκχες Ηρακλείδες Εκάβη Ελέ-

Πρόλογος

mdash ιγ mdash

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

νη Ιππόλυτος Ίων Μήδεια Τρωάδες) Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφαλαίου με εξαίρεση το πρώτο σrsquo αυτό το κεφάλαιο οι σημειώσεις κάθε παραγράφου είναι εκτενέστερες και αποσκο-πούν να παρουσιάσουν μία επισκόπηση σε σχέση με το όλο υπόβαθρο της έρευνας για την αθηναϊκή κοινωνία Όλες οι σημειώσεις συνδέονται με τον τελικό κατάλογο της βιβλιογραφίας (σσ 531-56) Τα τελευταία χρόνια με-γάλο μέρος των νέων εργασιών για την τραγωδία έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια ένας καλός τρόπος για να πάρει κανείς μία γεύση από τις σύγ-χρονες θεωρητικές συζητήσεις είναι να κοιτάξει ορισμένα δείγματα της έρευνας στις δημοσιεύσεις που έγιναν μετά από τα συνέδρια ιδίως στους Winkler και Zeitlin (1990) sommerstein κά (1993) scodel (1993) silk (1996) καθώς και στα βιβλία Tragedy History Theory με επιμέλεια της b goff (Austin 1996) και Greek Tragedy and the Historian με επιμέλεια του C Pelling (Oxford 1997) που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα και οι συνερ-γάτες του τόμου δεν μπόρεσαν να συμπεριλάβουν παραπομπές σrsquo αυτά Συναφείς με το θέμα είναι επίσης ορισμένοι τόμοι περιοδικών ΒICS 34 (1987) Mήτις 31-2 (1988) και Arion 3η σειρά 31 (1995)

Για πληροφορίες σχετικά με εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων ερ-μηνευτικά σχόλια αποσπάσματα και μεταφράσεις ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (πρώτο τόμο της Ιστορίας της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ επιμ P E Easterling και b M W Knox Καίμπριτζ 1985 μετάφρα-ση Ν Κονομής κά Αθήνα 1990) και τις σσ 527-30 του παρόντος τόμου Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών λέξεων παρατίθεται στις σσ 519-22

Αυτό το βιβλίο αποτέλεσμα πράγματι συλλογικής εργασίας οφείλει πολλά στη γενναιόδωρη προσφορά όλων των συνεργατών καθώς διέθε-σαν χρόνο για να προσφέρουν διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις και υπο-δείξεις Προσωπικά είμαι επίσης ευγνώμων στον Eric Handley καθώς και στις Joyce reynolds και Charlotte rouecheacute για τα σχόλιά τους σχετικά με το υλικό μου αντιστοίχως στο κεφάλαιο 2 και στο κεφάλαιο 9 Η Fiona Macintosh μοιράστηκε μαζί μου ένα μέρος της ευθύνης της επιμέλειαςmiddot η βοήθειά της όπως και η βοήθεια τριών συναδέλφων από τις Εκδόσεις είχε καθοριστική σημασία για τη συνοχή του συνόλου του τόμου Η Nancy-Jane Thompson είχε την αρχική ιδέα ενός Οδηγού για την αρχαία ελληνική τραγωδία από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ και αφιέρωσε πολλή ενέργεια για τον σχεδιασμό του η Pauline Hire μας καθοδήγησε σε περίπλοκες μετέπειτα φάσεις με τη σοφία και τη συνετή προσοχή στη λε-

mdash ιδ mdash

πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται και η εκδοτική επιμέλεια της susan Moore ήταν όπως πάντοτε ασυναγώνιστη Τέλος θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων

Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ ο r P Winnington-Ingram μετριόφρων ευφυής και μεγάλος επιστήμονας ο οποίος πέθανε το 1993 μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του

P E Easterling

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

mdash ιε mdash

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

νη Ιππόλυτος Ίων Μήδεια Τρωάδες) Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφαλαίου με εξαίρεση το πρώτο σrsquo αυτό το κεφάλαιο οι σημειώσεις κάθε παραγράφου είναι εκτενέστερες και αποσκο-πούν να παρουσιάσουν μία επισκόπηση σε σχέση με το όλο υπόβαθρο της έρευνας για την αθηναϊκή κοινωνία Όλες οι σημειώσεις συνδέονται με τον τελικό κατάλογο της βιβλιογραφίας (σσ 531-56) Τα τελευταία χρόνια με-γάλο μέρος των νέων εργασιών για την τραγωδία έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια ένας καλός τρόπος για να πάρει κανείς μία γεύση από τις σύγ-χρονες θεωρητικές συζητήσεις είναι να κοιτάξει ορισμένα δείγματα της έρευνας στις δημοσιεύσεις που έγιναν μετά από τα συνέδρια ιδίως στους Winkler και Zeitlin (1990) sommerstein κά (1993) scodel (1993) silk (1996) καθώς και στα βιβλία Tragedy History Theory με επιμέλεια της b goff (Austin 1996) και Greek Tragedy and the Historian με επιμέλεια του C Pelling (Oxford 1997) που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα και οι συνερ-γάτες του τόμου δεν μπόρεσαν να συμπεριλάβουν παραπομπές σrsquo αυτά Συναφείς με το θέμα είναι επίσης ορισμένοι τόμοι περιοδικών ΒICS 34 (1987) Mήτις 31-2 (1988) και Arion 3η σειρά 31 (1995)

Για πληροφορίες σχετικά με εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων ερ-μηνευτικά σχόλια αποσπάσματα και μεταφράσεις ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (πρώτο τόμο της Ιστορίας της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καί-μπριτζ επιμ P E Easterling και b M W Knox Καίμπριτζ 1985 μετάφρα-ση Ν Κονομής κά Αθήνα 1990) και τις σσ 527-30 του παρόντος τόμου Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών λέξεων παρατίθεται στις σσ 519-22

Αυτό το βιβλίο αποτέλεσμα πράγματι συλλογικής εργασίας οφείλει πολλά στη γενναιόδωρη προσφορά όλων των συνεργατών καθώς διέθε-σαν χρόνο για να προσφέρουν διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις και υπο-δείξεις Προσωπικά είμαι επίσης ευγνώμων στον Eric Handley καθώς και στις Joyce reynolds και Charlotte rouecheacute για τα σχόλιά τους σχετικά με το υλικό μου αντιστοίχως στο κεφάλαιο 2 και στο κεφάλαιο 9 Η Fiona Macintosh μοιράστηκε μαζί μου ένα μέρος της ευθύνης της επιμέλειαςmiddot η βοήθειά της όπως και η βοήθεια τριών συναδέλφων από τις Εκδόσεις είχε καθοριστική σημασία για τη συνοχή του συνόλου του τόμου Η Nancy-Jane Thompson είχε την αρχική ιδέα ενός Οδηγού για την αρχαία ελληνική τραγωδία από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ και αφιέρωσε πολλή ενέργεια για τον σχεδιασμό του η Pauline Hire μας καθοδήγησε σε περίπλοκες μετέπειτα φάσεις με τη σοφία και τη συνετή προσοχή στη λε-

mdash ιδ mdash

πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται και η εκδοτική επιμέλεια της susan Moore ήταν όπως πάντοτε ασυναγώνιστη Τέλος θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων

Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ ο r P Winnington-Ingram μετριόφρων ευφυής και μεγάλος επιστήμονας ο οποίος πέθανε το 1993 μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του

P E Easterling

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

mdash ιε mdash

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται και η εκδοτική επιμέλεια της susan Moore ήταν όπως πάντοτε ασυναγώνιστη Τέλος θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων

Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ ο r P Winnington-Ingram μετριόφρων ευφυής και μεγάλος επιστήμονας ο οποίος πέθανε το 1993 μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του

P E Easterling

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

mdash ιε mdash

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνι-κή τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργα-

σίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου Μία πρωτοτυπία αυτού του συλ-λογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστο-ρικές κοινωνικές πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεό-τερο κόσμο για τις θεατρικές παραστάσεις τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φι-λολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζη-τήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του

Οι ηθοποιοί οι σκηνοθέτες οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολό-γοι όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα ερευνούν την ερμηνεία τους όσο και τη σκηνική τεχνική τους Όμως οι μελετητές όπως και εμείς στην εκπαίδευση πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι πα-ράσταση και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τρα-γωδίες που σώζονται πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές πα-ραστάσεις Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκα-λία της τραγωδίας στην εκπαίδευση Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές

mdash ιζ mdash

Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παρα-στατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές τα αρ-χαιοελληνικά όπως και τα άλλα έργα του laquoκλασικούraquo ρεπερτορίου είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούςmiddot η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνηςmiddot οι σύγχρονες παραστά-σεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρουmiddot και ότι εκείνο που προέχει είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία τις αρ-χαίες και τις νεότερες παραστάσεις της Εκείνο που χρειάζεται να τονι-στεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο είναι ότι οι τραγωδίες καθώς και τα άλλα κείμενα μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν δεν laquoμυθοποιούνraquo μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πό-λεων αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέ-σεις σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέ-μου που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου πΧ αιώνα Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του laquoδιαφωτισμούraquo και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού

Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος Διευκρινιστικά σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμέναmiddot υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά-

mdash ιη mdash

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρ-χαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρ-χαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα που εξετάζονται παρα-δείγματος χάριν στο δέκατο κεφάλαιο έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις όπου υπάρχουν ειδάλλως τα μεταφράσαμε Και στις δύο πε-ριπτώσεις παραθέτουμε συνήθως στις σημειώσεις και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση

Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόη-σή τους στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας ευχαρι-στούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σrsquo αυτό το έρ-γο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφίαmiddot την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγη-τές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίωνmiddot ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιοmiddot τους Άννα Χατζηστεφάνου Κατερίνα Καλέρη Νίκο Μάμαλη Χριστίνα Σπυροπούλου Ιουλία Πιπινιά Γιάννη Βαλάκα bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τουςmiddot και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη που σχο-λίασαν αναλυτικά υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης

Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

mdash ιθ mdash

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash κ

mdash

Ακαδημία

Κεραμεικός εκτός των τειχών

Πύλη

Πύλη

Πύλη

Κεραμεικός εντός τωντειχών

ΠύληΠύλη

Πύλη

Πύλη

ΠύληΠύληΠύλη

ΠύληΠύλη

Μακρά τείχη

Μακ

ρά τε

ίχη

Λόφος Μουσών

Πνύκα

Άρειος Πάγος

Προπύλαια

Παρθενών

Θέατροτου ΔιονύσουΕλευθερέως

Ολυμπιείο

Λόφος Νυμφών

Δίπυλο

Οδός ΠαναθηναίωνΑΓΟΡΑ

Λόφος της Αγοράς

Θεμιστόκλειο τείχος

π Ηριδανός

ΕρέχθειοΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ωδείο τουΠερικλέους

π Ιλισός

Λύκειο

Λυκαβηττός

Β

Η αρχαία πόλη των Αθηνών

1 χλμ0

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

ΜΕΡΟΣ A

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash mdash

Η ζωή μιμείται την τέχνη

Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα με όλα τα ουshyσιώδη χαρακτηριστικά του ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα και

συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα Ωστόσο στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σrsquo αυτό ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκοshyνταν είτε στο κέντρο της Αθήνας είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωshyριά ή τις συνοικίες) που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων Αλshyλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηshyνίου μείζονος σημασίας μάλιστα και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειshyδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του

Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου

Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και laquoσυγχορευτέςraquo μου Simon Goldhill Edith Hall και Oliver Taplin προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σrsquo αυτό το κεφάλαιο Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν και για όσες οφείλονται σε laquoαμαρτίαraquo σταλshyμένη από τον ουρανό Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz laquoΘεατρικό έργο με βάθος σηshyμειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχίαraquo (βλ κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία)

1

Paul CarTlEdGE

laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατροως διαδικασία στη ζωή των πολιτών

της αρχαίας Ελλάδας

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash mdash

στον κόσμο προς τα τέλη του έκτου αιώνα πΧ αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκεshyτές δεκαετίες νωρίτερα στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου 545shy528) Στην πραγματικότητα τον πέμπτο και τον τέταρτο αιshyώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής όπως οι αφρικανοί Ndembu που μελέτησε ο Victor Turner Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτιshyσης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είshyχαν έξω από το θέατρο και αυτό αξίζει να το προσέξουμε προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συshyγκρότησης της κοινότητας Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία παρrsquo όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της1

Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα Ήταν μία μόνον ανάshyμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα laquoΕλλάςraquo Ωστόσο η Αθήνα για αρκετούς λόγους προπάντων από την άποψη της έκτασης της σύνθετης κοινωνικής δομής της αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς πολιτικούς και αισθητιshyκούς λόγους υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας των εικαστικών και των παραστατικών τεshyχνών Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρshyχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της

1 Απαρχέςshyεκδημοκρατισμός της τραγωδίας βλ τελευταία ενότητα αυτού του κεφ και υποσημ 31 Πεισίστρατος και δράμα Shapiro (1989) κεφ 5 Για τους Ndembu Turner (1973) Θυσία detienne και Vernant (1989) Τραγωδία και θρησκεία βλ υποσημ 7 και 19

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash mdash

Μεσογείου μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα τον Αχαιό από την Ερέτρια τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη) Καθrsquo όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτεshyλούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα2

Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατrsquo εξοχήν ανταγωνίshyστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας τη Σπάρτη στον δυστυχώς παshyρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο (431shy404 πΧ) δεν αλλοίωσε καθόshyλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέshyλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού ο οποίος έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα (334shy323) εξαshyπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο καθώς και στην Τουρκία όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας πΧ χιλιετίας Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών πΧ αιώνων και από αυτές τις πόλεις κυρίως καθώς και από την ίδια την Αθήνα το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό3

Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας και παραμένει μέχρι σήshyμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και

2 Αρχαίος ελληνικός κόσμος Hornblower (1993) Jones κά (1984) Η Αθήνα πρωτεύουshyσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d) Ostwald (1992)

3 Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος lane Fox (1980)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash mdash

στην Κάτω Ιταλία (στη Magna Graecia Μεγάλη Ελλάδα όπως την έλεγαν αργότερα οι Ρωμαίοι) Ο Αισχύλος ένας από τους ιδρυτές δημιουργούς της αθηναϊκής τραγωδίας στην ανεπτυγμένη της μορφή πρωτοπαρουσίασε ή ξαναπαρουσίασε τραγωδίες του στη Σικελία αλλά και εκεί πέθανε περί το 456 Περίπου σαράντα χρόνια αργότερα αρκετοί από τους Αθηναίους που φυλακίστηκαν στα λατομεία των Συρακουσών ύστερα από την καταshyστροφική αποτυχία στην οποία κατέληξε η απόπειρα της ηγεμονικής Αθήshyνας να κατακτήσει τη Σικελία λέγεται ότι κέρδισαν ως αντάλλαγμα την αναστολή της ποινής τους αποδίδοντας λυρικούς στίχους του Ευριπίδη Από τη Μεγάλη Ελλάδα το αρχαίο ελληνικό θέατρο μετακόμισε απευθείας στη Ρώμη στο πλαίσιο της διαδικασίας μέσω της οποίας σύμφωνα με την ευφυή φράση του Ορατίου laquoη Ελλάδα αιχμάλωτη κυρίευσε τον σκληρό νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιοraquo4

Ωστόσο η εμπειρία του θεάτρου στην αρχαιοελληνική Σικελία και Κάshyτω Ιταλία ήταν σαφώς η πιο ζωντανή εικόνα ενός γενικότερου θεατρικού φαινομένου της αρχαίας Ελλάδας κατά το αθηναϊκό πρότυπο το σκόπιμα λιθόκτιστο θέατρο έγινε σταθερό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής ακριβώς όπως ήταν και η αγορά Ιδιαίτερο ενδιαshyφέρον έχει επίσης η μετανάστευση αθηναίων θεατρικών συγγραφέων στη μακεδονική αυλή του βασιλιά Αρχελάου προς το τέλος του Πελοποννησιshyακού πολέμου αν δεν μας παραπλανούν οι ανεκδοτολογικές μαρτυρίες τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο συνάδελφός του τραγικός ποιητής Αγάθων (η παρθενική νίκη του οποίου στα Μεγάλα Διονύσια του 416 είναι το θεαshyτρικό γεγονός που χρησιμεύει ως αφορμή για το Συμπόσιο του Πλάτωνα) ανοίγουν τον δρόμο για την Πέλλα και για την πατρωνία του θεάτρου από βασιλείς στη θέση της δημοκρατίας Μrsquo άλλα λόγια η αθηναϊκή τραγωδία αν τη συγκρίνουμε με μερικά από τα πιο εκλεκτά κρασιά διαφέρει από την άποψη ότι μπορούσε να ταξιδεύει και σrsquo αυτό το χαρακτηριστικό της διαshyκρίνουμε τις απώτατες αρχές της διαδικασίας μέσω της οποίας ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης έγιναν οι laquoκλασικοίraquo της τέχνης των τραγικών

4 Η ιδέα του θεάτρου Finley (1980) Εξάπλωση του αθηναϊκού θεάτρου στη νότια Ιταshyλία Taplin (1992) και (1993) Αγγειογραφία Green και Handley (1995)middot Trendall και Webster (1971) και παρακάτω κεφ 4 Ανέκδοτο για τις Συρακούσες Πλουτάρχου Νικίας 29 Πρόσληψη της τραγωδίας του πέμπτου αιώνα από τον τέταρτο αιώνα και εξής παρακάτω κεφ 9 [Στμ Οι στίχοι του Ορατίου είναι από το έργο του Επιστολές (Epistulae) 21156shy7 Graecia capta ferum uictorem cepit et artis intulit agresti Latio]

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash mdash

ποιητών Αλλά τα κύρια θέματα και ζητήματα της συζήτησης σrsquo αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζονται από τον τοπικό και πρωτότυπο χαραshyκτήρα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από την άνθηση καθώς και από τη δημιουργία της πεμπτουσίας της τραγωδίας στην Αθήνα5

Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων

Ο Clifford Geertz χρησιμοποίησε τη φράση laquoτο θεατρικό κράτοςraquo στον υπότιτλο της μελέτης του για το Μπαλί τον δέκατο ένατο αιώνα Η περιshyγραφή αυτή θα ταίριαζε εξίσου αν όχι περισσότερο στην κλασική Αθήνα Εναλλακτικά ο πολιτισμός της Αθήνας ενδέχεται να ερμηνευθεί με γόνιμο τρόπο ως laquoπολιτισμός παραστάσεωνraquo (πβ παρακάτω κεφ 3) Η πόλη στην ευρύτερη επικράτειά της (τόσο στην Αττική όσο και στην ίδια την Αθήνα) εόρταζε περισσότερες θρησκευτικές εορτές από οποιαδήποτε άλλη αρχαιshyοελληνική πόλη μεταξύ άλλων τις δύο ετήσιες θεατρικές εορτές της πόshyλης προς τιμήν του Διονύσου καθώς και άγνωστο αριθμό τοπικών εορτών στους εκατόν σαράντα περίπου δήμους Τουλάχιστον μία από τις τοπικές εορτές τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια τα οποία εόρταζαν όλοι οι δήμοι χρησίshyμευαν επίσης ως αφορμή για την επίσημη διοργάνωση θεατρικών παραστάshyσεων και είναι πιθανόν ότι έργα τα οποία είχαν αρχικά παρουσιάσει σε μία από τις δύο ldquoκρατικέςrdquo εορτές του Διονύσου στη συνέχεια τα ldquoμετέφερανrdquo σε άλλες θεατρικές συναντήσεις της Αττικής Επιγραφές από τους δήμους (παράδειγμα η εικόνα 1) μαρτυρούν ότι υπήρχε ένα σύστημα επιχορήγησης από μία ελίτ με πρότυπο το σύστημα των επιχορηγήσεων για τις κεντρικές εορτές και ανάμεσα στα λίγα θέατρα των δήμων που είναι γνωστά το σωshyζόμενο θέατρο του Θορικού είναι ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα6

5 Αστική αρχιτεκτονική Kolb (1979) (1981) και (1989)middot Whitehead (1995) Πολιτιστιshyκό ενδιαφέρον της Μακεδονίας Hatzopoulos και loukopoulos (1981)middot πβ Easterling (1994)

6 Για τη φράση laquoθεατρικό κράτοςraquo Geertz (1980) laquoΠολιτισμός παραστάσεωνraquo rehm (1992) κεφ 1 Πλαίσιο της τραγωδίας Csapo και Slater (1995) minus πηγέςmiddot Green (1994)middot longo (1990)middot Scodel (1993)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988)middot Walcot (1976)middot Wilson (1993)middot Winkler και Zeitlin (1990) Εορτές (Διονύσια κατὰ κώμας ή κατrsquo ἀγρούς Πλάτωshyνος Πολιτεία 475d) Mikalson (1975)middot Parke (1977)middot Parker (1987)middot Whitehead (1986α) κεφ 7 και (1986β)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash mdash

Οι εορτές αυτές όσον αφορά τη λαϊκή σημασία τους όπως θα μπαίναshyμε ίσως στον πειρασμό να την ονομάσουμε σε αντίθεση με τη θρησκευτική σημασία που είχαν ήταν ευκαιρία για ξεκούραση χαλάρωση και ανάκτηshyση δυνάμεων από την εξοντωτική ρουτίνα της χειρωνακτικής εργασίας που έπεφτε στον κλήρο της μεγαλύτερης πλειοψηφίας από τους διακόσιους με διακόσιους πενήντα χιλιάδες κατοίκους της Αττικής άντρες και γυναίκες πολίτες και μη δούλους και ελεύθερους οι οποίοι στη ριζοσπαστική αυτή προβιομηχανική κοινωνία είναι χαρακτηριστικό ότι κέρδιζαν τα προς το ζην καλλιεργώντας την όχι και τόσο γόνιμη γη της Αττικής Ωστόσο ήταν επίshyσης θρησκευτικές και πολιτικές εορτές ή μάλλον ήταν και πολιτικές εορτές επειδή ήταν θρησκευτικές δεδομένου ότι το θρησκευτικό και το πολιτικό στην προχριστιανική Ελλάδα ήταν τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς που η υφή τους αποτελούνταν από τα ίδια νήματα Έτσι οι εορτές και προπάντων οι θεατρικές εορτές του Διονύσου χρησίμευαν περαιτέρω ως μέσο για να οριστεί η ταυτότητα του αθηναίου πολίτη που σήμαινε ο καθένας τους να διερευνήσει και να βεβαιώσει αλλά και να διερωτηθεί τί νόημα είχε να είναι πολίτης μιας δημοκρατίας αυτής της εντελώς νέας μορφής λαϊκής αυτοδιοίshyκησης Η χρήση των τελετουργιών minusτυποποιημένων επαναλαμβανόμενων γεγονότων με συμβολικό χαρακτήρα και συμβολικές δηλώσεις που αναφέshyρονται στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνίαminus και ιδιαίτερα η χρήση του τελετουργικού της ομαδικής θυσίας ζώων βοηθούσαν να συντηρηθεί και να ενισχυθεί η εσωτερικευμένη ταυτότητα του αθηναίου πολίτη7

Όλες οι αθηναϊκές τραγωδίες παρουσιάζονταν στο πλαίσιο θρησκευshyτικών τελετών που τιμούσαν μία από τις μορφές με τις οποίες εμφανιζόshyταν εκείνος laquoο ασύλληπτος αλλά ακαταγώνιστος θεόςraquo ο Διόνυσος Τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια ήταν εορτή της άνοιξης που τελούνταν κάθε χρόνο προς τα τέλη Μαρτίου ή στις αρχές Απριλίου με το δικό μας ημερολόγιο Ο Διόνυσος που τιμούσαν σrsquo αυτή την περίπτωση ήταν ο τοshyπικός προστάτης θεός των Ελευθερών ενός χωριού στα σύνορα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας (η κυριότερη πόλη της οποίας η Θήβα ήταν κατά

7 Η φύση της εορτής Mikalson (1982)middot Cartledge (1985) Δημοκρατία Hansen (1991) Δουλεία βλ παρακάτω κεφ 5 Θρησκεία και πολιτική Bruit Zaidman και Schmitt Pantel (1992) Τελετουργίες Osborne στους Osborne και Hornblower (1994)middot Strauss (1985) Τραγωδία και τελετουργία Easterling (1993β)middot rehm (1994)middot Seaford (1994)middot SourvinoushyInwood (1994) Θυσία και τραγωδία Burkert (1966)middot Henrichs (1995) 97 σημ 44 Ταυτότητα Boegehold και Scafuro (1994)middot loraux (1986) (1993)

Paul CarTlEdGE

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash mdash

Εικόνα 1 Τιμητική στήλη από τον αττικό δήμο της Αιξωνής στήθηκε στο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα πΧ εκ μέρους δύο βραβευμένων χορηγών Το ανάγλυφο εικονίζει έναν σάτυρο που κρατεί ένα κανάτι για να βάλει κρασί στην κούπα του Διονύσου Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένες πέντε κωμικές μάσκες

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash 10 mdash

κανόνα εχθρική για την Αθήνα) Ήταν εορτή μεγαλοπρεπέστερη και με μεγαλύτερη διακρατική συμμετοχή σε σχέση με την αρχαιότερη και πιο laquoεσωστρεφήraquo εορτή των Ληναίων τα οποία τελούνταν τον βαθύ χειμώνα στο διάστημα ΙανουαρίουshyΦεβρουαρίου Η τρίτη εορτή τα Κατrsquo Αγρούς Διονύσια γινόταν προς τιμήν του Διονύσου laquoστα χωράφιαraquo Κάθε δήμος εόρταζε αυτή την εορτή διαφορετικές ημέρες αλλά την ίδια περίοδο του γεωργικού έτους τη νεκρή βροχερή εποχή του Δεκεμβρίου και του Ιανουshyαρίου μερικές εβδομάδες πριν από τα Λήναια8

Το λατρευτικό επίθετο Ληναίος του Διονύσου ίσως προέρχεται από μία λέξη που δήλωνε το πιθάρι του κρασιού ένα από τα εντελώς απαραίτητα σκεύη για την παραγωγή του θεϊκού προϊόντος από τη ζύμωση του χυμού των σταφυλιών Ωστόσο ο ρόλος του θεού ενείχε πολύ περισσότερες σηshyμασίες από τη μέθη που προκαλεί το κρασί ή τη γονιμότητα των αγροτιshyκών καλλιεργειών γενικότερα Για ποιους ακριβώς λόγους οι παραστάσεις των τραγωδιών στην ουσία όλων των ειδών του δράματος στην Αθήνα τελούσαν υπό την προστασία του Διονύσου παραμένει ακόμη πρόβλημα αν και η σχέση του με την ψευδαίσθηση την υπέρβαση των ορίων και τη μεταμόρφωση επηρέαζε προφανώς τον ρόλο του στο θέατρο Ως ο κατrsquo εξοχήν ξένος λατρευόταν εντελώς όπως του ταίριαζε με τη μορφή μιας μάσκας που μπορούσε να απεικονίζει την απούσα παρουσία του αλλά και να εξασφαλίζει στους ηθοποιούς και στον χορό ένα άλλοθι καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης που ήταν απαραίτητα για την αναπαράσταshyση των άλλων (και της ετερότητας γενικότερα) στο θέατρο Εντούτοις η εκδήλωση της αφοσίωσης στον Διόνυσο και η διονυσιακή θρησκευτική εμπειρία άλλοτε προσωπική και ιδιωτική άλλοτε συλλογική και δημόσια σαφώς επεκτείνονταν σε δραστηριότητες πέρα από τις επιτηδευμένες παshyραστάσεις των θεατρικών έργων και είχαν ενδεχομένως πολύ διαφορετικές επιπτώσεις και επιδιώξεις ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο Επί παραshyδείγματι ορισμένες πλευρές ή μορφές της διονυσιακής λατρείας έξω από τον χώρο του θεάτρου έγιναν γνωστές ή διαβόητες επειδή γοήτευαν τις

8 Το παράθεμα για τον Διόνυσο είναι από τον Nagy στους Carpenter και Faraone (1993) vii Όλα τα στοιχεία για τα Μεγάλα ή Εν Άστει Διονύσια και τα Λήναια PickardshyCambridge (1988) Αρχαιολογικά ζητήματα Simon (1983)

Στμ Η φράση laquoθεϊκού προϊόντοςraquo αποδίδει τη γαλλική έκφραση του πρωτοτύπου laquohis speacutecialiteacute de la maisonraquo δηλαδή του laquoεξαιρετικού προϊόντος που παρήγε στον (εμπορικό) οίκο τουraquo

Paul CarTlEdGE

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash 11 mdash

γυναίκεςmiddot ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από οποιονshyδήποτε ενεργό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις πιθανόν και από τον ρόshyλο του θεατή ο οποίος παρακολουθεί που οι αρχαίοι Έλληνες τον θεωρούshyσαν αναπόσπαστο τμήμα της παράστασης Επιπλέον υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ο Διόνυσος που λατρευόταν τυπικά στην αττική ύπαιθρο δεν ήταν η ανησυχητική δυνάμει θανάσιμη θεότητα η οποία κυριαρχούshyσε σε τακτά διαστήματα στο διονυσιακό θέατρο παρά τους πρόποδες της αθηναϊκής Ακρόπολης9

Ένα από τα παράδοξα που προκύπτουν από τις μαρτυρίες που έχουμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι οι ευφραδέστεροι θεωρητιshyκοί και σχολιαστές της περιόδου της δημοκρατίας ήταν σχεδόν όλοι κατά βάθος εχθροί της εκ πεποιθήσεως minus με την αιτιολογία ότι θέσπισε τη διshyκτατορία των πολλών αμαθών και φτωχών τρόπον τινά του προλεταριάshyτου εις βάρος των κοινωνικά και πνευματικά ανωτέρων τους της ελίτ των ολίγων στους οποίους ανήκαν και οι ίδιοι Ο Πλάτων ίσως ο πρώτος τη τάξει ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς επικριτές ή αμείλικτους εχθρούς της δημοκρατίας θεωρώντας ότι ήταν αδύνατον να το αποφύγει απέτισε φόρο τιμής παρά τη θέλησή του και με τρόπο καλυμμένο στην αξία που είχε το θέατρο της αθηναϊκής δημοκρατίας τόσο σημαντικό ήταν για την πολιτική και την πολιτιστική ζωή της Αθήνας Είναι πολύ πιθανόν η μορshyφή διαλόγου με την οποία το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο να όφειλε πολλά στην άμεση εμπειρία του από τους διαλόγους του αθηναϊshyκού δράματος Ένας από τους πιο γνωστούς διαλόγους του όπως είδαμε συνδέεται εμφανώς με την τραγωδία Και στο τελευταίο έργο που έγραψε στα βαθιά του γηρατειά τους Νόμους τους οποίους αποκαλούσε ειρωνικά laquoκάλλιστοraquo είδος τραγωδίας επινόησε παίζοντας με τις λέξεις τον όρο θεατροκρατία που κατά λέξη σημαίνει την υπέρτατη εξουσία του θεατριshyκού κοινού θέλοντας να ορίσει τη δικτατορία της μάζας (ή του όχλου) των φτωχών αθηναίων πολιτών που αποτελούσαν την πλειονότητα των θεατών όπως αποτελούσαν και την κυρίαρχη πλειονότητα ολόκληρου του αθηναϊκού δημοκρατικού κράτους10

9 Για πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση βλ κεφ 2 Μάσκες με την κυριολεκτική σημασία Frontisishyducroux και Vernant (1983)middot Frontisishyducroux (1989) (1991) και (1995)middot Vernant και VidalshyNaquet (1988) 189shy206middot πβ Brook (1988) 217shy31middot Soyinka (1976) 38 Μάσκες με μεταφορική σημασία Carpenter και Faraone (1993)

10 Επικριτές της δημοκρατίας Jones (1957) κεφ 3middot roberts (1994) Πολιτικές απόψεις του

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash 12 mdash

Μία επιπλέον μαρτυρία για τη σπουδαιότητα που αντιλαμβανόμαστε ότι είχε το θέατρο στην εποχή του Πλάτωνα (περίπου 428shy347) είναι η μαshyκροχρόνια και λυσσαλέα δημόσια διένεξη για την καλύτερη αξιοποίηση των θεωρικών minusτης κρατικής χρηματοδότησης για τη συμμετοχή των ποshyλιτών στις εορτέςminus από τα οποία χορηγούνταν ένα μικρό ποσό που εξαshyσφάλιζε τη δυνατότητα και (ή κυρίως) στους φτωχότερους πολίτες να πληshyρώνουν το εισιτήριό τους στο θέατρο Σε οικονομικό επίπεδο τα θεωρικά ήταν αναμφίβολα ασήμαντο ποσό σε σχέση με το σύνολο των δημοσίων εσόδων του κράτους Αλλrsquo αυτό απλώς επιβεβαιώνει την τεράστια συμβοshyλική σημασία τους ως τεκμηρίου της δημοκρατικής ιδεολογίας Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση που εκφράζει ο Περικλής του Θουκυδίδη κατά την τέλεση της μεγαλοπρεπούς και επίσημης τελετουργίας που γιshyνόταν κάθε χρόνο στην πόλη δημοσία δαπάνη για την ταφή των νεκρών του πολέμου κανένας Αθηναίος δεν έπρεπε απλώς επειδή ήταν φτωχός να αποκλείεται από την πλήρη άσκηση του δικαιώματός του να συμμετέshyχει στον δημόσιο διάλογο και στις δραστηριότητες της δημοκρατίας Και τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις και δραστηριότητες γίνονταν και στο θέατρο όπως και στους άλλους δημόσιους χώρους της δημοκρατίας τους οποίους θα εξετάσουμε παρακάτω Αυτό εξηγεί γιατί ένας εξέχων πολιτικός του τέταρτου αιώνα χρησιμοποίησε για τα θεωρικά χρήματα τη χαριτωμέshyνη εικόνα laquoκόλλα της δημοκρατίαςraquo που δεν ήταν καθόλου της φαντασίας του Εξηγεί επίσης γιατί στο επίπεδο της φαντασίας ο ήρωας της Ειρή-νης του Αριστοφάνη που ανέβηκε το 421 την ίδια περίοδο που έτειναν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία ειρήνης με τη Σπάρτη δώρισε στη Βουλή το ανώτατο διοικητικό σώμα των Αθηναίων τη Θεωρία θεότηταshyπροσωποποίηση της Εορτής11

Δεν είναι βέβαιο ότι τα θεωρικά χρήματα υπήρχαν ήδη από τον πέμπτο αιώνα Ωστόσο η αρχή να αμείβεται η συμμετοχή σε πολιτικές διαδικαshy

Πλάτωνα Finley (1977β) Θεατροκρατία Νόμοι 701βmiddot πβ Πολιτεία 492bshyc (το θέατρο ως χαρακτηριστικά μαζική συγκέντρωση ανάλογη με την Εκκλησία την Ηλιαία και το στρατόπεδο) Οι θεατές Segal (1995) Το laquoαντιτραγικό θέατροraquo του Πλάτωνα (κυρίως Νόμοι 817a minus η καλλίστη τραγωδία) Nussbaum (1986) 122shy35middot Euben (1990) [Στμ Ο συγγραφέας αναφέρει πάντοτε την Ηλιαία όπως την ονομάζουμε συνήθως ως Δικαshyστήριο του Δήμου]

11 Τα θεωρικά ήταν laquoκάτι ψιλάraquo Jones (1957) 34 laquoΚόλλα της δημοκρατίαςraquo Δημάδης στα Ηθικά του Πλουτάρχου 1011b Τα θεωρικά γενικότερα Buchanan (1962) Επιτάφιος λόγος του Περικλή Θουκυδίδης 235shy46middot βλ αυτ 38middot δημόσια ταφή loraux (1986)

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash 1 mdash

σίες με χρήματα του δημοσίου είχε οριστικά εδραιωθεί τη δεκαετία του 450 όταν ο Περικλής θέσπισε μία μικρή ημερήσια αμοιβή για τους ενόρshyκους που υπηρετούσαν στο Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία και ένα ανάλογο επίδομα άρχισε να χορηγείται στους αθηναίους πεζούς στραshyτιώτες εν υπηρεσία Εξάλλου είναι βέβαιο ότι το εν μέρει ιδιωτικό και εν μέρει δημόσιο σύστημα της λειτουργίας για τη χρηματοδότηση των χορικών και των θεατρικών εορτών ήταν σε ισχύ πριν από τον θάνατο του Περικλή το 429 και μάλιστα αρκετά νωρίτερα αφού και ο ίδιος είχε επιτελέσει σε νεαρή ηλικία αυτό το επίσημο λειτούργημα ως χρηματοδόshyτης του Αισχύλου το 472 Λειτουργία ήταν επί λέξει η εκτέλεση ενός έρshyγου για λογαριασμό του λαού στο καθεστώς δημόσιας φορολογίας που ίσχυε στην αθηναϊκή δημοκρατία η λειτουργία αποτελούσε υποχρέωση που από νομική άποψη μπορούσε και να εξαναγκασθεί κάποιος να την αναλάβει Επιβαλλόταν σε εύπορους πολίτες (σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ξένους μετοίκους) οι οποίοι είχαν ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποshyσοστό ιδιοκτησίας πολύ υψηλό ως υποχρέωση να συνεισφέρουν από τα χρήματά τους στα έξοδα της διακυβέρνησης του κράτους Οι λειτουργίες που μπορεί να ξεπερνούσαν τις εκατό στη διάρκεια ενός έτους ήταν κυshyρίως δύο ειδών η χρηματοδότηση του στρατού minusδηλαδή του ναυτικού (συντήρηση ενός κρατικού πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο)minus και των εορτών Από το δεύτερο είδος λειτουργίας η περίπτωση που μας αφορά ιδιαίτερα στο σημείο αυτό είναι η χορηγία της τραγωδίας η επιχορήγηση ενός τραγικού (και σατυρικού) χορού που θα συμμετείχε στα Διονύσια ή στα Λήναια12

Την εποχή που πέθανε ο Περικλής η οποία συμπίπτει περίπου με την περίοδο που γεννήθηκε ο Πλάτων ένας άλλος ακραίος έστω ιδιόρρυθμος αντιδημοκράτης έγραψε ένα οργισμένο προπαγανδιστικό κείμενο το παshyλαιότερο αττικό πεζογράφημα που διασώθηκε Ο ανώνυμος συγγραφέας γνωστός με τη συμπαθή αν και πιθανόν ανακριβή ονομασία laquoΠαλαιός

12 Δικαστήρια και ένορκοι Hansen (1991) κεφ 8middot Cartledge Millett και Todd (1990) Για τις λειτουργίες γενικά davies (1967) (1971) και (1981) Λειτουργίες για το ναυτικό Gabrielsen (1994) (Αισθητή η έλλειψη αντίστοιχης εργασίας για τις λειτουργίες των εορτών) Χορηγία της τραγωδίας Wilson (1993) και (υπό έκδοση) Μικρότερη πιθανή ηλικία του χορηγού Golden (1990) 65shy7 Βλ και παρακάτω σσ 25shy6 [Στμ Το υπό έκδοση τότε βιβλίο για τη χορηγία Wilson P 2000 The Athenian Institution of the Khoregia The Chorus the City and the Stage Cambridge Cambridge university Press]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash 1 mdash

Ολιγαρχικόςraquo (ασφαλώς ήταν ολιγαρχικός) εξαπολύει μύδρους εναντίον του αθηναϊκού συστήματος των λειτουργιών για την επιχορήγηση των τεshyχνών παρουσιάζοντάς το σχεδόν ως γιγαντιαία απάτη κατάχρησης εμπιshyστοσύνης που είχε ως στόχο την αναγκαστική ανακατανομή του πλούτου της ελίτ προς όφελος των διαφορετικών συμφερόντων της φτωχής μάζας του σώματος των αθηναίων πολιτών Σrsquo αυτό ένας αφοσιωμένος δημοκράshyτης όπως ο Περικλής θα έδινε ασφαλώς την απάντηση με την ίδια σφοδρόshyτητα και μάλλον με καλύτερη αιτιολόγηση ότι επειδή η εύνοια των θεών επρόκειτο να εξασφαλισθεί μάλλον με γενναιόδωρες δαπάνες για την επίshyδειξη της θρησκευτικής λατρείας γιrsquo αυτό και τα ιδιωτικά κεφάλαια έπρεshyπε να διοχετευθούν για τη μεγαλοπρεπή διοργάνωση των θρησκευτικών εορτών του κράτους εξίσου αφειδώς όσο και οι δημόσιες δαπάνες που την ίδια περίοδο διατίθενταν για τα δημόσια θρησκευτικά κτίρια και το πιο πρόδηλο παράδειγμα ήταν τα κτίρια της Ακρόπολης Εξάλλου οι εξαιρετιshyκά εύποροι χρηματοδότες των λειτουργιών οι οποίοι εκπλήρωναν τις υποshyχρεώσεις τους με ευχαρίστηση είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν στην καshyλύτερη περίπτωση τεράστια δημόσια εύνοια και πολιτική υποστήριξη και στη χειρότερη προστασία στα δικαστήρια αν αντιμετώπιζαν κατηγορία για προκατάληψη και υπονομευτική δράση εις βάρος της δημοκρατίας13

Η μαρτυρία που κομίζουν οι πρωτοπόροι ιστορικοί του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα για την ευρύτατα διαδεδομένη πολιτιστική επιρροή της τραγωδίας είναι κάπως λιγότερο πικρόχολη Η συγγραφή του Ηροδότου ο οποίος δεν ήταν αθηναίος πολίτης αλλά είχε στενές διασυνδέσεις και με την ίδια την Αθήνα και με την αποικία των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως από την Αθήνα προδίδει την ισχυρή σχέση που είχε ο ιστορικός από την άποψη της κοινής ηθικής θεολογικής και τραγικής θεώρησης των πραγμάτων τόσο με τον Αισχύλο (είχαν κοινό θεματικό υλικό από τους Περσικούς πολέμους) όσο και με τον Σοφοκλή (η παράδοση κάνει λόγο για προσωπική φιλία μεταξύ τους) Όσο για τον Θουκυδίδη η όλη διανοητική επεξεργασία της ιστοριογραφίας του έχει θεωshyρηθεί ειδολογικά επηρεασμένη από την τραγωδία και ειδικότερα από τον Ευριπίδη τόσο ως προς τον τρόπο προσέγγισης όσο και ως προς τον τόνο

13 laquoΠαλαιός Ολιγαρχικόςraquo = ΨευδοshyΞενοφώντος Αθηναίων πολιτεία 113 Πρακτική εφαρμογή (και ρητορική αντιμετώπιση) του χρηματοδοτικού συστήματος των λειτουρ-γιών Ober (1989)middot Wilson (1991) και (1993) Κτιριακό πρόγραμμα της Ακρόπολης Wycherley (1978) κεφ 4shy5

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash 1 mdash

της απόδοσης Από τη σφαίρα της βιωματικής εμπειρίας μάλλον παρά της θεωρητικής σκέψης προέρχεται ένα ανέκδοτο με έμμεσες πληροφορίες που διασώθηκε από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη έναν αρχαίο έλληνα συγshyγραφέα του πρώτου αιώνα πΧ ο οποίος συνέγραψε laquoπαγκόσμιαraquo ιστορία Αμέσως πριν από τη ναυμαχία έξω από τις Αργινούσες νήσους το 406 minusμία από τις κρίσιμες ναυμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμουminus ο αθηναίος ναύαρχος και αργότερα ήρωας της δημοκρατίας Θρασύβουλος ονειρεύτηshyκε ότι ο ίδιος και έξι συνάδελφοί του ναύαρχοι βρίσκονταν σε ένα κατάshyμεστο θέατρο και έπαιζαν τους ρόλους των Επτά επί Θήβας στις Φοίνισσες του Ευριπίδη (που είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα λίγα χρόνια νωρίτερα) Απέναντί τους είδε παρατεταγμένους τους ηγέτες των αντιπάλων τους οι οποίοι έπαιζαν ένα άλλο έργο του ίδιου δραματουργού τις Ικέτιδες (από τη δεκαετία του 420) και από το όραμά του λέγεται πως είχε συμπεράνει minusσωστάminus ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν στη ναυμαχία αλλά μόλις και μετά βίας14

Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo

Το ανέκδοτο αυτό μαρτυρεί ίσως ότι την εποχή του Θρασυβούλου η τραshyγωδία διαδίδεται και ιδιωτικά ενδεχομένως είτε μέσω γραπτών κειμένων είτε με θεατρικές αναγνώσεις σε συμπόσια των ανώτερων τάξεων Μαρshyτυρεί ασφαλώς ότι στην Αθήνα γίνονταν αγώνες θεατρικών έργων αν και στη συνειδητή πραγματικότητα αντίθετα απrsquo ότι φαίνεται σε αυτό το όνειρο οι αγώνες αφορούσαν έργα διαφορετικών συγγραφέων Η αρχαία ελληνική λέξη για τον ανταγωνισμό είναι ἀγωνία απrsquo όπου προέρχεται η αγγλική λέξη agony και η σημασία της λέξης agony οδύνη ενέχει σε σηshy

14 Ηρόδοτος Waters (1985) 21 Θουκυδίδης Finley (1967)middot Macleod (1983) κεφ 13 Όνειshyρο του Θρασύβουλου Διόδωρος 13976 Για τα όνειρα γενικότερα Κυρτάτας (1993) (ειδικότερα η μελέτη του Κ Βαλάκα) Για τον αθηνοκεντρικό χαρακτήρα της τραγωshyδίας βλ παρακάτω κεφ 5 [Στμ Το όνειρο του Θρασυβούλου στον Διόδωρο τον Σικεshyλιώτη 13976 (Έκδ Oldfather C H 1950 Diodorus Siculus Vol V Books XII 41-XIII [loeb Classical library] london Heinemann amp Cambridge Ma Harvard university Press) laquoἔδοξεν Ἀθήνησι τοῦ θεάτρου πλήθοντος αὐτός τε καὶ τῶν ἄλλων στρατηγῶν ἓξ ὑποκρίνεσθαι τραγῳδίαν Εὐριπίδου Φοινίσσαςmiddot τῶν δrsquo ἀντιπάλων ὑποκρινομένων τὰς Ἱκέτιδας δόξαι τὴν Καδμείαν νίκην αὐτοῖς περιγενέσθαιraquo]

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash 1 mdash

μαντικό βαθμό τη φρίκη του αλληλοκαταστροφικού και αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού πολέμου Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες αυτή η καshyταστροφική διαμάχη ήταν ἀγών και με την κυριολεκτική σημασία δηλαδή αντιπαλότητα διαπνεόμενη από ἀγωνία με την αρχική σημασία της ελshyληνικής λέξης τη μάχη μέχρι θανάτου τον ανταγωνισμό μέχρις εσχάτων Όπως παρατήρησε ένας ανώνυμος φιλόσοφος του πέμπτου αιώνα όχι κατrsquo ανάγκην Αθηναίος laquoοι άνθρωποι δεν το θεωρούν ευχαρίστησή τους να τιμούν τους άλλους γιατί νομίζουν ότι έτσι στερούνται κάτι οι ίδιοιraquo

Paul CarTlEdGE

Εικόνα 2 Μικρός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας του ύστερου πέμπτου αιώνα από την Αττική στην κύρια όψη του εικονίζεται ένας αυλητής με θεατρικό κοστούμι που περιshyστοιχίζεται από δύο μέλη ενός χορού απrsquo ότι φαίνεται δύο χορευτές ντυμένους σαν κόκορες που τσακώνονται Οποιαδήποτε ταύτιση της σκηνής πρέπει να εκλαμβάνεται ως υποθετική

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash 1 mdash

Η κοκορομαχία μπορεί να θεωρηθεί ίσως η εναργέστερη απεικόνιση αυτής της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων Ως προς το πάθος που είχαν με την κοκορομαχία οι Αθηναίοι ήταν τυπικοί αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν μάλιστα μεταφορικά και στην καθημεριshyνή τους ζωή και στην τέχνη για να δηλώσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ αντρών από ερωτική ή άλλη αιτία Λέγεται παραδείγματος χάριν ότι στην παράσταση της αρχικής παραλλαγής των Νεφελών (423 πΧ) ο Αριστοshyφάνης παρουσίασε τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο σαν δύο κόκορες σε μάχη και μία αγγειογραφία της εποχής ενδέχεται πράγματι να απεικονίζει αυτή τη θεατρική σκηνή (εικόνα 2) Σε μία πραγματική κοκορομαχία αν δεν έσφαζαν τελικά το νικημένο πουλί του έδιναν τον υποτιμητικό τίτλο laquoδούλοςraquo που ανακαλεί το περίφημο ρητό του Ηρακλείτου από την Έφεshyσο (περί το 500) ότι ο πόλεμος των ανθρώπων laquoείναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντωνhellipάλλους κάνει δούλους άλλους ελεύθερουςraquo15

Η κοκορομαχία ήταν εντούτοις προέκταση του ανθρώπινου πολέμου με την εκμετάλλευση άλλων μέσων των πτηνών δεν ήταν εναλλακτική μορφή ή υποκατάστατο του πραγματικού πολέμου Ο πραγματικός χώρος επίδειξης του ανδρισμού και της ανδρειοσύνης των αρχαίων Ελλήνων ήταν πάντοτε το πεδίο της μάχης και η ακριβής αρχαιοελληνική λέξη για τη γενναιότητα στη μάχη ήταν ἀνδρεία Έχει σωστά επισημανθεί ότι ο πόshyλεμος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα ότι ήταν ο γάμος για την αρχαία Ελshyληνίδα στο αντίστοιχο πεδίο καθένας τους εκπλήρωνε τον σκοπό που ο πολιτισμός τους θεωρούσε ουσιαστικό στοιχείο της φύσης τους Οι αρχαίοι Αθηναίοι οι οποίοι τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα είχαν πολέμους συshyνήθως από δική τους επιλογή και κατά ξηράν και κατά θάλασσαν κατά μέσον όρο τρία στα τέσσερα χρόνια είχαν πολλές ευκαιρίες να δοκιμάshyσουν τον ανδρισμό τους Ιδιαίτερα αποκαλυπτική μαρτυρία γιrsquo αυτή την ακατάβλητη μαχητικότητα αποτελεί ο επίσημος κατάλογος των θυμάτων τον οποίο συνέταξε περί το 460 πΧ μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές (τεχνητές πολιτικές και γεωγραφικές ομάδες στις οποίες επιμεριζόταν το σύνολο των πολιτών)middot ο κατάλογος απαριθμεί με υπερηφάνεια τους εκαshyτόν εβδομήντα επτά νεκρούς και μεταξύ αυτών δύο στρατηγούς που είχαν

15 Συμπόσια Murray (1990) Αρχαίο ελληνικό laquoαγωνιστικό σύστημαraquo Gouldner (1965) Για τον φιλόσοφο του πέμπτου αιώνα ως Ανώνυμο στον Ιάμβλιχο (τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη) βλ Fragmente der Vorsokratiker 2400 Κοκορομαχίες Csapo (1993)middot Hoffmann (1974) Βλ επίσης προηγουμένως υποσημ 6

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash 1 mdash

σκοτωθεί μόνο στη διάρκεια ενός έτους σε πεδία μάχης τα οποία εκτείshyνονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ώς την Κύπρο Αν υποτεθεί ότι αυτός ο αριθμός πολλαπλασιαζόταν αντίστοιχα επί δέκα φυλές περίπου τρεις στους εκατό από το σύνολο των αθηναίων πολιτών θα είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη την ίδια εκείνη χρονιά Ίσως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εντελώς ότι η έμμονη ιδέα της καταστροφικότητας του πολέμου εμφανίζεshyται τόσο έντονα στην τραγωδία ως θέμα και αντικείμενο δημόσιας συζήτηshyσης στον Αγαμέμνονα στον Αίαντα στην Εκάβη και στις Τρωάδες μεταξύ πολλών άλλων έργων16

Ο πόλεμος ωστόσο παρrsquo όλο που αποτελούσε το αρχέτυπο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το μοναδικό είδος αγώνα που οι Αθηναίοι γνώριζαν και αγαπούσαν στην πράξη Τα αθλητικά αγωνίσματα ή οι αθλητικοί αγώshyνες επίσης αρχαιοελληνική ανακάλυψη ενταγμένη κατrsquo αρχήν σε θρηshyσκευτικό πλαίσιο ήταν ένα ακόμη πεδίο επίδειξης της εξαιρετικής ανδριshyκής γενναιότητας μερικές φορές μάλιστα στην περίπτωση των μαχητικών αγωνισμάτων έμοιαζαν σαν παραστρατιωτική άσκηση Οι Παναθηναϊκοί αγώνες των Αθηναίων οι οποίοι διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από το 566 ήταν σαφώς η μεγαλύτερη εορτή αυτού του είδους που laquoσκηνοθετούshyντανraquo από μία μόνον αρχαιοελληνική πόλη και δεν υστερούσαν καθόλου σε μεγαλοπρέπεια από το laquoδίκτυοraquo των πανελλήνιων αγώνων οι οποίοι διεξάγονταν επίσης ανά τετραετία στην Ολυμπία στους Δελφούς στον Ισθμό και στη Νεμέα Ο Ιππόλυτος ομώνυμος ήρωας δύο τραγωδιών του Ευριπίδη ήταν προφανώς ενθουσιώδης αθλητής

Η ιδέα του πολέμου και του αθλητισμού ουσιαστικά ως μορφών ανταshyγωνισμού δεν μας φαίνεται περίεργη Ούτε φαίνεται να παραξενευόμαστε ιδιαίτερα με τους διαγωνισμούς ταινιών στα κινηματογραφικά φεστιβάλ όπως είναι η ετήσια συνάντηση στις Κάννες Πάντως οι αρχαίοι Έλληshyνες δεν έβρισκαν επίσης τίποτε παράξενο στους θεατρικούς αγώνες στους οποίους αφοσιώνονταν ολοκληρωτικά Στις εορτές των Διονυσίων και των Ληναίων ο αγώνας διεξαγόταν μεταξύ των θεατρικών έργων ή μάλλον μεταξύ διαφορετικών ομάδων έργων (και μεταξύ των θεατρικών συγγραshyφέων των ηθοποιών και των χορηγώνshyπαραγωγών) αλλά και μέσα σε

16 Όψεις του αρχαίου ελληνικού πολέμου στην ξηρά Hanson (1989) (1991) (1995) Στη θάλασσα Morrison και Coates (1986) Σύντομη επισκόπηση της κατάστασης της Αθήshyνας σε καιρό πολέμου Jones κά (1984) κεφ 6 Αναλογία πολέμουshyγάμου Vernant και VidalshyNaquet (1988) 23 Κατάλογος θυμάτων των Ερεχθειδών Fornara (1983) αρ 78

Paul CarTlEdGE

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash 1 mdash

κάθε έργο χωριστά (ο ἀγὼν λόγων μεταξύ κεντρικών χαρακτήρων θεμάshyτων και ιδεών)middot και η ιδέα η παράσταση κάθε έργου ή κάθε συγκεκριμένης ομάδας έργων να είναι μία και μοναδική αντιστοιχούσε ακριβώς στον μοshyναδικό και μέχρις εσχάτων ριψοκίνδυνο χαρακτήρα που είχε κάθε τυπικά οργανωμένη χερσαία μάχη ή ναυμαχία των αρχαίων Ελλήνων Σε ορισμέshyνες περιπτώσεις η σχέση θεάτρου και πολέμου (σχέση που αντίθετα με εκείνους εμείς τη χρησιμοποιούμε μεταφορικά) μπορούσε να αποκτήσει ακόμη πιο συγκεκριμένη θεατρική μορφήmiddot όπως όταν το 403 στη διάρshyκεια του σύντομου αλλά αιματηρού εμφυλίου πολέμου ανάμεσα σε μία ολιγαρχική φιλοσπαρτιατική χούντα και στη δημοκρατική αντίσταση που είχε οργανώσει ο Θρασύβουλος οι δημοκράτες συγκεντρώθηκαν έτοιμοι για μάχη στο θέατρο της περιοχής του λιμανιού του Πειραιά Η τελετή που έγινε αργότερα την ίδια χρονιά για τον εορτασμό της αποκατάστασης της δημοκρατίας ήταν από τις κλασικές περιπτώσεις που οι Αθηναίοι από μία πολιτική κρίση δημιουργούσαν ένα τελετουργικό δρώμενο17

Σε μία πόλη η διακυβέρνηση minusκαι ο έλεγχοςminus της οποίας βασιζόταν κυshyρίως στη χρήση του προφορικού λόγου στους χώρους του δημοσίου βίου ο ανταγωνιστικός δημόσιος διάλογος όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να προβλέψει κυριαρχούσε και στο θέατρο Η συνήθης λέξη για τον ηθοποιό ήταν ὑποκριτής επί λέξει laquoεκείνος που αποκρίνεταιraquo ενώ η λέξη ὑπόκρισις χρησιμοποιούνταν και για τον μη θεατρικό ρητορικό διάλογο Ο ανταγωshyνιστικός δημόσιος διάλογος είχε εξίσου ουσιαστική σημασία στο δημοκραshyτικό Δικαστήριο του Δήμου την Ηλιαία που συνεδρίαζε σε διαφορετικά σημεία της Αγοράς καθώς και στο δικαστήριο του Αρείου Πάγου και σε άλλα δικαστήρια στα οποία οι δικαστικές αγωγές minusάλλο είδος αγώνωνminus εκδικάζονταν με τη μορφή της δραματικής αντιδικίας Οι Αθηναίοι όπως και οι σύγχρονοι Αμερικανοί είχαν όντως τη φοβερή και όχι εντελώς αδιshyκαιολόγητη φήμη ότι ήταν φιλόδικοι και τη συναγωνιζόταν η άλλη φήμη που υπήρχε γιrsquo αυτούς ότι ήταν θεατρόφιλοι η εμπειρία τους από τον έναν χώρο εύκολα περνούσε στον άλλο και γιrsquo αυτό μία πρακτική που ακολουshy

17 Παναθηναϊκοί αγώνες Neils κά (1992) Ολυμπιακοί αγώνες Cartledge (1985) 103shy13 Αθηναϊκός αθλητισμός Kyle (1987) Μαχητικά αγωνίσματα Poliakoff (1987) Διονύσια και Λήναια ως εορτές με διαγωνιστικό χαρακτήρα Osborne (1993) Αγώνες λόγων στην τραγωδία duchemin (1968)middot lloyd (1992) Εμφύλιος πόλεμος του 403 πΧ Ξενοφώshyντος Ελληνικά 24 Τελετή συμφιλίωσης μετά τον εμφύλιο πόλεμο Strauss (1985) 69shy72 Πολιτικές τελετές και πολιτική χειραγώγηση Connor (1987)

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash 20 mdash

θούσαν και στις δύο περιπτώσεις ήταν να κάνουν φασαρία (θόρυβον) για να επηρεάσουν την ετυμηγορία

Ο πρώτος στον κανόνα των δέκα αττικών ρητόρων ο Αντιφών από τον δήμο του Ραμνούντα λέγεται και είναι αρκετά πιθανόν ότι εκτός από τους λόγους για τους minusσυνήθως ολιγαρχικούςminus πελάτες του στα δικαστήρια είshyχε γράψει και τραγωδίεςmiddot δεινοί και στα δύο είδη αναφέρεται ότι ήταν και μαθητές του Ισοκράτη του ιδρυτή της πρώτης σχολής ρητορικής τέχνης που δημιουργήθηκε στην Αθήνα τον πρώιμο τέταρτο αιώνα λίγο πριν ο Πλάτων ιδρύσει τη δική του Ακαδημία Ο λόγος που απήγγειλε ο Αντιφών για να υπερασπίσει τον εαυτό του εναντίον της κατηγορίας της εσχάτης προδοσίας με ολιγαρχικά κίνητρα δεν πέτυχε την αθώωσή του κέρδισε όμως τον ύψιστο έπαινο του Θουκυδίδη που δεν ήταν κριτικός ελάσσονος σημασίας Η σύνθεση μιας απολογίας που να αντιστοιχεί με το ήθος κάθε πελάτη ο οποίος έπρεπε να εμφανιστεί και να παρουσιάσει ο ίδιος την υπεράσπισή του τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη συγγραφή ενός κειμέshyνου που απέδιδε τους χαρακτήρες των προσώπων ενός διαλόγου επί σκηshyνής Εξάλλου ορισμένοι συγγραφείς δικανικών λόγων πρωταγωνιστούσαν εξίσου τακτικά σε δίκες και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας απrsquo ότι φαίνεται φαντάζονταν τους εαυτούς τους σαν ηθοποιούς Ο Αισχίνης ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη είχε αρχίσει πράγματι τον δημόσιο βίο του ως τραγικός ηθοποιός και η σταδιοδρομία του προεικονίshyζει τα πιο πρόσφατα και μάλλον πιο επιτυχημένα αντίστοιχα παραδείγματα του προέδρου ronald reagan και του πάπα Ιωάννη Παύλου Βacute18

Το τραγικό δράμα και η δικαστική αντιπαράθεση είχαν κοινό δομικό σχήμα την ανταγωνιστική παρουσίαση χαρακτήρων ενώπιον πολιτών χωρίς ειδική κατάρτιση οι οποίοι αντιπροσώπευαν ως laquoκριτέςraquo τον λαό της Αθήναςmiddot εκτός από αυτό είχαν επίσης κοινό το σημαντικό θέμα των αδικημάτων έναντι θεών και ανθρώπων και της τιμωρίας τους το οποίο συμπεριλάμβανε τη συζήτηση για την τιμωρία που άρμοζε περισσότερο

18 Η Αθήνα ως laquoπόλη λόγωνraquo Goldhill (1986) κεφ 3middot Orsquoregan (1992) κεφ 1 Αλληλεπίshyδραση θεάτρου και δικαστηρίου Ober και Strauss (1990)middot Bers (1994)middot Hall (1995) Βλ και παρακάτω κεφ 6 Η δικαστική αντιπαράθεση ως μορφή αγώνα Chaniotis (1993)middot Faraone (1991) Αντιφών Cartledge (1990) Εγκώμιο του Θουκυδίδη για τον τελευshyταίο λόγο του Αντιφώντα 8681 Δικαστήριο του Δήμου και φιλοδικία βλ υποσημ 12 Απόφαση των κριτών στα Διονύσια Pope (1986) Ισοκράτης Too (1995) Αισχίνης lane Fox (1994)

Paul CarTlEdGE

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο

mdash 21 mdash

στον εγκληματία Οι τραγικοί ποιητές δεδομένου του ρόλου που είχαν ως δάσκαλοι των πολιτών (πβ παρακάτω σσ 29shy30) είχαν την υποχρέωση να συμβάλουν από την πλευρά τους ώστε ο κόσμος να καταλάβει με ποιους τρόπους οι θεοί επιδίωκαν να επιβάλουν ή να προωθήσουν τη δικαιοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους Επιπλέον η δραματουργική εκμετάλλευση ειshyδικής νομικής ορολογίας και νομικών ιδεών από τους τραγικούς υπογραμshyμίζει τη σχέση του θεάτρου και των δικαστηρίων Μέσω της τηλεόρασης είμαστε ίσως υπερβολικά εξοικειωμένοι με την ιδέα της παράστασης ενός δράματος σε μία αίθουσα δικαστηρίουmiddot ωστόσο η παρουσίαση στο θέατρο της σκηνής του δικαστηρίου με τους ενόρκους και με την αναπαράσταση της ψηφοφορίας στις Ευμενίδες ήταν μία τολμηρή γεμάτη φαντασία και προπαντός πρωτότυπη κίνηση από την πλευρά του Αισχύλου μία κυριοshyλεκτικά δραματική αλλαγή που δεν φαίνεται να τη συναγωνίστηκε κανείς από τους διαδόχους του

Μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς εν ολίγοις ότι υπήρχε μία γόνιμη διαshyλεκτική σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό θέατρο και στη νομική διαδικασία των δικαστηρίων Και αντιστρόφως ήταν φυσικό οι αθηναίοι συγγραφείς δικανικών λόγων να αντλούν στοιχεία από την τραγωδία προκειμένου να δραματοποιήσουν και να ισχυροποιήσουν την επιχειρηματολογία τους Έτσι ο Δημοσθένης όταν το 343 κατήγγειλε τον Αισχίνη για την κακή υποshyτίθεται διαχείριση μιας πρεσβείας η οποία είχε σταλεί στον βασιλιά Φίλιπshyπο της Μακεδονίας παρέθεσε το απόσπασμα ενός λόγου του Κρέοντα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή Περίπου έξι χρόνια αργότερα ο Λυκούργος ο κυριότερος πολιτικός των δεκαετιών του 330 και του 320 ο οποίος είχε την ευθύνη για την κατασκευή του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου του Διshyονύσου και για την κατάθεση παπυρικών αντιγράφων με κείμενα έργων των τριών laquoκλασικώνraquo τραγικών του πέμπτου αιώνα στα δημόσια αρχεία επέλεξε να παρουσιάσει την περίφημη πατριωτική ρήση της Πραξιθέας από τον Ερεχθέα του Ευριπίδη (το μεγαλύτερο μέρος του έργου δεν σώζεται) ως αναπόσπαστο τμήμα του επιτυχημένου ρητορικού λόγου του με θέμα τη δημόσια δίωξη του Λεωκράτη το 33619

Στμ Δραματική αλλαγή στο πρωτότυπο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκshyφραση coup de theacuteacirctre κατά λέξη ldquoθεατρική έκπληξηrdquo που σημαίνει απότομη αλλαγή

19 Τραγωδία και τιμωρία Fisher (1992)middot Williams (1993) Η τραγωδία ως θεοδικία Mishykalson (1991)middot Yunis (1988) Σκηνή της δίκης στις Ευμενίδες Goldhill (1992) 89shy92 Δηshyμοσθένης και Κρέων Δημοσθένους 19247 Σταδιοδρομία του Λυκούργου Humphreys

laquoΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣraquo

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• Κατάλογος εικόνων
• Σημειώματα για τους συγγραφείς
• Πρόλογος
• Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης
• ΜΕΡΟΣ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
• • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Paul Cartledge laquoΘεατρικά έργα με βάθοςraquo το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας
  • • Η ζωή μιμείται την τέχνη
    • Το αθηναϊκό ύφος των εορταστικών θεατρικών παραστάσεων
    • Η νοοτροπία της laquoαγωνίαςraquo
    • Η νοοτροπία της συμμετοχής
    • Πολιτικό θέατρο
    • Η πολιτική της τραγωδίας σε χρονολογική εξέλιξη
    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 P E Easterling Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου
      • • Η διονυσιακή παράσταση
        • Η μοναδικότητα του Διονύσου
        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Simon Goldhill Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας
          • • Το κοινωνικό δρώμενο και η συμμετοχή του κοινού
            • Το κοινό είναι η Πόλη
            • Εκπαίδευση της πόλης
            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Oliver Taplin Οι μαρτυρίες των εικόνων
              • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                • • ΜΕΡΟΣ Β ΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
                  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Edith Hall Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας
                    • • Εισαγωγή
                      • Αθήνα
                      • Φύλο
                      • Κοινωνική τάξη
                      • Πολυφωνία
                      • Επίλογος Τραγωδία και Δημοκρατία
                      • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Simon Goldhill H γλώσσα της τραγωδίας ρητορική και επικοινωνία
                        • • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 P E Easterling Μορφολογία και παράσταση
                            • • Κανόνες και συμβάσεις
                              • Πρότυπα ερμηνείας της εξέλιξης της τραγωδίας
                              • Κείμενα για ηθοποιούς
                              • 1 Λόγος τραγούδι όρχηση
                              • 2 Δείξη
                              • 3 Αυτόπτες μάρτυρες
                              • laquoΤο έργο είναι το μέσοraquo
                              • Ένα παράδειγμα Οι Τρωάδες του Ευριπίδη
                              • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Peter Burian Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                • • Η τραγωδία ως επανάληψη και ανανέωση σχημάτων
                                  • Μύθος τυπικά σχήματα αφηγήσεων και διαμόρφωση ειδών τραγικής πλοκής
                                  • 1 Σύγκρουση
                                  • 2 Τα μυθολογικά θέματα
                                  • 3 Τυπικά σχήματα μύθων
                                  • 4 Το μυθολογικό laquoμεγακείμενοraquo
                                  • Το laquoμεταθέατροraquo και η πίεση από προγενέστερα δεδομένα
                                  • Η μορφολογία της τραγωδίας και η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής
                                  • Το παράδειγμα του Ιππολύτου του Ευριπίδη
                                  • Επίλογος Μύθος ανανέωση και θάνατος της τραγωδίας
                                  • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                  • • ΜΕΡΟΣ Γ ΠΡΟΣΛΗΨΗ
                                    • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 P Easterling Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός laquoκανόναraquo για την τραγωδία
                                      • • Τα κείμενα
                                        • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                        • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Peter Burian Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα
                                          • • Η επανεμφάνιση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                            • Ο Οιδίπους από τον νεοκλασικισμό ώς τον Cocteau
                                            • Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα στον εικοστό αιώνα
                                            • Όπερα
                                            • Παλαιότερες και σύγχρονες μεταφράσεις
                                            • Η αρχαία ελληνική τραγωδία στο μέλλον
                                            • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                            • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Fiona Macinthsh Η τραγωδία επί σκηνής θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα
                                              • • Η Αντιγόνη τον δέκατο ένατο αιώνα
                                                • Ερασιτεχνικές απόπειρες αναβίωσης της τραγωδίας
                                                • Ο Οιδίπους και η γόνιμη μεταβατική εποχή του Εδουάρδου Ζ΄
                                                • Η τραγωδία και η παγκόσμια κρίση
                                                • Προς την καθιέρωση της τραγωδίας στη διεθνή σκηνή
                                                • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Simon Goldhill Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας
                                                  • • Φιλολογία και απογοητεύσεις
                                                    • Ανθρωπολογία και στρουκτουραλισμός
                                                    • Θεωρητικές προσεγγίσεις της σκηνικής τέχνης και της παράστασης
                                                    • Ψυχανάλυση και αρχαία ελληνική τραγωδία
                                                    • Η ιστορία και η πολιτική των αναγνώσεων
                                                    • Βιβλιογραφικό σημείωμα
                                                    • • Γλωσσάρι
                                                      • Χρονολόγιο
                                                      • Εκδόσεις κειμένων ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις
                                                      • Βιβλιογραφία
                                                      • Ευρετήριο