พุทธธรรม (ฉบับเดิม) พระธรรมปิฎก (ป. อ....

พทธธรรม (ฉบบเดม) พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต) 1

คาปรารภ พทธธรรม (ฉบบเดม)น เปนตาราททรงคณคาทสดในยคปจจบน ซงทานสามารถเลอกทจะศกษาสวนใดสวนหนง ตามแตอปนสยโดยไมจาเปนตองอานตงแตตน เหมอนอยางตาราทวไป เนอหาของตาราเลมน ถกจดไวอยางเปนระบบ และมสารบญหวเรองอยางละเอยด เพอใหทานไดทราบเนอความทกสวนของตาราเลมน อนเปนประโยชนในการศกษาพระพทธศาสนา คณะผจดทาโครงการซดรอมพระไตรปฎกและอรรถกถาไทย ฉบบธรรมทาน จงทาการปรกษากนเหนควรทจะนาหนงสอพทธธรรม (ฉบบเดม)น บรรจลงในแผนซดรอมของโครงการนดวย เพอแจกจายและเผยแพรใหเปนวงกวางยงๆ ขนไป จงไดทาหนงสอเพอขออนญาตและขอความเมตตาจากพระเดชพระคณพระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต) ซงพระเดชพระคณทานกไดใหความเมตตาอนญาตและมอบขอมลพทธธรรม เพอใหบรรจลงในซดรอมฉบบนดวย คณะผจดทาไดพฒนาโปรแกรมเพอใหเหมาะกบพทธธรรมไดระดบหนงและจะพฒนาเพมเตมหลงจากไดขอมลพทธธรรม (ฉบบปรบปรงขยายความ) ซงเปนชดใหม และขณะนยงอยในระหวางตรวจและแกไขปรบปรง ทางคณะผจดทาตองขอกราบขอบพระคณอยางสง ในความเมตตาของพระเดชพระคณพระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต) ทไดอนญาตและมอบขอมลพทธธรรม (ฉบบเดม) เพอบรรจลงในแผนซดรอมน มา ณ โอกาสนดวย (ดร. วรภทร ภเจรญ) ประธานโครงการพระไตรปฎกฉบบธรรมทาน ๑๐ กรกฎาคม ๒๕๔๕ หนงสอถงพระเดชพระคณพระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ๕ กรกฎาคม ๒๕๔๕ เรอง ขออนญาตและขอมลพทธธรรมเพอบรรจในแผนซดรอมแจกเปนธรรมทาน กราบนมสการ พระเดชพระคณพระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต)

กระผม ดร. วรภทร ภเจรญ เจาของโครงการพระไตรปฎก ฉบบธรรมทานและทมงานมความเหนตรงกนวา ควรนาคมภรและตาราตางๆ ของพระพทธศาสนา ทมคณคาบรรจลงในแผนซดรอม พรอมโปรแกรมในการคนหาเพอสะดวกในการพกพาและงายตอการศกษา เพอแจกจายแกสถานศกษาตางๆ และพทธศาสนกชน


ทวไป จานวนประมาณ ๔๐,๐๐๐ แผน ขณะน ไดบรรจคมภรตางๆ เสรจแลว อาทเชน พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบหลวง อรรถกถาของมหามกฏราชวทยาลย วสทธมรรค มลนทปญหา บทสวดตางๆและสารานกรม เปนตน. คณะทางานไดปรกษาเหนควรวา จะขอความกรณาจากพระเดชพระคณ เพอขออนญาตและขอขอมลพทธธรรมอนทรงคณคา อนเปนสอในความเขาใจความหมายของพระพทธศาสนาโดยแทจรง เพอบรรจลงในแผนซดรอมชดธรรมทานในการนดวย. กระผมและคณะทางานจงทาหนงสอ ขออนญาตและขอขอมลพทธธรรม (ฉบบเดม) ทยงไมไดขยายความเพมเตม มาบรรจลงในแผนซดฉบบนไวกอน เนองจากจะปดโครงการและนาออกแจกจายประมาณกลางเดอนสงหาคม ศกน.

กระผมและคณะทางานหวงเปนอยางยงวา ดวยความเมตตาและกรณาของพระเดชพระคณพระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ซงมตอสานศษยและพทธศาสนกชนทวไปมาโดยตลอด กระผมคงไดรบคาตอบอนญาตและไดขอมลพทธธรรมโดยเรววน เพอเปนขวญและกาลงใจในการทางานใหกบพระพทธศาสนาสบไป. กราบเทานมสการดวยความเคารพอยางสง ดร. วรภทร ภเจรญ (ดร. วรภทร ภเจรญ) ประธานโครงการพระไตรปฎกฉบบธรรมทาน ก. อนโมทนา พทธธรรม ฉบบเดมนมคาสมนาคณ ทโครงการตาราฯ จะตองมอบใหแกผเขยนทกทานตามระเบยบ ซงผเขยนไดปฏบตตามหลกการทยดถอประจาตวตลอดมาวา ไมรบคาตอบแทนใดๆ โดยไดบรจาคแกมลนธมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ตงเปนทนชอ “วรรณไวทยากร” กงหนงและบรจาคคนแกโครงการตาราฯ อกกงหนง เปนอนสรณแดเสดจในกรมฯ พระองคนน และแกหนงสอ พทธธรรม สบมา พทธธรรม ฉบบเดมน มอนสรณแดเสดจในกรมฯ พระองคนน และแกหนงสอ พทธธรรม เอง คอทน “วรรณไวทยากร” ทมลนธมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และทโครงการตาราฯ ซงเกดจากคาสมนาคณ ท โครงการตาราฯ จะตองมอบใหแกผเขยนทกทานตามระเบยบ แตผเขยนไดบรจาคใหแหงละกงหนง เพราะปฏบตตามหลกการทยดถอตลอดมาวาไมรบคาตอบแทนใดๆ ในโอกาสทหนงสอ พทธธรรม ฉบบเดม มการเปลยนแปลง ทเปนผลบานปลายเนองจากการปรบปรงเพมเตมในการพมพครงท ๑๐ น ซงทาใหปรากฏในรปโฉมใหม และมเนอหาสาระทเสรมความรความเขาใจ


ขยายออกไป พระสงฆและอบาสกอบาสกาหลายทานมศรทธาและฉนทะทจะเผยแพรหนงสอ พทธธรรม ฉบบเดม ทปรบปรงเพมเตมน ใหเปนประโยชนทางธรรมทางปญญาขยายกวางขวางออกไป จงไดแจงฉนท เจตนาทจะจดพมพเปนธรรมทานรวมดวย การพมพหนงสอแจกเปนธรรมทานนน เปนการใหอยางสงสด ทพระพทธเจาทรงสรรเสรญวา เปนทานอนเลศ ชนะทานทงปวง เปนการแสดงนาใจปรารถนาดอยางแทจรงแกประชาชน ดวยการมอบใหซงแสงสวางแหงปญญาและทรพยอนลาคาคอธรรม ทจะเปนหลกนาประเทศชาตใหพฒนาไปในวถทางทถกตอง และเปนไปเพอประโยชนสขทแทและยงยนแกชวตและสงคม ขออนโมทนา ทานผศรทธา ทไดบาเพญธรรมทานแหงการใหธรรมใหปญญาแกประชาชนครงน ขอบญจรยาทไดรวมกนบาเพญแลว จงสมฤทธผลใหทกทานเจรญงอกงามดวยประโยชนสข และใหสงคมประเทศชาตวฒนาสถาพร ดวยพลงแหงสมมาทศนะและสมมาปฏบตสบไป พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต) ๑๔ กนยายน ๒๕๔๔ ขออนโมทนา คณหญงกระจางศร รกตะกนษฐ คณไพบลย และ รศ.ดร.ประไพศร ศรจกรวาล พรอมดวยบตรหญงบตรชาย คอ นางสาวอจฉรยา และนายอสรยะ ศรจกรวาล คณกานดา อารยางกร คณบบผา คณตกล และทานอนๆ ในการบรจาค สาหรบพมพหนงสอ พทธธรรม (ฉบบเดม) ฉบบปรบปรงเพมเตมในการพมพครงท ๑๐ เพอเปนธรรมทาน ข. บนทกประกอบ ในการพมพครงท ๑๐ ก. ความเปนมาถงปจจบน หนงสอ “พทธธรรม” โดยผเขยนเดยวกนน ปจจบนม ๒ ฉบบ คอ ฉบบเดม และ ฉบบปรบปรงและขยายความ


๑. พทธธรรม ฉบบเดม หนา ๒๐๖ หนา เปนหนงสอทเขยนขนตามคาอาราธนาของโครงการตาราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร สมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย รวมอยในหนงสอชด “วรรรณไวทยากร” ซงโครงการตาราฯ จดพมพถวาย พระเจาวรวงศเธอ กรมหมนนราธปพงศประพนธ ในโอกาสทพระชนมครบ ๘๐ พรรษาบรบรณ วนท ๒๕ สงหาคม ๒๕๑๔ พทธธรรม ฉบบเดมน มอนสรณแดเสดจในกรมฯ พระองคนน และ แกหนงสอ พทธธรรม เอง คอทน “วรรณไวทยากร” ทมลนธมหาจฬาลงกรณ-ราชวทยาลย และทโครงการตาราฯ ซงเกดจากคาสมนาคณ ทโครงการตาราฯ จะตองมอบใหแกผเขยนทกทานตามระเบยบ แตผเขยนไดบรจาคใหแหงละกงหนง เพราะปฏบตตามหลกการทยดถอตลอดมาวาไมรบคาตอบแทนใดๆ ๒. พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ คอ พทธธรรม ฉบบเดมนนเอง แตไดเขยนแทรกเพมขยายความ มเนอหาเพมมากขนเปน ๖ เทาของฉบบเดม (ปจจบนหนา ๑๐๖๖ หนา) ซงคณะระดมธรรม และธรรมสถาน จฬาลงกรณมหาวทยาลย ไดพมพขนเปนครงแรก เสรจเมอวนวสาขบชา พ.ศ. ๒๕๒๕ และมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยไดพมพตอมา ลาสดครงท ๙ พ.ศ. ๒๕๔๓ ความเปนมาในระยะแรกของ พทธธรรม ทงสองฉบบ ไดเลาไวแลวโดยละเอยดใน “บนทกของผเขยน” ทายเลม พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ ในทนจะไมเลาใหมากกวาน แตจะกลาวถงเฉพาะเรองราวของ พทธธรรม ฉบบเดม ทตอเนองมาถงฉบบพมพปจจบน ครงท ๑๐ นหลงจากพมพครงแรกแลว หนงสอ พทธธรรม ฉบบเดม ไดมผขออนญาตพมพตอมากอนครงน ๘ ครง คอ ครงท ๒ พ.ศ. ๒๕๑๙ คณะสงฆวดพลบพลาชย พมพเปนอนสรณงานพระราชทานเพลงศพ พระศลขนธโสภต (วรชต สรทตโต) วนเสารท ๓ เมษายน ๒๕๑๙ ครงท ๓ พ.ศ. ๒๕๒๐ กรมการศาสนา กระทรวงศกษาธการ พมพเปนอนสรณงานพระราชทานเพลงศพ สมเดจพระวนรต (ทรพย โฆสกมหาเถร) วดสงเวชวศยาราม วนท ๒๙ พฤศจกายน ๒๕๒๐ ครงท ๔ พ.ศ. ๒๕๒๖ กรมการศาสนา กระทรวงศกษาธการ ขออนญาตพมพเผยแพรสาหรบเปนคมอในการพฒนาจรยศกษาในโรงเรยน ครงท ๕ พ.ศ. ๒๕๒๖ สานกพมพสขภาพใจ ขออนญาตพมพเพอเผยแพรใหกวางออกไปตามรานคาทวทกจงหวด ในการพมพครงท ๕ น ผเขยนไดมโอกาสแทรกเพมและแกไขปรบปรงคาและความหลายแหงใหสมบรณขน ตามบนทกทไดเตรยมไวหลายประหวางนน แตกมจานวนหนาเทาเดม คอ ๒๐๖ หนา ครงท ๖ - ๗ และ ๘ เปนการพมพซาโดยสานกพมพสขภาพใจ ในพ.ศ. ๒๕๒๗ ๒๕๒๘ และ ๒๕๓๑ ตามลาดบ การพมพครงท ๑ ถง ๘ ของ พทธธรรม ฉบบเดม กเชนเดยวกบ พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ เทาทพมพมาจนถงครงลาสด คอเปนงานพมพในยคกอนจะมการพมพดวยระบบคอมพวเตอร ทาใหการ


พมพครงใหมแตละครง แกไขปรบปรงไดยาก หรอแทบแกไขไมไดเลย ดวยเหตน พทธธรรม ฉบบเดม ทพมพจนถงครงท ๘ จงมขนาดเลม และจานวนหนา เทาเดมตลอดมา คอ ๒๐๖ หนา อนง ระหวางน Dr. Grant Olson ซงเมอจบการศกษาปรญญาเอกแลว ทางานทมหาวทยาลยคอรเนลล (Cornell University) ไดรบทนจากมลนธจอหน เอฟ. เคนเนด ในการขออนญาตแปล พทธธรรม ฉบบเดม น เปนภาษาองกฤษ แตผเขยนไดแจงใหขออนญาตโครงการตาราฯ แทน เพราะไดมอบใหโครงการตาราฯ ถอลขสทธไวโดยเกยรต Dr. Grant Olson แปล พทธธรรม ฉบบเดม อยสบปเศษ และในทสด State University of New York Press, Albany ไดพมพออกเผยแพรเมอ พ.ศ. ๒๕๓๘ (ค.ศ. ๑๙๙๕) ในชอวา Buddhadhamma: Natural Laws and Values for Life แตหลงจากนน ผเขยนไดขอใหหยดการพมพครงใหมไวกอน เพราะไดพบคาแปลทควรแกไขบางแหง ครงท ๙ พ.ศ. ๒๕๔๓ นายแพทยกมล สนธวานนท พมพเปนธรรมทาน ในงานพระราชทานเพลงศพ พลอากาศเอก เกรยงไกร สนธวานนท วนเสารท ๒๙ เมษายน ๒๕๔๓ ในการพมพครงน ซงอยในยคทใชระบบคอมพวเตอรแลว ไดมการพมพขอมลเดมขนใหม โดยเนอหาทงหมดคงเดม แตเพราะเรยงอกษรใหม และขนาดหนงสอกวางยาวนอยลง แมจะใชตวอกษรขนาดเลก กมจานวนหนาเพมขนเปน ๒๕๘ หนา ครงท ๑๐ พ.ศ. ๒๕๔๔ คอครงปจจบนน ซงคณณฐพร พรหมสทธ ขออนญาตพมพแจกเปนธรรมทาน เพอฉลองกตญกตเวทตาธรรม ในมงคลวารคลายวนเกดอายครบ ๗๖ ป ของมารดา คอ คณประยร พรหมสทธ ณ วนท ๑๓ สงหาคม ๒๕๔๔ อนง การพมพครงท ๑๐ น ถอไดวาเปนวาระครบ ๓๐ ป แหงการเกดขนของหนงสอ พทธธรรม ฉบบเดมนดวย ข. รปโฉมใหมของ “พทธธรรม” ฉบบเดม การทคณณฐพร พรหมสทธ ขออนญาตพมพ พทธธรรม ฉบบเดม ครงใหม เปนธรรมทานในมงคลวารคลายวนเกดของมารดาคราวน เปนเหตใหเกดการเปลยนแปลงชนดทบานปลายอยางมไดคาดหมาย แก หนงสอ พทธธรรม ความจรง หลงจากหนงสอ พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความเสรจออกมาแลว ผเรยบเรยงไดตงใจวา จะใหหยดเลกการพมพหนงสอ พทธธรรม ฉบบเดม เสยเลย โดยจะไดแจงใหทางโครงการตาราฯ ทชวยถอลขสทธโดยเกยรตอยทราบดวย เพราะ พทธธรรม ฉบบเดมทงหมด เปนสวนหนงทรวมอยใน พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความนนแลว เมอคณณฐพร พรหมสทธ ขออนญาตพมพ กเปนธรรมดาวาจะคดเพยงพมพไปตามเดม แตเมอไปตดตอขอขอมลคอมพวเตอรของฉบบพมพครงท ๙ กไดรบคาตอบวา ขอมลทงหมดถกทาลายหรอทงไปแลวจากนน คณณฐพร พรหมสทธ ไดรบขอมลคอมพวเตอรจาก ร.พ. สหธรรมก ทพมพขนใหม และนามาตรวจปรฟดวยตน


เองทบาน ตงแตกลางเดอนมถนายน จนถงปลายเดอนกรกฎาคม ๒๕๔๔ น เมอเสรจแลว จงไดนามามอบถวายแกผเรยบเรยง เพอตรวจความเรยบรอยขนสดทายผเรยบเรยงดฉบบปรฟแลวเหนวา หนงสอ พทธธรรม น มหวขอแยกยอยซอยหลายชน ถาสงแกกนไปกนมา กจะเสยเวลามาก และยากทจะไดผลด ทางทดทสดคอ ผเรยบเรยงควรจะไดขอมลคอมพวเตอรมา และกาหนดแบบตวอกษรหวขอยอยซอยลงไปในแตละระดบเองตามประสงค แมวาผเรยบเรยงจะพมพดดไมเปน แตอาศยใชนวจมเอากคงสาเรจได อยางไรกด ขอมลคอมพวเตอรทมนน เปนระบบ Apple Macintosh ซงผเรยบเรยงเขาไมถง จงตดขด แตทางสานกพมพธรรมสภา ไดชวยดาเนนการแปลงเปนขอมลระบบ PC แลว พระครปลดปฎกวฒน (อนศร จนตาปโ) จดปรบขอมลและแตงแบบจนเขารปทจะพมพเปนเลมหนงสอ และสงมอบแกผเรยบเรยงเพอจดปรบเปลยนแบบตวอกษรตามความประสงคตอไปพอดเปนจงหวะทพระครรชต คณวโร นาแบบตวอกษรใหมมาถวายจานวนมาก หนงสอ พทธธรรม กาลงมปญหาเรองแบบตวอกษรสาหรบตวพน กบขอความทอางจากพระไตรปฎกและคมภรตางๆ วาจะทาใหเหนตางกนชดเจน และเหมาะสมไดอยางไร เมอไดแบบอกษรใหมชดนมา กชวยใหแกปญหานสาเรจเรยบรอยไปดวยด หนงสอ พทธธรรม ฉบบเดม ทพมพครงแรก ๒๐๖ หนา เมอพมพขอมลคอมพวเตอรระบบ Apple Macintosh เปนหนงสอขนาดเลกลงมาได ๓๐๙ หนา แปลงมาเปนขอมลคอมพวเตอรระบบ PC คราวน ครงแรกประมาณ ๓๐๒ หนา เปลยนแบบอกษรใหมและปรบชองบรรทดแลว เหลอทงหมด ๒๘๔ หนา เบองแรกตงใจไวเพยงวา จะปรบแบบตวอกษรของหวขอยอยระดบตางๆ ใหเหมาะ และแบงซอยยอหนาใหอานงายขน แตเมอเรมทาจรง งานกบานปลาย จนกระทง พทธธรรม ฉบบเดม พมพครงท ๑๐ น กลายเปนฉบบเดมทปรบปรงและเพมเตมเปนอนมาก จนรปโฉมเปลยนแปลกจากเดมไปไกลโดยสรป ความเปลยนแปลงทเกดขนแก พทธธรรม ฉบบเดม ในการพมพครงท ๑๐ ซงทาใหหนงสอแปลกจากการพมพครงกอน มดงน ก) ตงหวขอยอยแทรกเพมขนอกจานวนมาก ข) แบงซอยยอหนาใหอานสะดวกขน แปลกไปจากเดมมาก ค) ปรบแกสานวนภาษาหลายแหงใหรนขน และอธบายแทรกเสรมทวๆ ไป ง) มสวนเพมเตมตางหากออกมา ทสาคญ คอ ๑. เพมบทวาดวย “อายตนะ ๖” โดยคดมาจาก พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ แตตดใหสนเขา นามาประมาณ ๓ ใน ๕ รวม ๓๒ หนา (น.๒๖–๕๗) ๒. “บทเพมเตม: เรองเหตปจจยในปฏจจสมปบาทและกรรม” ตอทายภาค ๑ รวม ๒๑ หนา (น.๑๘๘–๒๐๘) ๓. “บทเพมเตม: ชวตทเปนอยด ดวยมการศกษาทง ๓ ททาใหพฒนาครบ ๔ (มรรคมองค ๘ สกขา ๓ ภาวนา ๔)” ตอทายภาค ๒รวม ๓๓ หนา (น.๓๔๒–๓๗๔)นอกจากสวนทเพมเปนบทตางหากแลว ยงมสวนทเขยนอธบายเพมแทรกระหวางเนอความเดมอก รวมประมาณ ๕ หนา


อกเรองหนงทคดวาจะเขยนเปนบทเพมเตมดวย คอเรอง “ความสข” แตไดตกลงระงบไวกอน เพราะหนงสอจะหนามาก เพราะบดนไดขยายจาก ๒๘๔ เปน ๓๗๕ หนาแลว แตทสาคญกวานนกคอ เวลาไดลวงเลยไปมากแลว จนผเรยบเรยงไดเปนเหตใหหนงสอเสรจไมทนมงคลวารคลายวนเกด ของคณประยร พรหมสทธ ในวนท ๑๓ สงหาคม ๒๕๔๔ นบถงขณะเขยนบนทกน ผานเลยมาเปนเวลาอกคอนเดอน จงตกลงคงไวเทานกอน เมอเรองเปนมาอยางน ความตงใจเดมทจะใหหยดเลกการพมพ พทธธรรม ฉบบเดม เพราะไดเปนสวนยอยทรวมอยใน พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความแลว กตองเปลยนไป (เคยคดจะทา พทธธรรม ฉบบยอเลกๆ ขนใหมอกเลมหนง โดยสรปจากฉบบปรบปรงและขยายความ แตยงไมมเวลาทา) บดน ไดเหนวา พทธธรรม ฉบบเดม ทปรบปรงเพมเตมน อาจเปนบพภาค หรอเปนตวเลอก ซงผทยงไมมเวลาหรอยงไมพรอมทจะอาน พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ สามารถใชศกษาหลกพระพทธศาสนาไปพลางกอน หรอขนหนงกอน จงนาจะใหมการเผยแพรไดสะดวกขน หรอใหสะดวกทสดนเปนความเปลยนแปลง ซงทาให พทธธรรม ฉบบเดม เรยกไดวา มรปโฉมใหม อนงใน พทธธรรม ฉบบเดม น มแผนผงและภาพประกอบคาอธบายอยบาง โดยเฉพาะในบทวาดวยปฏจจสมปบาท แมจะไมมาก แตกตองเขยนขนใหม ซงไดอาศยพระครรชต คณวโร และพระอภวฒน นาถวโร ชวยจดทาใหสาเรจดวยด และพระครรชต คณวโร ยงไดชวยอานปรฟใหดวยตลอดเลม ชวยใหแกไขขอมลทพมพพลาดหรอพรองหลงตาไปใหเรยบรอย จนเชอไดวาขอผดพลาดหากไมหมด กคงเหลอนอย ควรจะพอใจได ในการทางานทจะเสรจลงไดน พระครปลดปฎกวฒน (อนศร จนตาปโ) ไดทาหนาทประสานงาน และทางานดานคอมพวเตอรสวนเชอมตอในระหวาง อนลงทายทสารบญ โรงพมพสหธรรมก เปนผรเรมพมพขอมลคอมพวเตอรจากหนงสอเดมไวใหทงเลม และสานกพมพธรรมสภาทรบงานพมพคราวน ไดชวยดาเนนการแปลงขอมลมาสระบบ PC ชวยเปนฐานใหงานกาวมาไดจนเสรจเปนเลมหนงสอ ขออนโมทนาทกทาน และขอทกทานจงมปตในธรรมทวกน พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต) ๗ กนยายน ๒๕๔๔ ค. อกษรยอชอคมภร เรยงตามอกขรวธแหงมคธภาษา


อง.อ. องคตตรนกาย อฏกถา ข.อป. ขททกนกาย อปทาน (มโนรถปรณ) ข.อต. ขททกนกาย อตวตตก อง.อฏก. องคตตรนกาย อฏกนปาต ข.อ. ขททกนกาย อทาน อง.เอก. องคตตรนกาย เอกนปาต ข.ข. ขททกนกาย ขททกปา อง.เอกาทสก. องคตตรนกาย เอกาทสกนปาต ข.จรยา. ขททกนกาย จรยาปฏก อง.จตกก. องคตตรนกาย จตกกนปาต ข.จ. ขททกนกาย จฬนทเทส อง.ฉกก. องคตตรนกาย ฉกกนปาต ข.ชา. ขททกนกาย ชาตก อง.ตก. องคตตรนกาย ตกนปาต ข.เถร. ขททกนกาย เถรคาถา อง.ทสก. องคตตรนกาย ทสกนปาต ข.เถร. ขททกนกาย เถรคาถา อง.ทก. องคตตรนกาย ทกนปาต ข.ธ. ขททกนกาย ธมมปท อง.นวก.องคตตรนกาย นวกนปาต ข.ปฏ. ขททกนกาย ปฏสมภทามคค อง.ปจก. องคตตรนกาย ปจกนปาต ข.เปต. ขททกนกาย เปตวตถ อง.สตตก. องคตตรนกาย สตตกนปาต ข.พทธ. ขททกนกาย พทธวส อป.อ. อปทาน อฏกถา ข.ม.,ข.มหา. ขททกนกาย มหานทเทส (วสทธชนวลาสน) ข.วมาน. ขททกนกาย วมานวตถ อภ.ก. อภธมมปฏก กถาวตถ ข.ส. ขททกนกาย สตตนปาต อภ.ธา. อภธมมปฏก ธาตกถา ขททก.อ. ขททกปา อฏกถา อภ.ป. อภธมมปฏก ปฏาน (ปรมตถโชตกา) อภ.ป. อภธมมปฏก ปคคลปตต จรยา.อ. จรยาปฏก อฏกถา อภ.ยมก. อภธมมปฏก ยมก (ปรมตถทปน) อภ.ว. อภธมมปฏก วภงค ชา.อ. ชาตกฏกถา อภ.ส. อภธมมปฏก ธมมสงคณ เถร.อ. เถรคาถา อฏกถา อต.อ. อตวตตก อฏกถา (ปรมตถทปน) (ปรมตถทปน) เถร.อ. เถรคาถา อฏกถา อ.อ. อทาน อฏกถา (ปรมตถทปน) (ปรมตถทปน) ท.อ. ทฆนกาย อฏกถา วนย.อ. วนย อฏกถา (สมงคลวลาสน) (สมนตปาสาทกา) ท.ปา. ทฆนกาย ปาฏกวคค วนย.ฏกา วนยฏกถา ฏกา


ท.ม. ทฆนกาย มหาวคค (สารตถทปน) ท.ส. ทฆนกาย สลกขนธวคค วภงค.อ. วภงค อฏกถา ธ.อ. ธมมปทฏกถา (สมโมหวโนทน) นท.อ. นทเทส อฏกถา วมาน.อ. วมานวตถ อฏกถา (สทธมมปชโชตกา) (ปรมตถทปน) ปจ.อ. ปจปกรณ อฏกถา วสทธ. วสทธมคค (ปรมตถทปน) วสทธ.ฏกา วสทธมคค มหาฏกา ปฏส.อ. ปฏสมภทามคค อฏกถา (ปรมตถมชสา) (สทธมมปกาสน) สงคณ อ. ธมมสงคณ อฏกถา เปต.อ. เปตวตถ อฏกถา (อฏสาลน) (ปรมตถทปน) สงคห. อภธมมตถสงคห พทธ.อ. พทธวส อฏกถา สงคห.ฏกา อภธมมตถสงคห ฏกา (มธรตถวลาสน) (อภธมมตถวภาวน) ม.อ. มชฌมนกาย อฏกถา ส.อ. สยตตนกาย อฏกถา (ปปจสทน) (สารตถปกาสน) ม.อ. มชฌมนกาย อปรปณณาสก ส.ข. สยตตนกาย ขนธวารวคค ม.ม. มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก ส.น. สยตตนกาย นทานวคค ม.ม. มชฌมนกาย มลปณณาสก ส.ม. สยตตนกาย มหาวารวคค มงคล. มงคลตถทปน ส.ส. สยตตนกาย สคาถวคค มลนท. มลนทปหา ส.สฬ. สยตตนกาย สฬายตนวคค วนย. วนยปฏก สตต.อ. สตตนปาต อฏกถา (ปรมตถโชตกา) ง. ---------------------- พทธธรรม หรอ กฎธรรมชาตและคณคาสาหรบชวต _______________________________________________________________


ความนา สงทควรเขาใจกอน พระพทธศาสนานน เมอมองในทศนะของคนสมยใหม มกเกดปญหาขนบอยๆ วาเปนศาสนา (religion) หรอเปนปรชญา (philosophy) หรอวาเปนเพยงวธครองชวตแบบหนง (a way of life) เมอปญหาเชนนเกดขนแลว กเปนเหตใหตองถกเถยงหรอแสดงเหตผล ทาใหเรองยดยาวออกไป อกทงมตในเรองนกแตกตางไมลงเปนแบบเดยวกน ทาใหเปนเรองฟนเฝอ ไมมทสนสด ในทน แมจะเขยนเรองพทธธรรมไวในหมวดปรชญากจะไมพจารณาปญหานเลย มงแสดงแตในขอบเขตวา พทธธรรมสอนวาอยางไร มเนอหาอยางไรเทานน สวนทวาพทธธรรมจะเปนปรชญาหรอไม ใหเปนเรองของปรชญาเองทจะมขอบเขตครอบคลมหรอสามารถตความใหครอบคลมถงพทธธรรมไดหรอไม โดยทวาพทธธรรม กคอพทธธรรม และยงคงเปนพทธธรรมอยนนเอง มขอจากดเพยงอยางเดยววา หลกการหรอคาสอนใดกตาม ทเปนเพยงการคดคนหาเหตผลในเรองความจรงเพอสนองความตองการทางปญญา โดยมไดมงและแสดงแนวทางสาหรบประพฤตปฏบตในชวตจรง อนนน ใหถอวา ไมใชพระพทธศาสนา เฉพาะอยางทถอวาเปนคาสอนเดมแทของพระพทธเจา ซงในทนเรยกวาพทธธรรม การประมวลคาสอนในพระพทธศาสนามาวางเปนขอสรปลงวา พทธธรรมทพระพทธเจาทรงสอนและทรงมงหมายแทจรง เปนอยางไรนน เปนเรองยาก แมจะยกขอความในคมภรซงถอกนวาเปนพทธพจนมาอาง เพราะคาสอนในคมภรมปรมาณมากมาย มแงดานระดบความลกซงตางๆ กน และขนตอการตความของบคคล โดยใชสตปญญาและความสจรตใจหรอไมเพยงไรดวย ในบางกรณ ผถอความเหนตางกนสองฝาย อาจยกขอความในคมภรมาสนบสนนความคดเหนของตนไดดวยกนทงค การวนจฉยความจรงจงขนตอความแมนยาในการจบสาระสาคญ และความกลมกลนสอดคลองแหงหลกการและหลกฐานทแสดงทงหมดโดยหนวยรวมเปนขอสาคญ แมกระนน เรองทแสดงและหลกฐานตางๆ กมกไมกวางขวางครอบคลมพอ จงหนไมพนจากอทธพลความเหนและความเขาใจพนฐานตอพทธธรรมของบคคลผแสดงนน ในเรองน เหนวายงมองคประกอบอกอยางหนงทควรนามาเปนเครองวนจฉยดวย คอ ความเปนไปในพระชนมชพ และพระปฏปทาขององคสมเดจพระบรมศาสดา ผเปนแหลงหรอทมาของคาสอนเอง บคลกและสงทผสอนไดกระทา อาจชวยแสดงความประสงคทแทจรงของผสอนไดดกวาคาสอนเฉพาะแหงๆ ในคมภร หรออยางนอยกเปนเครองประกอบความเขาใจใหชดเจนยงขน ถงหากจะมผตงวา องคประกอบขอนกไดจากคมภรตางๆ เชนเดยวกบคาสอน และขนตอการตความไดเหมอนกน แมกระนน กยงตองยอมรบอยนนเองวา เปนเครองประกอบการพจารณาทมประโยชนมาก จากหลกฐานตางๆ ทางฝายคมภรและประวตศาสตร พอจะวาดภาพเหตการณและสภาพสงคมครงพทธกาลไดคราวๆ ดงน พระพทธเจาเสดจอบตในชมพทวป เมอประมาณ ๒,๖๐๐ ปลวงมาแลว ทรงประสตในวรรณะกษตรย พระนามเดมวา เจาชายสทธตถะ เปนโอรสของพระเจาสทโธทนะผครองแควนศากยะ ซงตงอยทางดานตะวนออกเฉยงเหนอของชมพทวป ตดเชงเขาหมาลย ในฐานะโอรสกษตรยและเปนความหวงของราช


ตระกล พระองคจงไดรบการปรนเปรอดวยโลกยสขตางๆ อยางเพยบพรอม และไดทรงเสวยความสขอยเชนนเปนเวลานานถง ๒๙ ป ทรงมทงพระชายาและพระโอรส ครงนน ในทางการเมอง รฐบางรฐทปกครองแบบราชาธปไตยกาลงเรองอานาจขน และกาลงพยายามทาสงครามแผขยายอานาจและอาณาเขตออกไป รฐหลายรฐ โดยเฉพาะทปกครองแบบสามคคธรรม (หรอแบบสาธารณรฐ) กาลงเสอมอานาจลงไปเรอยๆ บางรฐกถกปราบรวมเขาในรฐอนแลว บางรฐทยงเขมแขงกอยในสภาพตงเครยด สงครามอาจเกดขนเมอใดกได แมรฐใหญทเรองอานาจ กมการขดแยงรบพงกนบอยๆ ในทางเศรษฐกจ การคาขายกาลงขยายตวกวางขวางขน เกดคนประเภทหนงมอทธพลมากขนในสงคม คอ พวกเศรษฐ ซงมสทธ มเกยรตยศและอทธพลมากขนแมในราชสานก ในทางสงคม คนแบงออกเปน ๔ วรรณะตามหลกคาสอนของศาสนาพราหมณ มสทธ เกยรต ฐานะทางสงคม และอาชพการงาน แตกตางกนไปตามวรรณะของตนๆ แมนกประวตศาสตรฝายฮนดจะวาการถอวรรณะในยคนนยงไมเครงครดนก แตอยางนอยคนวรรณะศทร กไมมสทธทจะฟง หรอกลาวความในพระเวทอนเปนคมภรศกดสทธของพราหมณได ทงมกาหนดโทษไว (เทาททราบจากมานวธรรมศาสตรตอมา ถงกบใหผารางกายเปน ๒ ซก) และคนจณฑาลหรอพวกนอกวรรณะกไมมสทธไดรบการศกษาเลย การกาหนดวรรณะกใชชาตกาเนดเปนเครองแบงแยก โดยเฉพาะพวกพราหมณพยายามยกตนขน ถอตววาเปนวรรณะสงสด สวนในทางศาสนา พวกพราหมณเหลานน ซงเปนผรกษาศาสนาพราหมณสบตอกนมา กไดพฒนาคาสอนในดานลทธพธกรรมตางๆ ใหลกลบซบซอนใหญโตโออาขน พรอมกบทไรเหตผลลงโดยลาดบ การททาดงน มใชเพยงเพอวตถประสงคทางศาสนาเทานน แตมงสนองความตองการของผมอานาจ ทจะแสดงถงเกยรตยศความยงใหญของตนประการหนง และดวยมงหวงผลประโยชนตอบแทนทจะพงไดจากผมอานาจเหลานนอยางหนง พธกรรมเหลานลวนชกจงใหคนเหนแกประโยชนสวนตวมากขน เพราะหวงผลตอบแทนเปนทรพยสมบตและกามสขตางๆ พรอมกนน กกอความเดอดรอนแกคนชนตา พวกทาสกรรมกรทตองทางานหนก และการทารณตอสตวดวยการฆาบชายญครงละเปนจานวนมากๆ ในเวลาเดยวกนน พราหมณจานวนหนงไดคดวาพธกรรมตางๆ ไมสามารถทาใหตนประสบชวตนรนดรได จงไดเรมคดเอาจรงเอาจงกบปญหาเรองชวตนรนดร และหนทางทจะนาไปสสภาวะเชนนน ถงกบยอมปลกตวออกจากสงคมไปคดคนแสวงคาตอบอาศยความวเวกอยในปา และคาสอนของศาสนาพราหมณในยคน ซงเรยกวา ยคอปนษท กมความขดแยงกนเองมาก บางสวนอธบายเพมเตมเรองพธกรรมตางๆ บางสวนกลบประณามพธกรรมเหลานน และในเรองชวตนรนดรกมความเหนตางๆ กน มคาสอนเรองอาตมนแบบตางๆ ทขดกน จนถงขนสดทายทวา อาตมน คอพรหมน เปนทมาและแทรกซมอยในทกสงทกอยาง มภาวะทอธบายไมไดอยางทเรยกวา “เนต เนต” (ไมใชนน ไมใชนน) เปนจดหมายสงสดของการบาเพญเพยรทางศาสนา และพยายามแสดงความหมายโตตอบปญหาเกยวกบเรองสภาพของภาวะเชนน พรอมกบทหวงแหนความรเหลานไวในหมพวกตน


พรอมกนนน นกบวชอกพวกหนง ซงเบอหนายตอความไรสาระแหงชวตในโลกน กไดไปบาเพญเพยรแบบตางๆ ตามวธการของพวกตนๆ ดวยหวงวาจะไดพบชวตอมตะหรอผลสาเรจอนวเศษอศจรรยตางๆ ทตนหวง บางกบาเพญตบะ ทรมานตนดวยประการตางๆ ตงตนแตอดอาหารไปจนถงการทรมานรางกายแบบแปลกๆ ทคนธรรมดาคดไมถงวาจะเปนไปได บางกบาเพญสมาธจนถงกลาววาทาปาฏหารยไดตางๆ บางกสามารถบาเพญฌานจนไดถงรปสมาบต อรปสมาบต อกดานหนง นกบวชประเภททเรยกวาสมณะอกหลายหมหลายพวก ซงไดสละเหยาเรอนออกบวชแสวงหาจดหมายชวตเชนเดยวกน กไดเรรอนทองเทยวไปในบานเมองตางๆ ถกเถยงถามปญหากนบาง ตงตนเปนศาสดาแสดงทศนะของตนตางๆ กนหลายแบบหลายอยาง จนปรากฏวา เกดมลทธตางๆ ขนเปนอนมาก เฉพาะทเดนๆ ซงปรากฏในคมภรพทธศาสนา ถง ๖ ลทธ สภาพเชนน จะสรปสนๆ คงไดความวา ยคนน คนพวกหนงกาลงรงเรองขนดวยอานาจ รารวยดวยทรพยสมบต และเพลดเพลนมวเมาอยกบการแสวงหาความสขทางวตถ พรอมกบทคนหลายพวกกมฐานะและความเปนอยดอยลงๆ ไป ไมคอยไดรบความเหลยวแล สวนคนอกพวกหนง กปลกตวออกไปเสยจากสงคมทเดยว ไปมงมนคนหาความจรงในทางปรชญา โดยมไดใสใจสภาพสงคมเชนเดยวกน เจาชายสทธตถะ ทรงไดรบการบารงบาเรอดวยโลกยสขอยเปนเวลานานถง ๒๙ ป และมใชเพยงปรนปรอเอาใจเทานน ยงไดทรงถกปดกนไมใหพบเหนสภาพความเปนอยทระคนดวยความทกขของสามญชนทงหลายดวย แตสภาพเชนนไมสามารถถกปดบงจากพระองคไดเรอยไป ปญหาเรองความทกขความเดอดรอนตางๆ ของมนษย อนรวมเดนอยทความแก เจบ และตาย เปนสงททาใหพระองคตองครนคดแกไข ปญหาน คดสะทอนออกไปในวงกวางใหเหนสภาพสงคม ทคนพวกหนงไดเปรยบกวา กแสวงหาแตโอกาสทจะหาความสมบรณพนสขใสตนแขงขนแยงชงเบยดเบยนกน หมกมนมวเมาอยในความสขเหลานน ไมตองคดถงความทกขยากเดอดรอนของใครๆ ดารงชวตอยอยางทาสของวตถยามสขกละเมอมวเมาอยในความคบแคบของจตใจ ถงคราวถกความทกขเขาครอบงากลมหลงไรสตเหยวแหงคบแคนเกนสมควร แลวกแกเจบตายไปอยางไรสาระ ฝายคนทเสยเปรยบ ไมมโอกาส ถกบบคนกดขอยอยางคบแคน แลวกแกเจบตายไปโดยไรความหมาย เจาชายสทธตถะทรงมองเหนสภาพเชนนแลว ทรงเบอหนายในสภาพความเปนอยของพระองค มองเหนความสขความปรนเปรอเหลานนเปนของไรสาระ ทรงคดหาทางแกไขจะใหมความสขทมนคง เปนแกนสาร ทรงคดแกปญหานไมตก และสภาพความเปนอยของพระองคทามกลางความเยายวนสบสนวนวายเชนนน ไมอานวยแกการใชความคดทไดผล ในทสด ทรงมองเหนภาพพวกสมณะ ซงเปนผไดปลกตวจากสงคมไปคนควาหาความจรงตางๆ โดยมความเปนอยงายๆ ปราศจากกงวล และสะดวกในการแสวงหาความรและคดหาเหตผล สภาพความเปนอยแบบ


นนาจะชวยพระองคใหแกปญหานได และบางทสมณะพวกนน ทไปคดคนหาความจรงกนตางๆ บางคนอาจมอะไรบางอยางทพระองคจะเรยนรไดบาง เมอถงขนน เจาชายสทธตถะจงเสดจออกบรรพชาอยางพวกสมณะทมอยแลวในสมยนน พระองคไดเสดจจารกไปศกษาหาความรเทาทพวกนกบวชสมยนนจะรและปฏบตกน ทรงศกษาทงวธการแบบโยคะ ทรงบาเพญสมาธจนไดฌานสมาบต ถงอรปสมาบตชนสงสด ทรงแสดงอทธปาฏหารยไดอยางเชยวชาญยง และทรงบาเพญตบะทรมานพระองคจนแทบสนพระชนม ในทสดกทรงตดสนไดวา วธการของพวกนกบวชเหลานทงหมด ไมสามารถแกปญหาดงทพระองคทรงประสงคได เมอเทยบกบชวตของพระองคกอนเสดจออกบรรพชาแลว กนบวาเปนการดารงชวตอยางเอยงสดทง สองฝาย จงทรงหนมาดาเนนการคดคนของพระองคเองตอมา จนในทสดไดตรสร ธรรมทพระองคทรงคนพบน ตอมาเมอทรงนาไปแสดงใหผอนฟง ทรงเรยกวา “มชเฌนธรรมเทศนา” หรอ หลกธรรมสายกลาง และทรง เรยกขอปฏบตอนเปนระบบทพระองคทรงจดวางขนวา “มชฌมาปฏปทา” หรอ ทางสายกลาง จากความทอนน จะมองเหนทศนะตามแนวพทธธรรมวา การดารงชวตอยในสงคมอยางลมหลงหมกมนปลอยตวไปเปนทาสตามกระแสกเลส กด การหลกหนออกไปโดยสนเชง ไมเกยวของรบผดชอบอยางใดตอสงคม อยอยางทรมานตนกด นบวาเปนขอปฏบตทผดเอยงสดดวยกนทงสองอยางไมสามารถใหมนษยดารงชวตอยางมความหมายแทจรงได เมอตรสรแลวเชนน พระองคจงเสดจกลบคนมาทรงเรมตนงานสงสอนพทธธรรมเพอประโยชนแกสงคมของชาวโลกอยางหนกแนนจรงจงและทรงดาเนนงานนจนตลอด ๔๕ ป แหงพระชนมชพระยะหลง แมไมพจารณาเหตผลดานอน มองเฉพาะในแงสงคมอยางเดยว กจะเหนวา พทธกจทพระพทธเจาทรงบาเพญเพอประโยชนสขแกสงคมสมยนนจะสาเรจผลดทสดกดวยการทางานในบรรพชตเพศเทานน พระองคจงไดทรงชกจงคนชนสงจานวนมากใหละความมงมศรสข ออกบวช ศกษา และเขาถงธรรมททรงสอนแลว รวมทางานอยางเสยสละอทศตนเพอประโยชนสขของประชาชน ดวยการจารกไปเขาถงคนทกชนวรรณะ และทกถนทจะไปถงได ทาใหบาเพญประโยชนไดอยางกวางขวาง อกประการหนง คณะสงฆเองกเปนแหลงแกปญหาสงคมไดอยางสาคญ เชนในขอวา ทกคน ไมวาจะเกดในวรรณะใด เมอบวชแลวกมสทธเสมอกนทงสน สวนเศรษฐ คฤหบด ผยงไมพรอมทจะเสยสละไดเตมท กใหคงครองเรอนอยเปนอบาสก คอยชวยใหกาลงแกคณะสงฆในการบาเพญกรณยกจของทาน และนาทรพยสมบตของตนออกบาเพญประโยชนสงเคราะหประชาชนไปดวยพรอมกน การบาเพญกรณยกจ ทงของพระพทธเจาและของพระสาวก มวตถประสงคและขอบเขตกวางขวางเพยงใด จะเหนไดจากพทธพจน แตครงแรกททรงสงสาวกออกประกาศพระศาสนาวา ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงจารกไป เพอประโยชนและความสขของชนเปนอนมาก เพออนเคราะหชาวโลก เพอประโยชนเกอกลและความสขแกทวยเทพและมนษยทงหลาย


พทธธรรมนนมขอบเขตในทางสงคมทจะใหใชไดและเปนประโยชนแกบคคลประเภทใดบาง พงเหนไดจากพทธพจนในปาสาทกสตร ซงสรปความไดวา พรหมจรรย (คอพระศาสนา) จะชอวาสาเรจผลแพรหลายกวางขวางเปนประโยชนแกชนเปนอนมาก เปนปกแผน ถงขนทวา เทวดาและมนษยประกาศไวดแลว ตอเมอมองคประกอบตอไปนครบถวน คอ ๑. องคพระศาสดา เปนเถระ รตตญ ลวงกาลผานวยมาโดยลาดบ ๒. มภกษสาวก ทเปนเถระ มความรเชยวชาญ ไดรบการฝกฝนอบรม อยางด แกลวกลาอาจหาญ บรรลธรรมอนเกษมจากโยคะ สามารถแสดงธรรมใหเหนผลจรงจง การาบปรปวาท (ลทธทขด แยง วาทะฝายอน หรอคาสอนนอกรตผดเพยน) ทเกดขน ให สาเรจเรยบรอยโดยถกตองตามหลกธรรม และมภกษสาวกชน ปนกลาง และชนนวกะ ทมความสามารถเชนเดยวกนนน ๓. มภกษณสาวกา ชนเถร ชนปนกลาง และชนนวกะ ทมความ สามารถเชนเดยวกนนน ๔. มอบาสก ทงประเภทพรหมจาร และประเภทครองเรอนเสวย กามสข ซงมความสามารถเชนเดยวกนนน ๕. มอบาสกา ทงประเภทพรหมจารน และประเภทครองเรอนเสวย กามสข ซงมความสามารถเชนเดยวกนนน เพยงแตขาดอบาสกาประเภทครองเรอนเสยอยางเดยว พรหมจรรย กยงไมชอวาเจรญบรบรณเปนปกแผนด ความตอนนแสดงวา พทธธรรมเปนคาสอนทมงสาหรบคนทกประเภท ทงบรรพชต และคฤหสถ คอ ครอบคลมสงคมทงหมด และลกษณะทวไปของพทธธรรมนน สรปได ๒ อยาง คอ ๑. แสดงหลกความจรงสายกลาง ทเรยกวา “มชเฌนธรรม” หรอ เรยกเตมวา “มชเฌนธรรมเทศนา” วาดวยความจรงตามแนว ของเหตผลบรสทธตามกระบวนการของธรรมชาต นามาแสดง เพอประโยชนทางปฏบตในชวตจรงเทานน ไมสงเสรมความ พยายาม ทจะเขาถงสจธรรมดวยวธถกเถยงสรางทฤษฎตางๆ ขนแลวยดมน ปกปองทฤษฎนนๆ ดวยการเกงความจรงทาง ปรชญา ๒. แสดงขอปฏบตสายกลาง ทเรยกวา “มชฌมาปฏปทา” อนเปน หลกการครองชวตของผฝกอบรมตน ผรเทาทนชวต ไมหลงงม


งาย มงผลสาเรจคอความสข สะอาด สวาง สงบ เปนอสระ ท สามารถมองเหนไดตงแตในชวตน ในทางปฏบต ความเปนสาย กลางน เปนไปโดยสมพนธกบองคประกอบอนๆ เชน สภาพชวต ของบรรพชต หรอ คฤหสถ เปนตน การสงสอนธรรมของพระพทธเจา ทรงมงผลในทางปฏบต ใหทกคนจดการกบชวตทเปนอยจรงๆ ในโลกน และเรมแตบดน ความรในหลกทเรยกวา มชเฌนธรรมเทศนา กด การประพฤตตามมรรคาทเรยกวา มชฌมาปฏปทา กด เปนสงททกคน ไมวาจะอยในสภาพและระดบชวตอยางใด สามารถเขาใจและนามาใชใหเปนประโยชนไดตามสมควรแกสภาพและระดบชวตนนๆ ถาความหวงใยในเรองชวตหลงจากโลกนมอย กจงทาชวตแบบทตองการนนใหเกดมเปนจรงเปนจงแนนอนขนมาเสยในชวตนทเดยว จนมนใจในตนเองโดยไมตองกงวลหวงใยในโลกหนานนเลย ทกคนมสทธเทาเทยมกนโดยธรรมชาต ทจะเขาถงผลสาเรจเหลาน แมวาความสามารถจะตางกน ทกคนจงควรไดรบโอกาสเทาเทยมกนทจะสรางผลสาเรจนนตามความสามารถของตน และความสามารถนน กเปนสงทปรบเปลยนเพมพนได จงควรใหทกคนมโอกาสทจะพฒนาความสามารถของตนอยางดทสด และแมวาผลสาเรจทแทจรง ทกคนจะตองทาดวยตวเอง โดยตระหนกในความรบผดชอบของตน ทจะตองขวนขวายพากเพยรอยางเตมท แตทกคนกเปนอปกรณในการชวยตนเองของคนอนได ดงนนหลกอปปมาทธรรม และหลกความมกลยาณมตร จงเปนหลกธรรมทเดน และเปนขอทเนนหนกทงสองอยาง ในฐานะความรบผดชอบตอตนเองฝายหนง กบปจจยภายนอกทจะชวยเสรมอกฝายหนง หากยกเอาผลงานและพระจรยาของพระพทธเจาขนมาเปนหลกพจารณา จะมองเหนแนวทางการบาเพญพทธกจทสาคญหลายอยาง เชน ทรงพยายามลมลางความเชอถองมงายในเรองพธกรรมอนเหลวไหล ตางๆ โดยเฉพาะการบชายญ ดวยการสอนยาถงผลเสยหายและความไรผลของพธกรรมเหลานน ทงนเพราะยญพธเหลานน ทาใหคนมวแตคดหวงพงเหตปจจยภายนอก อยางหนง ทาใหคนกระหายทะยานและคดหมกหมนในผลประโยชนทางวตถเพมพนความเหนแกตน ไมคานงถงความทกขยากเดอดรอนของเพอนมนษยและสตว อยางหนง ทาใหคนคดหวงแตเรองอนาคต จนไมคดปรบปรงปจจบน อยางหนง แลวทรงสอนยาหลกแหง “ทาน” คอการใหเสยสละแบงปนและสงเคราะหกนในสงคม สงตอไปททรงพยายามสอนหกลาง คอระบบความเชอถอเรองวรรณะ ทนาเอาชาตกาเนดมาเปนขดขนจากดสทธและโอกาสทงในทางสงคมและทางจตใจของมนษย ทรงตง “สงฆะ” คอชมชนแหงสงฆ ทเปดรบคนจากทกวรรณะใหเขาสความเสมอภาคกน เหมอนทะเลทรบนาจากแมนาทกสายกลมกลนเขาเปนอนเดยวกน ทาใหเกดสถาบนวด ซงตอมาไดกลายเปนศนยกลางเผยแพรวฒนธรรมและการศกษาทสาคญยง จนศาสนาฮนดตองนาไปจดตงขนบางในศาสนาของตน เมอหลงพทธกาลแลวราว ๑,๔๐๐ หรอ ๑,๗๐๐ ป


ทรงใหสทธแกสตรทจะไดรบประโยชนจากพทธธรรม เขาถงจดหมายสงสดทพทธธรรมจะใหเขาถงได เชนเดยวกบบรษ แมวาการใหสทธน จะตองทรงกระทาดวยความระมดระวงอยางยง ทจะเตรยมการวางรปให สภาพการไดสทธของสตรนดารงอยดวยดในสภาพสงคมสมยนน เพราะสทธของสตรในการศกษาอบรมทางจตใจ ไดถกศาสนาพระเวทคอยๆ จากดแคบลงมาจนปดตายแลวในสมยนน ประการตอไป ทรงสงสอนพทธธรรมดวยภาษาสามญทประชาชนใชเพอใหคนทกชน ทกระดบการศกษา ไดรบประโยชนจากธรรมนทวถง ตรงขามกบศาสนาพราหมณทยดความศกดสทธของคมภรพระเวท และจากดความรชนสงไวในวงแคบของพวกตนดวยวธการตางๆ โดยเฉพาะดวยการใชภาษาเดมของสนสกฤต ซงรจากดในหมพวกตน เปนสอถายทอดและรกษาคมภร แมตอมาจะมผขออนญาตพระพทธเจาใหยกพทธพจนขนสภาษาพระเวท พระองคกไมทรงอนญาต ทรงยนยนใหใชภาษาของประชาชนตามเดม ประการตอไป ทรงปฏเสธโดยสนเชงทจะทาเวลาใหสญเสยไปกบการถกเถยงปญหาทเกยวกบการเกงความจรงทางปรชญา ซงไมอาจนามาพสจนใหเหนไดดวยวธแสดงเหตผลทางคาพด ถาใครถามปญหาเชนน พระองคจะทรงยบยงเสย แลวดงผนนกลบมาสปญหาเกยวกบเรองทเขาจะตองเกยวของและปฏบตไดในชวตจรงโดยทนท สงทจะพงรไดดวยคาพด ทรงแนะนาดวยคาพด สงทจะพงรดวยการเหน ทรงใหเขาด มใชใหดสงทจะตองเหนดวยคาพด ทงน ทรงสอนพทธธรรมโดยปรยายตางๆ เปนอนมาก มคาสอนหลายระดบ ทงสาหรบผครองเรอน ผดารงชวตอยในสงคม และผสละเรอนแลว ทงคาสอนเพอประโยชนทางวตถ และเพอประโยชนลกซงทางจตใจ เพอใหทกคนไดรบประโยชนจากพทธธรรมทวถงกน พทธกจทกลาวมาน เปนเครองยนยนขอสรปความเขาใจเกยวกบพทธธรรมทพดมาแลวขางตน การทไดประสตและทรงเตบโตมาทามกลางวฒนธรรมแบบพราหมณ และความเชอถอตามลทธตางๆ ของพวกสมณะสมยนน ทาใหพระองคตองทรงเกยวของและคนกบถอยคาตามทมใชกนในลทธความเชอถอเหลานน จงเปนธรรมดาทจะตองทรงใชถอยคาเหลานนในการสอสารทวไป แตเมอทรงมคาสอนใหมใหแกสงคม ปญหากเกดขนวาจะทรงปฏบตตอถอยคาเหลานนอยางไร ปรากฏวา พระองคทรงมวธปฏบตตอถอยคาทางศาสนาเหลาน เปนทนาสงเกตอยางหนง คอ ไมทรงนยมหกลางความเชอถอเดมในรปถอยคาทใช ถาถอยคานนๆ มความหมายของศพทในทางทดงาม ทรงหกลางเฉพาะตวความเชอถอผดทแฝงอยกบความหมายของถอยคาเหลานน กลาวคอ ไมทรงขดแยงดวยวธรนแรง แตทรงนาคนเขาสปญญาดวยเมตตากรณา ใหเขาเกดความรเขาใจอยางใหม มองเหนความจรง จากถอยคาทเขาเคยเขาใจอยางอน โดยนยน พระองคจงทรงนาคาบญญตทใชกนอยในศาสนาเดมมาใชในความหมายใหมตามแนวของพทธธรรมโดยเฉพาะบาง ทรงสรางคณคาใหมใหแกถอยคาทใชอยเดมบาง เชน ใช “พรหม” เปนชอของสตวโลก


ทเกดตายประเภทหนงบาง หมายถงบดามารดาบาง ทรงเปลยนความเชอถอเรองกราบไหวทศ ๖ ในธรรมชาต มาเปนการปฏบตหนาทและรกษาความสมพนธรปตางๆ ในสงคม เปลยนความหมายของการบชาไฟศกดสทธ สาหรบยญพธ ๓ อยางของพราหมณมาเปนความรบผดชอบทางสงคมตอบคคล ๓ ประเภท เปลยนการตดสนความเปนพราหมณและอารยะโดยชาตกาเนด มาเปนตดสนดวยการประพฤตปฏบต บางครงทรงสอนใหดงความหมายบางสวนในคาสอนของศาสนาเดมมาใชแตในทางทดงามและเปนประโยชน คาสอนใดในศาสนาเดมถกตองดงาม กทรงรบรอง โดยถอความถกตองดงามเปนของสากลโดยธรรมชาต ในกรณทหลกความประพฤตปฏบตในศาสนาเดมมความหมายหลายอยาง ทรงชแจงวาแงใดถก แงใดผด ทรงยอมรบและใหประพฤตปฏบตแตในแงทดงามถกตอง บางครงทรงสอนวา ความประพฤตปฏบตทผดพลาดเสยหายบางอยางของศาสนาเดมสมยนน เปนความเสอมโทรมทเกดขนในศาสนานนเอง ซงในครงดงเดมทเดยว คาสอนของศาสนานนกดงามถกตอง และทรงสอนใหรวา คาสอนเดมทดของศาสนานนเปนอยางไร ตวอยางในขอน มเรอง ตบะ การบชายญ หลกการสงเคราะหประชาชนของนกปกครอง และเรอง พราหมณธรรม เปนตน ขอความทกลาวมาน นอกจากจะแสดงใหเหนความใจกวางของพทธธรรม และการทพระพทธเจาทรงตงพระทยสอนแตความจรงและความดงามถกตองทเปนกลางๆ แลว ยงเปนเรองสาหรบเตอนใหรจกแยกความหมายของคาบญญตทางศาสนาทใชในพทธธรรม กบทใชในศาสนาอนๆ ดวย อนง เมอสนยคขององคพระศาสดาแลว เวลาลวงไป และคาสอนแผไปในถนตางๆ ความเขาใจในพทธธรรมกแปรไปจากเดมและแตกตางกนไปหลายอยาง เพราะผถายทอดสบตอมพนความรการศกษาอบรมสตปญญาแตกตางกน ตความหมายพทธธรรมแผกกนไปบาง นาเอาความรความเชอถอเดมจากลทธศาสนาอนเขามาผสมแทรกแซงบาง อทธพลศาสนาและวฒนธรรมในทองถนเขาผสมผสานบาง คาสอนบางแงเดนขน บางแงเลอนลางลง เพราะการยาและเลยงความสนใจตามความโนมเอยงและความถนดของผรกษาคาสอนบาง ทาใหเกดการแตกแยกออกเปนนกายตางๆ เชน ทแยกเปนเถรวาท กบมหายาน ตลอดจนนกายยอยๆ ในสองนกายใหญนน พระพทธศาสนาเถรวาทนน เปนทยอมรบของนกปราชญทางพระพทธศาสนาทวโลก วาเปนนกายทรกษาแบบแผนและคาสอนดงเดมไวไดแมนยาแมแตปราชญฝายมหายานยคปจจบนกเหนความสาคญน ดงทในประเทศญปนไดถอลงกนทวไปวา การทจะศกษาพระพทธศาสนามหายานใหทวตลอด ตองศกษาพระพทธศาสนาแบบดงเดม (คอเถรวาท) ดวย เพราะมพระสตรบาลทเปนรากฐานของพระพทธศาสนา พระสตรของมหายานเพยงแตอธบายสาระทบรรยายไวโดยยอในพระสตรบาล ใหละเอยดกวางขวางออกไป แมกระนนกตาม ในพระพทธศาสนาเถรวาทเอง เนอความบางแหงในพระคมภร ทเปนสวนเพมเขาในสมยตอมา ไดระบกาลเวลาไวชดเจน กมไมไดระบไว กม ถงจะรกนวาอยในระยะแรกๆ กอนยคอรรถกถา กยงเปนปญหาทคนรนปจจบนนามาถกเถยงคดคนหาความชดเจนแนนอน


เนองจากพระพทธศาสนาเนนการใชปญญา การปฏบตใหถกตองจงขนตอการศกษา และคมภรพระพทธศาสนา แมนบเพยงพระไตรปฎกบาล ทเปนแหลงแหงพทธพจน กใหญโตมเนอหามากมาย ยากทจะศกษาใหทวถง ยงในบางยคบางสมย พทธศาสนกชนยงเหนหางจากการศกษาหลกธรรมอกดวย ความรความเขาใจทประชาชนสวนมากเชอถอและปฏบต จงอาศยเพยงการฟงบอกเลาและทาตามๆ กนมา เมอกาลเวลาลวงผานไปนานๆ ความคลาดเคลอนกมมากขนและชดเจนยงขน จนกระทงบางกรณถงกบเสมอนเปนตรงขามกบคาสอนเดม หรอเกอบจะกลายไปเปนลทธอนทคาสอนเดมคดคานไปแลวกม ยกตวอยางในประเทศไทยน เมอพดถงคาวา “กรรม” ความเขาใจของคนทวไปกจะเพงไปยงกาละสวนอดต เจาะจงเอาการกระทาในชาตทลวงแลวหรอชาตกอนๆ บาง เพงไปยงปรากฏการณสวนผล คอนกถงผลท ปรากฏในปจจบนของการกระทาในอดตบาง เพงไปยงแงทเสยหายเลวรายคอการกระทาชวฝายเดยวบาง เพงไปยงอานาจแสดงผลรายของการกระทาความชวในชาตกอนบาง และโดยมากเปนความเขาใจตามแงตางๆ เหลานรวมๆ กนไปทงหมด ซงเมอพจารณาตดสนตามหลกกรรมทแทจรงในพทธธรรมแลว จะเหนไดชดวาเปนความเขาใจทหางไกลจากความหมายทแทจรงเปนอนมาก แมขอธรรมอนๆ ตลอดจนคาบญญตทางธรรมแตละคาๆ เชน อารมณ วญญาณ บารม สนโดษ อเบกขา อธษฐาน บรกรรม ภาวนา วปสสนา กาม โลกยะ โลกตตระ บญ อจฉา ฯลฯ กลวนมความหมายพเศษ ในความเขาใจของประชาชน ซงผดแปลกไปจากความหมายดงเดมในพทธธรรม โดยตวความหมายเองบาง โดยขอบเขตความหมายบาง มากนอยตางกนไปในแตละคานนๆ ในการศกษาพทธธรรม จาเปนตองแยกความหมายในความเขาใจของประชาชนสวนทคลาดเคลอนนออกไปตางหาก จงจะสามารถเขาใจความหมายทแทจรงได ในการแสดงพทธธรรมตอไปน ผแสดงถอวาไดพยายามทจะแสดงตวพทธธรรมแท อยางทองคพระบรมศาสดาทรงสอนและทรงมงหมาย ในการน ไดตดความหมายอยางทประชาชนเขาใจออกโดยสนเชง ไมนามาพจารณาเลย เพราะถอวาเปนเรองขางปลาย ไมจาเปนตอการเขาใจตวพทธธรรมทแทแตประการใด แหลงสาคญอนเปนทมาของเนอหาและความหมายของพทธธรรมทจะแสดงตอไปน ไดแกคมภรพทธศาสนา ซงในทน ถาไมมกรณเกยวของเปนพเศษ จะหมายถงพระไตรปฎกบาลอยางเดยว เพราะเปนคมภรทยอมรบกนทวไปแลววา เปนแหลงรวบรวมรกษาพทธธรรมทแมนยาและสมบรณทสด แมกระนน กไดเลอกสรรเอาเฉพาะสวนทเหนวาเปนหลกการดงเดมเปนความหมายแทจรงมาแสดง โดยยดเอาหลกความกลมกลนสอดคลองกนในหนวยรวมเปนหลก และเพอใหมนใจยงขน จงไดนาพทธจรยาและพทธกจทไดทรงบาเพญมาประกอบการพจารณาตดสนแนวทางและขอบเขตของพทธธรรมดวย เมอไดหลกการพจารณาเหลานมาเปนเครองกากบการแสดงแลว กมนใจวาจะสามารถแสดงสาระแหงพทธธรรมไดใกลเคยงตวแทเปนอยางยงอยางไรกตาม ในขนพนฐาน การแสดงนกยงตองขนกบกาลงสตปญญของผแสดง และความโนมเอยงบางอยางทผแสดงเองอาจไมรตวอยนนเอง ฉะนน จงขอใหถอวาเปนความ


พยายามครงหนง ทจะแสดงพทธธรรมใหถกตองทสดตามทพระพทธเจาทรงสอนและมงหมาย โดยอาศยวธการและหลกการแสดง พรอมทงหลกฐานตางๆ ทเชอวาใหความมนใจมากทสด ถาแยกพทธธรรมออกเปน ๒ สวน คอ สจธรรม สวนหนง กบ จรยธรรม สวนหนง แลวกาหนดความหมายขนใชในทนโดยเฉพาะ โดยกาหนดใหสจธรรมเปนสวนแสดงสภาวะหรอรปลกษณะตวความจรงและให จรยธรรมเปนฝายขอประพฤตปฏบตทงหมด กจะเหนวา สจธรรม ในพทธศาสนา หมายถงคาสอนเกยวกบสภาวะของสงทงหลาย หรอธรรมชาตและความเปนไปโดยธรรมดาของสงทงหลาย หรอกฎธรรมชาตนนเอง สวน จรยธรรม กหมายถงการถอเอาประโยชนจากความรความเขาใจในสภาพและความเปนไปของสงทงหลาย หรอการรกฎธรรมชาตแลวนามาใชในทางทเปนประโยชน อกนยหนง สจธรรม คอธรรมชาตและกฎธรรมดา จรยธรรม คอความรในการประยกตสจธรรม หลกการทงหมดน ไมเกยวของกบตวการนอกเหนอธรรมชาต เชน พระผสราง เปนตน แตประการใดเลย ดวยเหตน ในการแสดงพทธธรรมเพอความรความเขาใจทมงในแนวทฤษฎ คอ มงใหรวาเปนอะไร จงควรแสดงควบคกนไปทงสจธรรมและจรยธรรม คอแสดงหลกคาสอนในแงสภาวะ แลวชถงคณคาทจะนามาใชในทางปฏบตไวดวย ใหเสรจไปแตละอยางๆ วธแสดงอยางนเหมอนจะตรงขามกบเทศนาแบบอรยสจ ๔ ซงมงผลในทางปฏบตคอการดบทกขหรอแกปญหา จงเรมดวยปญหาทปรากฏกอน แลวดาเนนไปสวธปฏบตในการแกไขใหถงจดหมายโดยลาดบ สวนในทน เรมดวยความรความเขาใจเกยวกบโลกและชวต ในแงของสภาวะตามธรรมชาต ใหเหนหลกความจรงทละแงทละอยางกอน แลวกลาวถงความหมายหรอคณคาทางปฏบตของหลกความจรงแตละอยางนน ทจะนามาใชประโยชนในการดาเนนชวตหรอแกปญหาตอไป แมเมอมองหนงสอพทธธรรมหมดทเดยวตลอดทงเลม กจะเหนภาพรวมอยางเดยวกนน คอ หนงสอทงเลมม ๒ ภาค เรมดวยภาค ๑ แสดงธรรมฝายสภาวะทเปนหลกความจรงกลางๆ ตามธรรมชาต คอ มชเฌน- ธรรมเทศนา แลวจากนน ภาค ๒ แสดงธรรมทเปนขอประพฤตปฏบตของมนษย โดยสอดคลองกบความจรงของธรรมชาตนน ตามมรรคาทเรยกวา มชฌมาปฏปทา อยางไรกตาม ในทสด เมอมองกวางครอบคลมทงหมดอกครงหนง กจะเหนวา พทธธรรม ทบรรยาย ณ ทน มโครงสรางใหญซอนอยในหลกอรยสจ ๔ นนเอง ดงจะเหนไดตอแตนไป อนง ในขอเขยนน ไดตกลงใจแสดงความหมายภาษาองกฤษของศพทธรรมทสาคญๆ ไวดวย โดยเหตผลอยางนอย ๓ อยาง คอ ประการแรก ในภาษาไทยปจจบน ไดมผนาศพทธรรมบางคามาใชเปนศพทบญญต สาหรบคาในภาษาองกฤษทมความหมายไมตรงกนกบศพทธรรมนน อนอาจทาใหความเขาใจคลาดเคลอนได จงนาความหมายในภาษาองกฤษมาแสดงควบไวดวย เพอไมใหผอานถอไปตามความหมายทมผบญญตใชใหมในภาษาไทย


ประการทสอง จาตองยอมรบความจรงวา นกศกษาวชาการสมยใหมจานวนไมนอย เขาใจความหมายในภาษาไทยไดชดเจนขนในเมอเหนคาภาษาองกฤษควบอยดวย ประการทสาม ตาราภาษาตางประเทศทเกยวกบพระพทธศาสนาในปจจบนน มจานวนมาก การรความหมายศพทธรรมทนยมใชในภาษาองกฤษยอมเปนประโยชนแกนกศกษาทตองการคนควาอยางกวางขวางตอไป ภาค ๑ มชเฌนธรรมเทศนา หลกความจรงทเปนกลางตามธรรมชาตหรอธรรมทเปนกลาง ชวตคออะไร ? ก. ขนธ ๕ สวนประกอบหาอยางของชวต ตวสภาวะ พทธธรรมมองเหนสงทงหลายในรปของสวนประกอบตางๆ ทมาประชมกนเขา ตวตนแทๆ ของสงทงหลายไมม เมอแยกสวนตางๆ ทมาประกอบกนเขานนออกไปใหหมด กจะไมพบตวตนของสงนนเหลออย ตว อยางงายๆ ทยกขนอางกนบอยๆ คอ “รถ” เมอนาสวนประกอบตางๆ มาประกอบเขาดวยกนตามแบบทกาหนด กบญญตเรยกกนวา “รถ” แตถาแยกสวนประกอบทงหมดออกจากกน กจะหาตวตนของรถไมได มแตสวน ประกอบทงหลาย ซงมชอเรยกตางๆ กนจาเพาะแตละอยางอยแลว คอ ตวตนของรถมไดมอยตางหากจากสวนประกอบเหลานนมแตเพยงคาบญญตวา “รถ” สาหรบสภาพทมารวมตวกนเขาของสวนประกอบเหลานน แมสวนประกอบแตละอยางๆ นนเอง กปรากฏขนโดยการรวมกนเขาของสวนประกอบยอยๆ ตอๆ ไปอก และหาตวตนทแทไมพบเชนเดยวกน เมอจะพดวาสงทงหลายมอย กตองเขาใจในความหมายวา มอยใน ภาวะของสวนประกอบตางๆ ทมาประชมเขาดวยกน เมอมองเหนสภาพของสงทงหลายในรปของการประชมสวนประกอบเชนน พทธธรรมจงตองแสดงตอไปวา สวนประกอบตางๆ เหลานนเปนอยางไร มอะไรบาง อยางนอยกพอเปนตวอยาง และโดยทพทธธรรมมความเกยวของเปนพเศษกบเรองชวต โดยเฉพาะในดานจตใจ การแสดงสวนประกอบตางๆ จงตองครอบคลมทงวตถและจตใจ หรอทงรปธรรมและนามธรรม และแยกแยะเปนพเศษในดานจตใจ การแสดงสวนประกอบตางๆ นน ยอมทาไดหลายแบบ สดแตวตถประสงคจาเพาะของการแสดงแบบนนๆ แตในทน จะแสดงแบบขนธ ๕ ซงเปนแบบทนยมในพระสตร โดยวธแบงแบบ ขนธ ๕ (the Five Aggregates) พทธธรรมแยกแยะชวตพรอมทงองคาพยพทงหมด ทบญญตเรยกวา “สตว” “บคคล” ฯลฯ ออกเปนสวนประกอบตางๆ ๕ ประเภท หรอ ๕ หมวด เรยกทางธรรมวา เบญจขนธ คอ


๑. รป (Corporeality) ไดแกสวนประกอบฝายรปธรรมทงหมด รางกายและพฤตกรรมทงหมดของรางกาย หรอ สสารและพลงงานฝายวตถ พรอมทงคณสมบต และพฤตการณตางๆ ของสสารพลงงานเหลานน ๒. เวทนา (Feeling หรอ Sensation) ไดแกความรสกสข ทกข หรอเฉยๆ ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ และทางใจ ๓. สญญา (Perception) ไดแกความกาหนดได หรอหมายร คอ กาหนดรอาการเครองหมายลกษณะตางๆ อนเปนเหตใหจาอารมณ (object) นนๆ ได ๔. สงขาร (Mental Formations หรอ Volitional Activities) ไดแกองคประกอบหรอคณสมบตตางๆ ของจต ทปรงแตงจตใหดหรอชว หรอเปนกลางๆ โดยมเจตนาเปนตวนา พดงายๆ วา ความนกคดดชวตางๆ เชน ศรทธา สต หร โอตตปปะ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา ปญญา โมหะ โทสะ โลภะ มานะ ทฏฐ อสสา มจฉรยะ เปนตน ๕. วญญาณ (Consciousness) ไดแกความรแจงอารมณทางประสาททง ๕ และทางใจ คอ การเหน การไดยน การไดกลน การรรส การรสมผสทางกาย และการรอารมณทางใจ ขนธ ๕ กบอปาทานขนธ ๕ หรอชวตกบชวตซงเปนปญหา ในพทธพจนแสดงความหมายของอรยสจ ๔ ซงเปนหลกธรรมทประมวลใจความทงหมดของพระพทธศาสนา มขอความทนาสงเกตเปนพเศษเกยวกบขนธ ๕ ปรากฏอยในอรยสจขอท ๑ คอ ขอวาดวยทกข ในอรยสจขอท ๑ นน ตอนตนพระพทธเจาทรงแสดงความหมายหรอคาจากดความของทกข ดวยวธยกตวอยางเหตการณตางๆ ทมองเหนไดงายและมอยเปนสามญในชวตของบคคล ขนแสดงวาเปนความทกขแตละอยางๆ แตในตอนทาย พระองคตรสสรปลงเปนขอเดยววา อปาทานขนธ ๕ เปนทกข ดงพทธพจนวา ภกษทงหลาย นคอ ทกขอรยสจ: ความเกดเปนทกข ความแกเปน ทกข ความตายเปนทกข ความประจวบกบสงทไมเปนทรกเปนทกข ความพลดพรากจากสงทรกเปนทกข ปรารถนาสงใดไมไดสงนนกเปน ทกข โดยยออปาทานขนธ ๕ เปนทกข พทธพจนน นอกจากแสดงถงฐานะของขนธ ๕ ในพทธธรรมแลว ยงมขอสงเกตสามญ คอ ความหมายของ “ทกข” นน จางายๆ ดวยคาสรปทสนทสดวา คอ อปาทานขนธ ๕ หรอเบญจอปาทานขนธเทานน และ คาวาขนธในทนม “อปาทาน” นาหนาดวย สงทควรศกษาในทน กคอคาวา “ขนธ” กบ “อปาทานขนธ” ซงขอใหพจารณาตามพทธพจนตอไปน ภกษทงหลาย เราจกแสดงขนธ ๕ และอปาทานขนธ ๕ เธอทงหลายจงฟง ขนธ ๕ เปนไฉน? รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ อนใดอนหนง ทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกกตาม หยาบกตาม ละเอยดทรามกตาม ประณตกตาม ไกลหรอใกลก ตาม...เหลาน เรยกวา ขนธ ๕


อปาทานขนธ ๕ เปนไฉน? รป...เวทนา…สญญา...สงขาร...วญญาณ อนใดอนหนง ทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกกตาม หยาบกตาม ละเอยดกตาม ทรามกตาม ประณตกตาม ไกลหรอใกลกตาม ทประกอบดวยอาสวะ เปนทตงแหงอปาทาน...เหลาน เรยกวา อปาทานขนธ ๕ รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ คอธรรมอนเปนทตงแหงอปาทาน ฉนทราคะ (ความกระสนอยาก) ในรป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ นนคอ อปาทานใน (สง) นนๆ หลกดงกลาวน เปนพนฐานความเขาใจทสาคญอยางหนง ในการศกษาพทธธรรมตอไป คณคาทางจรยธรรม ตามปกต มนษยมความโนมเอยงทจะยดถออยเสมอวา ตวตนทแทของตนมอยในรปใดรปหนง บางกยดเอาจตเปนตวตน บางกยดวา มสงทเปนตวตนอยตางหากแฝงซอนอยในจตนน ซงเปนเจาของ และเปนตวการทคอยควบคมบงคบบญชากายและใจนนอกชนหนง การแสดงขนธ ๕ น มงใหเหนวาสงทเรยกวา “สตว” “บคคล” “ตวตน” เปนตนนน เมอแยกออกไปแลวกจะพบแตสวนประกอบ ๕ สวนเหลานเทานน ไมมสงอนเหลออยทจะมาเปนตวตนตางหากได และแมขนธ ๕ เหลานนแตละอยาง กมอยเพยงในรปทสมพนธองอาศยกน ไมเปนอสระ ไมมโดยตวของมนเอง ดงนนขนธ ๕ แตละอยางๆ นนกไมใชตวตนอกเชนกน รวมความวา หลกขนธ ๕ แสดงถงความเปน อนตตา ใหเหนวาชวตเปนการประชมเขาของสวนประกอบตางๆ หนวยรวมของสวนประกอบเหลาน กไมใชตวตน สวนประกอบแตละอยางๆ นนเอง กไมใชตวตน และสงทเปนตวตนอยตางหากจากสวนประกอบเหลานกไมม เมอมองเหนเชนนนแลว กจะถอนความยดมนถอมนในเรองตวตนได ความเปนอนตตานจะเหนไดชดตอเมอเขาใจกระบวนการของขนธ ๕ ในวงจรแหงปฏจจสมปบาททจะกลาวตอไป

อนงเมอมองเหนวาขนธ ๕ มอยอยางสมพนธและอาศยซงกนและกน กจะไมเกดความเหนผดวาขาดสญ ทเรยวา อจเฉททฏฐ และความเหนผดวาเทยง ทเรยกวา สสสตทฏฐ นอกจากนนเมอรวาสงทงหลายไมมตวตนและมอยอยางสมพนธอาศยกนและกนเชนนแลวกจะเขาใจหลกกรรมโดยถกตองวาเปนไปไดอยางไร กระ บวนการแหงความสมพนธและอาศยกนของสงทงหลายนมคาอธบายอยในหลกปฏจจสมปบาทเชนเดยวกน อกประการหนง การมองสงทงหลายโดยวธแยกสวนประกอบออกไปอยางวธขนธ ๕ น เปนการฝกความคด หรอสรางนสยทจะใชความคดแบบวเคราะหความจรง คอ เมอประสบหรอเขาเกยวของกบสงตางๆ ความคดกไมหยดตนตอ ยดถอเฉพาะรปลกษณะภายนอกเทานน เปนการสรางนสยชอบสอบสวนสบคนหาความจรง และทสาคญยงคอ ทาใหรจกมองสงทงหลายตามภาวะลวนๆ ของมน หรอตามแบบสภาววสย (objective) คอมองเหนสงทงหลาย “ตามทมนเปน” ไมนาเอาตณหาอปาทานเขาไปจบ อนเปนเหตใหมองเหนตามทอยากหรอไมอยากใหมนเปน อยางทเรยกวา สกวสย (subjective)


คณคาอยางหลงน นบวาเปนการเขาถงจดหมายทตองการของพทธธรรมและของหลกขนธ ๕ น คอการไมยดมนถอมน การไมเขาไปเกยวของกบสงทงหลายดวยการใชตณหาอปาทาน แตเขาไปเกยวของจดการดวย ปญญา อยางไรกด ในการแสดงพทธธรรมนน ตามปกตทานไมแสดงเรองขนธ ๕ โดยลาพงโดดๆ เพราะขนธ ๕ เปนแตสภาวะทยกขนเปนตวตงสาหรบพจารณา และการพจารณานนยอมเปนไปตามแนวแหงหลกธรรม อยางอน ทเปนประเภทกฎสาหรบนามาจบหรอกาหนดวาขนธ ๕ มสภาวะเปนอยางไร มความเปนไปอยางไร เปนตน คอ ตองแสดงโดยสมพนธกบหลกธรรมชาตอยางอน เชน หลกอนตตา เปนตน จงจะปรากฏคณคาใน ทางปฏบตโดยสมบรณ ดงนน จงขอยตเรองขนธ ๕ ไวเพยงในฐานะสงทยกขนเปนตวตงสาหรบนาไปพจารณากนในหลกตอๆ ไป ชวตคออะไร ? ข. อายตนะ ๖ แดนรบรและเสพเสวยโลก ชองทางทชวตตดตอกบโลก แมวาชวตจะประกอบดวยขนธ ๕ ซงแบงซอยออกไปเปนหนวยยอยตางๆ มากมาย แตในทางปฏบต คอ ในการดาเนนชวตทวไป มนษยไมไดเกยวของโดยตรงกบสวนประกอบเหลานนโดยทวถงแตอยางใด สวนประกอบหลายอยางมอยและทาหนาทของมนไปโดยมนษยไมรจก หรอแมรจก กแทบไมไดนกถงเลย เชน ในดานรปธรรม อวยวะภายในรางกายหลายอยาง ทาหนาทของมนอย โดยมนษยผเปนเจาของไมร และไมไดใสใจทจะร จนบางคราวมนเกดความวปรตหรอทาหนาทบกพรองขน มนษยจงจะหนมาสนใจ แมองคประกอบตางๆ ในกระบวนการฝายจตกเปนเชนเดยวกน การศกษาวเคราะหองคประกอบตางๆ และกระบวนการทางานทางรางกาย เราปลอยใหเปนภาระของนกศกษาทางแพทยศาสตรและชววทยา สวนการศกษาวเคราะหองคประกอบและกระบวนการทางานดานจตใจ เราปลอยใหเปนภาระของนกอภธรรมและนกจตวทยา แตสาหรบคนทวไป ความหมายของชวตอยทชวตในทางปฏบต หรอชวตทดาเนนอยเปนประจาในแตละวน ซงไดแกการตดตอเกยวของกบโลก สงทใหความหมายแกชวต กคอการตดตอเกยวของกบโลก หรอพดอกอยางหนงวา ชวตตามความหมายของมนษย คอชวตโดยความสมพนธกบโลก ชวตในทางปฏบตหรอชวตโดยความสมพนธกบโลกน แบงออกไดเปน ๒ ภาค แตละภาคมระบบการทางาน ซงอาศยชองทางทชวตจะตดตอเกยวของกบโลกได ซงเรยกวา “ทวาร” (ประต, ชองทาง) ดงน ๑. ภาครบรและเสพเสวยโลก อาศย ทวาร ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ สาหรบรบรและเสพเสวยโลก ซงปรากฏแกมนษยโดยลกษณะและอาการตางๆ ทเรยกวา อารมณ ๖ คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ


๒. ภาคแสดงออกหรอกระทาตอโลก อาศย ทวาร ๓ คอ กาย วาจา ใจ (กายทวาร วจทวาร มโนทวาร) สาหรบกระทาตอบตอโลก โดยแสดงออกเปนการทา การพด และการคด (กายกรรม วจกรรม มโนกรรม) ใน ภาคท ๑ มขอทพงยาเปนพเศษ เพอสะดวกแกการศกษาตอไปวา คาวา “ทวาร” (ใน ทวาร ๖) นน เมอนาไปกลาวในระบบการทางานของกระบวนธรรมแหงชวต ทานนยมเปลยนไปใชคาวา “อายตนะ” ซงแปลวา แดนเชอมตอใหเกดความร หรอทางรบร ดงนนในการศกษาเรองนตอไป จะใชคาวา “อายตนะ” แทนคาวา “ทวาร” ใน ภาคท ๒ มขอพงยาคอ กระบวนธรรมของชวตในภาคน รวมอยในขนธท ๔ คอ สงขารขนธ ทกลาวมาแลวในบทกอน สงขารตางๆ ในสงขารขนธ ซงมอยเปนจานวนมากมาย แบงเปน ฝายดบาง ฝายชวบาง ฝายกลางๆ บาง จะปรากฏตวออกมาปฏบตการ โดยถกเจตนาทเปนหวหนาหรอเปนตวแทนเลอกชกจงมา หรอจดแจงมอบ หมายหนาท ใหชวยกนทาการปรงแตงการแสดงออก หรอการกระทาทาง ทวาร ๓ คอ กาย วาจา ใจ เกดเปนกรรม คอการทา การพด การคด ในกรณน สงขารจะถกจดประเภทเสยใหมใหสอดคลองกบบทบาทของมน โดย - แบงตามทางหรอทวารทแสดงออก เปนกายสงขาร วจสงขาร และมโนสงขาร - เรยกตามชอหวหนาหรอตวแทนวา กายสญเจตนา วจสญเจตนา และมโนสญเจตนา หรอ - เรยกตามงานททาออกมาวา กายกรรม วจกรรม และมโนกรรมแสดงใหเหนงายขน ดงน ๑. กายสงขาร = กายสญเจตนา ------------- กายทวาร -- กายกรรม [สภาพปรงแตงการกระทาทางกาย] = [ความจงใจ(แสดงออก)ทางกาย] [ทางกาย] [การกระทาทางกาย] ๒. วจสงขาร = วจสญเจตนา --------------- วจทวาร -- วจกรรม [สภาพปรงแตงการกระทาทางวาจา] = [ความจงใจ(แสดงออก)ทางวาจา] [ทางวาจา][การกระทาทางวาจา] ๓. มโนสงขาร = มโนสญเจตนา -------- มโนทวาร -- มโนกรรม [สภาพปรงแตงการกระทาทางใจ] = [ความจงใจ(แสดง)ทางใจ] [ทางใจ] [การกระทาทางใจ] สงขาร ในฐานะเครองแตงคณภาพหรอคณสมบตตางๆ ของจต ไดกลาวแลวในเรองขนธ ๕ สวน สงขาร ในฐานะกระบวนการปรงแตงแสดงออกและกระทาการตางๆ ตอโลก เปนเรองกจกรรมของชวต ซงจะแสดงเปนพเศษสวนหนงตางหาก ในตอนวาดวย “ชวตเปนไปอยางไร” ในทน มงแสดงแตสภาวะอนเนองอยทตวชวตเอง หรอองคประกอบของชวต พรอมทงหนาทของมนตามสมควร จงจะกลาวเฉพาะภาคท ๑ คอเรอง ทวาร ๖ ทเรยกวา อายตนะ ๖ อยางเดยว ตวสภาวะ


“อายตนะ” แปลวา ทตอ หรอแดน หมายถงทตอกนใหเกดความร แดนเชอมตอใหเกดความร หรอแหลงทมาของความร แปลอยางงายๆ วา ทางรบร ม ๖ อยาง ดงทเรยกในภาษาไทยวา ตา ห จมก ลน กาย ใจ ทวาตอ หรอเชอมตอ ใหเกดความรนน ตอ หรอ เชอมตอกบอะไร ? ตอบวา เชอมตอกบโลก คอ สงแวดลอมภายนอก แตโลกนนปรากฏลกษณะอาการแกมนษยเปนสวนๆ ดานๆ ไป เทาทมนษยจะมแดนหรอเครองมอสาหรบรบร คอ เทาจานวนอายตนะ ๖ ทกลาวมาแลวเทานน ดงนน อายตนะ ทง ๖ จงมคของมนอยในโลก เปนสงทถกรบรสาหรบแตละอยางๆ โดยเฉพาะ สงทถกรบร หรอลกษณะอาการตางๆ ของโลก เหลาน เรยกชอวา “อายตนะ” เหมอนกน เพราะเปนสงทเชอมตอใหเกดความร หรอเปนแหลงความร เชนเดยวกน แตเปนฝายภายนอก เพอแยกประเภทจากกนไมใหสบสน ทานเรยกอายตนะพวกแรกวา “อายตนะภายใน” (แดนตอความรฝายภายใน) และเรยกอายตนะพวกหลงนวา “อายตนะภายนอก” (แดนตอความรฝายภายนอก) อายตนะภายนอก ๖ อนไดแก รป เสยง กลน รส สงตองกาย และสงทใจนก โดยทวไปนยมเรยกวา “อารมณ” แปลวา สงอนเปนทสาหรบจตมาหนวงอย หรอ สงสาหรบยดหนวงของจต แปลงายๆ วาสงทถกรบร หรอสงทถกรนนเอง เมออายตนะ (ภายใน) ซงเปนแดนรบร กระทบกบอารมณ (อายตนะภายนอก) ซงเปนสงทถกร กจะเกดความรจาเพาะดานของอายตนะแตละอยางๆ ขน เชน ตากระทบรป เกดความรเรยกวา “เหน” หกระทบเสยง เกดความรเรยกวา “ไดยน” เปนตน ความรจาเพาะแตละดานน เรยกวา “วญญาณ” แปลวา ความรแจง คอรอารมณ ดงนน จงม วญญาณ ๖ อยาง เทากบอายตนะและอารมณ ๖ ค คอ วญญาณทางตา ไดแก เหน วญญาณทางห ไดแก ไดยน วญญาณทางจมก ไดแก ไดกลน วญญาณทางลน ไดแก รรส วญญาณทางกาย ไดแก รสงตองกาย วญญาณทางใจ ไดแก รอารมณทางใจ หรอรเรองในใจ สรปไดวา อายตนะ ๖ อารมณ ๖ และ วญญาณ ๖ มชอในภาษาธรรม และมความสมพนธกน ดงน ๑. จกข - ตา เปนแดนรบร รป - รป เกดความรคอ จกขวญญาณ - เหน ๒. โสตะ - ห ,, สททะ - เสยง ,, โสตวญญาณ - ไดยน ๓. ฆานะ – จมก ,, คนธะ - กลน ,, ฆานวญญาณ - ไดกลน ๔. ชวหา – ลน ,, รส - รส ,, ชวหาวญญาณ- รรส ๕. กาย – กาย ,, โผฏฐพพะ - สงตองกาย ,, กายวญญาณ - รสงตองกาย ๖. มโน – ใจ ,, ธรรม - เรองในใจ ,, มโนวญญาณ - รเรองในใจ อยางไรกตาม แมวาวญญาณจะตองอาศยอายตนะและอารมณกระทบกนจงจะเกดขนได กจรง แตการทอารมณเขามาปรากฏแกอายตนะกมใชวาจะทาใหวญญาณเกดขนไดเสมอไป จาตองม ความใสใจ ควกาหนดใจ หรอความใฝใจประกอบอยดวย วญญาณนนๆ จงจะเกดขน ดงตวอยาง ในบางคราว เชน เวลาหลบ


สนท เวลาฟงซาน หรอใจลอยไปเสย เวลาใจจดจอแนวแนอยกบกจอยางใดอยางหนง ตลอดจนขณะอยในสมาธ รปและเสยงเปนตน หลายๆ อยางทผานเขามา อยในวสยทจะเหน จะไดยน แตหาไดเหน หาไดยนไม อกตวอยางงายๆ ขณะเขยนหนงสอ ใจจดจออย จะไมรสกสวนของรางกายทแตะอยกบโตะและเกาอ ตลอดจนมอทแตะกระดาษ และนวทแตะปากกาหรอดนสอ ในเมอมอายตนะและอารมณเขามาถงกนแลว แตวญญาณไมเกดขนเชนน กยงไมเรยกวาการรบรไดเกดขน การรบร จะเกดขน ตอเมอมองคประกอบเกดขนครบทง ๓ อยาง คอ อายตนะ อารมณ และวญญาณ ภาวะนในภาษาธรรมมคาเรยกโดยเฉพาะวา “ผสสะ” หรอ “สมผส” แปลตามรปศพทวา การกระทบ แตมความหมายทางธรรมวา การประจวบหรอบรรจบพรอมกนแหงอายตนะ อารมณ และวญญาณ พดอยางเขาใจกนงายๆ ผสสะ กคอ การรบร นนเอง ผสสะ หรอ สมผส หรอการรบรน มชอเรยกแยกเปนอยางๆ ไป ตามทางรบร คออายตนะนนๆ ครบจานวน ๖ คอ จกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส กายสมผส มโนสมผส ผสสะ เปนขนตอนสาคญในกระบวนการรบร เมอผสสะเกดขนแลว กระบวนธรรมกดาเนนตอไป เรมแตความรสกตออารมณทรบรเขามานน ปฏกรยาอยางอนของจตใจ การจาหมาย การนาอารมณนนไปคดปรงแตง ตลอดจนการแสดงออกตางๆ ทสบเนองไปตามลาดบ ในกระบวนธรรมน สงทควรสนใจเปนพเศษในการศกษาขนน กคอความรสกตออารมณทรบรเขามา ซงเกดขนในลาดบถดจากผสสะนนเองความรสกนในภาษาธรรม เรยกวา “เวทนา” แปลวา การเสวยอารมณ หรอ การเสพรสอารมณ คอความรสกตออารมณทรบรเขามานน โดยเปน สขสบาย ไมสบาย หรอเฉยๆ อยางใดอยางหนง เวทนาน ถาแบงตามทางรบร กม ๖ เทาจานวนอายตนะ คอ เวทนาทเกดจากสมผสทางตา เวทนาทเกดจากสมผสทางห เปนตน แตถาแบงตามคณภาพ จะมจานวน ๓ คอ ๑. สข ไดแก สบาย ชนใจ ถกใจ ๒. ทกข ไดแก ไมสบาย เจบปวด ๓. อทกขมสข ไมทกข ไมสข คอเรอยๆ เฉยๆ ซงเรยกอกอยางวา อเบกขา อกอยางหนง แบงละเอยดลงไปอกเปน เวทนา ๕ อยาง คอ ๑. สข ไดแก สบายกาย ๒. ทกข ไดแก ไมสบายกาย เจบปวด ๓. โสมนส ไดแก สบายใจ ชนใจ ๔. โทมนส ไดแก ไมสบายใจ เสยใจ และ


๕. อเบกขา ไดแก เฉยๆ ไมสขไมทกข กระบวนการรบรเทาทกลาวมาน เขยนใหเหนงายๆ ไดดงน อายตนะ + อารมณ + วญญาณ = ผสสะ -- เวทนา ทางรบร สงทถกร ความร การรบร ความรสกตออารมณ ดงไดกลาวแลววา อารมณ กคอโลกทปรากฏลกษณะอาการแกมนษยทางอายตนะตางๆ การรบรอารมณเหลาน เปนสงจาเปนซงชวยใหมนษยมความสามารถในการเกยวของกบโลก ทาใหชวตอยรอดและดาเนนไปดวยด ในกระบวนการรบรน เวทนา กเปนสวนประกอบสาคญอยางหนง โดยทาหนาทเปนเครองชบอกใหทราบวา อะไรเปนอนตรายแกชวต ควรหลกเวน อะไรเกอกลแกชวต ควรถอเอาประโยชนได เวทนาจงชวยใหกระบวนการรบรทดาเนนตอไป สามารถสรางความรความเขาใจทครบถวนบรบรณ เปนประโยชนยงขน แตสาหรบมนษยปถชน เวทนามไดมความหมายเพยงเทานน คอมใชเพยงแควากระบวนการรบรไดมสวนประกอบเพมเขามาอกอยางหนง ทชวยเสรมความรใหสมบรณ อนจะทาใหมนษยมความสามารถมากขน ในการดาเนนชวตทดงาม แตเวทนา ยงหมายถงการทโลกมอะไรอยางหนงเปนผลตอบแทนหรอรางวลแกมนษย ในการเขาไปเกยวของกบโลกดวย ผลตอบแทนทวาน คอความเอรดอรอย ความชนใจทเกดจากอารมณ ซงเรยกวา สขเวทนา ในกรณทกระบวนการรบรดาเนนมาตามลาดบ จนถงเวทนา ถามนษยหนเขาจบเวทนาไวตามความหมายในแงน มนษยกจะหนเหออกไปจากกระบวนการรบร ทาใหกระบวนธรรมอกอยางหนงไดโอกาสเขามารบชวงแลนตอไปแทนท โดยเวทนาจะกลายเปนปจจยตวเอกทจะกอใหเกดผลสบเนองตอไป พรอมกนนน กระบวนการรบร ซงกลายไปเปนสวนประกอบและเดนควบไปดวย กจะถกกาลงจากกระบวนธรรมใหมนบบคน ใหบดเบอนและเอนเอยงไปจากความเปนจรง กระบวนธรรมรบชวงทวาน มกดาเนนไปในแบบงายๆ พนๆ คอ เมอรบรอารมณอยางใดอยางหนงแลว เกดความรสกสขสบายชนใจ (????เวทนา) กอยากได (ตณหา) เมออยากได กตดใจพวพนจนถงขนยดตดถอมน (อปาทาน) คางใจอยไมอาจวางลงได ทงทตามความเปนจรงไมอาจถอเอาไวได เพราะสงนนๆ ลวงเลยผานพนหมดไปแลว จากนน กเกดความครนคดสรางภาพตางๆ ทจะใหตนอยในภาวะครอบครองอารมณอนใหเกดสขเวทนานน พรอมทงคดปรงแตงสรางวธการทจะใหไดอารมณและสงอนเปนทตงแหงอารมณนน แลวลงมอกระทาการตางๆ ทางกายบาง วาจาบาง เพอใหไดมาซงผลทตองการ เพอจะไดเวทนาทชอบใจนนยงๆ ขนไปอก ในทางตรงขาม ถารบรอารมณใดแลว เกดความรสกทกข เจบปวด ไมสบาย (ทกข-เวทนา) กไมชอบใจ ขดเคอง อยากจะพนไป หรอใหมนสญสนไป อยากทาลาย (ตณหา) ผกใจ ปกใจ คางใจกบสงนน (อปาทาน)


ใทางรายทจะชงชง เกลยดกลว หลกหน อยาใหพบเหนอก เปนตน พรอมกบเกดเปนปฏกรยา ใหยงยดมนฝนหาผกใจมนหมาย ทจะใหพบใหไดสขเวทนาและสงทหวงวาจะใหสขเวทนาแกตนยงขนไปอก ในกระบวนการน กจงบงเกดเปนสขทกขแบบซบซอนรนแรงเขมขน ทเปนผลเสกสรรคของมนษยเอง ซงหมนเวยนเขาวงจรทเรมจากเวทนาใหมซาแลวซาเลา กลายเปนสงสารวฏ วนอยอยางนน ไมสามารถกาวตอไปสผลเลศอยางอน ทชวตนยงสามารถเขาถงไดยงกวานนขนไป โดยนยน จะเหนวา ชวงตอทกระบวนธรรมจะสบทอดจากการรบร (ผสสะ) ตอไปนน เปนขนตอนทสาคญอยางยง เรยกไดวาเปนหวเลยวหวตอทเดยว และในภาวะเชนน เวทนาเปนองคธรรมทมบทบาทสาคญมาก กระบวนธรรมทดาเนนตอไปจะเปนอยางไร (สาหรบปถชน) ตองขนตอสภาพของเวทนา วาจะเปนแบบไหนอยางใด ทงน พอจะตงเปนขอสงเกตไดวา ก. กระบวนธรรมทสบทอดจากผสสะ เปนหวเลยวหวตอ ระหวางกระบวนการรบรทบรสทธ กบกระบวนการสงสารวฏ ในกระบวนการรบรบรสทธ เวทนามบทบาทเปนเพยงองคประกอบยอยๆ อยางหนง ทชวยใหเกดความรทถกตองสมบรณ สวนในกระบวนการสงสารวฏ เวทนาเปนปจจยตวเอก ทมอทธพลครอบงาความเปนไปของกระบวนธรรมทงหมด กลาวไดวา มนษยจะคดปรงแตงอยางไร และทาการอะไร กเพราะเวทนา และเพอเวทนา หรอชวตจะเปนอยางไร กเพราะเวทนาและเพอเวทนา นอกจากนน ในกระบวนการสงสารวฏน มนษยมไดหยดอยเพยงแคเปนผรบรอารมณ และเรยนรโลกเพอเกยวของจดการกบสงแวดลอมอยางไดผลดเทานน แตไดกาวตอไปสความเปนผเสพเสวยโลกดวย สาหรบกระบวนการรบรบรสทธนน ถาจะพดใหละเอยดชดเจนตามหลก กตองตดตอนทชวงตอจากผสสะนดวยเหมอนกน โดยถอวา การรบรเกดขนเสรจสนแลวทผสสะ ดงนน กระบวนธรรมตอจากนไปจงแยกไดเปนอกตอนหนง และขอเรยกชอวา กระบวนการญาณทศนะ หรอ กระบวนธรรมแบบววฏฏ เปนคปฏปกษกบกระบวนการสงสารวฏ แตกระบวนธรรมแบบววฏฏ เปนเรองของการแกปญหาชวต จงจะยกไปพดในตอนทวาดวย “ชวตควรใหเปนอยางไร ?” และ “ชวตควรเปนอยอยางไร ?” ไมกลาวไวในทน ข. กระบวนธรรมทสบทอดจากผสสะ เปนหวเลยวหวตอทางจรยธรรมระหวางความดกบความชว ระหวางกศลกบอกศล ระหวางความหลดพนเปนอสระ กบการหมกตดหมนเวยนอยในสงสารวฏ เมอกลาวถงสวนอนๆ ของกระบวนธรรมแลว กตองยอนกลบไปพดถงอายตนะอก เพราะกระบวนธรรมตางๆ ทกลาวมานน ตองอาศยอายตนะเรมตนทอายตนะ เมอวาองคธรรมอนๆ สาคญ กตองวาอายตนะสาคญ เหมอนกน เชน เมอวาเวทนาเปนองคธรรมสาคญยงในกระบวนธรรมแบบเสพเสวยโลก อายตนะกยอมมความสาคญมากดวย เพราะอายตนะเปนแหลงหรอเปนชองทางทอานวยใหเวทนาเกดขน เวทนา เปนสงทมนษยมงประสงค อายตนะ เปนแหลงอานวยสงทมงประสงคนน


เทาทกลาวมา สรปไดวา อายตนะ ๖ ทาหนาทรบใชมนษย ๒ อยาง คอ ๑. เปนทางรบรโลก หรอเปนแหลงนาโลกมาเสนอตอมนษย เปนเครองมอสอสาร ทาใหมนษยไดรบขอมลแหงความร ซงเปนสงจาเปนทจะชวยใหมนษยสามารถเกยวของกบโลกไดถกตอง ทาใหชวตอยรอด และ ดาเนนไปดวยด ๒. เปนชองทางเสพโลก หรอเปนประตทมนษยจะเปดออกไปรบอารมณทเปนรสอรอยของโลก มาเสพเสวย ดวยการด การฟง การดม การลมชมรส การแตะตองเสยดส ความสนกสนานบนเทง ตลอดจนจนตนาการ สงทหวานชนระรนใจ ความจรง หนาททงสองอยางน กตดเนองอยดวยกน หนาทอยางแรก เรยกไดวาเปนหนาทหลก หรอหนาทพนฐานทจาเปน สวน หนาททสอง เปนหนาทรอง จะวาเปนของแถมหรอสวนเกนกคงได ในกรณทงสองนน การทางานของอายตนะกอยางเดยวกน ความแตกตางอยทเจตจานงของมนษย ซงมงไปทความร หรอมงไปทเวทนา สาหรบมนษยปถชน ความสาคญของอายตนะมกจะกาวขามมาอยกบหนาทอยางทสอง คอการเสพโลก จนถงขนทกลายเปนวา หนาทอยางทหนงมไวเพยงเพอเปนสวนประกอบสนองการทาหนาทอยางทสอง หรอพดอกอยางหนงวา กระบวนการรบรมไวเพอรบใชกระบวนการเสพเสวยโลก หรอรบใชกระบวนการสงสารวฏเทานนเอง ทงนเพราะวา ปถชนมกใชอายตนะ เพอมงรบรเฉพาะความรสวนทจะทาใหตนไดเสพเสวยอารมณอรอยของโลกเทานน หาสนใจสงอนพงรนอกจากนนไม ยงกวานน แมความสมพนธกบโลกในภาคแสดงออก ดวยการทา การพด การคด กจะกลายเปนการกระทาเพอรบใชกระบวนการสงสารวฏเชนเดยวกน คอ มงทา พด คด เพอแสวงหา และใหไดมาซงอารมณสาหรบเสพเสวย ยงเปนปถชนทหนามากเทาใด ความตดของพวพนอยกบหนาทอยางทสองของอายตนะ กยงมากขนเทานน จนถงขนทวา ชวตและโลกของมนษย วนเวยนอยแคอายตนะ ๖ เทานนเอง เทาทกลาวมาน จงเหนไดวา แมอายตนะ ๖ จะเปนเพยงสวนหนงของขนธ ๕ และไมครอบคลมทกสวนแหงชวตของมนษยโดยสนเชง เหมอนอยางขนธ ๕ กจรง แตมนกมบทบาทสาคญยงในการดาเนนชวตของมนษย มอานาจกากบวถชวตของมนษยเปนอยางมาก จนกลาวไดวา ชวตเทาทมนษยรจกและดาเนนอย กคอการตดตอเกยวของกบโลกทางอายตนะเหลาน และชวตมความหมายตอมนษยกดวยอาศยอายตนะเหลาน ถาอายตนะไมทาหนาทแลว โลกกดบ ชวตกไรความหมายสาหรบมนษย มขอความแหงหนงในบาล แสดงกระบวนธรรมเทาทกลาวมานไดอยางกระทดรด และชวยเชอมความทกลาวมาในตอนวาดวยขนธ ๕ เขากบเรองทอธบายในตอนน ใหตอเนองกน มองเหนกระบวนธรรมไดครบถวนตลอดสายยงขน จงขอยกมาอางไว ดงน อาศยตาและรป เกดจกขวญญาณ, ความประจวบแหงธรรมทงสามนน เปนผสสะ, เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม, บคคลเสวยอารมณ ใด ยอมหมายรอารมณนน (สญญา), หมาย


รอารมณใด ยอมตรตรกอารมณนน (วตกกะ), ตรตรกอารมณใด ยอมผนพสดารซงอารมณนน (ปปญจะ), บคคลผนพสดารซงอารมณใด เพราะการผนพสดารนนเปนเหต ปปญจสญญาแงตางๆ (สญญาทซบซอนหลากหลาย) ยอมผดพลงสมรมเขา ในเรองรปทงหลาย ทพงรไดดวยตา ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน(ตอไปวาดวยอายตนะและอารมณอนๆ จนครบ ๖ ค ใจความอยางเดยวกน)

กระบวนธรรมน เขยนใหเหนงายขนดงน กระบวนการรบรบรสทธ กระบวนธรรมแบบเสพเสวยโลก (กระแสปกตตามธรรมชาต) (เกดมผเสวย-สงถกเสวย ผคด-สงถกคด) อายตนะ + อารมณ = ผสสะ - เวทนา - สญญา- (วตกกะ - ปปญจะ) - ปปญจสญญาแงตางๆ + (สงขาร) วญญาณ เมอเกดปปญจสญญาแลว กยงมความตรตรกนกคด (วตกกะ) ไดมากมายและกวางขวางพสดารยงขน ทาใหเกดกเลสตางๆ เชน ชอบใจ ไมชอบใจ หวงแหน รษยา เปนตน ปนเป คลกเคลา ไปกบความคดนน หมายเหต: ๑. คาทควรเขาใจ คอ ‘ปปญจะ’ หมายถง อาการทคลอเคลยพวพนอยกบอารมณนน และคดปรงแตงไปตางๆ ดวยแรงตณหา มานะ และทฏฐ ผลกดน หรอเพอสนองตณหา มานะ และทฏฐ คอ ปรงแตงในแงทจะเปนของฉน ใหตวฉนเปนนนเปนน หรอเปนไปตามความเหนของฉน ออกรปออกรางตางๆ มากมายพสดาร จงทาใหเกดปปญจสญญาแงตางๆ คอสญญาทงหลายทเนองดวยปปญจะนนเอง ๒. จะเหนวามสญญา ๒ ตอน สญญาชวงแรก คอสญญาขนตน ทกาหนดหมายอารมณซงปรากฏตามปกตธรรมดาของมน สญญาชวงหลง เรยกวา ‘ปปญจสญญา’ เปนสญญาเนองจากสงขาร ทปรงแตงภาพอารมณ ใหออกรปออกรางแงมมตางๆ มากมายพสดารดงกลาวแลว ๓. จะเหนวา กระบวนธรรมทงหมดนน แยกไดเปน ๒ ตอน ก) ตอนแรก ตงแตอายตนะภายในถงเวทนา เปนกระบวนการรบรบรสทธ พงสงเกตวา ชวงตอนนกระบวนธรรมเปนกระแสบรสทธตามธรรมชาต มแตองคธรรมทเกดขนตามเหตปจจย (พงอานความทยกมาอาง ขางบน) ยงไมมสตว บคคล ตวตน เกยวของ


ข) ตอนปลาย ตดตอนแตเวทนาไปแลว เกดเปนกระบวนธรรมแบบเสพเสวยโลก หรอกระบวนการสงสารวฏ มารบชวงไป ความจรง ตงแตเวทนานไปเปนทางแยก อาจตอดวยกระบวนธรรมแบบววฏฏกได แตในทนมงแสดงเฉพาะแบบสงสารวฏกอน ขอพงสงเกตในตอนน กคอ ตงแตจดเรมตนของชวงหลงน จะไมมเพยงองคธรรมตางๆ ทเปนเหตปจจยแกกนตามธรรมชาตเทานน แตจะเกดมสตวบคคลขนมา กลายเปนความสมพนธระหวางผเสพเสวยกบสงทถกเสพเสวย ผคดและสงทถกคด เปนตน ๔. กระบวนธรรมเสพเสวยโลกในชวงปลาย ทแสดงขางบนน เปนเพยงวธแสดงแบบหนงเทานน เลอกเอามาเพราะเหนวาสน และเขากบเรองทกาลงอธบาย คอขนธและอายตนะไดด อาจแสดงแบบอนอกกได เชนท แสดงอยางพสดารในหลกปฏจจสมปบาทแบบทวไป ซงเปนกระบวนธรรมแบบสงสารวฏโดยสมบรณ ๕) วาตามหลกอยางเครงครด วญญาณ ผสสะ เวทนา สญญา ในกระบวนธรรมน เปนสหชาตธรรม ทานถอวาเกดรวมกน พงเขาใจวา ทเขยนแสดงลาดบไวอยางน มงเพอศกษาไดงาย เนองดวยกระบวนธรรมน แยกไดเปน ๒ ชวงตอน และชวงตอนหลงอาจแยกไปเปนกระบวนธรรมแบบสงสารวฏ หรอแบบววฏฏกได ดงนน เพอมองเหนภาพไดกวางขวางขน อาจเขยนแสดงไดดงน อายตนะ + -กระบวนธรรมแบบสงสารวฏฏ อารมณ = ผสสะ - เวทนา- + -กระบวนธรรมแบบววฏฏ วญญาณ ในเรองอายตนะน มขอควรทราบเพมเตม เพอประโยชนในการศกษาตอไป ดงน - อายตนะภายใน หรอทวาร ๖ นน มชอเรยกอกอยางหนงวา “อนทรย ๖” คาวา อนทรย แปลวา ภาวะทเปนใหญ หมายถงสงททาหนาทเปนใหญเปนเจาหนาท หรอเปนเจาการในเรองนนๆ เชน ตา เปนเจาการในการรบรรป ห เปนเจาการในการรบรเสยง เปนตนอนทรย ๖ คอ จกขนทรย โสตนทรย ฆานนทรย ชวหนทรย กายนทรย และมนนทรย คาวา อนทรย นยมใชกบอายตนะในขณะทาหนาทของมน ในชวตจรงและเกยวกบจรยธรรม เชน การสารวมจกขนทรย เปนตน สวน อายตนะ นยมใชในเวลาพดถงตวสภาวะทอยในกระบวนธรรม เชนวา อาศยจกข อาศยรป เกดจกขวญญาณ เปนตน และเมอพดถงสภาวลกษณะ เชนวา จกขไมเทยง เปนตน อกคาหนงทใชพดกนบอย ในเวลากลาวถงสภาวะในกระบวนธรรม คอคาวา “ผสสายตนะ” แปลวา ทเกดหรอบอเกดแหงผสสะ คอทมาของการรบรนนเอง -อายตนะภายนอก หรออารมณ กมชอเรยกอยางอนอก คอ “โคจร” (ทเทยว, ทหากน) และ “วสย” (สงผกพน, แดนดาเนน) และชอทควรกาหนดเปนพเศษ ใชเฉพาะกบอารมณ ๕ อยางแรก ซงมอทธพลมาก ใน


กระบวนธรรมแบบเสพเสวยโลก หรอแบบสงสารวฏ คอคาวา “กามคณ” (สวนทนาใครนาปรารถนา, สวนทดหรอสวนอรอยของกาม) กามคณ ๕ หมายถง รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ เฉพาะทนาปรารถนา นาใครนาพอใจ ความถกตองและผดพลาดของความร เมอพดถง อายตนะ ซงเปนแดนรบร กควรทราบเรองราวเกยวกบความรดวย แตเรองทควรทราบเกยวกบความร มมากมายหลายอยาง ไมอาจแสดงไวในทนทงหมด จงจะกลาวไวเพยงเรองเดยว คอ ความถกตองและผดพลาดของความร และแมในหวขอน กจะกลาวถงหลกทควรทราบเพยง ๒ อยางเทานน ก. สจจะ ๒ ระดบ ผสดบคาสอนในพระพทธศาสนาบางคน เกดความสบสน เมอไดอานไดฟงขอความบางอยาง เชน บางแหงวา ไมควรคบคนพาล ควรคบบณฑต คนพาลมลกษณะอยางนๆ บณฑตมลกษณะอยางนๆ ควรยนดแตของของตน ไมควรอยากไดของของผอน ตนเปนทพงของตน คนควรชวยเหลอกน ดงนเปนตน แตบางแหงวา พงพจารณาเหนตามความเปนจรงวา กายกแคกาย ไมใชสตว บคคล ตวตน เราเขา พงรเทาทนตามเปนจรงวา ไมใชของเรา ไมใชตวตนของเรา สงทงหลายเปนอนตตา ดงนเปนตน เมอไดอานไดฟงอยางนแลว กมองไปวา คาสอนในทางพระศาสนาขดแยงกนเอง หรอไมกงงแลวไมเขาใจ หรอบางคนเขาใจบางแตไมชดเจนพอทาใหเกดการปฏบตสบสนผดพลาด ดาเนนชวตไมสอดคลองกบสภาพความเปนจรง ในเวลาทควรพดควรปฏบตตามความรในชวตประจาวนของชาวบาน กลบพดหรอปฏบตดวยความยดถอในความรตามสภาวะ เปนตน ทาใหเกดความวนวายและเสยหาย ทงแกตนและผอน คมภรฝายอภธรรม หวงจะชวยปองกนความสบสนผดพลาดเชนน จงสอนใหรจกแยกสจจะ หรอความจรง เปน ๒ ระดบ กลาวคอ ๑. สมมตสจจะ ความจรงโดยสมมต (เรยกอกอยางหนงวา โวหารสจจะความจรงโดยโวหาร หรอโดยสานวนพด) คอ จรงตามมตรวมกน ตามทไดตกลงกนไว หรอยอมรบรวมกน เปนเครองมอสอสาร พอใหสาเรจประโยชนในชวตประจาวน (conventional truth) เชน คน สตว คนด คนชว โตะ เกาอ หนงสอ เปนตน ตวอยางทพอเทยบใหเหนเคา เชน ภาษาสามญพดวา นา วาเกลอ เปนตน ๒. ปรมตถสจจะ ความจรงโดยปรมตถ คอ จรงตามความหมายสงสด ตามความหมายแท อยางยง หรอ ตามความหมายแทขนสดทายทตรงตามสภาวะและเทาทพอจะกลาวถงได หรอพอจะยงพดใหเขาใจกนได (ultimate truth) เพอสาหรบใหเกดความรความเขาใจเทาทนความเปนจรงของสงทงหลาย คอ รจกสงเหลานนตามทมนเปน และเพอใหเกดประโยชนอยางสงสด คอ การหยงรสจธรรม ทจะทาใหความยดตดถอมนหลงผด


ทงหลายสลายหมดไป ทาใหวางใจวางทาทตอสงทงหลายอยางถกตอง หลดพนจากกเลสและความทกข มจตใจเปนอสระ ปลอดโปรง ผองใส เบกบาน มความสขทแทจรง สงทเปนจรงโดยปรมตถ เชน นามธรรม รปธรรม เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ หรอจต เจตสก รป นพพาน ผสสะ เจตนา เอกคคตา ชวตนทรย ฯลฯ ตวอยางทพอเทยบใหเหนเคา เชน ในทางวทยาศาสตรถอ วา คาวา นา วา เกลอ เปนตน ยงไมตรงสภาวะแท อาจมแงความหมายทคลมเครอ หรอเขวได นาแทๆ คอ hydrogen oxide (H2O) เกลอสามญกเปน sodium chloride (NaCl) จงถกแท ดงนเปนตน (ขอเปรยบเทยบนไมใชตรงกนแท แตเทยบพอใหเหนวา ในวชาการอน กมการมองเหนความจรงดานอน ของสงสามญ และไมยอมรบวาคาพดสามญสอความจรงไดตรงแท) อยางไรกด ความคดเกยวกบสมมตสจจะ และปรมตถสจจะ ททานระบออกมาเปนคาบญญตในพระอภธรรมนน กยกเอาความในพระสตรนนเองเปนทอาง แสดงวา ความคดความเขาใจเรองน เปนของมแตเดม แตในครงเดมนน คงเปนทเขาใจกนด จนไมตองระบคาบญญต ๒ คาน ขอความในพระสตรททานยกมาอางนน เปนคาของพระภกษณชอวชรา มเนอความดงน นแนะมาร! ทานจะมความเหนยดถอวาเปนสตวไดอยางไร, ในสภาวะทเปนเพยงกองแหงสงขารลวนๆ น จะหาตวสตวไมไดเลย, เปรยบเหมอนวา เพราะคมสวนประกอบเขาดวยกน ศพทวา “รถ” ยอมมฉนใดเมอขนธทงหลายมอย สมมตวา “สตว” กยอมม ฉนนน ความคลายกนน ทเนนในแงปฏบต คอ ความรเทาทนสมมต และเขาใจปรมตถ แลวรจกใชภาษาเปนเครองสอความหมาย โดยไมยดตดในสมมต ไมเปนทาสของภาษานน สามารถยกบาลทเปนพทธพจนมาอางไดอกหลายแหง เชน ภกษผเปนอรหนตขณาสพ...จะพงกลาววา ฉนพด ดงนกด เขาพดกบฉน ดงนกด เธอเปนผฉลาด รถอยคาทเขาพดกนในโลก กพงกลาวไปตามโวหารเทานน เหลานเปนโลกสมญญา เปนโลกนรต เปนโลกโวหาร เปนโลกบญญต ซงตถาคตใชพดจา แตไมยดตด อนง พระอรรถกถาจารยบรรยายลกษณะของพระสตร (สตตนตปฎก) วาเปน โวหารเทศนา เพราะเนอหาสวนมากแสดงโดยโวหาร คอ ใชภาษาสมมต สวนพระอภธรรมเปน ปรมตถเทศนา เพราะเนอหาสวนมากแสดงโดยปรมตถ คอ กลาวตามสภาวะแทๆ นเปนขอสงเกตเพอประดบความรอยางหนง ข. วปลาส หรอ วปลลาส ๓ วปลาส คอ ความรคลาดเคลอน ความรทผนแปรผดพลาดจากความเปนจรง หมายถง ความรคลาดเคลอนขนพนฐาน ทนาไปสความเขาใจผด หลงผด การลวงตวเอง วางใจ วางทาท ประพฤตปฏบตไมถกตอง ตอโลก ตอชวต ตอสงทงหลายทงปวง และเปนเครองกดกนขดขวางบงตา ไมใหมองเหนสจภาวะ วปลาส ม ๓ อยาง คอ ๑. สญญาวปลาส สญญาคลาดเคลอน หมายรผดพลาดจากความเปนจรง ๒. จตวปลาส จตคลาดเคลอน ความคดผดพลาดจากความเปนจรง


๓. ทฏฐวปลาส ทฏฐคลาดเคลอน ความเหนผดพลาดจากความเปนจรง สญญาวปลาส หมายรคลาดเคลอน เชน คนตกใจเหนเชอกเปนง กาและกวางปา มองหนฟางสวมเสอกางเกงมหมอครอบ เหนเปนคนเฝานา คนหลงทางเหนทศเหนอเปนทศใต เหนทศใตเปนทศเหนอ คนเหนแสงไฟโฆษณากระพรบอยกบท เปนไฟวง เปนตน จตวปลาส ความคดคลาดเคลอน เชน คนบาคดเอาหญาเปนอาหารของตน คนจตฟนเฟอนมองเหนคนเขามาหา คดวาเขาจะทาราย คนเหนเงาเคลอนไหวในทมดสลว คดวาดภาพเปนผหลอก กระตายตนตม ไดยนเสยงลกมะพราวหลน คดวาดภาพเปนวาโลกกาลงแตก เปนตน ทฏฐวปลาส ความเหนคลาดเคลอน ตามปกต สบเนองมาจากสญญาวปลาสและจตวปลาสนนเอง เมอหมายรผดอยางไร กเหนผดไปตามนน เมอคดวาดภาพเคลอนคลาดไปอยางไร กพลอยเหนผด เชอถอผดพลาด ไปตามอยางนน ยกตวอยาง เชน เมอหมายรผดวาเชอกเปนง กอาจลงความเหนยดถอวาสถานทบรเวณนนมงหรอมงชม เมอหมายรวาผนแผนดนเรยบราบขยายออกไปเปนเสนตรง กจงลงความเหนยดถอวาโลกแบน เมอคดไปวาสงทงหลายเกดขน เปนไป เคลอนไหวตางๆ กตองมผจดแจงผลกดน กจงลงความเหนยดถอวา ฟารอง ฟาผา แผนดนไหว ฝนตก นาทวม มเทพเจาประจาอยและคอยบนดาล ดงนเปนตน ตวอยางทกลาวมาน เปนชนหยาบทเหนงายๆ อาจเรยกอยางภาษาพดวา เปนความวปลาสขนวปรต สวนในทางธรรม ทานมองความหมายของวปลาสอยางละเอยดถงขนพนฐาน หมายถงความรคลาดเคลอนชนดทมใชมเฉพาะในบางคนบางกลมเทานน แตมในคนทวไปแทบทงหมดอยางไมรตว คนทงหลายตกอยใตอทธพลครอบงาของมน และวปลาสทง ๓ ชนดนนจะสอดคลองประสานกนเปนชดเดยววปลาสขนละเอยดหรอขนพนฐานนน พงเหนตามบาลดงน ภกษทงหลาย สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ม ๔ อยางดงน; ๔ อยางอะไรบาง ? (กลาวคอ) ๑. สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงไมเทยง วาเทยง ๒. สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงทเปนทกข วาเปนสข ๓. สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงมใชตวตน วาตวตน ๔. สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงทไมงาม วางาม วปลาสเหลาน เปนอปสรรคตอการฝกอบรมเจรญปญญา และกเปนเปาหมายของการฝกอบรมปญญาทจะกาจดมนเสย การพฒนาความรและเจรญปญญาตามวธทกลาวไวในพทธธรรม ลวนชวยแกไขบรรเทาและกาจดวปลาสไดทงนน เฉพาะอยางยง การใชโยนโสมนสการแบบสบสาวหาเหตปจจยและแยกแยะองคประกอบตรวจดสภาวะ โดยมสตพรอมอยพทธพจนเกยวกบอายตนะ ก) สรรพสง โลก และบญญตตางๆ


ภกษทงหลาย เราจกแสดงแกพวกเธอซง “สรรพสง” (สงทงปวง.ครบหมด, ทกสงทกอยาง), จงฟงเถด; อะไรเลาคอ สรรพสง: ตากบรป หกบเสยง จมกกบกลน ลนกบรส กายกบโผฏฐพพะ ใจกบ ธรรมารมณ - นเราเรยกวา สรรพสง พระองคผเจรญ เรยกกนวา “โลก โลก” ดงน, ดวยเหตเพยงไร จง มโลก หรอบญญตวาเปนโลก ? ดกรสมทธ ทใดมตา มรป มจกขวญญาณ มธรรมอนพงรดวยจกขวญญาณ, ทนนกมโลก หรอบญญตวาเปนโลก, ทใดมห...มจมก...มลน...มกาย...มใจ มธรรมารมณ มมโนวญญาณ มสงอนพงรดวยมโนวญญาณ ทนนกมโลก หรอบญญตวาโลก ภกษทงหลาย เราไมกลาววา ทสดโลก เปนสงทรได เหนได ถงไดดวยการไป, แตเรากไมกลาวเชนกนวา บคคลยงไมถงทสดโลก จะทาความสนทกขได (พระอานนทกลาว :) ขอความทพระผมพระภาคตรสไวโดยยอ ยงมไดทรงแจกแจงเนอความโดยพสดารน ขาพเจาเขาใจความโดยพสดารดงน :- บคคลยอมสาคญหมายในโลกวาเปนโลก ถอโลกวาเปนโลกดวยสง ใด สงนนเรยกวา “โลก” ในอรยวนย ดวยอะไรเลา คนจงสาคญหมายในโลกวาเปนโลก ถอโลกวาเปนโลก ? ดวยตา...ดวยห...ดวยจมก...ดวยลน...ดวยกาย...ดวยใจ คนจงสาคญหมายในโลกวาเปนโลก ถอโลกวาเปนโลก ภกษทงหลาย เราจกแสดงการอทยพรอม และการอสดงแหงโลก, จงฟงเถด. การอทยพรอมแหงโลกเปนไฉน ? อาศยตา และรป จงเกดจกขวญญาณ, ความประจวบแหงสงทงสามนน คอ ผสสะ, เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม, เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม, เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงม, เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม, เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม, เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาสกมพรอม; นคอการอทยพรอมแหงโลก อาศยห...อาศยจมก...อาศยลน...อาศยกาย...อาศยใจและธรรมารมณ จงเกดมโนวญญาณ ฯลฯ นคอการอทยพรอมแหงโลก การอสดงแหงโลกเปนไฉน ? อาศยตา และรป จงเกดจกขวญญาณ,ความประจวบแหงสงทงสามนนคอผสสะ, เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม, เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม, เพราะตณหานนแหละสารอกดบไปไมเหลอ ความดบอปาทานจงม, เพราะดบอปาทาน ความดบภพจงม, เพราะดบภพ ความดบชาตจงม, เพราะดบชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส จงดบ, ความดบแหงกองทกขทงหมด ยอมมไดอยางน; นเรยกวาการอสดงแหงโลก อาศยห...อาศยจมก...อาศยลน...อาศยกาย...อาศยใจและธรรมารมณ จงเกดมโนวญญาณ ฯลฯเพราะตณหานนแหละสารอกดบไปไมเหลอ…นคอการอสดงของโลก พระองคผเจรญ เรยกกนวา “มาร มาร” ...เรยกกนวา “สตว สตว” ...เรยกกนวา “ทกข ทกข” ดงน, ดวยเหตเพยงไร จงมมารหรอบญญตวามาร...จงมสตวหรอบญญตวาสตว... จงมทกขหรอบญญตวาทกข ?


ดกรสมทธ ทใดมตา มรป มจกขวญญาณ มธรรมอนพงรดวยจกขวญญาณ ฯลฯ มใจ มธรรมารมณ มมโนวญญาณ มธรรมอนพงรดวยมโนวญญาณ, ทนนกมมารหรอบญญตวามาร...สตวหรอบญญตวาสตว...ทกขหรอบญญตวาทกข เมอตามอย พระอรหนตทงหลายจงบญญตสขทกข, เมอตาไมมพระอรหนตทงหลายยอมไมบญญตวาสขทกข, เมอห...เมอจมก...เมอลน...เมอกาย...เมอใจมอย พระอรหนตทงหลาย จงบญญตสขทกข เมอห ฯลฯ ใจไมม พระอรหนตทงหลายยอมไมบญญตสขทกข ข) ความจรงเดยวกน ทงแกผหลง และผรเทาทน ภกษทงหลาย ตา...ห...จมก...ลน...กาย...ใจ ไมเทยง...เปนทกข...เปนอนตตา, แมสงทเปนเหตเปนปจจยใหตา ห จมก ลน กาย ใจ เกดขน กไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา, ตา ห จมก ลน กาย ใจ ซงเกดจากสงท ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา จกเปนของเทยง จกเปนสข จกเปนอตตาไดแตทไหน รป...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...ธรรมารมณ ไมเทยง...เปนทกข…เปนอนตตา, แมสงทเปนเหต เปนปจจยใหรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณเกดขน กไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา, รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ ซงเกดจากสงทไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา จกเปนของเทยง เปนสข เปนอตตาไดแตทไหน ภกษทงหลาย ขาวกลางอกงามบรบรณ และคนเฝาขาวกลากประมาทเสย, โคกนขาวกลา ลงสขาวกลาโนน พงเมาเพลนประมาทเอาจนเตมท ฉนใด, ปถชนผมไดเรยนร ไมสงวรในผสสายตนะ ๖ ยอมเมาเพลนประมาทในกามคณ ๕ จนเตมท ฉนนน ภกษทงหลาย ผสสายตนะ ๖ เหลานทไมฝก ไมคมครอง ไมรกษาไมสงวร ยอมเปนเครองนาทกขมาให...ผสสายตนะ ๖ เหลาน ทฝกดแลว คมครองด รกษาด สงวรด ยอมเปนเครองนาสขมาให... ตาเปนเครองผกลามรปไว, รปเปนเครองผกลามตาไว; ห - เสยง; จมก - กลน; ลน - รส; กาย - โผฏฐพพะ; ใจเปนเครองผกลามธรรมารมณไว, ธรรมารมณเปนเครองผกลามใจไว ดงนหรอ ? (หามได) ตากมใชเครองผกลามรปไว, รปกมใชเครองผกลามตาไว; ฉนทราคะ (ความชอบใจจนตด) ทเกดขนเพราะอาศยตาและรปทงสองอยางนนตางหาก เปนเครองผกลามทตาและรปนน ฯลฯ ใจกไมใชเครองผกลามธรรมารมณ, ธรรมารมณกมใชเครองผกลามใจ; ฉนทราคะทเกดขนเพราะอาศยใจและธรรมารมณทงสองอยางนนตางหาก เปนเครองผกลามทใจและธรรมารมณนน หากตาเปนเครองผกลามรปไว หรอรปเปนเครองผกลามตาไวแลวไซร, การครองชวตประเสรฐ เพอความสนทกขโดยชอบ กจะปรากฏไมได; แตเพราะเหตทตาไมใชเครองผกลามรป, รปมใชเครองผกลามตา, ฉนทราคะทเกดขนเพราะอาศยตาและรปสองอยางนนตางหาก เปนเครองผกลามทตาและรปนน, เพราะเหตฉะนน การครองชวตประเสรฐเพอความสนทกขโดยชอบ จงปรากฏได ฯลฯ


พระผมพระภาคกทรงมพระจกษ, พระผมพระภาคกทรงเหนรปดวยจกษ, (แต) ฉนทราคะไมมแกพระผมพระภาคเจา, พระผมพระภาคทรงมพระทยหลดพนดแลว; พระผมพระภาคกทรงมพระโสต...พระฆานะ...พระ ชวหา...พระกาย...พระทย... ค) จตใจใหญกวาง มปญญานาทาง อยอยางมสต พระองคผเจรญ! ถงแมขาพระองคจะชราแลว เปนผเฒาผใหญ ลวงกาลผานวยมาโดยลาดบ กตาม, ขอพระผมพระภาคสคตเจา โปรดทรงแสดงธรรมแกขาพระองค แตโดยยอเถด ขาพระองคคงจะเขาใจความ แหงพระดารสของพระผมพระภาคไดเปนแน ขาพระองคคงจะเปนทายาทแหงพระดารสของพระผมพระภาคไดเปนแน แนะมาลงกยบตร ! ทานเหนเปนประการใด ? รปทงหลายทพงรดวยจกษอยางใดๆ ซงเธอยงไมเหน ทงมเคยไดเหน ทงไมเหนอย ทงไมเคยคดหมายวาขอเราพงเหน, ความพอใจ ความใคร หรอความรก ในรปเหลานน จะมแกเธอไหม ? ไมม พระเจาขา เสยง…กลน...รส…โผฏฐพพะ...ธรรมารมณทงหลาย อยางใดๆ ซงเธอไมไดทราบ ไมเคยทราบ ไมทราบอย ทงไมเคยคดหมายวาเราพงทราบ, ความพอใจ ความใคร หรอความรกในธรรมารมณเหลานน จะมแกเธอไหม ? ไมมพระเจาขา มาลงกยบตร! บรรดาสงทเหน ไดยน ร ทราบ เหลาน ในสงทเหน เธอจกมแคเหน ในสงทไดยนจกมแคไดยน ในสงทลม ดม แตะตอง จกมแคร (รส กลน แตะตอง) ในสงททราบ จกมแคทราบ เมอใด (เธอมแคเหน ไดยน ไดร ไดทราบ) เมอนน เธอกไมมดวยนน (อรรถกถาอธบายวาไมถกราคะ โทสะ โมหะ ครอบงา), เมอไมมดวยนน กไมมทนน (อรรถกถาอธบายวา ไมพวพนหมกตดอยในสงทไดเหนเปนตนนน), เมอไมมทนน เธอกไมมทน ไมมทโนน ไมมระหวางทนทโนน (ไมใชภพน ไมใชภพโนน ไมใชระหวางภพทงสอง), นนแหละคอทจบสนของทกข (พระมาลงกยบตรสดบแลว กลาวความตามทตนเขาใจออกมาวา:) พอเหนรป สตกหลงหลด ดวยมวใสใจแตนมตหมายทนารก แลวกมจตกาหนดตดใจ เสวยอารมณแลวกสยบอยกบอารมณนนเอง, เวทนาหลากหลายอนกอกาเนดขนจากรป ขยายตวเพมขน จตของเขากคอยถกกระทบกระทง ทงกบความอยากและความยงยากใจ เมอสงสมทกขอยอยางน กเรยกวาไกลนพพาน พอไดยนเสยง…พอไดกลน...พอลมรส...พอถกตองโผฏฐพพะ...พอรธรรมารมณ สตกหลงหลด ฯลฯ กเรยกวาไกลนพพาน


เหนรปกไมตดในรป ดวยมสตมนอย, มจตไมตดใจ เสวยเวทนาไป กไมสยบกบอารมณนน; เขามสตดาเนนชวตอยางทวา เมอเหนรป และถงจะเสพเวทนา ทกขกมแตสน ไมสงสม; เมอไมสงสมทกขอยอยางน ก เรยกวาใกลนพพาน” ไดยนเสยง...ไดกลน...ลมรส…ถกตองโผฏฐพพะ...รธรรมารมณ กไมตดในธรรมารมณ ดวยมสตมนอย ฯลฯ กเรยกวาใกลนพพาน ดวยเหตเพยงไร บคคลชอวาเปนผไมคมครองทวาร ? คนบางคนเหนรปดวยตาแลว ยอมนอมรกฝากใจในรปทนารก ยอมขนเคองขดใจในรปทไมนารก มไดมสตกากบใจ เปนอยโดยมจตคบแคบ (มใจเลกนดเดยว), ไมเขาใจตามเปนจรง ซงความหลดรอดปลอดพนของจต และความหลดรอดปลอดพนดวยปญญา ทจะทาใหบาปอกศลธรรมซงเกดขนแลวแกตวเขา ดบไปไดโดยไมเหลอ; ฟงเสยงดวยห...สดกลนดวยจมก...ลมรสดวยลน...ตองโผฏฐพพะดวยกาย ทราบธรรมารมณดวยใจแลว ยอมนอมรกฝากใจในเสยง...ในธรรมารมณ อนนารก ยอมขนเคองขดใจในเสยง...ในธรรมารมณ อนไมนารก ฯลฯ ดวยเหตเพยงไร บคคลชอวาเปนผคมครองทวาร ? ภกษเหนรปดวยตาแลว ยอมไมนอมรกฝากใจในรปทนารก ไมขนเคองขดใจในรปทไมนารก มสตกากบใจ เปนอยอยางผมจตกวางขวาง ไมมประมาณ เขาใจตามเปนจรง ซงความหลดรอดปลอดพนของจต และความหลดรอดปลอดพนดวยปญญา ทจะทาใหบาปอกศลธรรมซงเกดขนแลวแกตวเขา ดบไปไดโดยไมเหลอ; ฟงเสยงดวยห ฯลฯ ทราบธรรมารมณดวยใจ ยอมไมนอมรกฝากใจในเสยง…ในธรรมารมณ อนนารก ไมขนเคองขดใจใน เสยง…ในธรรมารมณ อนไมนารก ฯลฯ” ง) กาวไปในมรรคาแหงอสรภาพและความสข ภกษทงหลาย อยางไรจงจะชอวาเปนผอยดวยความไมประมาท ? เมอภกษสงวรจกขนทรยอย จตยอมไมซานแสไปในรปทงหลายทพงรดวยจกษ, เมอมจตไมซานแส ปราโมทยกเกด, เมอมปราโมทยแลว ปตกเกด, เมอมใจปต กายกสงบระงบ, ผมกายสงบยอมเปนสข, ผมสขจตยอมเปนสมาธ, เมอจตเปนสมาธ ธรรมทงหลายกปรากฏ, เพราะธรรมทงหลายปรากฏ ผนนจงนบวาเปนผอยดวยความไมประมาท” (เกยวกบโสตะ ฆานะ ชวหา กาย มโน กเชนเดยวกน) อานนท การอบรมอนทรย (อนทรยภาวนา) ทยอดเยยม ในแบบแผนของอารยชน (อรยวนย) เปนอยางไร ? เพราะเหนรปดวยตา…เพราะไดยนเสยงดวยห...เพราะไดกลนดวยจมก...เพราะรรสดวยลน…เพราะตอง โผฏฐพพะดวยกาย...เพราะ รธรรมารมณดวยใจ ยอมเกดความชอบใจบาง เกดความไมชอบใจบาง เกดทงความชอบใจและไมชอบใจบาง.แกภกษ; เธอเขาใจชดดงนวา ความชอบใจ ความไมชอบใจ ทงความชอบใจ ไมชอบใจ ทเกดขนแลวแกเราน.เปนสงปรงแตง เปนธรรมหยาบ เปนของอาศยเหตปจจยเกดขน, ภาวะตอไปนจงจะสงบประณต นนคออเบกขา (ความมใจเปนกลาง), (ครนแลว) ความชอบใจ ความไมชอบใจ ทงความ ชอบใจไมชอบใจ.ทเกดขนแกเธอนน.กดบไป อเบกขากตงมน”สาหรบบคคลผใดกตาม ความชอบใจ ความไมชอบใจ ทงความชอบใจไมชอบใจ ทเกดขนแลว ยอมดบไป อเบกขายอมตงมนไดเรวพลนทนท โดยไมยาก


เสมอนคนหลบตาแลวลมตา หรอลมตาแลวหลบตา ฯลฯ นเรยกวา การอบรมอนทรยทยอดเยยม ในแบบแผนของอารยชน... ภกษทงหลาย กอนสมโพธ เมอยงเปนโพธสตว ผยงไมตรสร เราไดเกดความดารขนดงนวา: อะไรเปนคณ (ความหวานชน ความอรอย) ของจกษ ? อะไรเปนโทษ (ขอเสย ความบกพรอง) ของจกษ ? อะไรเปนทางออก (เปนอสระ ไมตององอาศย) แหงจกษ ? อะไรเปนคณ...เปนโทษ...เปนทางออก แหงโสตะ...ฆานะ...ชวหา…กาย…มโน ? เราไดเกดความคดขนดงน: สข โสมนส ทเกดขนเพราะอาศยจกษ นคอคณของจกษ, ขอทจกษ ไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา นคอโทษของจกษ การกาจดฉนทราคะ การละฉนทราคะใน เพราะจกษเสยได นคอทางออกแหงจกษ (ของโสตะ ฆานะ ชวหา กาย มโน กเชนเดยวกน) ตราบใด เรายงมไดรประจกษตามเปนจรง ซงคณของอายตนะภายใน ๖ เหลาน โดยเปนคณ, ซงโทษ โดยเปนโทษ, ซงทางออก โดยเปนทางออก, ตราบนน เรากยงไมปฏญญาวาเราบรรลแลวซงอนตรสมมา- สมโพธญาณ... (ตอไปตรสถงคณ โทษ ทางออกพน แหงอายตนะภายนอก ๖ ในทานองเดยวกน) ภกษทงหลาย ผทรเหนจกษตามทมนเปน รเหนรปทงหลายตามทมนเปน รเหนจกขวญญาณตามทมนเปน รเหนจกษสมผสตามทมนเปน รเหนเวทนาอนเปนสขหรอทกขหรอไมสขไมทกข ซงเกดขนเพราะจกษสมผสเปนปจจย ตามทมนเปน ยอมไมตดพนในจกษ ไมตดพนในรปทงหลาย ไมตดพนในจกขวญญาณ ไมตดพนในจกขสมผส ไมตดพนในเวทนา อนเปนสข หรอทกข หรอไมสขไมทกข ทเกดเพราะจกขสมผสเปนปจจย เมอผนนไมตดพน ไมหมกมน ไมลมหลง รเทาทนเหนโทษ ตระหนกอย อปาทานขนธทง ๕ ยอมถงความไมกอตวพอกพนตอไป อนง ตณหาทเปนตวการกอภพใหม อนประกอบดวยนนทราคะ คอยแสเพลดเพลนอยในอารมณตางๆ กจะถกละไปดวยความกระวนกระวายทางกายกด ความกระวนกระวายทางใจกด ความเรารอนกายกด ความเรารอนใจกด ความกลดกลมทางกายกด ความกลดกลมทางใจกด ยอมถกเขาละได; ผนนยอมเสวย ทงความสขทางกาย ทงความสขทางใจ บคคลผเปนเชนนนแลว มความเหนอนใด ความเหนนนกเปนสมมาทฏฐ, มความดารใด ความดารนนกเปนสมมาสงกปปะ, มความพยายามใด ความพยายามนนกเปนสมมาวายามะ, มความระลกใดความระลกนนกเปนสมมาสต, มสมาธใด สมาธนนกเปนสมมาสมาธ, สวนกายกรรม วจกรรม และอาชวะของเขา ยอมบรสทธดมาแตตนทเดยว; ดวยประการดงน เขาชอวามอรยอฏฐงคกมรรคอนถงความเจรญบรบรณ (เกยวกบโสตะ ฆานะ ชวหา กาย มโน กเชนเดยวกน) คณคาทางจรยธรรม


๑. ในแงกศล-อกศล ความด-ความชว อายตนะเปนจดเรมตน และเปนหวเลยวหวตอของทางแยกระหวางกศลกบอกศล ทางสายหนงนาไปสความประมาทมวเมา ความชว และการหมกตดอยในโลก อกสายหนงนาไปสความรเทาทน การประกอบกรรมด และความหลดพนเปนอสระ ความสาคญในเรองนอยทวา หากไมมการฝกฝนอบรมใหเขาใจและปฏบตในเรองอายตนะอยางถกตองแลว ตามปกต มนษยทวไปจะถกชกจง ลอใหดาเนนชวตในทางทมงเพอเสพเสวยโลก เทยวทาการตางๆ เพยงเพอแสวงหารป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทชอบใจ และความสนกสนานบนเทงตางๆ มาปรนเปรอตา ห จมก ลน ผวกาย และใจอยากของตน พอกพนความโลภ โกรธ หลง แลวกอใหเกดความวนวายเดอดรอน ทงแกตนและผอน พอจะเหนไดไมยากวา การเบยดเบยนกน การขดแยงแยงชง การกดขบบคน เอารดเอาเปรยบกน ตลอดจนปญหาสงคมตางๆ ทเกดเพมขน และทแกไขกนไมสาเรจ โดยสวนใหญแลวกสบเนองมาจากการดาเนนชวตแบบปลอยตวใหถกลอถกชกจงไปในทางทจะปรนเปรออายตนะอยเสมอ จนเคยชนและรนแรงยงขนๆ นนเอง คนจานวนมาก บางทไมเคยไดรบการเตอนสต ใหสานกหรอยงคดทจะพจารณาถงความหมายแหงการกระทาของตน และอายตนะทตนปรนเปรอบางเลย และไมเคยปฏบตเกยวกบการฝกอบรมหรอสงวรระวงเกยวกบอายตนะหรออนทรยของตน จงมแตความลมหลงมวเมายงๆ ขน การแกไขทางจรยธรรมในเรองน สวนหนง อยทการสรางความเขาใจใหรเทาทนความหมายของอายตนะและสงทเกยวของวา ควรจะมบทบาทและความสาคญในชวตของตนแคไหน เพยงไร และอกสวนหนง ใหมการฝกฝนอบรมดวยวธประพฤตปฏบตเกยวกบการควบคม การสารวมระวง ใชงาน และรบใชอายตนะเหลานน ในทางทจะเปนประโยชนอยางแทจรงแกชวตของตนเองและแกสงคม ๒. ในแงความสข-ความทกข อายตนะเปนแหลงทมาของความสขความทกข ซงเปนเปาหมายแหงการดาเนนชวตทวไป และความเพยรพยายามเฉพาะกจแทบทกอยางของปถชน ดานสขกเปนการแสวงหา ดานทกขกเปนการหลกหน นอกจากสขทกขจะเกยวเนองกบปญหาความประพฤตดประพฤตชวทกลาวในขอ ๑ แลว ตวความสขทกขนน กเปนปญหาอยในตวของมนเอง ในแงของคณคา ความมแกนสาร และความหมายทจะเขาพงพาอาศยมอบกายถวายชวตใหอยางแทจรงหรอไม คนไมนอย หลงจากระดมเรยวแรงและเวลาแหงชวตของตนวงตามหาความสขจากการเสพเสวยโลก จนเหนอยออนแลว กผดหวง เพราะไมไดสมปรารถนาบาง เมอหารสอรอยหวานชน กตองเจอรสขนขมดวย บางทยงไดสขมากความเจบปวดเศราแสบกลบยงทวลาหนา เสยคาตอบแทนในการไดความสขไปแพงกวาไดมา ไมคมกนบาง ไดสมปรารถนาแลวแตไมชนเทาทหวง หรอถงจดทตงเปาหมาย แลวความสขกลบวงหนออกหนาไปอก ตามไมทนอยราไปบาง


บางพวกกจบชวตลงทงทกาลงวงหอบ ยงตามความสขแทไมพบหรอยงไมพอ สวนพวกทผดหวงแลว กเลยหมดอาลยปลอยชวตเรอยเปอยไปตามเรอง อยอยางทอดถอนความหลงบาง หนไปดาเนนชวตในทางเอยงสดอกดานหนง โดยหลบหนตจากชวตไปอยอยางทรมานตนเองบาง การศกษาเรองอายตนะน มงเพอใหเกดความรเทาทนสภาพความจรงและประพฤตปฏบตดวยการวางทาททถกตอง ไมใหเกดเปนพษเปนภยแกตนเองและผอนมากนก อยางนอยกใหมหลก พอรทางออกทจะแกไขตว นอกจากจะระมดระวงในการใชวธการทจะแสวงหาความสขเหลานแลว ยงเขาใจขอบเขตและขนระดบตางๆ ของมน แลวรจกหาความสขในระดบทประณตยงขนไปดวย เมอคนประพฤตปฏบตเกยวกบสขทกขอยางถกตอง และกาวหนาไปในความสขทประณตยงขน กเปนการพฒนาจรยธรรมไปดวยในตว ๓. ในแงการพฒนาปญญา อายตนะในแงทเปนเรองของกระบวนการรบรและการแสวงปญญา กเกยวของกบจรยธรรมตงแตจดเรมตน เพราะถาปฏบตตอนเรมแรกไมถกตอง การรบรกจะไมบรสทธ แตจะกลายเปน กระบวนการรบรทรบใชกระบวนการเสพเสวยโลก หรอเปนสวนประกอบของกระบวนธรรมแบบสงสารวฏไปเสย ทาใหไดความรทบดเบอน เอนเอยงเคลอบแฝง มอคต ไมถกตองตามความจรง หรอตรงกบสภาวะตามทมนเปน การปฏบตทางจรยธรรมทจะชวยเกอกลในเรองน กคอวธการทจะรกษาจตใหดารงอยในอเบกขา คอ ความมใจเปนกลาง มจตราบเรยบเทยงตรง ไมเอนเอยง ไมใหถกอานาจกเลสมความชอบใจไมชอบใจเปนตนเขาครอบงา ๔. ในแงวธปฏบตทวไป การปฏบตทางจรยธรรมทเกยวของกบอายตนะโดยตรงบาง โดยออมบาง มหลายอยาง บางอยางกมไวเพอใชในขนตอนตางๆ กน ทงนสดแตวาปญหามกจะเกดขนทจดใด ทกขและบาป อกศลมกไดชองเขามาทชวงตอนใด อยางไรกตาม ทานมกสอนยาใหใชวธระวงหรอปองกน ตงแตชวงแรกทสด คอ ตอนทอายตนะรบอารมณทเดยว เพราะจะทาใหปญหาไมเกดขนเลย จงเปนการปลอดภยทสด ในทางตรงขาม ถาปญหาเกดขนแลว คอบาปอกศลธรรมไดชองเขามาแลว มกจะแกไขยาก เชน เมอปลอยตวใหอารมณทลอเราเยายวนปรงแตงจต จนราคะ หรอโลภะ โทสะ โมหะ เกดขนแลว ทงทรผดชอบชวด มความสานกในสงชอบธรรมอย แตกทนตอความเยายวนไมได ลอานาจกเลส ทาบาปอกศลลงไป ดวยเหตนทานจงยาวธระมดระวงปองกนใหปลอดภยไวกอนตงแตตน องคธรรมสาคญทใชระวงปองกนตงแตตน กคอ สต ซงเปนตวควบคมจตไวใหอยกบหลก หรอพดอกนยหนง เหมอนเชอกสาหรบดงจต สต ทใชในขนระมดระวงปองกน เกยวกบการรบอารมณของอายตนะแตเบองตนน ใชในหลกทเรยกวา อนทรยสงวร (การสารวมอนทรย=ใชอนทรยอยางมสตมใหเกดโทษ) เรยกอกอยางหนงวา การคมครองทวาร หมายถง การมสตพรอมอย เมอรบรอารมณดวยอนทรย เชน ใชตาด หฟง กไมปลอยใจเคลบเคลมไปตามนมต


หมายตางๆ ใหเกดความตดใคร-ขนเคอง ชอบใจ-ไมชอบใจ แลวถกโมหะและอกศลอนๆ ครอบงาจตใจ (ใหไดแตปญญาและประโยชน) การปฏบตตามหลกน ชวยไดทง 1. ปองกนความชวเสยหาย 2. ปองกนความทกข และ 3. ปองกนการสรางความรความคดทบดเบอนเอนเอยง อยางไรกตาม การทจะปฏบตใหไดผล มใชวาจะนาหลกมาใชเมอไรกไดตามปรารถนา เพราะสตจะตงมนเตรยมพรอมอยเสมอได จาตองมการฝกฝนอบรม อนทรยสงวรจงตองมการซอมหรอใชอยเสมอ การฝกอบรมอนทรย มชอเรยกวา อนทรยภาวนา (แปลตามแบบวา การเจรญอนทรย หรอพฒนาอนทรย) ผทฝกอบรมหรอเจรญอนทรยแลว ยอมปลอดภยจากบาปอกศลธรรม จากความทกข และจากความรทเอนเอยงบดเบอนทงหลาย เพราะปองกนไวไดกอนทสงเหลานนจะเกดขน นอกจากไมถกอนทรยและสงทรบรเขามาลอหลอกและครอบงาแลว ยงเปนนายของอนทรย สามารถบงคบความรสกในการรบรใหเปนไปในทางทดทเปนคณ อนทรยสงวร น จดวาเปนหลกธรรมในขนศล แตองคธรรมสาคญทเปนแกนคอสตนน อยในจาพวกสมาธ ทาใหมการใชกาลงจตและการควบคมจตอยเสมอ จงเปนการฝกอบรมสมาธไปดวยในตว โยนโสมนสการ ซงเปนวธการทางปญญา เปนธรรมอกอยางหนง ททานใหใชในเรองนคกบสต คอ ปฏบตตออารมณทรบร โดยมองหรอพจารณาในทางทจะใหไดความร เหนความจรง หรอเหนแงทจะเกดคณประโยชน เชน พจารณาใหรเทาทนคณโทษ ขอดขอเสยของอารมณนน พรอมทงการทจะมความเปนอสระ อยดมสขได โดยไมตองพงพาอาศยอารมณนน ในแงทจะตองยอมใหคณและโทษของมนเปนตวกาหนดความสขความทกขและชะตาชวต ขอปฏบตทกลาวถงเหลาน มแนวปรากฏอยในพทธพจนขางตนบางแลว และบางหลกกจะอธบายตอไปขางหนาอก จงพดไวโดยยอเพยงเทาน. ชวตเปนอยางไร ? ไตรลกษณ ลกษณะโดยธรรมชาต ๓ อยางของสงทงปวง ตวกฎหรอตวสภาวะ ตามหลกพทธธรรมเบองตนทวา สงทงหลายเกดจากสวนประกอบตางๆ มาประชมกนเขา หรอมอยในรปของการรวมตวเขาดวยกนของสวนประกอบตางๆ นน มใชหมายความวาเปนการนาเอาสวนประกอบทเปน ชนๆ อนๆ อยแลว มาประกอบเขาดวยกน และเมอประกอบเขาดวยกนแลว กเกดเปนรปเปนรางคมกนอยเหมอนเมอเอาวตถตางๆ มารวมกนเปนเครองอปกรณตางๆ ความจรง ทกลาววาสงทงหลายเกดจากการประชมกนของสวนประกอบตางๆ นน เปนเพยงคากลาวเพอเขาใจงายๆ ในเบองตนเทานน แทจรงแลว สงทงหลายมอยในรปของกระแส สวนประกอบแตละอยางๆ


ลวนประกอบขนจากสวนประกอบอนๆ ยอยลงไป แตละอยางไมมตวตนของตวเองเปนอสระ และเกดดบตอกนไปเสมอ ไมเทยง ไมคงท กระแสนไหลเวยนหรอดาเนนตอไป อยางทดคลายกบรกษารปแนวและลกษณะทวไปไวไดอยางคอยเปนไป กเพราะสวนประกอบทงหลายมความเกยวเนองสมพนธอาศยซงกนและกน เปนเหตปจจยสบตอแกกนอยางหนง และเพราะสวนประกอบเหลานนแตละอยางลวนไมมตวตนของมนเอง และไมเทยงแทคงทอยางหนง ความเปนไปตางๆ ทงหมดนเปนไปตามธรรมชาต อาศยความสมพนธและความเปนปจจยเนองอาศยกนของสงทงหลายเอง ไมมตวการอยางอนทนอกเหนอออกไปในฐานะผสรางหรอผบนดาล จงเรยกเพอเขาใจงายๆ วาเปนกฎธรรมชาต มหลกธรรมใหญอย ๒ หมวด ทถอไดวาพระพทธเจาทรงแสดงในรปของกฎธรรมชาต คอ ไตรลกษณ และ ปฏจจสมปบาท ความจรงธรรมทง ๒ หมวดน ถอไดวาเปนกฎเดยวกน แตแสดงในคนละแงหรอคนละแนว เพอมองเหนความจรงอยางเดยวกน คอ ไตรลกษณ มงแสดงลกษณะของสงทงหลายซงปรากฏใหเหนวาเปนอยางนน ในเมอสงเหลานนเปนไปโดยอาการทสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอแกกนตามหลกปฏจจสมปบาท สวนหลกปฏจจสมปบาท กมงแสดงถงอาการทสงทงหลายมความสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอแกกนเปนกระแส จนปรากฏลกษณะใหเหนวาเปน ไตรลกษณ กฎธรรมชาตน เปน ธรรมธาต คอภาวะททรงตวอยโดยธรรมดา เปน ธรรมฐต คอ ภาวะทตงอย หรอยนตวเปนหลกแนนอนอยโดยธรรมดา เปน ธรรมนยาม คอกฎธรรมชาต หรอกาหนดแหงธรรมดา ไมเกยวกบผสรางผบนดาล หรอการเกดขนของศาสดาหรอศาสนาใดๆ กฎธรรมชาตนแสดงฐานะของศาสดาในความหมายของพทธธรรมดวย วาเปนผคนพบกฎเหลานแลวนามาเปดเผยชแจงแกชาวโลกพทธพจนแสดงหลกไตรลกษณ วาดงน ตถาคต (พระพทธเจา) ทงหลาย จะอบตหรอไมกตาม ธาต (หลก) นนกยงคงมอย เปนธรรมฐต เปนธรรมนยามวา ๑. สงขารทงปวง ไมเทยง.............. ๒. สงขารทงปวง เปนทกข............. ๓. ธรรมทงปวง เปนอนตตา.............. ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก เปดเผย แจกแจง ทาใหเขาใจงายวา “สงขารทงปวง ไมเทยง...สงขารทงปวง เปนทกข...ธรรมทงปวง เปนอนตตา...” ไตรลกษณน ในอรรถกถาบางทเรยกวา “สามญลกษณะ” ในฐานะเปนลกษณะรวม ทมเสมอกนแกสงขารทงปวง (แตไมเสมอกนแกธรรมทงปวง)


เพอความเขาใจงายๆ ใหความหมายของไตรลกษณ (the Three Characteristics of Existence) โดยยอดงน ๑. อนจจตา (Impermanence) ความไมเทยง ความไมคงท ความไมคงตว ภาวะทเกดขนแลวเสอมและสลายไป ๒. ทกขตา (Conflict) ความเปนทกข ภาวะทถกบบคนดวยการเกดขนและสลายไป ภาวะทกดดนฝนและขดแยงอยในตว เพราะปจจยทปรงแตงใหมสภาพเปนอยางนนเปลยนแปลงไป จะทาใหคงอยในสภาพนนไมได ภาวะทไมสมบรณมความบกพรองอยในตว ไมใหความสมอยากแทจรง หรอความพงพอใจเตมท แกผอยากดวยตณหา และกอใหเกดทกขแกผเขาไปอยากไปยดดวยตณหา อปาทาน ๓. อนตตตา (Soullessness หรอ Non-Self) ความเปนอนตตา ความไมใชตวตน ความไมมตวตนแทจรงทจะสงบงคบใหเปนอยางไรๆ ได สงทงหลายหากจะกลาววาม กตองวามอยในรปของกระแสทประกอบดวยปจจยตางๆ อนสมพนธเนองอาศยกน เกดดบสบตอกนไปอยตลอดเวลาไมขาดสาย จงเปนภาวะทไมเทยง เมอตองเกดดบไมคงท และเปนไปตามเหตปจจยทอาศย กยอมมความบบคน กดดน ขดแยง และแสดงถงความบกพรองไมสมบรณอยในตว และเมอทกสวนเปนไปในรปกระแสทเกดดบอยตลอดเวลาขนตอเหตปจจยเชนน กยอมไมเปนตวของตว มตวตนแทจรงไมได ไมอยในอานาจของใครๆ ทจะสงบงคบใหเปนไปอยางไรๆ ตามใจปรารถนา ในกรณของสตวบคคล ใหแยกวา สตวบคคลนนประกอบดวยขนธ ๕ เทานน ไมมสงใดอนอกนอกเหนอจากขนธ ๕ เปนอนตดปญหาเรองทจะมตวตนเปนอสระอยตางหาก จากนนหนมาแยกขนธ ๕ ออกพจารณาแต ละอยางๆ กจะเหนวา ขนธทกขนธไมเทยง เมอไมเทยงกเปนทกข เปนสภาพบบคนกดดนแกผเขาไปยด เมอเปนทกข กไมใชตวตน ทวาไมใชตวตน กเพราะแตละอยางๆ ลวนเกดจากเหตปจจย ไมมตวตนของมน อยางหนง เพราะไมอยในอานาจ ไมเปนของของสตวบคคลนนแทจรง (ถาสตวบคคลนนเปนเจาของขนธ ๕ แทจรง กยอมตองบงคบ เอาเองใหเปนไปตามความตองการได และไมใหเปลยนแปลงไปจากสภาพทตองการได เชน ไมใหแก ไมใหเจบปวย เปนตนได) อยางหนง พทธพจนแสดงไตรลกษณในกรณของขนธ ๕ มตวอยางทเดน ดงน ภกษทงหลาย รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ เปนอนตตา หากรป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ จกเปนอตตา (ตวตน) แลวไซร มนกจะไมเปนไปเพออาพาธ ทงยงจะไดตามปรารถนา ในรป ฯลฯ ในวญญาณวา “ขอรป...ขอเวทนา...ขอสญญา...ขอสงขาร...ขอวญญาณของเราจงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย” แตเพราะเหตทรป ฯลฯ วญญาณ เปนอนตตา ฉะนน รป ฯลฯ วญญาณจงเปนไปเพออาพาธ และใครๆ ไมอาจไดตามความปรารถนา ในรป ฯลฯ วญญาณวา “ขอรป...ขอเวทนา...ขอสญญา...ขอสงขาร... ขอวญญาณของเราจงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย”


ภกษทงหลาย เธอทงหลายมความเหนเปนไฉน? รปเทยง หรอไมเทยง ฯ (ตรสถามทละอยาง จนถง วญญาณ) “ไมเทยง พระเจาขา” กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกข หรอเปนสข? “เปนทกข พระเจาขา” กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนเปนธรรมดา ควรหรอทจะเฝาเหนสงนนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปนตวตนของเรา? “ไมควรเหนอยางนน พระเจาขา” ภกษทงหลาย เพราะเหตนนแล รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ อยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ทงภายในและภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ทงทไกลและทใกล ทงหมดนน เธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนถกตอง ตามทมนเปนวา “นนไมใชของเรา เราไมใชนน นนไมใชตวตนของเรา” มปราชญฝายฮนดและฝายตะวนตกหลายทาน พยายามแสดงเหตผลวา พระพทธเจาไมไดทรงปฏเสธอตตา หรอ อาตมน ในชนสงสด ทรงปฏเสธแตเพยงธรรมทเปนปรากฏการณตางๆ อยางเชนในพระสตรนเปนตน ทรงปฏเสธขนธ ๕ ทกอยางวาไมใชอตตา เปนการแสดงเพยงวา ไมใหหลงผดยดเอาขนธ ๕ เปนอตตา เพราะอตตาทแทจรงซงมอยนน ไมใชขนธ ๕ และยกพทธพจนอนๆ มาประกอบอกมากมาย เพอแสดงวาพระ พทธเจาทรงปฏเสธเฉพาะธรรมทเปนปรากฏการณตางๆวาไมใชอตตา แตทรงยอมรบอตตาในขนสงสด และพยายามอธบายวา นพพานมสภาวะอยางเดยวกบอาตมน หรอวา นพพานนนเอง คอ อตตา เรองน ถามโอกาสจะไดวจารณในตอนทเกยวกบนพพาน สวนในทนขอกลาวสนๆ เพยงในแงจรยธรรมวา ปถชน โดยเฉพาะผทไดรบการศกษาอบรมมาในระบบความเชอถอเกยวกบเรองอาตมน ยอมมความโนม เอยงในทางทจะยดถอหรอไขวควาไวใหมอตตาในรปหนงรปใดใหจงได เปนการสนองความปรารถนาทแฝงอยในจตสวนลกทไมรตว เมอจะตองสญเสยความรสกวามตวตนในรปหนง (ในชนขนธ ๕) ไป กพยายามยดหรอคดสรางเอาทเกาะเกยวอนใหมขนไว แตตามหลกพทธธรรมนน มไดมงใหปลอยอยางหนง เพอไปยดอกอยางหนง หรอพนอสระจากทหนง เพอตกไปเปนทาสอกทหนง อกประการหนงพดฝากไวสนๆ ใหไปคดวา สงทม อตตา ยอมมไมได และสงทมได ตองไมมอตตา อาการทสงทงหลายมอยในรปกระแส มความสมพนธเนองอาศยเปนปจจยสบตอกน และมลกษณะไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา อยางไร ยงจะตองอธบายดวยหลกปฏจจสมปบาทตอไปอก ความจงจะชดยงขน คณคาทางจรยธรรม ๑. หลกอนจจตา


อนจจตา แสดงความไมเทยง ความเกดขน ตงอย และดบไปของสงทงหลาย จนถงสวนยอยทละเอยดทสด ทงฝายรปธรรม และนามธรรม ความไมเทยงของสวนยอยตางๆ เมอปรากฏเปนผลรวมออกมาแกสวนใหญทมนษยพอสงเกตเหนได กเรยกกนวาความเปลยนแปลง ซงทาใหเกดความเขาใจหรอรสกเหมอนกบวาสงตางๆ เหลานนมตวมตนของมน ซงเดมมสภาพเปนอยางหนง และบดนตวตนอนนนเองไดเปลยนแปลงแปรรปไปเปนอกอยางหนง ความเขาใจหรอรสกเชนน เปนความหลงผดอยางหนง เปนเหตใหเกดความยดมนถอมน นาตวเขาไปผกไวกบภาพความนกคดอยางหนงซงไมตรงกบความเปนจรง เมอดารงชวตอยอยางผไมรเทาทนสภาวะ ยอม ถกฉดลากใหกระเสอกกระสนกระวนกระวายไปตามภาพทสรางขนลวงตนเองนน เรยกวา อยอยางเปนทาส แตผรเทาทนสภาวะ ยอมอยอยางเปนอสระ และสามารถถอเอาประโยชนจากกฎธรรมดาเหลานได ในทางจรยธรรม หลกอนจจตาอาจใชใหเปนประโยชนไดเปนอนมาก โดยเฉพาะทเปนหลกใหญ ๒ ประการ คอ ๑) มชวตซงเปนอยดวยปญญา ทดานนอกไมประมาท เรงขวนขวายทาการปรบปรงแกไขดวยความรทตรงตอเหตปจจย ความเปนอนจจงนน วาตามสภาวะของมน ยอมเปนกลางๆ ไมดไมชว แตเมอเปนเรองเกยวของกบความเปนอยของมนษย กมบญญตความเปลยนแปลงดานหนงวาเปนความเจรญ และความเปลยนแปลงอกดานหนงวาเปนความเสอม อยางไรกด ความเปลยนแปลงจะเปนไปในดานใด อยางไร ยอมแลวแตเหตปจจยทจะใหเปน ในทางจรยธรรม จงนาหลกอนจจตามาสอนอนโลมตามความเขาใจในเรองความเสอมและความเจรญไดวา สงทเจรญแลวยอมเสอมได สงทเสอมแลวยอมเจรญได และสงทเจรญแลวยอมเจรญยงขนไปได ทงนแลว แตเหตปจจยตางๆ และในบรรดาเหตปจจยทงหลายนน มนษยยอมเปนเหตปจจยทสาคญ ซงสามารถสงผลตอเหตปจจยอนๆ ไดอยางมาก โดยนยน ความเจรญและความเสอมจงมใชเรองทจะเปนไปเองตามลมๆ แตเปนสงทมนษยเขาไปเกยวของ จดการ และสรางสรรคได อยางทเรยกวา ตามยถากรรม คอแลวแตมนษยจะทาเหตปจจย โดยไมตองคอย ระแวงการแทรกแซงจากตวการอยางอนนอกเหนอธรรมชาต เพราะตวการนอกเหนอธรรมชาตไมม ดงนน ในทางจรยธรรม ความเปนอนจจง หรอแมจะเรยกวาความเปลยนแปลง จงเปนกฎธรรมชาตททาใหมนษยมความหวง เพราะกฎธรรมชาตยอมเปนกลางๆ จะใหเปนอยางไรแลวแตจะทาเหตปจจยทจะใหเปน อยางนนขน การเปลยนแปลงเพอใหดขน จงเปนสงททาได ไมวาจะเปนการสรางความเจรญทางวตถ หรอทางนามธรรม ตงแตการทาคนโงใหเปนคนฉลาด จนถงทาปถชนใหเปนพระอรหนต รวมทงการแกไข กลบตวปรบปรงตนเองทกอยาง สดแตจะรเขาใจเหตปจจยทจะใหเปนอยางนน แลวสรางเหตปจจยนนๆ ขน


โดยสรป ความเปนอนจจง ในความเขาใจระดบทเรยกวาเปนความเปลยนแปลง สอนวา สาหรบผสรางความเจรญหรอผเจรญขนแลว ตองตระหนกวา ความเจรญนนอาจเปลยนเปนเสอมได เมอไมตองการความ เสอม กตองไมประมาท ตองหลกเวนและกาจดเหตปจจยทจะใหเกดความเปลยนแปลงในทางเสอม พยายามสรางและเปดชองใหแกเหตปจจยทจะใหเกดความเปลยนแปลงอยางทจะรกษาความเจรญนนไว สาหรบผพลาดเสอมลงไปกสามารถแกไขปรบปรงได โดยละทงเหตปจจยททาใหเสอมนนเสย กลบมาสรางเหตปจจยทจะทาใหเจรญตอไป ยงกวานน ความเปลยนแปลงทเปนไปในทางเจรญอยแลว กสามารถสงเสรมใหเจรญยงขนได โดยเพมพนเหตปจจยทจะทาใหเจรญใหมากยงขน พรอมกบทตองไมประมาทมวหลงระเรงในความเจรญนน จนมองไมเหนความเปนไปไดของความเสอม และเหตปจจยตางๆ ทจะใหเกดความเสอมนนเสยเลย กลาวมาถงขนน กมาถงหลกธรรมสาคญทสด ทเปนเครองประสานระหวางสจธรรมกบจรยธรรม คอการทจะตองมปญญา ตงตนแตรวาความเสอมและความเจรญแทจรงทตองการนน คออะไร เหตปจจยทจะใหเกดความเปลยนแปลงอยางทตองการนนคออะไร ตลอดจนขอทวา จะเพมพนความสามารถของมนษยในการเขาไปผลกดนเหตปจจยตางๆ ไดอยางไร หลกอนจจตา จงมความหมายอยางยงในทางจรยธรรม ตงแตใหความหวงในการสรางความเจรญกาวหนา รบรองหลกกรรม คอความมผลแหงการกระทาของมนษย จนถงเนนความสาคญของการศกษาใหเกด ปญญาทสาหรบจะเขามาเกยวของกบความเปลยนแปลงตางๆ อยางมผลด ๒) มชวตซงเปนอยดวยปญญา ทดานในจตใจอสระ เปนสขผองใสปลอยวางไดดวยความรเทาทนเหตปจจย ในดานชวตภายใน หรอคณคาทางจตใจโดยตรง หลกอนจจตา ชวยใหดารงชวตอยอยางผรเทาทนความจรง ขณะททางดานชวตภายนอก เมอรตระหนกถงความผนผวนปรวนแปรไมแนนอน จงไมนงนอนใจขวนขวาย ไมประมาท คอยใชปญญาศกษาใหรเทาทนเหตปจจย ทาการปรบปรงแกไข หลกเวนความเสอม และสรางสรรคความเจรญอยตลอดเวลา โดยไมปลอยปละละเลย แตภายในจตใจ ดวยปญญาทรเทาทนเหตปจจยนน กปลอยวางได ดารงอยดวยจตใจทเปนอสระ ไมตกเปนทาสของความเปลยนแปลงทงดานเสอมและดานเจรญ รจกทจะถอเอาประโยชนจากกฎธรรมชาตแหงความเปลยนแปลงนน และเกยวของกบมนโดยไมตองถกกระแทกกระทนซดเหวยงฉดกระชากลากไปอยางไรหลกเลอนลอยและมดมว เพราะเอาตวเขาไปยดมนเกาะตดอยกบเกลยวคลนสวนโนนสวนน ในกระแสของมนอยางไมรหวรหน จนชวยตนเองไมได ทจะชวยคนอนเปนอนไมตองพดถง ผมจตใจเปนอสระ รเขาใจสงทงหลายตามความเปนจรง ไมยดมนถอมนดวยตณหาอปาทานเทานน จงจะรวาอะไรเปนความเสอม อะไรเปนความเจรญทแทจรง มใชเพยงความเจรญทอางสาหรบมาผกรดตวเองและ ผอนใหเปนทาสมากยงขน หรอถวงใหจมตาลงไปอก และจงจะสามารถใชประโยชนจากความเจรญทสรางขนนนไดมากทสด พรอมกบทสามารถทาตนเปนทพงแกคนอนไดอยางด ในทางจรยธรรมขนตน หลกอนจจตา สอนใหรธรรมดาของสงทงหลาย จงชวยไมใหเกดความทกขเกนสมควรในเมอเกดความเสอม หรอความสญเสย และชวยไมใหเกดความประมาทหลงระเรงในเวลาเจรญ


ในขนสง ทาใหเขาถงความจรงโดยลาดบจนมองเหนความเปนอนตตา ทาใหดารงชวตอยดวยจตทเปนอสระ ไมมความยดตดถอมน ปราศจากทกข อยางทเรยกวามสขภาพจตสมบรณแทจรง หลกอนจจตา มกมผนยมนามาใชเปนเครองปลอบใจตนเอง หรอปลอบใจผอนในเมอเกดภยพบต ความทกข ความสญเสยตางๆ ซงกไดผลชวยใหคลายทกขลงไดมากบางนอยบาง การใชหลกอนจจตาในแงน ยอมเปนประโยชนบาง เมอใชในโอกาสทเหมาะสม และโดยเฉพาะสาหรบใหสตแกผไมคน หรอไมเคยสานกในหลกความจรงนมากอน แตถาถงกบนาเอาการปลอบใจตวแบบนมาเปนหลกในการดารงชวต หรอมชวตอยดวยการปลอบใจตวเองอยางน จะกลบเปนโทษมากกวา เพราะกลายเปนความประมาท เทากบปลอยตวลงเปนทาสในกระแสโลก คอไมไดใชหลกอนจจตาใหเปนประโยชนนนเอง เปนการปฏบตผดตอหลกกรรมในดานจรยธรรม ขดตอการแกไขปรบปรงตนเองเพอเขาถงจดหมายทพทธธรรมจะใหแกชวตได ๒. หลกทกขตา ในหลกทกขตา มเกณฑสาคญสาหรบกาหนดคณคาทางจรยธรรมอย ๒ อยาง คอ ๑) ทกขทเปนธรรมดาของสงขาร ตองรทนไมยดฉวยเอามาใสตวใหเปนทกขของเรา แตเปนภาระทตองจดการดวยปญญาทรเหตปจจย ในเมอสงทงหลายเกดจากการประชมกนเขาขององคประกอบตางๆ ทเปนสวนยอยๆ ลงไป และองคประกอบเหลานน แตละอยางลวนไมเทยง กาลงตกอยในอาการเกดขน แปรไป และสลายตว ตามหลกอนจจตาอยดวยกนทงสน สงทเปนหนวยรวมนน จงเทากบเปนทรวมของความแปร ปรวนและความขดแยงตางๆ และแฝงเอาภาวะทพรอมจะแตกแยกและเสอมสลายเขาไวในตวดวยอยางเตมท เมอเปนเชนน การทจะควบคมองคประกอบตางๆ ทกาลงเปลยนแปลงอยนนใหคมรปเปนหนวยรวมตามรปแบบทประสงคกด การทจะควบคมการเปลยนแปลงนนใหดาเนนไปในทศทางทตองการกด จะตองใชพลงงานและวธการจดระเบยบเขามารวมเปนองคประกอบชวยเปนเหตปจจยเพมขนอกดวย ยงองคประกอบสวนยอยๆ ตางๆ นน มมากและสลบซบซอนยงขนเทาใด กตองใชพลงงานมากขนและมการจดระเบยบทละเอยดรดกมยงขนเทานน การปฏบตตอสงทงหลาย เพอใหเปนอยางนนอยางน จะตองทาทตวเหตปจจยของมน และรชดถงความสาเรจผล หรอความผดพลาดพรอมทงทางแกไขตอไปตามความพรอมของเหตปจจยเหลานน นคอวธปฏบตตอสงทงหลายอยางอสระไมผกมดตว และไมเปนเหตใหเกดความทกข สวนวธทตรงขามจากน กคอการกระทาตามความยดอยากดวยตณหาอปาทาน โดยนาเอาตวเขาไปผกมดใหสงเหลานนบบคน ซงนอกจากจะทาใหเกดความทกขแกตนเองแลว กไมชวยใหเกดผลดอยางใดๆ ขนมา ๒) หลกอรยสจบอกหนาทกากบไววา ทกขสาหรบปญญารทนและทาใหไมเกดไมม แตสขทคนมงหมายตองทาใหกลายเปนชวตของเราตามหลก “กจในอรยสจ” หนาททจะตองปฏบตตอทกข ไดแก ปรญญา คอการ


กาหนดร หรอทาความเขาใจ หมายความวา เรองทกขนบคคลมหนาทเกยวของเพยงแคกาหนดรหรอทาความเขาใจเทานน การปฏบตตอทกขโดยถกตองตามหลกกจในอรยสจน เปนเรองสาคญอยางยง แตเปนเรองทมกถกมองขามไป พทธธรรมสอนใหปฏบตตอทกขดวยการศกษาใหรวาอะไรเปนอะไร ใหรจกทกข คอใหรจกปญหาของ ตน มใชเพอใหเปนทกข แตเพอปฏบตตอมนไดถกตอง แลวจะไดไมมทกข หรอพดอยางงายๆ วา เพอจะไดมความสขทแทจรงนนเอง พดอกนยหนงกคอ หลกกจในอรยสจสอนวา สงใดกตามทเปนปญหาหรออาจจะเปนปญหาขนแกตน มนษยจะตองศกษาสงนนใหรใหเขาใจอยางชดเจนทสด เพอจะไดจดการแกไขปองกนปญหานนใหถกจด การ ศกษาปญหามไดหมายความวาเปนการสรางปญหาหรอหาปญหามาใสตน แตเปนวธทจะทาใหปญหาหมดไปหรอไมม เหมอนแพทยจะบาบดโรครกษาคนไข กตองรจกชวตรางกายและวนจฉยโรคใหถก ตลอดจนรเขาใจใหถงขนทจะปองกนไมใหเกดเปนโรคขนมา ทกขนน เมอเรารทนและปฏบตหรอจดการกบมนอยางถกตอง กทาใหมนไมมและไมเกดขนมา แตถารไมทนและปฏบตไมถก กไดแตหนทกขทเอามาใสไวในตวหรอสรางใหแกตวอยเรอยไป และหนไมพนสกท ในทางตรงขาม ความสขทมนษยมงหมาย ถาปฏบตใหถกตองตามหลกกจในอรยสจ เราจะไมตองมวแสวงหา แตกลายเปนวาเรามความสข คอไมเปนคนทตองหาความสข แตเปนคนมความสข เพราะความสขกลายเปนชวตของเรา หรอเปนคณสมบตอยางหนงในตวของเรา ผทไมรหลกกจในอรยสจ อาจปฏบตตอทกขอยางผดพลาด ขาดจดหมาย เขวออกไปนอกทาง และอาจกลายเปนการเพมทกขแกตนดวยการมองโลกในแงรายไปกได เมอทราบหลกเกณฑใหญๆ ๒ ขอนแลว จงควรกาหนดคณคาตางๆ ในทางจรยธรรมของหลกทกขตา ดงตอไปน ๑) การทสงทงหลายถกบบคนดวยการเกดขน การเจรญ และการสลายตว ทาใหเกดความกดดน ขดแยง และการทจะทนอยในสภาพเดมตลอดไปไมได ภาวะเชนนแสดงวา สงทงหลายมความบกพรอง มความไมสมบรณอยในตว ความบกพรองหรอความไมสมบรณน ยงมมากขนโดยสมพนธกบกาลเวลาทผานไป และความเปลยนแปลงทเกดขนทงภายในและภายนอก เมอเปนเชนน สงทงหลายทจะรกษาสภาพของตนไวหรอขยายตวเขาสความสมบรณ จงตองตอสดนรนอยตลอดเวลา การดารงสภาพชวตทดไว การนาชวตเขาสความเจรญ และความสมบรณ จงตองมการแกไขปรบปรงตวอยตลอดเวลา ๒) เมอความขดแยง ดนรนตอส เกดขนจากเหตปจจยทใหเกดความเปลยนแปลง จะเปนเหตปจจยภายในหรอภายนอกกตาม การฝนแบบทอๆ ยอมใหผลรายมากกวาผลด ไมวาจะในกรณของสงตางๆ บคคล หรอสถาบน เชน ในเรองของวฒนธรรมเปนตน ดงนน การรจกปรบตวและปรบปรงจงเปนเรองสาคญ และขอน ยอมเปนการยาความจาเปนของปญญา ในฐานะหลกจรยธรรมสาหรบรเทาทนและจดการทกสงทกอยางใหตรงตวเหตปจจย


๓) ความสข และสงทใหความสขอยางทเขาใจกนในโลก กตกอยในหลกความจรงขอนดวย ความสขเหลาน ยอมมความไมสมบรณอยในตว ในแงทวา จะตองแปรปรวนไปจากสภาพทเปนความสข หรอจากสภาพทจะหาความสขนนได อยางหนง และดงนน จงเปนสงทไมอาจใหความพงพอใจไดโดยสมบรณ อยางหนง ผทฝากความหวงในความสขไวกบสงเหลานอยางขาดสต ยอมเทากบทาตวใหเปนอนหนงอนเดยวกบความไมสมบรณของสงเหลานน หรอทงตวลงไปอยในกระแสความแปรปรวนของมน แลวถกฉดลาก กดดนและ บบคนเอาอยางควบคมตวเองไมได สดแตสงเหลานนจะแปรปรวนไปอยางไร ความหวงในความสขมากเทาใด เมอความแปรปรวนหรอผดหวงเกดขน ความทกขกรนแรงมากขนตามอตรา เปนการหาความสขชนดขายตวลง เปนทาส หรอเอาคาของชวตเปนเดมพน ผหาความสขทฉลาด เมอยงยนดทจะหาความสขจากสงเหลานอย จงตองมชวตอยอยางรเทาทนความจรง แสวงหาและเสวยความสขอยางมสตสมปชญญะ โดยประการทวา ความแปรปรวนของมนจะกอโทษใหเกดพษภย หรอเกดความกระทบกระเทอนนอยทสด พดอกอยางหนงวา ถงจะเปนอยางไรกใหรกษาอสรภาพของจตใจไวใหดทสด ๔) ความสขแยกโดยคณคา ม ๒ ประเภท คอ ความสขในการไดสนองความตองการทางประสาททงหาและสนองความคดอยากตางๆ อยางหนง ความสขในภาวะจตทปลอดโปรงผองใส เอบอม สดชน เบกบานเปนอสระ ปราศจากสงของขด กดกน จากดความนกคด เชน ความวตกกงวล ความรสกคบแคบ และกเลสตางๆ ทพวพนจตใจ อยางหนง ความสขประเภทแรก เปนความสขทตองหา และเปนแบบทขนตอปจจยภายนอก คอ วตถและอารมณสาหรบสนองความตองการตางๆ ลกษณะอาการของจตในสภาพทเกยวของกบความสขประเภทน คอ การแส หาดนรนกระวนกระวายเปนอาการนาหนา อยางหนง และความรสกทยดตด คบแคบ หวงแหน ผกพนเฉพาะตวอยางหนง อาการเหลานมความสาคญมากในทางจรยธรรม เพราะเปนอาการของความยดอยาก หรอความเหน แกตว และในเมอไมจดการควบคมใหด ยอมเปนทมาแหงปญหาตางๆ การทตองอาศยอารมณอยางอน ตองขนตอปจจยภายนอกเชนน ยอมเปนธรรมดาอยเองทความสขประเภทน จะตองทาใหตวบคคลตกเปนทาสของปจจยภายนอก ในรปใดรปหนง ไมมากกนอย และความแปร ปรวนของปจจยภายนอกนน ยอมทาใหเกดความกระทบกระเทอนแกบคคลนนดวย ความสขประเภทน ทางธรรมเรยกวา สามสสข เปนสขเนองดวยหาสงสาหรบมาเตมความรสกบางอยางทขาดไป หรอพรองอยคอตองอาศย หรอตองขนตออามส สวนความสขประเภทหลง เปนความสขทมขนไดเอง สรางขนได เปนอสระของตว ไมขนตอสงอน ไมตองพงพา ไมตองอาศยสงหรออารมณภายนอกมาสนอง เปนภาวะของจตใจภายในทเรยกไดวาเปนตวของตวเอง ไมมสงรบกวน หรอขนระคาย


ภาวะจตทมความสขอยางน อาจบรรยายลกษณะไดวา เปนความ สะอาด เพราะไมมความรสกทเปนกเลสตางๆ เขาไปปะปนขนมว สวางเพราะประกอบดวยปญญา มองเหนสงทงหลายตามทมนเปน เหนกวาง ขวางไมมขดจากด มความเขาอกเขาใจ และพรอมทจะรบรพจารณาสงทงหลายตามสภาววสย สงบ เพราะไมมความกระวนกระวาย ปลอดจากสงกงวลใจ ไมวาวนหวนไหว ผอนคลาย ราบเรยบ เสร เพราะเปนอสระ ไมมสงทจากดความนกคด ไมมความกดกนของขด โปรงเบา ไมยดตด ไมคบแคบ เปดกวาง แผความรสกรกใครปรารถนาดดวยเมตตาไปยงมนษย สตว ทวหนา รบรความทกขของผอนดวยกรณา รวมบนเทงใจดวยมทตา ในความสขความรงเรองสาเรจของคนทกคน และ สมบรณ เพราะไมมความรสกขาดแคลน บกพรอง วาเหว มแตความแชมชนเบกบาน เปรยบในทางรางกายเหมอนการมสขภาพด ยอมเปนภาวะทเตมเปยมสมบรณอย ในตว ในเมอไมมโรคเปนขอบกพรอง ในภาวะจตเชนน คณธรรมทเปนสวนประกอบสาคญกคอ ความเปนอสระ ไมเกยวเกาะผกพนเปนทาส และ ปญญา ความรความเขาใจตามความเปนจรง คณธรรมสองอยางนแสดงออกในภาวะของจตทเรยกวา อเบกขา คอ ภาวะทจตราบเรยบ เปนกลาง พรอมทจะเขาเกยวของจดการกบสงทงหลายตามสภาววสย ตามทควรจะเปนดวยเหตผลบรสทธ ความสขประเภทน มคณคาสงสดในทางจรยธรรม เรยกวา นรามสสข คอความสขทไมตองอาศยอามส ไมตองขนตอสงภายนอก ไมกอใหเกดปญหา เชน ความหวงกงวล ความเบอหนาย ความหวาดหวน การแยงชง แตเปนภาวะทไมมปญหาและชวยขจดปญหา เปนภาวะทประณตลกซง ซงอาจพฒนาไปจนถงขนทเกนกวาจะเรยกวาเปนความสข จงเรยกงายๆ วาความพนจากทกข เพราะแสดงลกษณะเดนวาพนจากขอบกพรองและ ความแปรปรวน ในการดารงชวตของชาวโลกซงตองเกยวของกบการแสวงหาความสขประเภททหนงอยดวยเปนธรรม ดานนเปนไปไมไดทมนษยจะไดรบสงสนองความตองการทกอยางไดทนใจทกครงตลอดทกเวลาสมหวงเสมอไป และคงอยตลอดไป เพราะเปนเรองขนตอปจจยภายนอกและมความแปรปรวนไดตามกฎธรรมชาต จงเปนความจาเปนทจะตองพยายามสรางสภาพจตอยางทเรยกวาความสขประเภททสองไวดวย อยางนอยพอเปนพนฐานของจตใจ ใหมสขภาพจตดพอทจะดารงชวตอยในโลกอยางทเรยกวาสขสบาย มความทกขนอยทสด รจกวาควรจะปฏบตตนอยางไรตอความสขประเภททหนงนน เพอมใหกลายเปนปญหา กอใหเกดความเดอดรอน ทงแกตนและบคคลอน สภาพจตเชนนจะสรางขนไดกดวยการรจกมองสงทงหลายตามทมนเปน เพอความมชวตอยอยางทเรยกวาไมยดตดถอมน ซงอาศยการรเทาทนหลกความจรงของธรรมชาต จนถงขนอนตตา ๕) ในการแสวงหาความสขประเภททหนง ซงตองอาศยปจจยภายนอกนน จะตองยอมรบความจรงวา เปนการเขาไปสมพนธกนของคสมพนธอยางนอย ๒ ฝาย เชน บคคล ๒ คน หรอ บคคล ๑ กบ วตถ ๑ เปนตน และแตละฝายมความทกข มความขดแยง บกพรอง ไมสมบรณแฝงตดตวมาดวยกนอยแลว เมอสงทมความขดแยงกบสงทมความขดแยงมาสมพนธกน กยอมมทางทจะใหเกดความขดแยงทเพมขนทงในดาน


ปรมาณและระดบความรนแรง ตามอตราการปฏบตทผด ตวอยางงายๆ ในกรณการแสวงหาความสขน เพอความสะดวก ยกฝายหนงเปนผเสวยความสขและอกฝายหนงเปนผถกเสวย ทงผเสวยและผถกเสวย มความบกพรองและขดแยงอยในตวดวยกนอยแลว เชน ตวผ เสวยเอง ไมอยในภาวะและอาการทพรอมอยตลอดเวลาทจะเสวยความสขตามความตองการของตน ฝายผถกเสวยกไมอยในภาวะและอาการทพรอมอยตลอดเวลาทจะถกเสวย ในภาวะเชนน เปนไปไมไดทจะไดฝาย เดยว โดยไมยอมเสยบางเลย เมอฝายใดฝายหนง หรอทงสองฝาย ไมตระหนกหรอไมยอมรบความจรงน ยอมถอเอาความยดอยากของตนเปนประมาณ และยอมเกดอาการขดแยงระหวางกนขน เรมแตความขดใจ เปนตนไป อนง อาการทผเสวยยดอยากตอสงทถกเสวยนน ยอมรวมไปถงความคดผกหวงแหนไวกบตนและความปรารถนาใหคงอยในสภาพนนตลอดไปดวย อาการเหลานเปนการขดแยงตอกระบวนการของธรรมชาต ทเปนไปตามกระแสแหงเหตปจจยตางๆ จงเปนการนาตนเขาไปขวางขนความประสานกลมกลนกนในกระบวนการของธรรมชาต เมอดารงชวตอยโดยไมรเทาทนความเปนจรงเหลาน ถอเอาแตความอยากความยด คอ ตณหาอปาทานเปนประมาณ กคอการเปนอยอยางฝนทอๆ ซงจะตองเกดความกระทบกระทงขดแยง บบคน และผลสะทอนกลบทเปนความทกขในรปตางๆ เกดขนเปนอนมาก ยงกวานน ในฐานะทคสมพนธทงสองฝาย เปนสวนประกอบอยในธรรมชาต ความสมพนธระหวางกนนอกจากจะเกยวของไปถงกระบวนการธรรมชาตทงหมดเปนสวนรวมแลว ยงมกมสวนประกอบอนบางสวนเขามาเกยวของอยางพเศษ เปนตวการอยางทสามอกดวย เชน บคคลทอยากไดของสงเดยวกน เปนตน ความยดอยากทถกขด ยอมใหเกดปฏกรยาแสดงความขดแยงออกมาระหวางกน เชน การแขงขน ตอส แยงชง เปนตน เปนอาการรปตางๆ ของความทกข ยงจดการกบปญหาดวยความยดอยากมากเทาใด ความทกขกยงรนแรงเทานน แตถาจดการดวยปญญามากเทาใด ปญหากหมดไปเทานน โดยนยน จากอวชชา หรอ โมหะ คอความไมรสงทงหลายตามทมนเปน จงอยากไดอยางเหนแกตวดวยโลภะ เมอขดของหรอถกขดขวางและไมมปญญารเทาทน กเกดโทสะความขดใจและความคดทาลาย จาก กเลสรากเหงา ๓ อยางน กเลสรปตางๆ กปรากฏขนมากมาย เชน ความหวงแหน ความตระหน ความรษยา ความหวาดระแวง ความฟงซาน ความวตกกงวล ความหวาดกลว ความพยาบาท ฯลฯ เปนการระดมสราง ปจจยแหงความขดแยงใหเกดขนในตวมากขนๆ และกเสสอนเปนเครองหมายแหงความขดแยงเหลาน ยอมกลายเปนสงสาหรบกดกนจากด และแยกตนเองออกจากความประสานกลมกลนของกระบวนการแหงธรรม ชาต ความขดแยงตอธรรมชาตน ยอมสงผลรายสะทอนกลบมาบบคนกดดนบคคลนนเอง เปนการลงโทษโดยธรรมชาต ทกขในธรรมชาต หรอสงขารทกข จงแสดงผลออกมาเปนความทกขทรสกไดในตวคน เชน *เกดความรสกคบแคบ มด ขนมว อดอด เรารอน กระวนกระวาย กลดกลม *เกดผลรายตอบคลกภาพ และกออาการทางรางกาย เชน โรคภยไขเจบ


*ความทกขทเปนอาการตามปกตทางรางกายอนเปนธรรมดาสงขาร เชน ความเจบปวดในยามปวยไข ทวความรนแรงเกนกวาทควรจะเปนตามปกตของมน เพราะความเขาไปยดดวยตณหาอปาทาน เปนการซาเตมตนเองหนกยงขน *เปนการกอความทกขความขดแยง ความคบแคบ อดอด ขนมวใหเกดแกคนอนๆ ขยายวงกวางออกไป *เมอคนสวนใหญในสงคม แตละคน ตางระดมสรางกเลสขนมาปดกนแยกตนเองดวยความเหนแกตว ความขดแยงตางๆ กเกดเพมพนมากขน สงคมกเสอมโทรมเดอดรอน เพราะผลกรรมรวมกนของคนในสงคม นคอกระบวนการทาใหสงขารทกข เกดกลายเปนทกขเวทนา หรอความทกขแทๆ (ทกขทกข) ขนมา เพราะเขาไปเกยวของกบสงทงหลายดวยอวชชา มชวตอยางฝนทอๆ ตอกระบวนการธรรมชาต และปลอยตว ลงเปนทาสในกระแสของมน เรยกสนๆ วา เพราะความยดมนถอมน วถทตรงขามจากน กคอ การเปนอยอยางรเทาทนความจรง คอรจกสงทงหลายตามทมนเปน แลวเขาไปเกยวของดวยปญญา รจกทจะปฏบตโดยประการทวา ทกขในธรรมชาตทเปนไปตามสภาวะของมนเอง ตามธรรมดาสงขาร จะคงเปนแตเพยงสงขารทกขอยตามเดมของมนเทานน ไมกอใหเกดความขดแยงเปนพษเปนภยมากขน ทงยงสามารถถอเอาประโยชนจากสงขารทกขเหลานนดวย โดยเมอรวาสงเหลานเปนทกข เพราะเขาไปยดถอดวยตณหาอปาทาน กไมเขาไปยดถอมน ไมเปนอยอยางฝนทอๆ ไมสรางกเลสสาหรบมาขดวงจากดตนเองใหกลายเปนตวการสรางความขดแยงขนมาบบคนตนเองมากขน พรอมกนนน กรจกทจะอยอยางกลมกลนประสานกบธรรมชาตและเพอนมนษย ดวยการประพฤตคณธรรมตางๆ ซงทาใจใหเปดกวางและทาใหเกดความประสานกลมกลน เชน เมตตา ความรกความปรารถนาดตอกน กรณา-ความคดชวยเหลอ มทตา-ความบนเทงใจในความสขสาเรจของผอน อเบกขา-ความวางใจเปนกลาง ตดสนเหตการณตามเปนจรงตามเหตปจจย และราบเรยบไมหวนไหวเพราะกระแสโลก ความสามคค ความรวมมอ การชวยเหลอบาเพญประโยชนแกกน ความเสยสละ ความสารวมตน ความอดทน ความเคารพออนนอม ความมวจารณญาณไมหลงใหลในเหตการณ เปนตน อนเปนคณสมบตตรงขามกบกเลสทสรางความขดแยงและความคบแคบ เชน ความเกลยดชง ความพยาบาท ความรษยา ความกลดกลมวนวายใจ ความหวงแหน ความแกงแยงแขงด การเหนแกได การตามใจตนเอง ความหนหน ความดอรน ความเยอหยง ความกลว ความหวาดระแวง ความเกยจคราน ความเฉอยชา ความหดห ความมวเมา ความลมตว ความลมหลงงมงาย เปนตน นคอวถแหงความมชวตทประสานกลมกลนในธรรมชาต การสามารถถอเอาประโยชนจากกฎธรรมชาต หรอใชกฎธรรมชาตใหเปนประโยชนได การอยอยางไมสญเสยอสรภาพ อยางทวา อยอยางไมยดมนถอมน ไมขนตอสงใด หรอการมชวตอยดวยปญญา ซงถอวาเปนการมชวตอยอยางประเสรฐสด ตามพทธภาษตวา “ปาชว ชวตมาห เสฏฐ” ๓. หลกอนตตตา


ความรทหยงถงอนตตตา มคณคาทสาคญในทางจรยธรรม คอ ๑) ในขนตน ทางดานตณหา ชวยลดทอนความเหนแกตน มใหทาการตางๆ โดยยดถอแตประโยชนตนเปนประมาณ ทาใหมองเหนประโยชนในวงกวาง ทไมมตวตนมาเปนเครองกดกนจากด อนง ภาวะทสงทงหลายไมมตวตนของมนเอง เกดจากสวนประกอบและเปนไปตามเหตปจจยนน สอนวา สงทงหลายจะปรากฏรปเปนอยางไร ยอมแลวแตการปรงแตง ดวยการกระทาทเหตปจจย และชกโยงเชอม ความสมพนธใหเปนไปตามความมงหมายและขอบเขตวสยความสามารถโดยนยน จงเปนการยาขอทวาบคคลควรปฏบตตอสงทงหลายตรงตวเหตปจจย ดวยทาททเปนอสระ ซงเปนวธทดทสดทจะใหไดทงผลสาเรจตาม ความมงหมาย และไมเกดทกขเพราะตณหาอปาทาน ๒) ในขนกลาง ทางดานทฏฐ ทาใหจตใจกวางขวางขน สามารถเขาไปเกยวของ พจารณา และจดการกบปญหาและเรองราวตางๆ โดยไมเอาตวตน ความอยากของตน ตลอดจนความเหน ความยดมนถอมนของตนเขาไปขด แตพจารณาจดการไปตามธรรม ตามตวเหตตวผล ตามทมนเปนของมนหรอควรจะเปนแทๆ คอ สามารถตงอเบกขา วางจตเปนกลาง เขาไปเพงตามทเปนจรง งดเวนอตตาธปไตย ปฏบตตามหลกธรรมาธปไตย ๓) ในขนสง การรหลกอนตตตา กคอ การรสงทงหลายตามทมนเปนอยางแทจรง คอ รหลกความจรงของธรรมชาตถงทสด ความรสมบรณถงขนน ทาใหสลดความยดมนถอมนเสยได ถงความหลดพนบรรลอสรภาพโดยสมบรณ อนเปนจดหมายของพทธธรรม อยางไรกด ความรแจมแจงในหลกอนตตตา ตองอาศยความเขาใจตามแนวปฏจจสมปบาท และการปฏบตตามแนวมรรค ซงจะกลาวตอไป ๔) กลาวโดยทวไป หลกอนตตตา พรอมทงหลกอนจจตา และหลกทกขตาเปนเครองยนยนความถกตองแทจรง ของหลกจรยธรรมอนๆ โดยเฉพาะหลกกรรม และหลกการปฏบตเพอความหลดพน เชน เพราะสงทงหลายไมมตวตน ความเปนไปในรปกระแสแหงเหตปจจย ทสมพนธสบตอเนองอาศยกน จงเปนไปได กรรมจงมได และเพราะสงทงหลายไมมตวตน ความหลดพนจงมได ดงนเปนตน อยางไรกด คาอธบายในเรองนจะตองพจารณาตามแนวปฏจจสมปบาททจะกลาวตอไปชวตเปนไปอยางไร ? ปฏจจสมปบาท การทสงทงหลายอาศยกนๆ จงเกดม ตวกฎหรอตวสภาวะ ๑. ฐานะและความสาคญ ปฏจจสมปบาท แปลพอใหไดความหมายในเบองตนวา การเกดขนพรอมแหงธรรมทงหลายโดยอาศยกน การทสงทงหลายอาศยกน ๆ จงเกดมขน หรอการททกขเกดขนเพราะอาศยปจจยสมพนธเกยวเนองกนมา ปฏจจสมปบาท เปนหลกธรรมอกหมวดหนง ทพระพทธเจาทรงแสดงในรปของกฎธรรมชาต หรอหลกความจรงทมอยโดยธรรมดา ไมเกยวกบการอบตของพระศาสดาทงหลาย


พทธพจนแสดงปฏจจสมปบาทในรปของกฎธรรมชาตวาดงน ตถาคตทงหลาย จะอบตหรอไมกตาม ธาต (หลก) นน กยงคงมอย เปนธรรมฐต เปนธรรมนยาม คอหลกอทปปจจยตา๑ ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก เปดเผย แจกแจง ทาใหเขาใจงาย และจงตรสวา “จงดส” “เพราะอวชชาเปนปจจย จงมสงขาร ฯลฯ” ภกษทงหลาย ตถตา (ภาวะทเปนอยางนน) อวตถตา (ภาวะไมคลาดเคลอนไปได) อนญญถตา (ภาวะทไมเปนอยางอน) คอหลกอทปปจจยตา ดงกลาวมานแล เรยกวา ปฏจจสมปบาท ความสาคญของปฏจจสมปบาท จะเหนไดจากพทธพจนวา ผใดเหนปฏจจสมปบาท ผนนเหนธรรม ผใดเหนธรรม ผนนเหนปฏจจสมปบาท ภกษทงหลาย แทจรง อรยสาวกผไดเรยนรแลว ยอมมญาณหยงรในเรองน โดยไมตองเชอผอนวา เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน ฯลฯ เมอใด อรยสาวกรทวถงความเกดและความดบของโลกตามทมนเปนอยางน อรยสาวกน เรยกวาเปนผมทฏฐสมบรณ กได ผมทศนะสมบรณกได ผลถงสทธรรมน กได ผประกอบดวยเสขญาณ กได ผประกอบดวย เสขวชชา กได ผบรรลกระแสธรรมแลว กได พระอรยะผมปญญาชาแรกกเลส กได ผอยชดประตอมตะ กได สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง รจกธรรมเหลาน รจกเหตเกดแหงธรรมเหลาน รจกความดบแหงธรรมเหลาน รจกทางดาเนนถงความดบแหงธรรมเหลาน ฯลฯ สมณะหรอพราหมณเหลานนแล จงยอมรบได วาเปนสมณะในหมสมณะ และยอมรบไดวาเปนพราหมณในหมพราหมณ และจงไดชอวา ไดบรรลประโยชนของความเปนสมณะ และประโยชนของความเปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเอง เขาถงอยในปจจบน อยางไรกด มพทธพจนตรสเตอนไว ไมใหประมาทหลกปฏจจสมปบาทนวา เปนหลกเหตผลทเขาใจงาย เพราะเคยมเรองพระอานนทเขาไปกราบทลพระองคและไดตรสตอบดงน นาอศจรรย ไมเคยมมาเลย พระเจาขา หลกปฏจจสมปบาทน ถงจะเปนธรรมลกซง และปรากฏเปนของลกซง กยงปรากฏแกขาพระองค เหมอนเปนธรรมงายๆ อยากลาวอยางนน อยากลาวอยางนน อานนท ปฏจจสมปบาทน เปนธรรมลกซง และปรากฏเปนของลกซง เพราะไมร ไมเขาใจ ไมแทงตลอดหลกธรรมขอนแหละ หมสตวนจงวนวายเหมอนเสนดายทขอดกน ยง จงขมวดเหมอนกลมเสนดายทเปนปม จงเปนเหมอนหญามงกระตาย และหญาปลอง จงผานพน อบาย ทคต วนบาต สงสารวฏ ไปไมได ผศกษาพทธประวตแลว คงจาพทธดารเมอครงหลงตรสรใหมๆ กอนเสดจออกประกาศพระศาสนาไดวา ครงนน พระพทธเจาทรงนอมพระทยไปในทางทจะไมทรงประกาศธรรม ดงความในพระไตรปฎกวา


ภกษทงหลาย เราไดมความดารเกดขนวา: ธรรมทเราไดบรรลแลวนเปนของลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก สงบระงบ ประณต ไมเปนวสยแหงตรรก ละเอยด บณฑตจงจะรได กแหละ หมประชาน เปนผเรงรมยอยดวยอาลย ยนดอยในอาลยระเรงอยในอาลย สาหรบหมประชาผเรงรมย รนระเรงอยในอาลย (เชนน) ฐานะอนนยอมเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ หลกอทปปจจยตาปฏจจสมปบาท ถงแมฐานะอนน กเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ ความสงบแหงสงขารทงปวง ความสลดอปธทงปวง ความสนตณหา วราคะ นโรธ นพพาน กถาเราพงแสดงธรรม และคนอนไมเขาใจซงตอเรา ขอนนกจะพงเปนความเหนดเหนอยเปลาแกเรา จะพงเปนความลาบากเปลาแกเรา พทธดารตอนน กลาวถงหลกธรรม ๒ อยาง คอ ปฏจจสมปบาท และนพพาน เปนการยาทงความยากของหลกธรรมขอน และความสาคญของหลกธรรมน ในฐานะเปนสงทพระพทธเจาตรสรและจะทรงนามาสงสอนแกหมประชา ๒. ตวบทและแบบความสมพนธ ในหลกปฏจจสมปบาท พทธพจนทเปนตวบทแสดงหลกปฏจจสมปบาทนน แยกไดเปน ๒ ประเภท คอทแสดงเปนกลางๆ ไมระบชอหวขอปจจย กบทแสดงเจาะจงระบชอหวขอปจจยตางๆ ซงสบทอดตอกนโดยลาดบเปนกระบวนการ อยางแรก มกตรสไวนาหนาอยางหลง เปนทานองหลกกลาง หรอ หลกทวไป สวนอยางหลง พบไดมากมาย และสวนมากตรสไวลวนๆ โดยไมม อยางแรกอยดวย อยางหลงน อาจเรยกไดวาเปนหลกแจงหวขอ หรอขยายความ เพราะแสดงรายละเอยดใหเหน หรอเปนหลกประยกต เพราะนาเอากระบวนการธรรมชาตมาแสดงใหเหนความหมายตามหลกทวไปนน อนง หลกทง ๒ อยางนน แตละอยางแบงออกไดเปน ๒ ทอน คอ ทอนแรกแสดงกระบวนการเกด ทอนหลงแสดงกระบวนการดบ เปนการแสดงใหเหนแบบความสมพนธ ๒ นย ทอนแรกทแสดงกระบวนการเกด เรยกวา สมทยวาร และถอวาเปนการแสดงตามลาดบ จงเรยกวา อนโลมปฏจจสมปบาท เทยบในหลกอรยสจเปนขอท ๒ คอ ทกขสมทย ทอนหลงทแสดงกระบวนการดบ เรยกวา นโรธวาร และถอวาเปนการแสดงยอนลาดบ จงเรยกวา ปฏโลมปฏจจสมปบาท เทยบในหลกอรยสจเปนขอท ๓ คอ ทกขนโรธ แสดงตวบททง ๒ อยาง ดงน ๑) หลกทวไป ก. อมสม สต อท โหต เมอสงนม สงนจงม อมสสปปาทา อท อปปชชต เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน ข. อมสม อสต อท น โหต เมอสงนไมม สงนกไมม อมสส นโรธา อท นรชฌต เพราะสงนดบไป สงนกดบ (ดวย)


พจารณาตามรปพยญชนะ หลกทวไปน เขากบชอทเรยกวา อทปปจจยตา ๒) หลกแจงหวขอ หรอ หลกประยกต ก.อวชชาปจจยา สงขารา เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม สงขารปจจยา วาณ เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม วาณปจจยา นามรป เพราะวญญาณเปนปจจย นามรปจงม นามรปปจจยา สฬายตน เพราะนามรปเปนปจจย สฬายตนะจงม สฬายตนปจจยา ผสโส เพราะสฬายตนะเปนปจจย ผสสะจงม ผสสปจจยา เวทนา เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม เวทนาปจจยา ตณหา เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม ตณหาปจจยา อปาทาน เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงม อปาทานปจจยา ภโว เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม ภวปจจยา ชาต เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม ชาตปจจยา ชรามรณ เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะจงม .....….......................................................................................... โสกปรเทวทกขโทมนสสปายาสา สมภวนต ความโศก ความคราครวญ ทกข โทมนส และความคบแคนใจ จงมพรอม เอวเมตสส เกวลสส ทกขกขนธสส สมทโย โหต ความเกดขนแหงกองทกขทงปวงน จงมได ดวยประการฉะน ข. อวชชาย ตเวว อเสสวราคนโรธา เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารนโรโธ สงขารจงดบ สงขารนโรธา วาณนโรโธ เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบ วาณนโรธา นามรปนโรโธ เพราะวญญาณดบ นามรปจงดบ นามรปนโรธา สฬายตนนโรโธ เพราะนามรปดบ สฬายตนะจงดบ สฬายตนนโรธา ผสสนโรโธ เพราะสฬายตนะดบ ผสสะจงดบ ผสสนโรธา เวทนานโรโธ เพราะผสสะดบ เวทนาจงดบ เวทนานโรธา ตณหานโรโธ เพราะเวทนาดบ ตณหาจงดบ ตณหานโรธา อปาทานนโรโธ เพราะตณหาดบ อปาทานจงดบ อปาทานนโรธา ภวนโรโธ เพราะอปาทานดบ ภพจงดบ ภวนโรธา ชาตนโรโธ เพราะภพดบ ชาตจงดบ ชาตนโรธา ชรามรณ เพราะชาตดบ ชรามรณะ (จงดบ)


................................................................................................... โสกปรเทวทกขโทมนสสปายาสา นรชฌนต ความโศก ความคราครวญ ทกข โทมนส ความคบแคนใจ กดบ เอวเมตสส เกวลสส ทกขกขนธสส นโรโธ โหต ความดบแหงกองทกขทงมวลน ยอมมดวยประการฉะน ขอใหสงเกตวา คาสรปปฏจจสมปบาทน บงวา เปนกระบวนการเกดขนและดบไปแหงความทกข ขอความเชนน เปนคาสรปสวนมากของหลกปฏจจสมปบาท ทปรากฏในททวไป แตบางแหงสรปวา เปนการเกดขนและสลายหรอดบไปของโลกกม โดยใชคาบาลวา “อย โข ภกขเว โลกสส สมทโย-นแล ภกษทงหลาย คอความเกดขนแหงโลก” “อย โข ภกขเว โลกสส อตถงคโม-นแล ภกษทงหลาย คอความสลายตวแหงโลก” หรอวา “เอวมย โลโก สมทยต-โลกนยอมเกดขนดวยอาการอยางน” “เอวมย โลโก นรชฌต-โลกนยอมดบไปดวยอาการอยางน” อยางไรกด วาโดยความหมายทแทจรงแลว คาสรปทงสองอยางน ไดความตรงกนและเทากน ปญหาอยทความหมายของศพท ซงจะตองทาความเขาใจกนตอไป ปฏจจสมปบาทน ในคมภรอภธรรมและคมภรรนอรรถกถา มชอเรยกอกอยางหนงวา ปจจยาการ ซงแปลวา อาการทสงทงหลายเปนปจจยแกกน ในหลกทแสดงเตมรปอยางในทน องคประกอบทงหมดมจานวน ๑๒ หวขอ องคประกอบเหลานเปนปจจยเนองอาศยสบตอกนไปเปนรปวงเวยน ไมมตน ไมมปลาย คอไมมตวเหตเรมแรกทสด (มลการณ หรอ the First Cause) การยกเอาอวชชาตงเปนขอทหนง ไมไดหมายความวา อวชชาเปนเหตเรมแรกหรอมลการณของสงทงหลาย แตเปนการตงหวขอเพอความสะดวกในการทาความเขาใจ โดยตดตอนยกเอาองคประกอบอนใดอนหนงทเหนวาเหมาะสมทสดขนมาตงเปนลาดบท ๑ แลวกนบตอไปตามลาดบ บางคราวทานปองกนมใหมการยดเอาอวชชาเปนมลการณ โดยแสดงความเกดของอวชชาวา “อวชชาเกด เพราะอาสวะเกด อวชชาดบ เพราะ อาสวะดบ-อาสวสมทยา อวชชาสมทโย อาสวนโรธา อวชชานโรโธ” องคประกอบ ๑๒ ขอของปฏจจสมปบาทนน นบตงแตอวชชา ถง ชรามรณะเทานน (คอ อวชชา - สงขาร - วญญาณ - นามรป - สฬายตนะ - ผสสะ - เวทนา - ตณหา - อปาทาน - ภพ - ชาต - ชรามรณะ) สวน โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส (ความคบแคนใจ) เปนเพยงตวพลอยผสม เกดแกผมอาสวกเลสเมอมชรามรณะแลว เปนตวการหมกหมมอาสวะ ซงเปนปจจยใหเกดอวชชา หมนวงจรตอไปอก ในการแสดงปฏจจสมปบาทแบบประยกต พระพทธเจามไดตรสตามลาดบ และเตมรปอยางน (คอชกตนไปหาปลาย) เสมอไป การแสดงในลาดบและเตมรปเชนน มกตรสในกรณเปนการแสดงตวหลก


แตในทางปฏบต ซงเปนการเรมตนดวยเงอนปญหา มกตรสในรปยอนลาดบ (คอชกปลายมาหาตน) เปน ชรามรณะ - ชาต - ภพ - อปาทาน - ตณหา - เวทนา - ผสสะ - สฬายตนะ - นามรป - วญญาณ - สงขาร - อวชชา ในทางปฏบตเชนน การแสดงอาจเรมตนทองคประกอบขอหนงขอใดในระหวางกได สดแตองคประกอบขอไหนจะกลายเปนปญหาทถกหยบยกขนมาพจารณา เชน อาจจะเรมทชาต ทเวทนา ทวญญาณ อยางใดอยางหนง แลวเชอมโยงกนขนมาตามลาดบจนถงชรามรณะ (ชกกลางไปหาปลาย) หรอสบสาวยอนลาดบลงไปจนถงอวชชา (ชกกลางมาหาตน) กไดหรออาจเรมตนดวยเรองอนๆ ทมใชชอใดชอหนงใน ๑๒ หวขอน แลวชก เขามาพจารณาตามแนวปฏจจสมปบาทกได โดยนยน การแสดงปฏจจสมปบาท จงไมจาเปนตองครบ ๑๒ หวขออยางขางตน และไมจาเปนตองอยในรปแบบทตายตวเสมอไป ขอควรทราบทสาคญอกอยางหนง คอ - ความเปนปจจยแกกนขององคประกอบเหลาน มใชมความหมายตรงกบคาวา “เหต” ทเดยว เชน ปจจยใหตนไมงอกขน มใชหมายเพยงเมลดพช แตหมายถง ดน นา ปย อากาศ อณหภม เปนตน เปนปจจยแตละอยาง และ - การเปนปจจยแกกนน เปนความสมพนธทไมจาตองเปนไปตามลาดบกอนหลงโดยกาละหรอเทศะ เชน พนกระดาน เปนปจจยแกการตงอยของโตะ เปนตน ๓. การแปลความหมายหลกปฏจจสมปบาท หลกปฏจจสมปบาทน ถกนามาแปลความหมายและอธบายโดยนยตางๆ ซงพอสรปเปนประเภทใหญๆ ไดดงน ๑. การอธบายแบบแสดงววฒนาการของโลกและชวต โดยการตความพทธพจนบางแหงตามตวอกษร เชน พทธดารสวาโลกสมทย เปนตน ๒. การอธบายแบบแสดงกระบวนการเกด-ดบแหงชวตและความทกขของบคคล ซงแยกไดเปน ๒ นย ๑) แสดงกระบวนการชวงกวางระหวางชวตตอชวต คอ แบบขาม ภพขามชาต เปนการแปลความหมายตามรปศพทอกแบบหนง และเปนวธอธบายทพบทวไปในคมภรรนอรรถกถา ซงขยาย ความหมายออกไปอยางละเอยดพสดาร ทาใหกระบวนการนม ลกษณะเปนแบบแผน มขนตอนและคาบญญตเรยกตางๆ จน ดสลบซบซอนแกผเรมศกษา


๒) แสดงกระบวนการทหมนเวยนอยตลอดเวลาในทกขณะของ การดารงชวต เปนการแปลความหมายทแฝงอยในคาอธบาย นยท ๑) นนเอง แตเลงเอานยอนลกซงหรอนยประยกตของ ศพท ตามทเขาใจวาเปนพทธประสงค (หรอเจตนารมณของ หลกธรรม) เฉพาะสวนทเปนปจจบน วธอธบายนยนยนยนตว เองโดยอางพทธพจนในพระสตรไดหลายแหง เชนใน เจตนาสตร ทกขนโรธสตร และโลกนโรธสตร เปนตน

ในพระอภธรรม มบาลแสดงกระบวนการแหงปฏจจสมปบาททงหมด ทเกดครบถวนในขณะจตเดยวไวดวย จดเปนตอนหนงในคมภรทเดยว ในการอธบายแบบท ๑ บางครงมผพยายามตความหมายหลกปฏจจสมปบาทใหเปนทฤษฎแสดงตนกาเนดของโลก โดยถอเอาอวชชาเปนมลการณ (the First Cause) แลวจงววฒนาการตอมาตามลาดบหวขอทง ๑๒ นน การแปลความหมายอยางน ทาใหเหนไปวาคาสอนในพระพทธศาสนามสวนคลายคลงกบศาสนาและระบบปรชญาอนๆ ทสอนวามตวการอนเปนตนเดมสด เชน พระผสราง เปนตน ซงเปนตนกาเนดของสตวและสงทงปวง ตางกนเพยงวา ลทธทมพระผสราง แสดงกาเนดและความเปนไปของโลกในรปของการบนดาลโดยอานาจเหนอธรรมชาต สวนคาสอนในพระพทธศาสนา (ทตความหมายอยางน) แสดงความเปนไปในรปววฒนาการตามกระบวนการแหงเหตปจจยในธรรมชาตเอง อยางไรกด การตความหมายแบบนยอมถกตดสนไดแนนอนวา ผดพลาดจากพทธธรรม เพราะคาสอนหรอหลกลทธใดกตามทแสดงวา โลกมมลการณ (คอเกดจากตวการทเปนตนเคาเดมทสด) ยอมเปนอนขดตอหลก อทปปจจยตา หรอหลกปฏจจสมปบาทน หลกปฏจจสมปบาทแสดงเหตผลเปนกลางๆ วา สงทงหลายเปนปจจยเนองอาศยกน เกดสบตอกนมาตาม กระบวนการแหงเหตปจจยอยางไมมทสนสด มลการณเปนสงทเปนไปไมได ไมวาจะในรปพระผสรางหรอสงใดๆ ดวยเหตน การแปลความหมายหลกปฏจจสมปบาทใหเปนคาอธบายววฒนาการของโลกและชวต จงเปนทยอมรบไดเฉพาะในกรณทเปนการอธบายใหเหนความคลคลายขยายตวแหงกระบวนการธรรมชาตในทางทเจรญขน และทรดโทรมเสอมสลายลงตามเหตปจจย หมนเวยนกนเรอยไป ไมมเบองตน ไมมเบองปลาย เหตผลสาคญอยางหนงสาหรบประกอบการพจารณาวา การแปลความหมายอยางใดถกตอง ควรยอมรบหรอไม กคอ พทธประสงคในการแสดงพทธธรรม ซงตองถอวาเปนความมงหมายของการทรงแสดงหลก ปฏจจสมปบาทดวย ในการแสดงพทธธรรมนน พระพทธเจาทรงมงหมายและสงสอนเฉพาะสงทจะนามาใชปฏบตใหเปนประโยชนในชวตจรงได เกยวของกบชวตการแกไขปญหาชวต และการลงมอทาจรงๆ ไมทรงสนบสนนการ


พยายามเขาถงสจธรรมดวยวธครนคดและถกเถยงหาเหตผลเกยวกบปญหาทางอภปรชญา ซงเปนไปไมได ดวยเหตน การกาหนดความเปนพทธธรรม จงตองอาศยการพจารณาคณคาทางจรยธรรมประกอบดวย ในกรณการแปลความหมายแบบววฒนาการชนดหมนเวยนไมมตนปลายนน แมจะพงยอมรบได กยงจดวามคณคาทางจรยธรรม (คอคณคาในทางปฏบตเพอประโยชนแกชวตจรง)นอย คอ ไดเพยงโลกทศนหรอชวทศนอยางกวางๆ วา ความเปนไปของโลกและชวตดาเนนไปตามกระแสแหงเหตผล ขนตอเหตปจจยในกระบวนการของธรรมชาตเอง ไมมผสรางผบนดาล และไมเปนไปลอยๆ โดยบงเอญ ในความเขาใจทถกตองตามหลกพทธธรรม คณคาทางจรยธรรมอยางสาคญทจะเกดขน คอ ๑. ความเชอหรอความรตระหนกวา ผลทตองการ ไมอาจใหสาเรจดวยความหวงความปรารถนา การออนวอนตอพระผสราง หรออานาจเหนอธรรมชาตใดๆหรอดวยการรอคอยโชคชะตาความบงเอญแตตองสาเรจดวยการลงมอกระทา คอ บคคลจะตองพงตนดวยการทาเหตปจจยทจะใหผลสาเรจทตองการนนเกดขน ๒. การกระทาเหตปจจยเพอใหไดผลทตองการ จะเปนไปไดตองอาศยความรความเขาใจในกระบวนการของธรรมชาตนนอยางถกตอง ปญญาจงเปนคณธรรมสาคญ คอ ตองเกยวของและจดการกบสงทงหลายดวยปญญา ๓. การรเขาใจในกระบวนการของธรรมชาต วาเปนไปตามกระแสแหงเหตปจจย ยอมชวยลดหรอทาลายความหลงผดทเปนเหตใหเขาไปยดมนถอมนในสงทงหลายวาเปนตวตนของตนลงได ทาใหเขาไปเกยวของกบสงทงหลายอยางถกตองเปนประโยชนตามวตถประสงค โดยไมกลบตกไปเปนทาสของสงทเขาไปเกยวของนนเสย ยงคงเปนอสระอยได โลกทศนและชวทศนทกลาวน แมจะถกตองและมคณคาตรงตามความมงหมายของพทธธรรมทกประการ กยงนบวาหยาบ ไมหนกแนน และกระชนชดพอทจะใหเกดคณคาทง ๓ ประการนน (โดยเฉพาะประการท ๓) อยางครบถวนและแนนอน เพอใหการแปลความหมายแบบนมคณคาสมบรณยงขน จะตองพจารณากระบวนการหมนเวยนของธรรมชาต ใหชดเจนถงสวนรายละเอยดยงกวาน คอจะตองเขาใจรเทาทนสภาวะของกระบวนการน ไมวา ณ จดใดกตามทปรากฏตวใหพจารณาเฉพาะหนาในขณะนนๆ และมองเหนกระแสความสบตอเนองอาศยกนแหงเหตปจจยทงหลาย แมในชวงสนๆ เชนนนทกชวง เมอมองเหนสภาวะแหงสงทงหลายตอหนาทกขณะโดยชดแจงเชนน คณคา ๓ ประการนนจงจะเกดขนอยางครบถวนแนนอน และยอมเปนการครอบคลมความหมายแบบววฒนาการชวงยาวเขาไวในตวไปดวยพรอมกน ในการแปลความหมายแบบท ๑ ทกลาวมาทงหมดน ไมวาจะเปนความหมายอยางหยาบหรออยางละเอยดกตาม จะเหนวา การพจารณาเพงไปทโลกภายนอก คอเปนการมองออกไปขางนอก สวนการแปลความหมายแบบท ๒ เนนหนกทางดานชวตภายใน สงทพจารณาไดแกกระบวนการสบตอแหงชวตและความทกขของบคคล เปนการมองเขาไปขางใน


การแปลความหมายแบบท ๒ นยท ๑ เปนแบบทยอมรบและนาไปอธบายกนมากในคมภรรนอรรถกถาทงหลาย มรายละเอยดพสดาร และมคาบญญตตางๆ เพมอกมากมาย เพอแสดงกระบวนการใหเหนเปนระบบทมขนตอนแบบแผนชดเจนยงขน แตในเวลาเดยวกน กอาจทาใหเกดความรสกตายตวจนกลายเปนยดถอแบบแผน ตดระบบขนได พรอมกบทกลายเปนเรองลกลบซบซอนสาหรบผเรมศกษา ในทนจงจะไดแยกไปอธบายไวตางหากอกตอนหนง สวนความหมายตามนยท ๒ กมลกษณะสมพนธกบนยท ๑ ดวย จงจะนาไปอธบายไวในลาดบตอกน ๔. ความหมายโดยสรป เพอความเขาใจเบองตน เพอความเขาใจอยางงายๆ กวางๆ ในเบองตน เหนวาควรแสดงความหมายของปฏจจสมปบาทไวโดยสรปครงหนงกอน ความหมายของ “ทกข” คาสรปของปฏจจสมปบาท แสดงใหเหนวา หลกปฏจจสมปบาททงหมด เปนกระบวนการเกด-ดบของทกข หรอหลกปฏจจสมปบาททงหมด มความมงหมายเพอแสดงความเกด-ดบของทกข คาวา “ทกข” มความสาคญและมบทบาทมากในพทธธรรม แมในหลกธรรมสาคญอนๆ เชน ไตรลกษณ และอรยสจ กมคาวาทกขเปนองคประกอบทสาคญ จงควรทาความเขาใจในคาวาทกขกนใหชดเจนกอน ในตอนตน เมอพดถงไตรลกษณ ไดแสดงความหมายของทกขไวสนๆ ครงหนงแลว แตในทน ควรอธบายเพมเตมอกครงหนง เมอทาความเขาใจคาวาทกขในพทธธรรม ใหสลดความเขาใจแคบๆ ในภาษาไทยทงเสยกอน และพจารณาใหมตามความหมายกวางๆ ของพทธพจนทแบง ทกขตา เปน ๓ อยาง พรอมดวยคาอธบายในอรรถกถา ดงน ๑. ทกขทกขตา ทกขทเปนความรสกทกข คอ ความทกขกายทกขใจ อยางทเขาใจกนโดยสามญ ตรงตามชอ ตามสภาพ ทเรยกกนวา ทกขเวทนา (ความทกขอยางปกต ทเกดขน เมอประสบ อนฏฐารมณ หรอสงกระทบกระทงบบคน) ๒. วปรณามทกขตา ทกขเนองดวยความผนแปร หรอทกขทเนองใน ความผนแปรของสข คอความสขทกลายเปนความทกข หรอทา ใหเกดทกข เพราะความแปรปรวนกลบกลายของมนเอง (ภาวะท ตามปกต กสบายดเฉยอย ไมรสกทกขอยางใดเลย แตครนได เสวยความสขบางอยาง พอสขนนจางลงหรอหายไป ภาวะเดมท


เคยรสกสบายเปนปกตนน กลบกลายเปนทกขไป เสมอนเปน ทกขแฝง ซงจะแสดงตวออกมาในทนททความสขนนจดจางหรอ เลอนลางไป ยงสขมากขนเทาใด กกลบกลายเปนทกขรนแรง มากขนเทานน เสมอนวาทกขทแฝงขยายตวตามขนไป ถาความ สขนนไมเกดขน ทกขเพราะสขนนกไมม แมเมอยงเสวยความสข อย พอนกวาสขนนอาจจะตองสนสดไป กทกขดวยหวาดกงวลใจ หายไหวหวน) ๓. สงขารทกขตา ทกขตามสภาพสงขาร คอ สภาวะของตวสงขาร เอง หรอสงทงหลายทงปวงทเกดจากเหตปจจย ไดแก ขนธ ๕ (รวมถง มรรค ผล ซงเปนโลกตตรธรรม) เปนทกข คอ เปน สภาพทถกบบคนดวยปจจยทขดแยง มการเกดขน และการ สลายหรอดบไป ไมมความสมบรณในตวของมนเอง อยในกระแส แหงเหตปจจย จงเปนสภาพซงพรอมทจะกอใหเกดทกข (ความร สกทกขหรอทกขเวทนา) แกผไมรเทาทนตอสภาพและกระแส ของมน แลวเขาไปฝนกระแสอยางทอๆ ดวยความอยากความยด (ตณหาอปาทาน) อยางโงๆ (อวชชา) ไมเขาไปเกยวของและ ปฏบตตอมนดวยปญญา ทกขขอสาคญคอขอท ๓ แสดงถงสภาพของสงขารทงหลายตามทมนเปนของมนเอง แตสภาพนจะกอใหเกดความหมายเปนภาวะในทางจตวทยาขนกได ในแงทวา มนไมอาจใหความพงพอใจโดยสมบรณ๒ และสามารถกอใหเกดทกขไดเสมอ แกผเขาไปเกยวของดวยอวชชาตณหาอปาทาน สงทงหลาย คอกระแสเหตปจจย มใชมตวตนทเทยงแทเปนจรง หลกปฏจจสมปบาท แสดงใหเหนอาการทสงทงหลายสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยตอกนอยางเปนกระแส ในภาวะทเปนกระแสน ขยายความหมายออกไปใหเหนแงตางๆ ได คอ - สงทงหลายมความสมพนธเนองอาศยเปนปจจยแกกน - สงทงหลายมอยโดยความสมพนธ - สงทงหลายมอยดวยอาศยปจจย - สงทงหลายไมมความคงทอยอยางเดมแมแตขณะเดยว - สงทงหลาย ไมมอยโดยตวของมนเอง คอ ไมมตวตนทแทจรงของมน - สงทงหลายไมมมลการณ หรอตนกาเนดเดมสด


พดอกนยหนงวา อาการทสงทงหลายปรากฏเปนรปตางๆ มความเจรญความเสอมเปนไปตางๆ นน แสดงถงสภาวะทแทจรงของมนวา เปนกระแสหรอกระบวนการ ความเปนกระแสแสดงถงการประกอบขนดวยองคประกอบตางๆ รปกระแสปรากฏเพราะองคประกอบทงหลายสมพนธเนองอาศยกน กระแสดาเนนไปแปรรปไดเพราะองคประกอบตางๆ ไมคงทอยแมแตขณะเดยว องคประกอบทงหลายไมคงทอยแมแตขณะเดยวเพราะไมมตวตนทแทจรงของมน ตวตนทแทจรงของมนไมมมนจงขนตอเหตปจจยตางๆ เหตปจจยตางๆ สมพนธตอเนองอาศยกน จงคมรปเปนกระแสได ความเปนเหตปจจยตอเนองอาศยกน แสดงถงความไมมตนกาเนดเดมสดของสงทงหลาย พดในทางกลบกนวา ถาสงทงหลายมตวตนแทจรง กตองมความคงท ถาสงทงหลายคงทแมแตขณะเดยว กเปนเหตปจจยแกกนไมได เมอเปนเหตปจจยแกกนไมได กประกอบกนขนเปนกระแสไมได เมอไมมกระแสแหงปจจย ความเปนไปในธรรมชาตกมไมได และถามตวตนทแทจรงอยางใดในทามกลางกระแส ความเปนไปตามเหตปจจยอยางแทจรงกเปนไปไมได กระแสแหงเหตปจจยททาใหสงทงหลายปรากฏโดยเปนไปตามกฎธรรมชาต ดาเนนไปได กเพราะสงทงหลายไมเทยง ไมคงอย เกดแลวสลายไป ไมมตวตนทแทจรงของมน และสมพนธเนองอาศยกน ภาวะทไมเทยง ไมคงอย เกดแลวสลายไป เรยกวา อนจจตา ภาวะทถกบบคนดวยเกดสลาย มความกดดนขดแยงแฝงอย ไมสมบรณในตว เรยกวา ทกขตา ภาวะทไรตวตนทแทจรงของมนเอง เรยกวา อนตตตา ปฏจจสมปบาทแสดงใหเหนภาวะทง ๓ นในสงทงหลาย และแสดงใหเหนความสมพนธตอเนองเปนปจจยแกกนของสงทงหลายเหลานน จนปรากฏรปออกมาเปนตางๆ ในธรรมชาต สงทงหลายทปรากฏม จงเปนเพยงกระแสความเปนไปแหงเหตปจจยทสมพนธสงผลสบทอดกนมา อาจเรยกสนๆ วา กระบวนธรรม ซงถอไดวาเปนคาแปลของคาบาลททานใชวา ธรรมปวตต (ธมมปปวตต) ภาวะและความเปนไปตามหลกปฏจจสมปบาทน มแกสงทงปวง ทงทเปนรปธรรม ทงทเปนนามธรรม ทงในโลกฝายวตถ ทงแกชวตทประกอบพรอมดวยรปธรรมนามธรรม โดยแสดงตวออกเปนกฎธรรมชาตตางๆ คอ ธรรมนยาม-กฎความสมพนธระหวางเหตกบผล อตนยาม-กฎธรรมชาตฝาย อนนทรยวตถ พชนยาม-กฎธรรมชาตฝายอนทรยวตถรวมทงพนธกรรม จตตนยาม-กฎการทางานของจต และกรรมนยาม-กฎแหงกรรม ซงมความเกยวของเปนพเศษกบเรองความสขความทกขของชวต และเปนเรองทจรยธรรมจะตองเกยวของโดยตรง เรองทควรยาเปนพเศษ เพราะมกขดกบความรสกสามญของคน คอ ควรยาวา กรรมกด กระบวนการแหงเหตผลอนๆ ทกอยางในธรรมชาตกด เปนไปได กเพราะสงทงปวงเปนของไมเทยง (เปนอนจจง) และไมมตวตนของมนเอง (เปนอนตตา) ถาสงทงหลายเปนของเทยง มตวตนจรงแลว กฎธรรมชาตทงมวลรวมทงหลกกรรมยอมเปนไปไมได นอกจากนน กฎเหลานยงยนยนดวยวา ไมมมลการณหรอตนกาเนดเดมสดของสงทงหลาย เชน พระผสราง เปนตน สงทงหลาย ไมมตวตนแทจรง เพราะเกดขนดวยอาศยปจจยตางๆ และมอยอยางสมพนธกน ตวอยางงายๆ หยาบๆ เชน เตยงเกดจากนาสวนประกอบตางๆ มาประกอบเขาดวยกนตามรปแบบ


ทกาหนด ตวตนของเตยงทตางหากจากสวนประกอบเหลานนไมม เมอแยกสวนประกอบตางๆ ออกหมดสนแลว กไมมเตยงอกตอไป เหลออยแตบญญตวา “เตยง” ทเปนความคดในใจ แมบญญตนนเองทมความหมายอยางนน กไมมอยโดยตวของมนเอง แตตองสมพนธเนองอาศยกบความหมายอนๆ เชน บญญตวาเตยง ยอมไมมความหมายของตนเอง โดยปราศจากความสมพนธกบ การนอนแนวระนาบ ทตง ชองวาง เปนตน ในความรสกสามญของมนษย ความรในบญญตตางๆ เกดขนโดยพวงเอาความเขาใจในปจจยและความสมพนธทเกยวของเขาไวดวยเหมอนกน แตเมอเกดความกาหนดรขนแลว ความเคยชนในการยดตดดวยตณหาอปาทาน กเขาเกาะกบสงในบญญตนน จนเกดความรสกเปนตวตนขนอยางหนาแนน บงความสานกร และแยกสงนนออกจากความสมพนธกบสงอนๆ ทาใหไมรเหนตามทมนเปน อหงการและมมงการจงแสดงบทบาทไดเตมท สงทงปวงอยในกระแสเหตปจจย ไรมลการณ ไมตองมผสรางผบนดาล อนง ธรรมดาของสงทงหลาย ยอมไมมมลการณ หรอเหตตนเคา หรอตนกาเนดเดมสด เมอหยบยกสงใดกตามขนมาพจารณา ถาสบสาวหาเหตตอไปโดยไมหยด จะไมสามารถคนหาเหตดงเดมสดของสงนนได แตในความรสกสามญของมนษย มกคดถงหรอคดอยากใหมเหตตนเคาสกอยางหนง ซงเปนความรสกทขดกบธรรมดาของธรรมชาต เรยกไดวาเปน สญญาวปลาสอยางหนง เหตเพราะความเคยชนของมนษย เมอเกยวของกบสงใดและคดสบสวนถงมลเหตของสงนน ความคดกจะหยดจบตดอยกบสงทพบวาเปนเหตแตอยางเดยว ไมสบสาวตอไปอก ความเคยชนเชนน จงทาใหความคดสามญของมนษยในเรองเหตผล เปนไปในรปทขาดตอนตดตน และคดในอาการทขดกบกฎธรรมดา โดยคดวาตองมเหตตนเคาของสงทงหลายอยางหนง ซงถาคดตามธรรมดากจะตองสบสาวตอไปวา อะไรเปนเหตของเหตตนเคานน ตอไปไมมทสนสด เพราะสงทงหลายมอยอยางสมพนธเนองอาศยเปนปจจยสบตอกน จงยอมไมมมลการณหรอเหตตนเคาเปนธรรมดา ควรตงคาถามกลบซาไปวา ทาไมสงทงหลายจะตองมเหตตนเคาดวยเลา ? ความคดฝนธรรมดาอกอยางหนง ซงเกดจากความเคยชนของมนษย และสมพนธกบความคดวามเหตตนเคา คอ ความคดวา เดมทเดยวนน ไมมอะไรอยเลย ความคดนเกดจากความเคยชนในการยดถออตตา โดยกาหนดรขนมาในสวนประกอบทคมเขาเปนรปลกษณะแบบหนง แลววางความคดหมายจาเพาะลงเปนบญญต ยดเอาบญญตนนเปนหลก เกดความรสกคงทลงวาเปนตวตนอยางใดอยางหนง จงเหนไปวาเดมสงนนไมมแลวมามขน ความคดแบบชะงกทอตดอยกบสงหนงๆ ไมแลนเปนสายเชนน เปนความเคยชนในทางความคดอยางทเรยกวาตดสมมต หรอไมรเทาทนสมมต จงกลายเปนไมรตามทมนเปน เปนเหตใหตองคดหาเอาสงใดสงหนงทมอยเปนนรนดรขนมาเปนเหตตนเคา เปนทมาแหงการสาแดงรปเปนตางๆ หรอเปนผสรางสงทงหลาย ทาใหเกด


ขอขดแยงขนมากมาย เชน สงนรนดรจะเปนทมาหรอสรางสงไมเปนนรนดรไดอยางไร ถาสงเปนนรนดรเปนทมาของสงไมเปนนรนดร สงไมเปนนรนดรจะไมเปนนรนดรไดอยางไร เปนตน แทจรงแลว ในกระบวนการอนเปนกระแสแหงความเปนเหตปจจยสบเนองกนน ยอมไมมปญหาแบบบงตวตนวามอะไรหรอไมมอะไรอยเลย ไมวาเดมทเดยว หรอบดน เวนแตจะพดกนในขนสมมตสจจะเทานน ควรยอนถามใหคดใหมดวยซาไปวา ทาไมจะตองไมมกอนมดวยเลา? แมความเชอวาสงทงหลายมผสราง ซงปรกตถอกนวาเปนความคดธรรมดานน แทจรงกเปนความคดขดธรรมดาเชนกน ความคดเชอเชนนเกดขน เพราะมองดตามขอเทจจรงตางๆ ซงเหนและเขาใจกนอยสามญวา มนษยเปนผสรางอปกรณ สงของ เครองใช ศลปวตถ ฯลฯ ขน สงเหลานเกดขนไดเพราะการสรางของมนษย ฉะนน สงทงหลายทงโลกกตองมผสรางดวยเหมอนกน ในกรณน มนษยพรางตนเอง ดวยการแยกความหมายของการสรางออกไปเสยจากความเปนเหตเปนปจจยตามปรกต จงทาใหเกดการตงตนความคดทผด ความจรงนน การสรางเปนเพยงความหมายสวนหนง ของการเปนเหตปจจย การทมนษยสรางสงใด กคอการทมนษยเขาไปรวมเปนเหตปจจยสวนหนง ในกระบวนการแหงความสมพนธของเหตปจจยตางๆ ทจะทาใหผลรวมทตองการนนเกดขน แตมพเศษจากกระบวนการแหงเหตปจจยฝายวตถลวนๆ กเพยงวา ในกรณน มปจจยฝายนามธรรมทประกอบดวยเจตนาเปนลกษณะพเศษเขาไปรวมบทบาทดวย แตถงอยางนน กยงคงมฐานะเปนเพยงปจจยอยางหนงรวมกบปจจยอนๆ และตองดาเนนไปตามกระบวนการแหงเหตปจจยจงจะเกดผลทตองการ ยกตวอยาง เชน เมอมนษยจะสรางตก กตองเขาไปเกยวของเปนเหตเปนปจจยชวยผลกดนเหตปจจยตางๆ ใหดาเนนไปตามสายของมนจนเกดผลสาเรจ ถาการสรางเปนการบนดาลผลไดอยางพเศษกวาการเปนเหตปจจย มนษยกเพยงนงนอนอย ณ ทใดทหนง แลวคดบนดาลใหเรอนหรอตกเกดขนในทปรารถนาตามตองการ ซงเปนไปไมได การสรางจงมไดมความหมายนอกเหนอไปจากการเปนเหตปจจยแบบหนง และในเมอสงทงหลายเปนไปตามกระบวนการแหงเหตปจจยตอเนองกนอยตามวถของมนเชนน ผสรางยอมไมอาจมไดในตอนใดๆ ของกระบวนการ อยางไรกด การพจารณาเหตผลในปญหาเกยวกบเหตตนเคา และผสราง เปนตนน ถอวามคณคานอยในพทธธรรม เพราะไมมความจาเปนตอการประพฤตปฏบตเพอประโยชนในชวตจรง แมวาจะชวยใหเกดโลกทศนและชวทศนกวางๆ ในทางเหตผลอยางทกลาวขางตน กอาจขามไปเสยได ดวยวาการพจารณาคณคาในทางจรยธรรมอยางเดยว มประโยชนทมงหมายคมถงอยแลว ในทนจงควรพงความสนใจไปในดานทเกยวกบชวตในทางปฏบตเปนสาคญถารไมทนกระแสเหตปจจย ชวตจะตกเปนทาส ถกมนกระแทกบบคน


ดงไดกลาวแลวแตตนวา ชวตประกอบดวยขนธ ๕ เทานน ไมมสงใดอนอกนอกเหนอจากขนธ ๕ ไมวาจะแฝงอยในขนธ ๕ หรออยตางหากจากขนธ ๕ ทจะมาเปนเจาของหรอควบคมขนธ ๕ ใหชวตดาเนนไป ดงนน ในการพจารณาเรองชวต เมอยกเอาขนธ ๕ ขนเปนตวตงแลว กเปนอนครบถวนเพยงพอ ขนธ ๕ เปนกระบวนการทดาเนนไปตามกฎแหงปฏจจสมปบาท คอมอยในรปกระแสแหงปจจยตางๆ ทสมพนธเนองอาศยสบตอกน ไมมสวนใดในกระแสคงทอยได มแตการเกดขนแลวสลายตวไป พรอมกบทเปนปจจยใหมการเกดขนแลวสลายตวตอๆ ไปอก สวนตางๆ สมพนธกน เนองอาศยกน เปนปจจยแกกน จงทาใหกระแสหรอกระบวนการนดาเนนไปอยางมเหตผลสมพนธ และคมเปนรปรางตอเนองกนในภาวะเชนน ขนธ ๕ หรอ ชวต จงเปนไปตามกฎแหงไตรลกษณ คอ อยในภาวะแหงอนจจตา ไมเทยง ไมคงท เกดดบเสอมสลายอยตลอดเวลา อนตตตา ไมมสวนใดทมตวตนแทจรง และไมอาจยดถอเอาเปนตว จะเขายดครองเปนเจาของบงคบบญชาใหเปนไปตามความปรารถนาของตนจรงจงไมได ทกขตา ถกบบคนดวยการเกดขนและสลายตวอยทกขณะ และพรอมทจะกอใหเกดความทกขไดเสมอ ในกรณทมการเขาไปเกยวของดวยความไมรและยดตดถอมน กระบวนการแหงขนธ ๕ หรอชวต ซงดาเนนไปพรอมดวยการเปลยนแปลงอยตลอดทกขณะ โดยไมมสวนทเปนตวเปนตนคงทอยน ยอมเปนไปตามกระแสแหงเหตปจจยทสมพนธแกกนลวนๆ ตามวถทางแหงธรรมชาตของมน แตในกรณของชวตมนษยปถชน ความฝนกระแสจะเกดขน โดยทจะมความหลงผดเกดขน และยดถอเอารปปรากฏของกระแสหรอสวนใดสวนหนงของกระแสวาเปนตวตน และปรารถนาใหตวตนนนมอย คงอย หรอเปนไปในรปใดรปหนง ในเวลาเดยวกน ความเปลยนแปลงหมนเวยนทเกดขนในกระแสกขดแยงตอความปรารถนา เปนการบบคนและเรงเราใหเกดความยดอยากรนแรงยงขน ความดนรนหวงใหมตวตนในรปใดรปหนง และใหตวตนนนเปนไปอยางใดอยางหนงกด ใหคงทเทยงแทถาวรอยในรปทตองการกด กยงรนแรงขน เมอไมเปนไปตามทยดอยาก ความบบคนกยงแสดงผลเปนความผดหวง ความทกขความคบแคนรนแรงขนตามกน พรอมกนนน ความตระหนกรในความจรงอยางมวๆ วาความเปลยนแปลงจะตองเกดขนอยางใดอยางหนงแนนอน และตวตนทตนยดอยอาจไมมหรออาจสญสลายไปเสย กยงฝงความยดอยากใหเหนยวแนนยงขน พรอมกบความกลว ความประหวนพรนพรง กเขาแฝงตวรวมอยดวยอยางลกซงและซบซอน ภาวะจตเหลานกคอ อวชชา (ความไมรตามเปนจรง หลงผดวามตวตน) ตณหา (ความอยากใหตวตนทหลงวามนนได เปน หรอไมเปนตางๆ) อปาทาน (ความยดถอผกตวตนในความหลงผดนนไวกบสงตางๆ) กเลสเหลานแฝงลกซบซอนอยในจตใจ และเปนตวคอยบงคบบญชาพฤตกรรมทงหลายของบคคลใหเปนไปตางๆ ตามอานาจของมน ทงโดยรตวและไมรตว ตลอดจนเปนตวหลอหลอมบคลกภาพและมบทบาทสาคญในการชชะตากรรมของบคคลนนๆ กลาวในวงกวาง มนเปนทมาแหงความทกขของมนษยปถชนทกคน โดยสรป ขอความทกลาวมาน แสดงการขดแยง หรอปะทะกนระหวาง กระบวนการ ๒ ฝาย คอ


๑. ความเปนจรง ของกระบวนการแหงชวต ทเปนไปตามกฎแหงไตรลกษณ อนเปนกฎธรรมชาตทแนนอน คอ อนจจตา ทกขตา และอนตตตา ซงแสดงอาการออกมาเปน ชาต ชรา มรณะ ทงในความหมายแบบตนหยาบ และละเอยดลกซง ๒. ความไมรตามเปนจรง ซงกระบวนการแหงชวตนน โดยหลงผดวาเปนตวตนและเขาไปยดมนถอมนเอาไว แฝงพรอมดวยความหวนกลวและความกระวนกระวาย พดใหสนลงไปอกวา เปนการขดแยงกนระหวางกฎธรรมชาต กบความยดถอตวตนไวดวยความหลงผด หรอใหตรงกวานนวา การเขาไปสรางตวตนขวางกระแสแหงกฎธรรมชาตไว นคอชวตทเรยกวา เปนอยดวยอวชชา อยอยางยดมนถอมน อยอยางเปนทาส อยอยางขดแยงฝนตอกฎธรรมชาต หรออยอยางเปนทกข การมชวตอยเชนน ถาพดในทางจรยธรรม ตามสมมตสจจะ กอาจกลาวไดวา เปนการมตวตนขน ๒ ตน คอ ตวกระแสแหงชวตทดาเนนไปตามกฎธรรมชาต ซงเปลยนแปลงไปตามเหตปจจย แมจะไมมตวตนแทจรง แตกาหนดแยกออกเปนกระแสหรอกระบวนการอนหนงตางหากจากกระแสหรอกระบวนการอนๆ เรยกโดยสมมตสจจะวาเปนตน และใชประโยชนในทางจรยธรรมได อยางหนง กบตวตนจอมปลอม ทถกคดสรางขนยดถอเอาไวอยางมนคงดวยอวชชา ตณหา อปาทาน ดงกลาวแลว อยางหนง ตวตนอยางแรกทกาหนดเรยกเพอความสะดวกในขนสมมตสจจะโดยรสภาพตามทเปนจรง ยอมไมเปนเหตใหเกดความยดมนถอมนดวยความหลงผด แตตวตนอยางหลงทสรางขนซอนไวในตวตนอยางแรก ยอมเปนตวตนแหงความยดมนถอมน คอยรบความกระทบกระเทอนจากตวตนอยางแรก จงเปนทมาของความทกข การมชวตอยอยางทกลาวขางตน นอกจากเปนการแฝงเอาความกลวและความกระวนกระวายไวในจตใจสวนลกทสด เพอไวบงคบบญชาพฤตกรรมของตนเอง ทาใหกระบวนการแหงชวตไมเปนตวของตวเอง หรอทาตนเองใหตกเปนทาสไปโดยไมรตวแลว ยงแสดงผลรายออกมาอกเปนอนมาก คอ - ทาใหมความอยากไดอยางเหนแกตว ความแสหาสงตางๆ ทจะสนองความตองการของตนอยางไมมทสนสด และยดอยากหวงแหนไวกบตน โดยไมคานงถงประโยชนของผใดอน - ทาใหเกาะเหนยวเอาความคดเหน ทฤษฎ หรอทศนะอยางใดอยางหนงมาตคาเปนอนหนงอนเดยวกบตนหรอเปนของตน แลวกอดรดยดมนทะนถนอมความคดเหน ทฤษฎหรอทศนะนนๆ ไว เหมอนอยางปองกนรกษาตวเอง เปนการสรางกาแพงขนมากนบงตนเองไมใหตดตอกบความจรง หรอถงกบหลบตวปลกตวจากความจรง ทาใหเกดความกระดางทอๆ ไมคลองตวในการคดเหตผลและใชวจารณญาณ ตลอดจนเกดความถอรน การทนไมไดทจะรบฟงความคดเหนของผอน - ทาใหเกดความเชอและการประพฤตปฏบตงมงายไรเหตผลตางๆ ทหวงวาจะบนดาลผลให และยดมนในความเชอความประพฤตและวธปฏบตเหลานน เพราะรเหนความสมพนธในทางเหตผลของสงเหลานนอยางลางๆ มวๆ แมจะไมมความแนใจ แตในเวลาเดยวกน กมความหวงใยในตวตนทสรางขนยดถอมนไว กลวจะเกด


ความสญเสยแกตวตนนนได จงรบไขวควายดฉวยเอาอะไรๆ ทพอจะหวงไดไวกอน แมจะอยในรปทลางๆ มดมวกตาม - ทาใหเกดมตวตนลอยๆ อนหนง ทจะตองคอยยดคอยถอ คอยแบกเอาไว คอยรกษาทะนถนอมปองกนไมใหถกกระทบกระเทอนหรอสญหาย พรอมกนนน กกลายเปนการจากดตนเองใหแคบ ใหไมเปนอสระ แบงแยกและพลอยถกกระทบกระแทกไปกบตวตนทสรางขนยดถอแบกไวนนดวย โดยนยน ความขดแยง บบคนและความทกขจงมไดมอยเฉพาะในตวบคคลผเดยวเทานน แตยงขยายตวออกไปเปนความขดแยง บบคน และความทกขแกคนอนๆ และระหวางกนในสงคมดวย กลาวไดวาภาวะเชนนเปนทมาแหงความทกขความเดอดรอนและปญหาทงปวงของสงคม ในฝายทเกดจากการกระทาของมนษย มปญญารเทาทน จะไดประโยชนจากกฎธรรมชาต ดจเปนนายเหนอมน หลกปฏจจสมปบาทแบบประยกต แสดงการเกดขนของชวตแหงความทกข หรอการเกดขนแหงการ(มชวตอยอยาง)มตวตน ซงจะตองมทกขเปนผลลพธแนนอน เมอทาลายวงจรในปฏจจสมปบาทลง กเทากบทาลายชวตแหงความทกข หรอทาลายความทกขทงหมดทจะเกดขนจากการ(มชวตอยอยาง)มตวตน นกคอภาวะทตรงกนขาม อนไดแก ชวตทเปนอยดวยปญญา อยอยางไมมความหลงยดถอตดมนในตวตน อยอยางอสระ อยอยางประสานกลมกลนกบความจรงของธรรมชาต หรออยอยางไมมทกข การมชวตอยดวยปญญา หมายถง การอยอยางรเทาทนสภาวะ และรจกถอเอาประโยชนจากธรรมชาต การถอเอาประโยชนจากธรรมชาตไดเปนอยางเดยวกบการอยอยางประสานกลมกลนกบธรรมชาต การอยประสานกลมกลนกบธรรมชาต เปนการอยอยางอสระ การอยอยางเปนอสระ กคอการไมตองตกอยในอานาจของตณหาอปาทาน หรอการอยอยางไมยดมนถอมน การอยอยางไมยดมนถอมน กคอการมชวตอยดวยปญญา หรอการรและเขาเกยวของจดการกบสงทงหลายตามวถทางแหงเหตปจจย มขอควรยาเกยวกบความสมพนธระหวางมนษยกบธรรมชาตอกเลกนอย ตามหลกพทธธรรม ยอมไมมสงทอยเหนอธรรมชาต หรอนอกเหนอธรรมชาต ในแงทวามอทธฤทธบนดาลความเปนไปในธรรมชาตได หรอแม ในแงทวาจะมสวนเกยวของอยางหนงอยางใดกบความเปนไปในธรรมชาต สงใดอยนอกเหนอธรรมชาต สงนนยอมไมเกยวของกบธรรมชาต คอยอมพนจากธรรมชาตสนเชง สงใดเกยวของกบธรรมชาต สงนนไมอยนอกเหนอธรรมชาต แตตองเปนสวนหนงในธรรมชาต อนง กระบวนการความเปนไปทงปวงในธรรมชาตยอมเปนไปตามเหตปจจย ไมมความเปนไปลอยๆ และไมมการบนดาลใหเกดขนไดโดยปราศจากเหตปจจยความเปนไปทประหลาดนาเหลอเชอดเปนอทธ ปาฏหารย หรออศจรรยใดๆ กตาม ยอมเปนสงทเกดขนและเปนไปตามเหตปจจยทงสน แตในกรณทเหตปจจยในเรองนนสลบซบซอนและยงไมถกรเทาทน เรองนนกกลายเปนเรองประหลาดอศจรรย แตความประหลาด


อศจรรยจะหมดไปทนทเมอเหตปจจยตางๆ ในเรองนนถกรเทาทนหมดสน ดงนน คาวาสงเหนอหรอนอกเหนอธรรมชาต ตามทกลาวมาแลว จงเปนเพยงสานวนภาษาเทานน ไมมอยจรง ในเรองมนษยกบธรรมชาต กเชนกน การทแยกออกมาเปนคาตางหากกน วามนษยกบธรรมชาตกด วามนษยสามารถบงคบควบคมธรรมชาตไดกด เปนเพยงสานวนภาษา แตตามเปนจรงแลว มนษยเปนเพยงสวนหนงในธรรมชาต และการทมนษยควบคมบงคบธรรมชาตได กเปนเพยงการทมนษยรวมเปนเหตปจจยอยางหนงและผลกดนปจจยอนๆ ในธรรมชาตใหตอเนองสบทอดกนไปจนบงเกดผลอยางนนๆ ขน เปนแตในกรณของมนษยน มปจจยฝายจต อนประกอบดวยเจตนา เขารวมในกระบวนการดวย จงมการกระทาและผลการกระทาอยางทเรยกวาสรางสรรคขน ซงกเปนเรองของเหตปจจยลวนๆ ทงสน มนษยไมสามารถสรางในความหมายทวาใหมใหเปนขนลอยๆ โดยปราศจากการเปนเหตปจจยกนตามวถทางของมน ทวามนษยบงคบควบคมธรรมชาตได กคอการทมนษยรเหตปจจยตางๆ ทจะสมพนธสงทอดเปนกระบวนการใหเกดผลทตองการแลว จงเขารวมเปนปจจยผลกดนปจจยตางๆ เหลานนใหตอเนองสบทอดกนจนเกดผลทตองการ ขนตอนในเรองนม ๒ อยาง อยางท ๑ คอร จากนน จงมอยางหรอขนท ๒ คอ เปนปจจยใหแกปจจยอนๆ ตอๆ กนไป ใน ๒ อยางน อยางทสาคญและจาเปนกอนคอ ตองร ซงหมายถงปญญา เมอรหรอมปญญาแลว กเขารวมดวยเจตนาในกระบวนการแหงเหตปจจย อยางทเรยกวาจดการใหเปนไปตามประสงคได การเกยวของจดการกบสงทงหลายดวยความรหรอปญญาเทานน จงจะชอวาเปนการถอเอาประโยชนจากธรรมชาตได หรอจะเรยกตามสานวนภาษากวา สามารถบงคบควบคมธรรมชาตได และเรองนมหลกการอยางเดยวกน ทงในกระบวนการฝายรปธรรมและนามธรรม หรอทงฝายจตและฝายวตถ ฉะนน ทกลาวไวขางตนวา การถอเอาประโยชนจากธรรมชาตได เปนอยางเดยวกบการอยอยางประสานกลมกลนกบธรรมชาต จงเปนเรองของขอเทจจรงของการเปนเหตเปนปจจยแกกนตามกฎธรรมดานเอง ทงนรวมถงธรรมชาตดานนามธรรมดวย ซงจะพดเปนสานวนภาษาวา สามารถบงคบควบคมธรรมชาตฝายนามธรรมได ควบคมจตใจของตนได ควบคมตนเองได กถกตองทงสน ดงนน การมชวตอยดวยปญญาจงเปนสงสาคญยง ทงในฝายรปธรรมและนามธรรม ทจะชวยใหมนษยถอเอาประโยชนได ทงจากกระบวนการฝายจตและกระบวนการฝายวตถ ชวตแหงปญญา จงมองลกษณะได ๒ ดาน คอ ดานภายใน มลกษณะสงบเยน ปลอดโปรง ผองใสดวยความรเทาทน เปนอสระ เมอเสวยสขกไมสยบมวเมาหลงระเรงลมตว เมอขาด พลาด หรอพรากจากเหยอลอ สงปรนปรอตางๆ กมนคง ปลอดโปรงอยได ไมหวนไหว ไมหดหซมเศราสนหวงหมดอาลยตายอยาก ไมปลอยตวฝากความสขทกขของตนไวในกามอของอามสภายนอกทจะตดสนใหเปนไป ดานภายนอก มลกษณะคลองตว วองไว พรอมอยเสมอทจะเขาเกยวของและจดการกบสงทงหลาย ตามทมนควรจะเปน โดยเหตผลบรสทธ ไมมเงอนปม หรอความยดตดภายในทจะมาเปนนวรณ เขาขดขวาง กนบง ถวง ทาใหเขว หรอทาใหพรามว


ชวตทแตกตาง ระหวางผมวยดมน กบทานทอยดวยปญญา มพทธพจนบางตอนทแสดงใหเหนลกษณะบางอยาง ทแตกตางกนระหวางชวตแหงความยดมนถอมน กบชวตแหงปญญา เชน ภกษทงหลาย ปถชนผมไดเรยนร ยอมเสวยสขเวทนาบาง ทกขเวทนาบาง อทกขมสขเวทนา (เฉยๆ ไมทกขไมสข) บาง อรยสาวกผไดเรยนรแลว กยอมเสวยสขเวทนาบาง ทกขเวทนาบาง อทกขมสขเวทนาบาง ภกษทงหลาย ในกรณนน อะไรเปนความพเศษ เปนความแปลก เปนขอแตกตาง ระหวางอรยสาวกผไดเรยนร กบปถชนผมไดเรยนร ? ภกษทงหลาย ปถชนผมไดเรยนร ถกทกขเวทนากระทบเขาแลวยอมเศราโศกคราครวญ ราไห ราพน ตอกรองไห หลงใหลฟนเฟอนไป เขายอมเสวยเวทนาทง ๒ อยาง คอ เวทนาทางกาย และเวทนาทางใจ เปรยบเหมอนนายขมงธน ยงบรษดวยลกศรดอกหนง แลวยงซาดวยลกศรดอกท ๒ อก เมอเปนเชนน บรษนนยอมเสวยเวทนาเพราะลกศรทง ๒ ดอก คอ ทงทางกาย ทงทางใจ ฉนใด ปถชนผมไดเรยนร กฉนนน...ยอมเสวยเวทนาทง ๒ อยาง คอ ทงทางกาย และทางใจ อนง เพราะถกทกขเวทนานนกระทบ เขายอมเกดความขดใจ เมอเขามความขดใจเพราะทกขเวทนา ปฏฆานสยเพราะทกขเวทนากยอมนอนเนอง เขาถกทกขเวทนากระทบเขาแลว กหนเขาระเรงกบกามสข เพราะ อะไร? เพราะปถชนผมไดเรยนร ยอมไมรทางออกจากทกขเวทนา นอกไปจากกามสข และเมอเขาระเรงอยกบกามสข ราคานสยเพราะสขเวทนานนยอมนอนเนอง เขายอมไมรเทาทนความเกดขน ความสลายไป ขอด ขอเสย และทางออก ของเวทนาเหลานนตามทมนเปน เมอเขาไมรตามทมนเปน อวชชานสยเพราะอทกขมสขเวทนา (= อเบกขาเวทนา) ยอมนอนเนอง ถาไดเสวยสขเวทนา เขากเสวยอยางถกมดตว ถาเสวยทกขเวทนา เขากเสวยอยางถกมดตว ถาเสวยอทกขมสขเวทนา เขากเสวยอยางถกมดตว ภกษทงหลาย นแล เรยกวาปถชนผมไดเรยนร ผประกอบ ดวย ชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส เราเรยกวาผประกอบดวยทกข ภกษทงหลาย ฝายอรยสาวกผไดเรยนร ถกทกขเวทนากระทบเขาแลว ยอมไมเศราโศก ไมคราครวญ ไมราไร ไมราพน ไมตอกรองไห ไมหลงใหลฟนเฟอน เธอยอมเสวยเวทนาทางกายอยางเดยว ไมเสวยเวทนาทางใจ เปรยบเหมอนนายขมงธน ยงบรษดวยลกศร แลวยงชาดวยลกศรดอกท ๒ ผดไป เมอเปนเชนน บรษนน ยอมเสวยเวทนาเพราะลกศรดอกเดยว ฉนใด อรยสาวกผไดเรยนรกฉนนน...ยอมเสวยเวทนาทางกายอยางเดยว ไมไดเสวยเวทนาทางใจ อนง เธอยอมไมมความขดใจเพราะทกขเวทนานน เมอไมมความขดใจเพราะทกขเวทนา ปฏฆานสยเพราะทกขเวทนานน กไมนอนเนอง เธอถกทกขเวทนากระทบ กไมหนเขาระเรงกบกามสข เพราะอะไร? เพราะอรยสาวกผเรยนรแลว ยอมรทางออกจากทกขเวทนา นอกจากกามสขไปอก เมอเธอไมระเรงกบกามสข ราคาน


สยเพราะสขเวทนานนกไมนอนเนอง เธอยอมรเทาทนความเกดขน ความสลายไป ขอด ขอเสย และทางออกของเวทนาเหลานนตามทมนเปน เมอเธอรตามทมนเปน อวชชานสยเพราะอทกขมสขเวทนา กไมนอนเนอง ถาเสวยสขเวทนา เธอกเสวยอยางไมถกมดตว ถาเสวยทกขเวทนาเธอกเสวยอยางไมถกมดตว ถาเสวยอทกขมสขเวทนา เธอกเสวยอยางไมถกมดตว ภกษทงหลาย นเรยกวาอรยสาวก ผไดเรยนร ผปราศจาก ชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส เราเรยกวา ผปราศจากทกข ภกษทงหลาย นแลเปนความพเศษ เปนความแปลก เปนขอแตกตาง ระหวางอรยสาวกผไดเรยนร กบปถชนผมไดเรยนร” ทกลาวมาน เปนเพยงใหรวาอะไรเปนอะไร อะไรควรทาลาย เมอทาลายแลวจะไดอะไร อะไรควรทาใหเกดขน เมอเกดขนแลวจะไดอะไร สวนทวา ในการทาลายและทาใหเกดขนนน จะตองทาอะไรบาง เปนเรองของ จรยธรรม ทจะกลาวตอไปขางหนา ๕. คาอธบายตามแบบ คาอธบายแบบน มความละเอยดลกซง และกวางขวางพสดารมาก เปนเรองทางวชาการโดยเฉพาะ ผศกษาตองอาศยพนความรทางพทธธรรมและศพทวชาการภาษาบาลมาก และมคมภรทแสดงไวเปนเรองจาเพาะทจะศกษาไดโดยตรงอยแลว จงควรแสดงในทนเพยงโดยสรปพอเปนหลกเทานน ก. หวขอและโครงรป หวขอทงหมด ไดแสดงไวในตอนวาดวยตวบทแลว จงแสดงในทนแบบรวบรด .ใหเขาใจงายๆ ดงน อวชชา-สงขาร-วญญาณ-นามรป-สฬายตนะ-ผสสะ-เวทนา-ตณหา-อปาทาน-ภพ-ชาต-ชรามรณะ .... โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส = ทกขสมทย ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๘ ๙ ๑๐ ๑๑ ๑๒ สวนฝายดบ หรอทกขนโรธ กดาเนนไปตามหวขอเชนเดยวกนนอนง โดยทกระบวนธรรมของปฏจจสมปบาท หมนเวยนเปนวฏฏะหรอวงจร ไมมจดเรมตน ไมมจดจบ ไมมเบองตนเบองปลาย จงควรเขยนใหม เพอไมใหเกดความเขาใจผดในแงน ดงน ข. คาจากดความองคประกอบ หรอหวขอ ตามลาดบ กอนแสดงคาจากดความและความหมายตามแบบ จะใหคาแปลและความหมายงายๆ ตามรปศพท เปนพนฐานความเขาใจไวชนหนงกอน ดงน ๑. อวชชา ความไมรแจง คอ ไมรความจรง หรอไมรตามเปนจรง ๒. สงขาร ความคดปรงแตง เจตจานงและทกสงทจตไดสะสมไว ๓. วญญาณ ความรตอสงทถกรบร คอ การเหน-ไดยน-ฯลฯ-รเรองในใจ ๔. นามรป นามธรรมและรปธรรม ชวตทงกายและใจ


๕. สฬายตนะ อายตนะ คอชองทางรบร ๖ ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจ ๖. ผสสะ การรบร การประจวบกนของอายตนะ+อารมณ(สงทถกรบร)+วญญาณ ๗. เวทนา ความเสวยอารมณ ความรสกสข ทกข หรอเฉยๆ ๘. ตณหา ความทะยานอยาก คอ อยากได อยากเปน อยากไมเปน ๙. อปาทาน ความยดตดถอมน การยดถอคางใจ การยดถอเขากบตว ๑๐. ภพ ภาวะชวตทเปนอย สภาพชวต ผลรวมกรรมทงหมดของบคคล ๑๑. ชาต ความเกด ความปรากฏแหงขนธทงหลายทยดถอเอาเปนตวตน ๑๒. ชรามรณะ ความแก-ความตาย คอ ความเสอมอนทรย-ความสลายแหงขนธ ตอไปน คอ คาจากดความองคประกอบ หรอหวขอทง ๑๒ ตามแบบ ๑. อวชชา = ความไมรทกข-สมทย-นโรธ-มรรค (อรยสจ ๔) และ (ตามแบบ อภธรรม) ความไมรหนกอน-หนหนา-ทงหนกอนหนหนา - ปฏจจสมปบาท ๒. สงขาร = กายสงขาร วจสงขาร จตตสงขาร และ(ตามนยอภธรรม) ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อาเนญชาภสงขาร ๓. วญญาณ = จกขวญญาณ โสต~ ฆาน~ ชวหา~ กาย~ มโนวญญาณ (วญญาณ ๖) ๔. นามรป =นาม (เวทนา สญญา เจตนา ผสสะ มนสการ; หรอ ตามแบบอภธรรมวา เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ) + รป (มหาภต ๔ และ รปทอาศยมหาภต ๔) ๕. สฬายตนะ = จกข-ตา โสตะ-ห ฆานะ-จมก ชวหา-ลน กาย-กาย มโน-ใจ ๖. ผสสะ = จกขสมผส โสต~ ฆาน~ ชวหา~ กาย~ มโนสมผส (สมผส ๖) ๗. เวทนา = เวทนาเกดจากจกขสมผส จากโสต~ ฆาน~ ชวหา~ กาย~ และมโนสมผส (เวทนา ๖) ๘. ตณหา = รปตณหา (ตณหาในรป) สททตณหา (ในเสยง) คนธตณหา (ในกลน) รสตณหา (ในรส) โผฏฐพพตณหา (ในสมผสทางกาย) ธมมตณหา (ในธรรมารมณ) (ตณหา ๖) ๙. อปาทาน = กามปาทาน (ความยดมนในกาม คอ รป รส กลน เสยง สมผสตางๆ)


ทฏปาทาน (ความยดมนในทฏฐ คอ ความเหน ลทธ ทฤษฎตางๆ) สลพพตปาทาน (ความยดมนในศลและพรต วาจะทาให คนบรสทธได) อตตวาทปาทาน (ความยดมนในการถออตตา สรางตวตน ขนมายดถอไวดวยความหลงผด) ๑๐. ภพ = กามภพ รปภพ อรปภพ อกนยหนง = กรรมภพ (ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อาเนญชาภ- สงขาร) กบ อปปตตภพ (กามภพ รปภพ อรปภพ สญญา- ภพ อสญญาภพ เนวสญญานาสญญาภพ เอกโวการภพ จตโวการภพ ปญจโวการภพ) ๑๑. ชาต =ความปรากฏแหงขนธทงหลาย การไดมาซงอายตนะตางๆ หรอความเกด ความปรากฏขน ของธรรมตางๆ เหลานนๆ ๑๒. ชรามรณะ = ชรา (ความเสอมอาย ความหงอมอนทรย) กบ มรณะ (ความสลายแหงขนธ ความขาดชวตนทรย) หรอ ความ เสอม กบ ความสลายแหงธรรมตางๆ เหลานนๆ๑ ค. ตวอยางคาอธบายแบบชวงกวางทสด เพอใหคาอธบายสนและงาย เหนวาควรใชวธยกตวอยาง ดงน(อาสวะ-) อวชชา เขาใจวาการเกดในสวรรคเปนยอดแหงความสข เขาใจวาฆาคนนนคนนเสยไดเปนความสข เขาใจวาฆาตวตายเสยไดจะเปน สข เขาใจวาถงความเปนพรหมแลวจะไมเกดไมตาย เขาใจวาทาพธบวงสรวงเซนสงเวยแลวจะไปสวรรคได เขาใจวาจะไปนพพานไดดวยการบาเพญตบะ เขาใจวาตวตนอนนนนแหละจะไดไปเกดเปนนนเปนนดวยการกระทาอยางน เขาใจวาตายแลวสญ ฯลฯ จง - สงขาร นกคด ตงเจตจานงไปตามแนวทางหรอโดยสอดคลองกบความเขาใจนนๆ คดปรงแตงวธการและลงมอกระทาการ (กรรม) ตางๆ ดวยเจตนาเชนนน เปนกรรมด (บญ) บาง เปนกรรมชว (อบญ หรอบาป) บาง เปนอาเนญชาบาง จง - วญญาณ เกดความตระหนกรและรบรอารมณตางๆ เฉพาะทเปนไปตามหรอเขากนไดกบเจตนาอยางนนเปนสาคญ พดเพอเขาใจกนงายๆ กวา จตหรอวญญาณถกปรงแตงใหมคณสมบตเฉพาะขนมาอยางใดอยางหนง หรอแบบใดแบบหนง เมอตาย พลงแหงสงขารคอกรรมทปรงแตงไว จงทาใหปฏสนธวญญาณทมคณสมบตเหมาะกบตวมน ปฏสนธขนในภพ และระดบชวตทเหมาะกน คอถอกาเนดขน แลว


- นามรป กระบวนการแหงการเกด กดาเนนการกอรปเปนชวตทพรอมจะปรงแตงกระทากรรมตางๆ ตอไปอก จงเกดมรปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธขนโดยครบถวน ประกอบดวยคณสมบตและขอ บกพรองตางๆ ตามพลงปรงแตงของสงขารคอกรรมททามา และภายในขอบเขตแหงวสยของภพทไปเกดนน สดแตจะเกดเปนมนษย ดรจฉาน เทวดา เปนตน - สฬายตนะ แตชวตทจะสนองความตองการของตวตน และพรอมทจะกระทาการตางๆ โตตอบตอโลกภายนอก จะตองมทางตดตอกบโลกภายนอก สาหรบใหกระบวนการรบรดาเนนงานได ดงนน อาศยนามรปเปน เครองสนบสนน กระบวนการแหงชวตจงดาเนนตอไปตามพลงแหงกรรม ถงขน เกดอายตนะทง ๖ คอ ประสาท ตา ห จมก ลน กาย และเครองรบรอารมณภายใน คอ ใจ จากนน - ผสสะ กระบวนการแหงการรบรกดาเนนงานได โดยการเขากระทบหรอประจวบกนระหวางองคประกอบสามฝาย คอ อายตนะภายใน (ตา ห จมก ลน กาย และใจ) กบอารมณ หรออายตนะภายนอก (รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ) และวญญาณ (จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ และมโนวญญาณ) เมอการรบรเกดขนครงใด - เวทนา ความรสกทเรยกวา การเสวยอารมณ กจะตองเกดขนในรปใดรปหนง คอ สขสบาย (สขเวทนา) ไมสบาย เจบปวด เปนทกข (ทกขเวทนา) หรอไมกเฉยๆ (อทกขมสขเวทนา หรออเบกขาเวทนา) และโดยวสยแหงปถชน กระบวนการยอมไมหยดอยเพยงน จง - ตณหา ถาสขสบาย กชอบใจ ตดใจ อยากได หรออยากไดใหมากยงๆ ขนไปอก เกดการทะยานอยากและแสหาตางๆ ถาเปนทกข ไมสบาย กขดใจ ขดเคอง อยากใหสญสนใหหมดไป หรอใหพนๆ ไปเสย ดวยการ ทาลายหรอหนไปใหพนกตาม เกดความกระวนกระวายดนรนอยากใหพนจากอารมณทเปนทกข ขดใจ หนไปหาไปเอาสงอนอารมณอนทจะใหความสขได หรอไมกรสกเฉยๆ คออเบกขา ซงเปนความรสกเพลนๆ อยางละเอยด จดเขาในฝายสข เพราะไมขดใจ เปนความสบายอยางออนๆ จากนน - อปาทาน ความอยากเมอรนแรงขนกกลายเปนยด คอยดมนถอมนตดสยบหมกมนในสงนน หรอ เมอยงไมไดกอยากดวยตณหา เมอไดหรอถงแลว กยดฉวยไวดวยอปาทาน และเมอยดมนกมใชยดแตอารมณทอยากได (กามปาทาน) เทานน แตยงพวงเอาความยดมนในความเหน ทฤษฎ ทฏฐ ตางๆ (ทฏปาทาน) ความยดมนในแบบแผนความประพฤตและขอปฏบตทจะใหไดสงทปรารถนา (สลพพตปาทาน) และความยดมนถอมนในตวตน (อตตวาทปาทาน) พวพนเกยวเนองกนไปดวย ความยดมนถอมนน จงกอใหเกด - ภพ เจตนา เจตจานงทจะกระทาการ เพอใหไดมาและใหเปนไปตามความยดมนถอมนนน และนาใหเกดกระบวนพฤตกรรม (กรรมภพ) ทงหมดขนอก เปนกรรมด กรรมชว หรออาเนญชา สอดคลองกบตณหา อปาทานนนๆ เชน อยากไปสวรรค และมความเหนทยดมนไววาจะไปสวรรคไดดวยการกระทาเชนน กกระทากรรมอยางนนๆ ตามทตองการ พรอมกบการกระทานน กเปนการเตรยมภาวะแหงชวต คอขนธ ๕ ทจะปรากฏ


ในภพทสมควรกบกรรมนนไวพรอมดวย (อปปตตภพ) เมอกระบวนการกอกรรมดาเนนไปเชนนแลว ครนชวตชวงหนงสนสดลง พลงแหงกรรมทสรางสมไว (กรรมภพ) กผลกดนใหเกดการสบตอขนตอนตอไปในวงจรอก คอ - ชาต เรมแตปฏสนธวญญาณทมคณสมบตสอดคลองกบพลงแหงกรรมนน ปฏสนธขนในภพทสมควรกบกรรม บงเกดขนธ ๕ ขนพรอม เรมกระบวนการแหงชวตใหดาเนนตอไป คอ เกดนามรป สฬายตนะ ผสสะและเวทนาขน หมนเวยนวงจรอก และเมอการเกดมขนแลว ยอมเปนการแนนอนทจะตองม - ชรามรณะ ความเสอมโทรม และแตกดบ แหงกระบวนการของชวตนน สาหรบปถชน ชรามรณะน ยอมคกคามบบคน ทงโดยชดแจง และแฝงซอน (อยในจตสวนลก) ตลอดเวลา ดงนน ในวงจรชวตของปถชน ชรามรณะจงพวงมาพรอมดวย ..... โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ซงเรยกรวมวาความทกขนนเอง คาสรปของปฏจจสมปบาทจงมวา “กองทกขทงปวง จงเกดมดวยอาการอยางน” อยางไรกด เนองจากเปนวฏฏะ หรอวงจร จงมใชมความสนสดทจดน แทจรงองคประกอบชวงน กลบเปนขนตอนสาคญอยางยงอกตอนหนง ทจะทาใหวงจรหมนเวยนตอไป กลาวคอ โสกะ (ความแหงใจ) ปรเทวะ (ความราไร) ทกข โทมนส (ความเสยใจ) อปายาส (ความผดหวงคบแคนใจ) เปนอาการสาแดงออกของการมกเลสทเปนเชอหมกดองอยในจตสนดาน ทเรยกวา “อาสวะ” อนไดแกความใฝใจในสงสนองความอยากทางประสาททง ๕ และทางใจ (กามาสวะ) ความเหนความยดถอตางๆ เชน ยดถอวา รปเปนเรา รปเปนของเรา เปนตน (ทฏฐาสวะ) ความชนชอบอยในใจวาภาวะแหงชวตอยางนนอยางน เปนสงดเลศ ประเสรฐ มความสข เชน คดภมใจหมายมนอยวาเกดเปนเทวดามความสขแสนพรรณนา เปนตน (ภวาสวะ) และความไมรสงทงหลายตามทมนเปน (อวชชาสวะ) ชรามรณะเปนเครองหมายแหงความเสอมสนสลาย ซงขดกบอาสวะเหลาน เชนในดานกามาสวะ ชรามรณะทาใหปถชนเกดความรสกวา ตนกาลงพลดพราก หรอหมดหวงจากสงทชนชอบทปรารถนา ในดานทฏฐาสวะ เมอยดถออยวารางกายเปนตวเราเปนของเรา พอรางกายแปรปรวนไป กผดหวงแหงใจ ในดานภวาสวะทาใหรสกตววา จะขาด พลาด พราก ผดหวง หรอหมดโอกาสทจะครองภาวะแหงชวตทตวชนชอบอยางนนๆ ในดานอวชชาสวะ กคอขาดความรความเขาใจมลฐานตงตนแตวาชวตคออะไร ความแกชราคออะไร ควรปฏบตอยางไรตอความแกชรา เปนตน เมอขาดความรความคดในทางทถกตอง พอนกถงหรอเขาเกยวของกบชรามรณะกบงเกดความรสกและแสดงอาการในทางหลงงมงาย หวาดกลว และเกดความซมเศราหดหตางๆ ดงนน อาสวะจงเปนเชอ เปนปจจยทจะให โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส เกดขนไดทนททชรามรณะเขามาเกยวของ อนง โสกะ เปนตนเหลาน แสดงถงอาการมดมวของจตใจ เวลาใดความทกขเหลานเกดขน จตใจจะพรามวเรารอนอบปญญา เมอเกดอาการเหลาน กเทากบพวงอวชชาเกดขนมาดวย อยางทกลาวในวสทธมคควา: โส


กะ ทกข โทมนส และอปายาส ไมแยกไปจากอวชชา และธรรมดาปรเทวะกยอมมแกคนหลง เหตนน เมอโสกะเปนตนสาเรจแลวอวชชากยอมเปนอนสาเรจแลว วา: ในเรองอวชชา พงทราบวา ยอมเปนอนสาเรจมาแลวแตธรรมมโสกะเปนตน และวา: อวชชายอมยงเปนไปตลอดเวลาทโสกะเปนตนเหลานนยงเปนไปอย โดยนยน ทานจงกลาววา “เพราะอาสวะเกด อวชชาจงเกด” และสรปไดวา ชรามรณะของปถชน ซงพวงดวยโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ยอมเปนปจจยใหเกดอวชชา หมนวงจรตอเนองไปอกไมขาดสาย จากคาอธบายตามแบบ ทไดแสดงมา มขอสงเกตและสงทควรทาความเขาใจเปนพเศษ ดงน ๑. วงจรแหงปฏจจสมปบาทตามคาอธบายแบบน นยมเรยกวา “ภวจกร” ซงแปลวาวงลอแหงภพ หรอ “สงสารจกร” ซงแปลวา วงลอแหงสงสารวฏ และจะเหนไดวา คาอธบายคาบเกยวไปถง ๓ ชวงชวต คอ อวชชา กบ สงขาร ชวงหนง วญญาณ ถง ภพ ชวงหนง และ ชาต กบ ชรามรณะ (พวงดวย โสกะ เปนตน) อกชวงหนง ถากาหนดเอาชวงกลาง คอ วญญาณ ถง ภพ เปนชวตปจจบน ชวงชวตทง ๓ ซงประกอบดวยองค (หวขอ) ๑๒ กแบงเปน กาล ๓ ดงน ๑) อดต = อวชชา สงขาร ๒) ปจจบน = วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน ภพ ๓) อนาคต = ชาต ชรามรณะ (+ โสกะ ฯลฯ) ๒. เมอแยกออกเปน ๓ ชวงเชนน ยอมถอเอาชวงกลาง คอชวตปจจบน หรอชาตน เปนหลก และเมอถอเอาชวงกลางเปนหลก กยอมแสดงความสมพนธในฝายอดตเฉพาะดานเหต คอสบสาวจากผลทปรากฏในปจจบนวาเกดมาจากเหตอะไรในอดต (= อดตเหต-ปจจบนผล) และในฝายอนาคตแสดงเฉพาะดานผล คอสบสาวจากเหตในปจจบนออกไปวาจะใหเกดผลอะไรในอนาคต (= ปจจบนเหต-อนาคตผล) โดยนยน เฉพาะชวงกลาง คอปจจบนชวงเดยว จงมพรอมทงฝายผล และ เหต เมอมองตลอดสาย กแสดงไดเปน ๔ ชวง (เรยกวา สงคหะ ๔ หรอ สงเขป ๔) ดงน ๑) อดตเหต = อวชชา สงขาร ๒) ปจจบนผล = วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ๓) ปจจบนเหต = ตณหา อปาทาน ภพ ๔) อนาคตผล = ชาต ชรามรณะ (+ โสกะ ฯลฯ) ๓. จากคาอธบายขององคประกอบแตละขอ จะเหนความหมายท คาบเกยวเชอมโยงกนขององคประกอบบางขอ ซงจดเปนกลมไดดงน


๑) อวชชา กบ ตณหา อปาทาน - จากคาอธบายของ อวชชา จะเหนชดวา มเรองของความอยาก (ตณหา) และความยดมน (อปาทาน) โดยเฉพาะความยดมนในเรองตวตนเขาแฝงอยดวยทกตวอยาง เพราะเมอไมรจกชวตตามความเปนจรง หลงผด วามตวตน กยอมมความอยากเพอตวตน และความยดถอเพอตวตนตางๆ และในคาทวา “อาสวะเกด อวชชาจงเกด” นน กามาสวะ ภวาสวะ และ ทฏฐาสวะ กเปนเรองของตณหาอปาทานนนเอง ดงนนเมอพดถงอวชชา จง มความหมายพวงหรอเชอมโยงไปถงตณหาและอปาทานดวยเสมอ - ในคาอธบาย ตณหา และ อปาทาน กเชนเดยวกน จะเหนไดวา มอวชชาแฝงหรอพวงอยดวยเสมอ ในแงทวา เพราะหลงผดวาเปนตวตน จงอยากและยดถอเพอตวตนนน เพราะไมรสงทงหลายตามทมนเปน จงเขาไปอยากและยดถอในสงเหลานนวาเปนเราเปนของเรา หรออยากไดเพอเราเปนเรองของความเหนแกตวทงสน และในเวลาทอยากและยดถอเชนนน ยงอยากและยดแรงเทาใด กยงมองขามเหตผล มองไมเหนสงทงหลายตามสภาพของมน และละเลยการปฏบตตอมนดวยสตปญญาตามเหตตามผลมากขนเพยงนน โดยเหตน เมอพดถง ตณหา อปาทาน จงเปนอนพวงเอาอวชชาเขาไวดวย โดยนยน อวชชา ในอดตเหต กบ ตณหา อปาทาน ในปจจบนเหต จงใหความหมายทตองการไดเปนอยางเดยวกน แตการทยกอวชชาขนในฝายอดต และยกตณหาอปาทานขนในฝายปจจบน กเพอแสดงตวประกอบทเดนเปนตวนา ในกรณทสมพนธกบองคประกอบขออนๆ ในภวจกร ๒) สงขาร กบ ภพ สงขารกบภพ มคาอธบายในวงจรคลายกนมาก สงขารอยในชวงชวตฝายอดต และภพอยในชวงชวตฝายปจจบน ตางกเปนตวการสาคญ ทปรงแตงชวตใหเกดในภพตางๆ ความหมายจงใกลเคยงกนมาก ซงความจรงกเกอบเปนอนเดยวกน ตางทขอบเขตของการเนน สงขาร มงไปทตวเจตนา หรอเจตจานงผปรงแตงการกระทา เปนตวนาในการทากรรม สวน ภพ มความหมายกวางกวา โดยแบงเปนกรรมภพ กบ อปปตตภพ กรรมภพแมจะมเจตนาเปนตวการสาคญเหมอนสงขาร แตใหความรสกครอบคลมมากกวา โดยเพงเอากระบวนพฤตกรรมทงหมดทเดยว สวน อปปตตภพ หมายถงขนธ ๕ ทเกดเพราะกรรมภพนน โดยนยน สงขาร กบกรรมภพ จงพดพวงไปดวยกนได ๓) วญญาณ ถง เวทนา กบ ชาต ชรามรณะ (+ โสกะ ฯลฯ) - วญญาณ ถง เวทนา เปนตวชวตปจจบน ซงเปนผลมาจากเหตในอดต มงกระจายกระบวนการออกใหเหนอาการทองคประกอบสวนตางๆ ของชวต ซงเปนฝายผลในปจจบน เขาสมพนธกนจนเกดองคประกอบอนๆ ทเปนเหตปจจบน ทจะใหเกดผลในอนาคตตอไปอก - สวน ชาต ชรามรณะ แสดงไวเปนผลในอนาคต ตองการชใหเหนเพยงวา เมอเหตปจจบนยงมอย ผลในอนาคตกจะยงมตอไป จงใชเพยงคาวา ชาต และชรามรณะ ซงกหมายถงการเกดดบของ วญญาณ ถงเวทนา


นนเอง แตเปนคาพดแบบสรป และตองการเนนในแงการเกดขนของทกข เชอมโยงกลบเขาสวงจรอยางเดมไดอก ดงนน ตามหลกจงกลาววา วญญาณ ถง เวทนา กบ ชาต ชรามรณะเปนอนเดยวกน พดแทนกนได เมอถอตามแนวน เรอง เหต-ผล ๔ ชวงในขอ ๒. จงแยกองคประกอบเปนชวงละ ๕ ไดทกตอน คอ ๑) อดตเหต ๕ = อวชชา สงขาร ตณหา อปาทาน ภพ ๒) ปจจบนผล ๕ = วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา (= ชาต ชรามรณะ) ๓) ปจจบนเหต ๕ = อวชชา สงขาร ตณหา อปาทาน ภพ ๔) อนาคตผล ๕ = วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา (= ชาต ชรามรณะ) เมอนบหวขอดงน จะได ๒๐ เรยกกนวา อาการ ๒๐ ๔. จากคาอธบายในขอ ๓. จงนาองค ๑๒ ของปฏจจสมปบาท มาจดประเภทตามหนาทของมนในวงจร เปน ๓ พวก เรยกวา วฏฏะ ๓ คอ ๑) อวชชา ตณหา อปาทาน เปน กเลส คอตวสาเหตผลกดนใหคดปรงแตงกระทาการตางๆ เรยกวา กเลสวฏ ๒) สงขาร (กรรม)ภพ เปน กรรม คอกระบวนการกระทา หรอกรรมทงหลายทปรงแตงชวตใหเปนไปตางๆ เรยกวา กรรมวฏ ๓) วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา เปน วบาก คอสภาพชวตทเปนผลแหงการปรงแตงของกรรม และกลบเปนปจจยแหงการกอตวของกเลสตอไปไดอก เรยกวา วปากวฏ วฏฏะ ๓ น หมนเวยนตอเนองเปนปจจยอดหนนแกกน ทาใหวงจรแหงชวตดาเนนไปไมขาดสาย ซงอาจเขยนเปนภาพไดดงน ๕. ในฐานะทกเลสเปนตวมลเหตของการกระทากรรมตางๆทจะปรงแตงชวตใหเปนไปจงกาหนดใหกเลสเปนจดเรมตนในวงจรเมอกาหนดเชนนกจะไดจดเรมตน ๒ แหงในวงจรน เรยกวา มล ๒ ของ ภวจกร คอ ๑) อวชชา เปนจดเรมตนในชวงอดต ทสงผลมายงปจจบน ถง เวทนาเปนทสด ๒) ตณหา เปนจดเรมตนในชวงปจจบน ตอจากเวทนา สงผลไปยง อนาคต ถงชรามรณะเปนทสด เหตผลทแสดงอวชชาในชวงแรก และตณหาในชวงหลงนน เหนไดชดอยแลวอยางทกลาวในขอ ๓. คอ อวชชา ตอเนองจาก โสกะ ปรเทวะ ฯลฯ สวนตณหา ตอเนองจากเวทนา ดงนน อวชชา และ ตณหา จงเปนกเลสตวเดนตรงกบกรณนนๆ


อนง ในแงของการเกดในภพใหม คาอธบายตามแบบกไดแสดงความแตกตางระหวาง กรณทอวชชาเปนกเลสตวเดน กบ กรณทตณหาเปนกเลสตวเดน ไวดวย คอ - อวชชา เปนตวการพเศษ ทจะใหสตวไปเกดในทคต เพราะผถกอวชชาครอบงา ไมรวาอะไรด อะไรชว อะไรถก อะไรผด อะไรเปนประโยชนไมเปนประโยชน อะไรเปนเหตใหเกดความเสอมพนาศ ยอมทาการตางๆ ดวยความหลง มดมว ไมมหลก จงมโอกาสทากรรมทผดพลาดไดมาก - ภวตณหา เปนตวการพเศษทจะใหสตวไปเกดในสคต ในกรณทภวตณหาเปนตวนา บคคลยอมคานงถงและใฝใจในภาวะแหงชวตทดๆ ถาเปนโลกหนา กคดอยากไปเกดในสวรรค ในพรหมโลก เปนตน ถาเปนภพปจจบน กอยากเปนเศรษฐ อยากเปนคนมเกยรต ตลอดจนอยากไดชอวาเปนคนด เมอมความอยากเชนน กจงคดการและลงมอกระทากรรมตางๆ ทจะเปนทางใหบรรลจดหมายนนๆ เชน อยากไปเกดเปนพรหม กบาเพญฌานอยากไปสวรรค กใหทานรกษาศล อยากเปนเศรษฐ กขยนหาทรพย อยากเปนคนมเกยรต กสรางความด ฯลฯ ทาใหรจกยงคด และไมประมาทขวนขวายในทางทด มโอกาสทาความดไดมากกวาผอยดวยอวชชา เรองทยกอวชชา และ ภวตณหา เปนหวขอตน (มล) ของวฏฏะ แตกมใชเปนมลการณนน มพทธพจนแสดงไวอก เชน ภกษทงหลาย ปลายแรกสดของอวชชาจะปรากฏกหาไมวา “กอนแตน อวชชามไดม ครนมาภายหลง จงมขน” เรองน เรากลาวดงนวา “กแล เพราะสงนเปนปจจย อวชชาจงปรากฏ” สวน ภวตณหา กมพทธพจนแสดงไว มความอยางเดยวกน ดงน ภกษทงหลาย ปลายแรกสดของภวตณหาจะปรากฏกหาไมวา “กอนแตน ภวตณหามไดม ครนมาภายหลง จงมขน” เรองน เรากลาวดงนวา “กแล เพราะสงนเปนปจจย ภวตณหาจงปรากฏ” ขอทอวชชาและตณหาเปนตวมลเหต และมาดวยกน กมพทธพจนแสดงไว เชน ภกษทงหลาย กายน เกดขนพรอมแลวอยางน แกคนพาล แกบณฑต ผถกอวชชาปดกน ผถกตณหาผกรด กแล กายนนนเอง กบนามรปภายนอก จงมเปน ๒ อยาง อาศย ๒ อยางนน จงมผสสะเพยง ๖ อายตนะเทานน คนพาล..บณฑต ไดผสสะโดยทางอายตนะเหลานหรอเพยงอนใดอนหนง จงไดเสวยความสขและความทกข ๖. อาการทองคประกอบตางๆ ในปฏจจสมปบาท สมพนธเปนปจจยแกกนนน ยอมเปนไปโดยแบบความสมพนธอยางใดอยางหนง หรอหลายอยาง ในบรรดาแบบความสมพนธทเรยกวา ปจจย ๒๔ อยาง ตามคาอธบายแบบทเรยกวา ปฏฐานนย อนง องคประกอบแตละขอยอมมรายละเอยดและขอบเขตความหมายกวางขวางอยในตว เชน เรองวญญาณหรอจต กแยกออกไปไดอกวา วญญาณหรอจต ทดหรอชว มคณสมบตอยางไรบาง มกระดบ จตอยางใดจะเกดได ณ ภพใด ดงนเปนตน หรอในเรองรป กมรายละเอยดอกเปนอนมาก เชน รปมกประเภท แตละอยางมคณสมบตอยางไร ในภาวะเชนใดจะมรปอะไรเกดขนบาง ดงนเปนตน


เรอง ปจจย ๒๔ นนกด รายละเอยดโดยพสดารขององคประกอบแตละขอๆ กด เหนวายงไมจาเปนจะตองนามาแสดงไวในทนทงหมด ผสนใจพเศษพงศกษาโดยเฉพาะจากคมภรฝายอภธรรม จากคาอธบายขางตน อาจแสดงเปนแผนภาพประกอบความเขาใจไดดงน หมายเหต: เทยบตามแนวอรยสจ เรยกชวงเหตวา “สมทย” เพราะเปนตวการกอทกข เรยกชวงผลวา “ทกข” อกอยางหนง เรยกชวงเหตวา “กรรมภพ” เพราะเปนกระบวนการฝายกอเหต เรยกชวงผลวา “อปปตตภพ” เพราะเปนกระบวนการฝายเกดผล - จดเชอมตอระหวาง เหต กบ ผล และ ผล กบ เหต เรยกวา “สนธ” ม ๓ คอ สนธท ๑=เหตผลสนธ สนธท ๒=ผลเหตสนธ สนธท ๓=เหตผลสนธ ๖. ความหมายในชวตประจาวน คาอธบายทผานมาแลวนน เรยกวาคาอธบายตามแบบ โดยความหมายวา เปนคาอธบายทมในคมภรอรรถกถาตางๆ และนยมยดถอกนสบมา จะเหนไดวา คาอธบายแบบนนมงแสดงในแงสงสารวฏ คอ การเวยนวายตายเกด ขามชาตขามภพ ใหเหนความตอเนองกนของชวตในชาต ๓ ชาต คอ อดต ปจจบน และอนาคต และไดจดวางรปคาอธบายจนดเปนระบบ มแบบแผนแนนอนตายตว ผไมเหนดวย หรอไมพอใจกบคาอธบายแบบนน และตองการอธบายตามความหมายทเปนไปอยทกขณะในชวตประจาวน นอกจากจะสามารถอางคาอธบายในคมภรอภธรรม ทแสดงปฏจจสมปบาทตลอดสายในขณะจตเดยวแลว ยงสามารถตความพทธพจนขอเดยวกนกบทฝายอธบายตามแบบไดใชอางองนนเอง ใหเหนความหมายอยางทตนเขาใจ นอกจากนน ยงสามารถอางเหตผลและหลกฐานในคมภรอยางอนๆ เปนเครองยนยนความเหนฝายตนใหหนกแนนยงขนไปอกไดดวย คาอธบายแบบน มความหมายทนาสนใจพเศษเฉพาะตวมน จงแยกมาตงเปนอกหวขอหนงตางหาก เหตผลทอางไดในการอธบายแบบนมหลายอยาง เชนวา การดบทกข และอยอยางไมมทกขของพระอรหนต เปนเรองทเปนไปอยตงแตชวตปจจบนนแลว ไมตองรอใหสนชวตเสยกอนจงจะไมมชาตใหม ไมมชรามรณะแลวจงไมม โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ในอนาคตชาต แตโสกะ ปรเทวะ ฯลฯ ไมมตงแตชาตปจจบนนแลว วงจรของปฏจจสมปบาทในการเกดทกข หรอดบทกขกด จงเปนเรองของชวตทเปนไปอยในปจจบนนเองครบถวนบรบรณ ไมตองไปคนหาในชาตกอน หรอรอไปดชาตหนา นอกจากนน เมอเขาใจวงจรทเปนไปอยในชวตปจจบนดแลว กยอมเขาใจวงจรในอดตและวงจรในอนาคตไปดวย เพราะเปนเรองอยางเดยวกนนนเอง ในดานพทธพจน กอาจอางพทธดารสตอไปน เชน ดกรอทาย ผใดระลกขนธทเคยอยมากอนไดตางๆ มากมาย… ผนน จงควรถามปญหากะเราในเรองหนหลง (ชาตกอน) หรอเราจงควรถามปญหาในเรองหนหลงกะผนน ผนนจงจะทาใหเราถกใจไดดวยการแกปญหาในเรองหนหลง หรอ เราจงจะทาใหผนนถกใจไดดวยการแกปญหาในเรองหนหลง


ผใดเหนสตวทงหลาย ทงทจตอย ทงทอบตอย ดวยทพยจกษ...ผนนจงควรถามปญหากะเราในเรองหนหนา (ชาตหนา) หรอวา เราจงควรถามปญหาในเรองหนหนากะผนน ผนนจงจะทาใหเราถกใจไดดวยการแกปญหาในเรองหนหนา หรอเราจงจะทาใหผนนถกใจไดดวยการแกปญหาในเรองหนหนา กแล อทาย เรองหนกอน กงดไวเถด เรองหนหนา กงดไวเถด เราจกแสดงธรรมแกทาน “เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดเมอสงนไมม สงนจงไมม เพราะสงนดบ สงนจงดบ” นายบาน ชอ คนธภก นงลง ณ ทสมควรแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา “ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาไดโปรดแสดงความอทยและความอสดงแหงทกข แกขาพระองคดวยเถด” พระผมพระภาคเจาตรสวา:- แนะทานนายบาน ถาเราแสดงความเกดขนและความอสดงแหงทกขแกทาน โดยอางกาลสวนอดตวา “ในอดตกาล ไดมแลวอยางน” ความสงสยเคลอบแคลงในขอนน กจะมแกทาน ได ถาเราแสดงความเกดขนและความอสดงแหงทกขแกทาน โดยอางกาลสวนอนาคตวา “ในอนาคตกาล จกเปนอยางน” ความสงสย ความเคลอบแคลง กจะมแกทานแมในขอนนไดอก กแล ทานนายบาน เรานงอยทนแหละ จกแสดงความเกดขนและความอสดงแหงทกขแกทาน ผนงอย ณ ทนเหมอนกน ดกรสวก เวทนาบางอยางเกดขน มดเปนสมฏฐานกม...มเสมหะเปนสมฏฐานกม...มลมเปนสมฏฐานกม...มการประชมแหงเหตเปนสมฏฐานกม...เกดจากความแปรปรวนแหงอตกม...เกดจากบรหารตนไมสมาเสมอ กม...เกดจากถกทารายกม...เกดจากผลกรรมกม ขอทเวทนา...เกดขนโดยม (สงทกลาวมาแลว) เปนสมฏฐาน เปนเรองทรไดดวยตนเอง ทงชาวโลกกรกนทววาเปนความจรงอยางนน ในเรองนน สมณพราหมณเหลาใด มวาทะ มความเหนอยางนวา “บคคลไดเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง เปนสขกตาม เปนทกขกตามเวทนาทงหมดนน เปนเพราะกรรมทกระทาไวในปางกอน” สมณพราหมณเหลานน ชอวาแลนไปไกลลวงเลยสงทรกนไดดวยตนเอง แลนไปไกลลวงเลยสงทชาวโลกเขารกนทววาเปนความจรง ฉะนน เรากลาววาเปนความผดของสมณพราหมณเหลานนเอง ภกษทงหลาย บคคลจงใจ กาหนดจดจอ ครนคดถงสงใด สงนนยอมเปนอารมณเพอใหวญญาณดารงอย เมออารมณมอย วญญาณกมทอาศย เมอวญญาณตงมนแลว เมอวญญาณเจรญขนแลว การบงเกดในภพใหมตอไปจงม เมอการบงเกดในภพใหมตอไปมอย ชาต ชรามรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส จงมตอไป ความเกดขนแหงกองทกขทงสนน ยอมมไดอยางน ความหมายของปฏจจสมปบาทตามแนวน แมจะตองทาความเขาใจเปนพเศษ กไมทงความหมายเดมทอธบายตามแบบ ดงนน กอนอานความหมายทจะกลาวตอไป จงควรทาความเขาใจความหมายตามแบบทกลาวมาแลวเสยกอนดวย เพอวางพนฐานความเขาใจและเพอประโยชนในการเปรยบเทยบตอไป ก. ความหมายอยางงาย ๑. อวชชา (ignorance, lack of knowledge) = ความไมรไมเหนตามความเปนจรง ความไมรเทาทนตาม

สภาวะ ความหลงไปตามสมมตบญญตความไมเขาใจโลกและชวตตามทเปนจรง ความไมรทแฝงอย


กบความเชอถอตางๆ ภาวะขาดปญญา ความไมหยงรเหตปจจย การไมใชปญญาหรอปญญาไมทางานในขณะนน

๒. สงขาร (volitional activities) = ความคดปรงแตง ความจงใจ มงหมาย ตดสนใจ และการทจะแสดงเจตนาออกเปนการกระทา กระบวนความคดทเปนไปตามความโนมเอยง ความเคยชน และคณสมบตตางๆ ของจตซงไดสงสมไว

๓. วญญาณ (consciousness) = การรตออารมณตางๆ คอ เหน ไดยน ไดกลน รรส รสมผสกาย รตออารมณทมในใจ ตลอดจนสภาพพนเพของจตใจในขณะนนๆ

๔. นามรป (animated organism) = ความมอยของรปธรรมและนามธรรมในความรบรของบคคล ภาวะทรางกายและจตใจทกสวนอยในสภาพทสอดคลองและปฏบตหนาทเพอตอบสนองในแนวทางของวญญาณทเกดขนนน สวนตางๆ ของรางกายและจตใจทเจรญหรอเปลยนแปลงไปตามสภาพจต

๕. สฬายตนะ (the six sense-bases) = ภาวะทอายตนะทเกยวของปฏบตหนาทโดยสอดคลองกบสถานการณนนๆ

๖. ผสสะ (contact) = การเชอมตอความรกบโลกภายนอก การรบรอารมณ หรอประสบการณตางๆ ๗. เวทนา (feeling) = ความรสกสขสบาย ถกใจ หรอทกข ไมสบาย หรอเฉยๆ ไมสขไมทกข ๘. ตณหา (craving) = ความอยาก ทะยานรานรนหาสงอานวยสขเวทนา หลกหนสงทกอทกขเวทนา แยก

โดยอาการเปน อยากได อยากเอา อยากเปน อยากคงอยในภาวะนนๆ ยงยนตลอดไป อยากเลยงพน อยากใหดบสญ หรออยากทาลาย

๙. อปาทาน (attachment, clinging) = ความยดตดถอมนในเวทนาทชอบหรอชง รวบรงเอาสงตางๆ และภาวะชวตทอานวยเวทนานนเขามาผกพนกบตว, การเทดคาถอความสาคญของภาวะและสงตางๆ ในแนวทางทเสรมหรอสนองตณหาของตน

๑๐. ภพ (process of becoming) = กระบวนพฤตกรรมทงหมดทแสดงออกเพอสนองตณหาอปาทานนน (กรรมภพ-the active process) และ ภาวะแหงชวตสาหรบตวตน หรอตวตนทจะมจะเปนในรปใดรปหนง (อปปตตภพ-the passsive process) โดยสอดคลองกบอปาทานและกระบวน พฤตกรรมนน

๑๑. ชาต (birth) = การเกดความตระหนกในตวตนวาอยหรอไมไดอยในภาวะชวตนนๆ มหรอไมไดม เปนหรอไมไดเปนอยางนนๆ

๑๒. ชรามรณะ (decay and death) = ความสานกในความขาด พลาด หรอ พรากแหงตวตน จากภาวะชวตอนนน ความรสกวาตวตนถกคกคามดวยความสญสน สลาย หรอพลดพรากจากภาวะชวตนนๆ หรอจากการไดม ไดเปนอยางนนๆ จงเกด โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส พวงมาดวย คอ รสกคบแคน ขดของ ขนมว แหงใจ หดห ซมเซา หวาด กงวลไมสมหวง กระวนกระวาย และทกขเวทนาตางๆ


ข. ตวอยางแสดงความสมพนธอยางงาย ๑. อวชชา-สงขาร: เพราะไมรตามเปนจรง ไมเขาใจชดเจน จงคดปรงแตง เดา คดวาดภาพไปตางๆเหมอน

คนอยในความมด เหนแสงสะทอนนยนตาสตว มความเชอเรองผอยแลว เลยคดเหนเปนรปหนาหรอตวผขนมาจรงๆ และเหนเปนอาการตางๆ เกดความกลว คดกระทาการอยางใดอยางหนง เชน วงหนหรอเหมอนคนไมเหนของทายทอยในกามอ จงคดหาเหตผลมาทายเดา และถกเถยงตางๆ ฯลฯ ยมใหเขา เขาไมยมตอบ ไมไดสอบสวนหรอพจารณาวา เขาอาจไมทนมอง เขาสายตาสนมองไมเหน หรอเขามอารมณคาง เปนตน จงโกรธ นอยใจ คดฟงซานไปตางๆ หรอเหนเขายม ไมรยมอะไร ตวมปมในใจ คดวาดภาพไปวาเขาเยาะและผกอาฆาตคนทเชอวาเทวดาชอบใจจะบนดาลอะไรใหได กคดปรงแตงคาออนวอน พธบวงสรวงสงเวยตางๆขน กระทาการเซนสรวงออนวอนตางๆ

๒. สงขาร-วญญาณ: เมอมเจตนา คอตงใจมงหมาย ตกลงจะเกยวของ วญญาณทเหน ไดยน เปนตน จงจะเกดขน แตถาไมจานง ไมใสใจ ถงจะอยในวสยทจะรบรได วญญาณกไมเกดขน (= ไมเหน ไมไดยน ฯลฯ) เหมอนคนกาลงคดมงหรอทางานอะไรอยางจดจองสนใจอยอยางหนง เชน อานหนงสออยางเพลดเพลน จตรบรเฉพาะเรองทอาน มเสยงดงควรไดยนกไมไดยน ยงกดกไมรตว เปนตน กาลงมงคนหาของอยางใดอยางหนง มองไมเหนคนหรอของอนทผานมาในวสยทจะพงเหนมองของสงเดยวกนคนละครง ดวยเจตนาคนละอยาง เหนไปตามแงของเจตนานน เชน มองไปทพนดนวางแหงหนงดวยความคดของเดกทจะเลน ไดความรบรและความหมายอยางหนง มองไปอกครงดวยความคดจะปลกสรางบาน ไดความรบรและความหมายไปอกอยางหนง มองไปอกครงดวยความคดของเกษตรกร ไดความรบรและความหมายอยางหนง มองดวยความคดของอตสาหกร ไดความรบรและความหมายอก อยางหนง มองของสงเดยวกนคนละครงดวยความคดนกคนละอยาง เกดความรบรคนละแงละดาน เมอคดนกในเรองทดงาม จตกรบรอารมณทดงาม และรบรความหมายในแงทดงามของอารมณนน เมอคดนกในทางทชวราย จตกรบรอารมณสวนทชวราย และรบรความหมายในแงทชวรายของอารมณนน โดยสอดคลองกน เชน

ในกลมของหลายอยางทวางอยใกลกน และอยในวสยของการเหนครงเดยวทงหมด มมดกบดอกไมอยดวย คนทรกดอกไม มองเขาไป จตอาจรบรเหนแตดอกไมอยางเดยว และการรบรจะเกดซาอยทดอกไมอยางเดยว จนไมไดสงเกตเหนของอนทวางอยใกล ยงความสนใจชอบใจ ตดใจในดอกไมมมากเทาใด การรบรตอดอกไมกยงถขน และการรบรตอสงของอนๆ กนอยลงไปเทานน สวนคนทกาลงจะใชอาวธมองเขาไป จตกจะรบรแตมดเชนเดยวกน และแมในกรณเหนมดเปนอารมณดวยกน สาหรบคนหนงอาจรบรมดในฐานะอาวธสาหรบประหารผอน อกคนหนงอาจรบรในแงสงทจะใชประโยชนในครว อกคนหนงอาจรบรในฐานะเปนชนโลหะชนหนง สดแตผนนเปนโจร เปนคนครว เปนคนรบซอโลหะเกา และอยในภาวะแหงความคดนกเจตจานงอยางใด ฯลฯ


๓. วญญาณ-นามรป : วญญาณกบนามรป อาศยซงกนและกน อยางทพระสารบตรกลาววา “ไมออ ๒ กา ตงอยไดเพราะตางอาศยซงกนและกนฉนใด เพราะนามรปเปนปจจย จงมวญญาณ เพราะวญญาณเปนปจจย จงมนามรป ฯลฯ ฉนนน ไมออ ๒ กานน ถาเอาออกเสยกาหนง อกกาหนงยอมลม ถาดงอกกาหนงออก อกกาหนงกลม ฉนใด เพราะนามรปดบ วญญาณกดบ เพราะวญญาณดบ นามรปกดบ ฯลฯ ฉนนน”

โดยนยน เมอวญญาณเกดม นามรปจงเกดมได และตองเกดมดวย ในกรณทสงขารเปนปจจยใหเกดวญญาณนน กเปนปจจยใหเกดนามรปพรอมกนไปดวย แตเพราะนามรปจะมไดตองอาศยวญญาณ ในฐานะทเปนคณสมบตเปนตนของวญญาณ จงกลาววาสงขารเปนปจจยใหเกดวญญาณ วญญาณเปนปจจยใหเกดนามรป ในทนอาจแยกภาวะทวญญาณเปนปจจยใหเกดนามรปไดดงน ๑) ทวาจตรบรตออารมณอยางใดอยางหนง เชน เหนของสงหนง ไดยนเสยงอยางหนงเปนตนนน แทจรงกคอรบรตอนามรป (ในทนหมายถง รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ และสงขารขนธ) ตางๆ นนเอง สงทมสาหรบบคคลผใดผหนง กคอ สงทมอยในความรบรของเขาในขณะนนๆ หรอนามรปทถกวญญาณรบรในขณะนนๆ เทานน เชน ดอกกหลาบทมอย กคอดอกกหลาบทกาลงถกรบรทางจกษประสาท หรอทางมโนทวารในขณะนนๆ เทานน นอกจากน ดอกกหลาบ ทมอย และทเปนดอกกหลาบอยางนนๆ กมไดมอยตางหากจากบญญต (concept) ในมโนทวาร และมไดผดแปลกไปจากเวทนา สญญา และสงขารของผนน ทมอยในขณะนนๆ เลย โดยนยน เมอวญญาณม นามรปจงมอยพรอมกนนนเอง และมอยอยางองอาศยคาจนซงกนและกน ๒) นามรปทเนองอาศยวญญาณ ยอมมคณภาพสอดคลองกบวญญาณนนดวย โดยเฉพาะนามทงหลายกคอคณสมบตของจตนนเอง เมอความคดปรงแตง (สงขาร) ดงาม กเปนปจจยใหเกดวญญาณซงรบรอารมณทดงามและในแงทดงาม ในขณะนน จตใจกปลอดโปรงผองใสไปตาม อากปกรยาหรอพฤตกรรมตางๆ ทางดานรางกาย กแสดงออกหรอปรากฏรปลกษณะในทางทดงามสอดคลองกน เมอคดนกในทางทชว กเกดความรบรอารมณในสวนและในแงทชวราย จตใจกมสภาพขนมวหมนหมอง อากปกรยาหรอพฤตกรรมตางๆ ทางรางกาย กแสดงออกหรอปรากฏรปลกษณะเปนความเครยดกระดางหมนหมองไปตาม ในสภาพเชนน องคประกอบตางๆ ทงในทางจตใจ และรางกาย อยในภาวะทพรอม หรออยในอาการทกาลงปฏบตหนาทโดยสอดคลองกบสงขารและวญญาณทเกดขนเมอรสกรกใครมไมตร (สงขาร) กเกดความรบรอารมณสวนทดงาม (วญญาณ) จตใจกแชมชนเบกบาน (นาม) สหนากสดชนยมแยมแจมใส ตลอดจนกรยาอาการตางๆกกลมกลนกน (รป) อยในภาวะทพรอมจะแสดงออกในทางทดงามตอไป เมอโกรธเคอง กเกดความรบรอารมณแตสวนทเลว จตใจกขนมวขดของ สหนากรยาอาการกบงบดเครงเครยด อยในภาวะทพรอมจะแสดงอาการและกระทาการตางๆ ในแนวทางนนตอไป


นกกฬาทอยในสนาม เมอการแขงขนเรมขน ความนกคด เจตจานงตางๆ จะพงไปในกฬาทแขงขนอยนน ความรบรตางๆ กเกดดบอยในเรองนน ดวยอตราความถมากนอยตามกาลงของเจตจานงความสนใจทพงไปในกฬานน จตใจและรางกายทกสวนทเกยวของกอยในภาวะพรอมทจะปฏบตหนาทแสดงพฤตกรรมออกมาโดยสอดคลองกน ความเปนไปในชวงน เปนขนตอนสาคญสวนหนงในกระบวนการแหงกรรมและการใหผลของกรรม วงจรแหงวฏฏะหมนมาครบรอบเลก (อวชชา:กเลส - สงขาร:กรรม - วญญาณ+นามรป:วบาก) และกาลงจะเรมตงตนหมนตอไป นบวาเปนขนตอนสาคญสวนหนงในการสรางนสย ความเคยชน ความร ความชานาญ และบคลกภาพ

๔. นามรป-สฬายตนะ: การทนามรปจะปฏบตหนาทตอๆ ไป ตองอาศยความรตอโลกภายนอก หรอดงความรทสะสมไวแตเดมมาเปนเครองประกอบการตดสนหรอเลอกวา จะดาเนนพฤตกรรมใดตอไป ในทศทางใด ดงนน นามรปสวนทมหนาทเปนสอหรอชองทางตดตอรบรอารมณตางๆ คออายตนะทเกยวของในกรณนนๆ จงอยในสภาพตนตวและปฏบตหนาทสมพนธสอดคลองกบปจจยขอกอนๆ ตามลาดบมา เชน ในกรณของนกฟตบอลในสนาม อายตนะททาหนาทรบรอารมณอนเกยวกบกฬาทเลนอยนน เชน ประสาทตา ประสาทห เปนตน กจะอยในสภาพตนตวทจะรบรอารมณทเกยวของกบกฬาทเลนดวยความไวเปนพเศษ ในขณะเดยวกน อายตนะทไมเกยวกบการรบรอารมณทมงหมายนน กจะไมอยในสภาพตนตวทจะใหเกดการรบรอารมณ พดงายๆ วา ผอนการปฏบตหนาทลงไปตามสวน เชน ความรสกกลน และความรสกรสอาจไมเกดขนเลย ในขณะทกาลงเลนอยางกระชนชดตดพน เปนตน

๕. สฬายตนะ-ผสสะ: เมออายตนะปฏบตหนาท การรบรกเกดขน โดยมองคประกอบ ๓ อยางเขาบรรจบกน คอ อายตนะภายใน (ตา ห จมก ลน กาย มโน อยางใดอยางหนง) กบอารมณภายนอก (รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ อยางใดอยางหนง) และวญญาณ (ทางจกข โสตะ ฆานะ ชวหา กาย มโน อยางใดอยางหนง) การรบรกเกดขนโดยสอดคลองกบอายตนะนนๆ

๖. ผสสะ-เวทนา: เมอผสสะเกดขนแลว กจะตองมความรสกเกยวดวยสขทกขเกดขน อยางใดอยางหนงใน ๓ อยาง คอ สบาย ชนใจ เปนสข (สขเวทนา) หรอไมก บบคน ไมสบาย เจบปวด เปนทกข (ทกขเวทนา) หรอไมกเฉยๆ เรอยๆ ไมสขไมทกข (อเบกขา หรอ อทกขมสขเวทนา) ปฏจจสมปบาทตงแตหวขอท ๓ ถง ๗ คอ วญญาณ-ถง-เวทนา น เปนกระบวนการในชวงวบาก คอ ผลของกรรม โดยเฉพาะขอ ๕-๖-๗ ไมเปนบญเปนบาป ไมดไมชวโดยตวของมนเอง แตจะเปนเหตแหงความดความชวไดตอไป

๗. เวทนา-ตณหา : เมอไดรบสขเวทนา กพอใจ ชอบใจ ตดใจอยากได และอยากไดยงๆ ขนไป เมอไดรบทกขเวทนา กขดใจ อยากใหสงนนสญสนพนาศไปเสย อยากใหตนพนไปจากทกขเวทนานน และอยากได แส ดนรนไปหาสงอนทจะใหสขเวทนาตอไป เมอไดรบอเบกขาเวทนา คอรสกเฉยๆ กชวนใหเกดอาการซมๆ เพลน อยางมโมหะ และเปนสขเวทนาอยางออนๆ ททาใหตดใจได และเปนเชอใหขยายตวออกเปนความอยากไดสขเวทนาตอไปตณหา นน เมอแยกใหชดโดยอาการ กม ๓ อยาง คอ


๑) กามตณหา (craving for sense-pleasure) ความอยากไดสงสาหรบ สนองความตองการทางประสาททง ๕ ๒) ภวตณหา (craving for self-existence) ความอยากไดสงตางๆ โดย สมพนธกบภาวะชวตอยางใดอยางหนง หรอความอยากในภาวะชวต ทจะอานวยสงทปรารถนานนๆ ได ในความหมายทลกลงไป คอ ความอยากในความมอยของตวตนทจะไดจะเปนอยางใดอยางหนง ๓) วภวตณหา (craving for non-existence or self-annihilation) ความอยากใหตวตนพนไป ขาดหาย พรากหรอสญสนไปเสยจากสง หรอภาวะชวตทไมปรารถนานนๆ ตณหาชนดน แสดงออกในรปท หยาบ เชน ความรสกเบอหนาย ความเหงา วาเหว ความเบอตวเอง ความชงตวเอง ความสมเพชตนเอง เปนตน ตณหาจงแสดงออกในรปตางๆ เปนความอยากไดกามคณตางๆ บางอยากไดภาวะแหงชวตบางอยาง เชนความเปนเศรษฐ ความเปนผมเกยรต ความเปนเทวดา เปนตน ซงจะอานวยสงทปรารถนาใหบางอยากพนไปจากภาวะทไมปรารถนา เบอหนาย หมดอาลยตายอยาก ตลอดจนถงอยากตายบาง หรอในกรณทแสดงออกภายนอก เมอถกขดหรอฝนความปรารถนา กเปนเหตใหเกดปฏฆะ ความขดใจ ขดเคอง โทสะ ความคดประทษราย ความคดทาลายผอน สงอน เปนตน ๘. ตณหา-อปาทาน : เมออยากไดสงใด กยดมนเกาะตดเหนยวแนน ผกมดตวตนตดกบสงนน ยงอยากไดมากเทาใดกยงยดมนแรงขนเทานน ในกรณทประสบทกขเวทนา อยากพนไปจากสงนน กมความยดมนในแง ชงชงตอสงนนอยางรนแรง พรอมกบทมความยดมนในสงอนทตนจะดนรนไปหารนแรงขนในอตราเทาๆ กน จงเกดความยดมนในสงสนองความตองการตางๆ ยดมนในภาวะชวตทจะอานวยสงทปรารถนา ยดมนในตวตนทจะไดจะเปนอยางนนอยางน ยดมนในความเหน ความเขาใจ ทฤษฎและหลกการอยางใดอยางหนงทสนองตณหาของตน ตลอดจนยดมนในแบบแผน วธการตางๆ ทสนองความตองการของตวตน ๙. อปาทาน-ภพ : ความยดมนยอมเกยวของไปถงภาวะชวตอยางใดอยางหนง ความยดมนนนแสดงถงความสมพนธระหวางสงสองสง คอ เปนการนาเอาตวตนไปผกมดไว หรอทาใหเปนอนเดยวกนกบภาวะชวต อยางใดอยางหนง ซงอาจเปนภาวะชวตทจะอานวยสงทปรารถนา หรอเปนภาวะชวตทชวยใหพนไปจากสงทไมปรารถนา ในเวลาเดยวกน เมอมภาวะชวตทตองการ กยอมมภาวะชวตทไมตองการอยดวยพรอมกน ภาวะชวตทถกยดเกยวเกาะไวน เรยกวา อปปตตภพเมอยดมนในภาวะชวตนน จงคดมงหมายหรอมเจตจานงเพอเปน อยางนนๆ หรอเพอหลกเลยงความเปนอยางนนๆ แลวลงมอกระทาการตางๆ เรมแตคดสรางสรรคปรงแตงแสวงวธการตางๆ และดาเนนการตามจดมงหมาย แตความคดและการกระทาทงหมดนนยอมถกผลกดนใหดาเนนไปในทศทาง และในรปแบบทอปาทานกาหนด คอ เปนไปตามอานาจของความเชอถอ ความคดเหน ความเขาใจ


ทฤษฎ วธการ ความพอใจ ชอบใจอยางใดอยางหนงทตนยดถอไว จงแสดงออกซงพฤตกรรมและกระทาการตางๆ โดยสอดคลองกบอปาทานนน ตวอยางในชนหยาบ เชน อยากเกดเปนเทวดา จงยดถอในลทธคาสอน ประเพณ พธกรรม หรอแบบแผนความประพฤตอยางใดอยางหนงทเชอวาจะใหไปเกดไดอยางนน จงคด มงหมาย กระทาการตางๆ ไปตามความเชอนน จนถงวา ถาความยดมนรนแรง กทาใหมระบบพฤตกรรม ทเปนลกษณะพเศษจาเพาะตวเกดขนแบบใดแบบหนง หรอตวอยางใกลเขามา เชน อยากเปนคนมเกยรต กยอมยดมนเอาคณคาอยางใดอยางหนงวาเปนความมเกยรต ยดมนในแบบแผนความประพฤตทสอดคลองกบคณคานน ยดมนในตวตนทจะมเกยรตอยางนนๆ เจตจานง และการกระทา กมงไปในทศทางและรปแบบทยดไวนน พฤตกรรมตางๆ ทแสดงออกกมรปลกษณะสอดคลองกน อยากไดของมคาของผอน จงยดมนในภาวะทตนจะเปนเจาของสงของนน จงยดมนในความเคยชน หรอวธการทจะใหไดสงของนนมา ไมรโทษและความบกพรองของวธการทผด จงคดนก มงหมาย และกระทา การตามความเคยชนหรอวธการทยดไว กลายเปนการลกขโมย หรอการทจรตขน ความเปนเจาของทยดไวเดม กลายเปนความเปนโจรไป โดยนยน เพอผลทปรารถนา มนษยจงทากรรมชว เปนบาป เปนอกศลบาง ทากรรมด เปนบญ เปนกศลบาง ตามอานาจความเชอถอความยดมนทผดพลาดหรอถกตองในกรณนนๆ กระบวนพฤตกรรมทดาเนนไปในทศทางแหงแรงผลกดนของอปาทานนน และปรากฏรปลกษณะอาการสอดคลองกบอปาทานนน เปนกรรมภพ ภาวะแหงชวตทสบเนองมาจากกระบวนพฤตกรรมนน เชน ความเปนเทวดา ความเปนคนมเกยรต ความเปนเจาของ และความเปนโจร เปนตน เปนอปปตตภพ อาจเปนภพ (ภาวะแหงชวต) ทตรงกบความตองการ หรอภพทไมตองการกไดปฏจจสมปบาทชวงน เปนขนตอนสาคญในการทากรรมและรบผลของกรรม การกอนสย และการสรางบคลกภาพ ๑๐. ภพ-ชาต: ชวตทเปนไปในภาวะตางๆ ทงหมดนน วาตามความหมายทแท กคอขนธ ๕ ทเกด-ดบ

เปลยนแปลงไป โดยมคณสมบตทสะสมเพม-ลดในดานตางๆ ตามเหตปจจยทงภายในและภายนอก ซงมเจตจานงคอเจตนาเปนตวนา ทาใหกระแสโดยรวมหรอกระบวนธรรมนนๆ มลกษณะอาการอยางใดอยางหนงขนธ ๕ ทรวมเปนชวตนน เกดดบเปลยนแปลงอยทกขณะตลอดเวลาเมอกลาวถงความจรงนนดวยภาษาตามสมมต จงพดวาคนเรานเกด-แก-ตายอยทกขณะ อยางทอรรถกถาแหงหนงกลาววา

โดยปรมตถ เมอขนธทงหลาย เกดอย แกอย ตายอย การทพระผมพระภาคตรสวา “ดกอนภกษ เธอเกด แก และตายอย ทกขณะ” ดงน กพงทราบวาเปนอนไดทรงแสดงใหเหนแลววาในสตวทงหลายนนการเลงถงขนธเสรจอยแลวในตว”

อยางไรกตาม สาหรบปถชน ยอมมใชมเพยงการเกด-ดบของขนธ ๕ ตามธรรมดาของธรรมชาตเทานน แตเมอมภพขนตามอปาทานแลว กเกดมตวตนซงสานกตระหนกขนมาวา “เรา” ไดเปนนนเปนน อยในภาวะชวตอนนนอนน ซงตรงกบความตองการ หรอไมตรงกบความตองการ พดสนๆ วา ตวตนเกดขน


ในภพนน จงมตวเราทเปนเจาของ ตวเราทเปนโจร ตวเราทเปนคนไมมเกยรต ตวเราทเปนผชนะ ตวเราทเปนผแพ ฯลฯ

ในชวตประจาวนของปถชน การเกดของตวตนจะเหนไดเดนชดในกรณความขดแยง เชน การถกเถยง แมในการเถยงหาเหตผล ถาใชกเลส ไมใชปญญา กจะเกดตวตนทเปนนนเปนนขนมาชดวา เราเปนนาย เราเปนผมเกยรต (พรอมกบ เขาเปนลกนอง เขาเปนคนชนตา)นเปนความเหนของเรา เราถกขดแยง ทาใหความเปนนนเปนนดอยลงพรองลง หรอจะสญสลายไปชาตจงยงชด เมอปรากฏชรามรณะ แตเพราะมชาตจงมชรามรณะได ๑๑. ชาต-ชรามรณะ : เมอมตวตนทไดเปนอยางนนอยางน กยอมมตวตนทไมไดเปนอยางนนอยางน ตวตนทขาด พลาด หรอพรากจากความเปนอยางนนอยางน ตวตนทถกคกคามดวยความขาด พลาด หรอพรากไป จากความเปนอยางนนอยางน และตวตนทถกกระทบกระทง ถกขดขวาง ขดแยง ใหกระแสความเปนอยางนนๆ สะดด หวนไหว สะเทอน ลด ดอยลง พรองลง เสอมลงไป ไมสมบรณเตมเปยมอยางทอยากใหเปนและอยางทยดถออย เมอตวตนเกดมขนแลว กอยากจะดารงอยตลอดไป อยากจะเปนอยางนนอยางนอยางทตองการ หรออยากใหภาวะแหงชวตนนอยกบตวตนตลอดไป แตเมอตวตนเกดมขนได พองโตใหญขนได ตวตนกยอมเสอมสลายได แมเมอยงไมสญสลาย กถกคกคามดวยความพรอง ความดอย และความสญสลายทจะมมา จงเกดความหวาดกลวตอความถกหวนไหว กระทบกระแทก และความสญสลาย และทาใหเกดความยดมนผกพนตวตนไวกบภาวะชวตนนใหเหนยวแนนยงขน ความกลวตอความสญสลายแหงตวตนน เกดสบเนองมาจากความรสกถกคกคามและหวาดกลวตอความตายของชวตนนนเอง ซงแฝงอยในจตใจอยางละเอยดลกซงตลอดเวลา และคอยบบคนพฤตกรรมทวๆ ไป ของมนษย ทาใหหวาดกลวตอความพลดพราก สญสลาย ทาใหดนรนไขวควาภาวะชวตทตองการอยางเรารอน ทาใหเกรงกลวและผดหวงเมอไดรบทกขเวทนา และทาใหเสวยสขเวทนาอยางกระวนกระวาย พรอมดวยความหวาดกลวความพลดพราก ทงนโดยไมตระหนกรวา ทแทนน ชวตคอขนธทง ๕ เกด-ตายอยแลวตลอดเวลา โดยนยน เมอตวตนเกดขนในภาวะชวตทไมตองการ ไมเกดในภาวะชวตทตองการกด เมอตวตนเกดไดเปนอยางนนอยางน อยในภาวะชวตทตองการ แตตองสญสลายพรากไปกด ถกคกคามดวยความขาด พลาด และพรากจากภาวะชวตทตองการกด ความทกขแบบตางๆ ยอมเกดขน คอ เกดโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส และในภาวะแหงความทกขเชนน จตใจกขนมวเศราหมอง ไมรไมเขาใจหรอไมมองสงตางๆ ตามความเปนจรง มความคบของขดใจ ความหลงใหล และความมดบอด อนเปนลกษณะของอวชชา จงเกดการดนรนหาทางออกดวยวธการแหงอวชชาตามวงจรตอไป ตวอยางงายๆ ในชวตประจาวน เมอมการแขงขน และมการชนะเกดขน สาหรบปถชนจะไมมเพยงการชนะทเปนเหตการณทางสงคม ซงมความหมายและวตถประสงคตามทตกลงกาหนดวางกน (สมมต) ไวเทา


นน แตจะมความเปนผชนะทยดมนไวกบความหมายพเศษบางอยางเฉพาะตวดวยอปาทาน (ภพ) ดวย ในบางโอกาส โดยเฉพาะในกรณของคนมกหยงผยอง หรอในกรณเกดเรองกระทบกระเทอนใจ กจะเกดความ รสกโผลขนมาวา เราเปนผชนะ = ตวเราเกดขนในความเปนผชนะ (ชาต) แตความเปนผชนะของเราในความหมายสมบรณเตมตว ตองพวงเอาความมเกยรต ความยกยองเยนยอ ความไดผลประโยชน ความนยมชม ชอบ การยอมรบของผอน เปนตน ไวดวย ความเกดของตวเราในความชนะ หรอความชนะของเรา จงเกดพรอมกบการทจะตองมผยอมรบ ยกยองเชดช การทาใหผใดผหนงแพไปได การไดทาหรอแสดงออกอะไรสกอยางทสดขดของความอยาก ฯลฯ อยางใดอยางหนง หรอหลายอยาง จากนน ในขณะเดยวกบทตวเราในฐานะผชนะ พรอมทงความหมายตางๆ ทพวงอยกบมน เกดขน ความสมหวง หรอไมสมหวงกเกดขน เมอสมหวง กจะตามมาดวยความรสกทจะตองผกพนมดตวไวกบความเปนผชนะนนใหแนนแฟน เพราะกลววาความเปนผชนะจะสญสนไปจากตน กลววา ความยอมรบนยมยกยองเชดชทไดรบในฐานะนน จะไมคงอยอยางเดม จะลดนอยลง เสอมไป หรอหมดไปจากตน เมอพบเหนผใดผ หนงแสดงอาการไมเชดชใหเกยรตอยางทหวง หรอเทาทหวง หรอการยกยองเชดชเกยรตทเคยไดอย มาลดนอยลง กยอมเกดความขนมวหมนหมองใจและอปายาส เพราะตวตนในภาวะผชนะนนกาลงถกกระทบ กระแทก หรอถกบบคนกาจดใหพรากไปเสยจากภาวะผชนะ คอกาลงถกคกคามดวยความเสอมโทรม (ชรา) และความสญสลาย (มรณะ) จากความเปนผชนะพรอมทงคณคาผนวกตางๆ ทยดไว (ภพ) เมอภาวการณดาเนนไปเชนน ความรสกขนมวหมนหมอง กงวล ผดหวงตางๆ ทเกดขนทงหมด ซงมไดถกขดทงโดยสตและสมปชญญะ (ปญญา) กจะเขาหมกหมมทบถมในสนดาน มผลตอบคลกภาพ สภาพชวตจตใจ และพฤตกรรมของบคคลนน ตามวงจรปฏจจสมปบาทตอไปเปนการเสวยเวทนาอยางทเรยกวาหมกตวหรอผกมดตว ขอใหตงขอสงเกตงายๆ วา เมอมตวตน (ในความรสก) เกดขน กยอมมความกนเนอท เมอกนเนอท กมขอบเขต หรอถกจากด เมอถกจากด กมการแยกตวออกตางหาก เมอมการแยกตวออกตางหาก กมการ แบงวาตวเราและมใชตวเรา เมอตวตนของเราเกดขนแลว กขยายตวเบงพองออก พรอมดวยความอยากไดอยากเดนอยากแสดงตอตวตนอนๆ พลงออกมา แตตวตนและความอยากนนไมสามารถขยายออกไปอยาง อสระไมมทสด ตองถกฝนกดหรอขมไวโดยบคคลนนเอง ในกรณทเขามความสานกในการแสดงตวแกผอนวาตนเปนคนด หรอถาตนเองไมกดหรอขมไว ปลอยใหแสดงออกเตมท กยอมเกดการปะทะขดแยงภายนอกและแมแสดงออกไดเตมท กทาใหพลงในตนเองลดนอยลง เสรมกาลงความอยากใหแรงยงๆขน และความรสกพรองใหมากขนๆ ในคราวตอๆไป เปนการเพมโอกาสใหแกความขดแยงและการปะทะทจะแรงยงๆ ขนและหมดความเปนตวของตวเองลงไปทกท ความสมบรณเตมอยากจงไมม และความกดดนขดแยงกระทบกระทงบบคน ยอมเกดขนไดในทกกรณ


อยางไรกด ตวอยางทกลาวมาน มงความเขาใจงายเปนสาคญ บางตอนจงมความหมายผวเผน ไมใหความเขาใจแจมแจงลกซงเพยงพอ โดยเฉพาะหวขอทยากๆ เชน อวชชาเปนปจจยใหเกดสงขาร และ โสกะปรเทวะทาใหวงจรเรมตนใหม เปนตน ตวอยางทแสดงในขออวชชา เปน เรองทมไดเกดขนเปนสามญ ในทกชวงขณะของชวต ชวนใหเหนไดวา มนษยปถชนสามารถเปนอยในชวตประจาวนโดยไมมอวชชาเกดขนเลยหรอเหนวา ปฏจจสมปบาทไมใชหลกธรรมทแสดงความจรงเกยวกบชวตอยางแทจรง จงเหนวาควรอธบายความหมายลกซงของบางหวขอทยากใหละเอยดชดเจนออกไปอก ๗. ความหมายลกซงขององคธรรมบางขอ ก. อาสวะหลอเลยงอวชชา ทเปดชองแกสงขาร ตามปกต มนษยปถชนทกคน เมอประสบสงใดสงหนง หรออยในสถานการณอยางใดอยางหนง จะแปลความหมาย ตดสนสงหรอเหตการณนน พรอมทงคดหมาย ตงเจตจานง แสดงออกซงพฤตกรรม และกระทาการตางๆ ตามความโนมเอยง หรอตามแรงผลกดนตอไปน คอ ๑. ความใฝในการสนองความตองการทางประสาททง ๕ (กาม) ๒. ความใฝหรอหวงในความมอยคงอยของตวตน การทตวตนจะได เปนอยางนนอยางน และการทตนจะดารงคงอยในภาวะทอยาก เปนนนยงยนตลอดไป (ภพ) ๓. ความเคยชน ความเชอถอ ความเขาใจ ทฤษฎ แนวความคด อยางใดอยางหนงทสงสมอบรมมา และยดถอเชดชไว (ทฏฐ) ๔. ความหลง ความไมเขาใจ คอ ความไมตระหนกรและไมกาหนดร ความเปนมาเปนไป เหต ผล ความหมาย คณคา วตถประสงค ตลอด จนความสมพนธของสงตางๆ หรอเหตการณทงหลายตามสภาวะ โดยธรรมชาตของมนเอง ความหลงผดวามตวตนทเขาไปกระทา และถกกระทากบสงตางๆ ไมมองเหนความสมพนธทงหลาย ใน รปของกระบวนการแหงเหตปจจย พดสนๆ วา ไมรเหนตามทมน เปน แตรเหนตามทคดวามนเปน หรอคดใหมนเปน (อวชชา) โดยเฉพาะขอ ๓ และ ๔ นน จะเหนไดวาเปนสภาพทสมพนธตอเนองกน คอเมอไมไดกาหนดร หลงเพลนไป กยอมทาไปตามความเคยชน ความเชอถอ ความเขาใจทสงสมอบรมมากอน อนง ขอ ๓-๔ น มความหมายกวางขวางมาก รวมไปถง นสย ความเคยชน ทศนคต แบบแผน ความประพฤตตางๆ ทเปนผลมาจากการศกษาอบรม คานยมหรอคตนยมทางสงคม การถายทอดทางวฒนธรรม


เปนตน สงเหลานแสดงอทธพลสมพนธกบขอท ๑ และ ๒ นน กลายเปนตวการกาหนดและควบคมความรสกนกคดและพฤตกรรมทงหมดของบคคล ตงตนแตวาจะใหชอบอะไร ตองการอะไร จะสนองความตองการของตนในรปแบบและทศทางใด แสดงพฤตกรรมออกมาอยางไร คอเปนสงทแฝงอยลกซงในบคคลและคอยบญชาพฤตกรรมของบคคลนน โดยเจาตวไมรตวเลย ในความเขาใจตามปกต บคคลนนยอมรสกวาตวเขากาลงกระทากาลงประพฤตอยางนนๆ ดวยตนเอง ตามความตองการของตนเองอยางเตมท แตแทจรงแลว นบเปนความหลงผดทงสน เพราะถาสบสาวลงไปใหชดวา เขาตองการอะไรแน ทาไมเขาจงตองการสงทเขาตองการอยนน ทาไมเขาจงกระทาอยางทกระทาอยนน ทาไมจงประพฤตอยางทประพฤตอยนน กจะเหนวาไมมอะไรทเปนตวของเขาเองเลย แตเปนแบบแผนความประพฤตทเขาไดรบถายทอดมาในการศกษาอบรมบาง วฒนธรรมบาง ความเชอถอทางศาสนาบาง เปนความนยมในทางสงคมบาง เขาเพยงแตเลอกและกระทาในขอบเขตแนวทางของสงเหลาน หรอทาใหแปลกไปอยางใดอยางหนง โดยเอาสงเหลานเปนหลกคดแยกออกไปและสาหรบเทยบเคยงเทานนเอง สงทเขายดถอวาเปนตวตนของเขานน จงไมมอะไรนอกไปจากสงทอยในขอ ๑ ถง ๔ เทานนเอง สงเหลานนอกจากไมมตวมตนแลว ยงเปนพลงผลกดนทอยพนอานาจควบคมของเขาดวย จงไมมทางเปนตวตนของเขาไดเลย ในทางธรรมเรยกสงทงสนวา อาสวะ ๔ (inflowing impulses หรอ influxes หรอ biases) อยางท ๑ เรยก กามาสวะ (sense-gratification) อยางท ๒ เรยก ภวาสวะ (existence หรอ self-centered pursuits) อยางท ๓ เรยก ทฏฐาสวะ (views) อยางท ๔ เรยก อวชชาสวะ (ignorance) บางแหงตดขอ ๓ ออก เหลอเพยงอาสวะ ๓ จงเหนไดวา อาสวะตางๆ เหลาน เปนทมาแหงพฤตกรรมของมนษยปถชนทกคน เปนตวการททาใหมนษยหลงผด ยดถอในความเปนตวตนทพรามว อนเปนอวชชาชนพนฐาน แลวบงคบบญชาใหนกคดปรงแตง แสดงพฤตกรรม และกระทาการตางๆ ตามอานาจของมนโดยไมรตวของตวเอง เปนขนเรมตนวงจรแหงปฏจจสมปบาท คอ เมออาสวะเกดขน อวชชากเกดขน แลวอวชชากเปนปจจยใหเกดสงขาร ในภาวะทแสดงพฤตกรรมดวยความหลงวาตวตนทาเชนน กลาวไดดวยคายอนแยงวา มนษยไมเปนตวของตวเอง เพราะพฤตกรรมถกบงคบบญชาดวยสงขารทเปนแรงขบไรสานกทงสน กลาวโดยสรปเพอตดตอนใหชด ภาวะทเปนอวชชา กคอ การไมมองเหนไตรลกษณ โดยเฉพาะความเปนอนตตา ตามแนวปฏจจสมปบาท คอ ไมรตระหนกวา สภาพทถอกนวาเปนสตว บคคล ตวตน เรา เขา นน เปนเพยงกระแสแหงรปธรรมนามธรรมสวนยอยตางๆ มากมาย ทสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอกน โดยอาการเกดสลายๆ ทาใหกระแสนนอยในภาวะทกาลงแปรรปอยตลอดเวลา


พดใหงายขนวา บคคลกคอผลรวมแหงความรสกนกคด ความปรารถนา ความเคยชน ความโนมเอยง ทศนคต ความร ความเขาใจ ความเชอถอ (ตงแตขนหยาบทผดหรอไมมเหตผล จนถงขนละเอยดทถกตองและ มเหตผล) ความคดเหน ความรสกในคณคาตางๆ ฯลฯ ทงหมดในขณะนนๆ ทเปนผลมาจากการถายทอดทางวฒนธรรม การศกษาอบรม และปฏกรยาตางๆ ทงทเกดขนภายใน และทมตอสงแวดลอมทงหลาย อนกาลงดาเนนไปอยตลอดเวลา เมอไมตระหนกรเชนน จงยดถอเอาสงเหลานอยางใดอยางหนง เปนตวตนของตนในขณะหนงๆ เมอยดถอสงเหลานเปนตวตน กคอถกสงเหลานนหลอกเอา จงเทากบตกอยในอานาจของมน ถกมนชกจงบงคบเอา ให เหนวาตวตนนนเปนไปตางๆ พรอมทงความเขาใจวา ตนเองกาลงทาการตางๆ ตามความตองการของตน เปนตน ทกลาวมาน นบวาเปนคาอธบายในหวขออวชชาเปนปจจยใหเกดสงขาร ในระดบทจดวาละเอยดลกซงกวากอน สวนหวขอตอจากนไปถงเวทนา เหนวาไมยากนก พอจะมองเหนไดตามคาอธบายทกลาวมาแลว จง ขามมาถงตอนสาคญอกชวงหนง คอ ตณหาเปนปจจยใหเกดอปาทาน ซงเปนชวงของกเลสเหมอนกน ข. ตณหา อาศยอวชชา โดยสมพนธกบทฏฐ ตณหาทง ๓ อยางทพดถงมาแลวนน กคออาการแสดงออกของตณหาอยางเดยวกน และมอยเปนสามญโดยครบถวนในชวตประจาวนของปถชนทกคน แตจะเหนไดตอเมอวเคราะหดสภาพการทางานของจตในสวนลก เรมแตมนษยไมรไมเขาใจและไมรจกมองสงทงหลายในรปของกระบวนการแหงความสมพนธกนของเหตปจจยตางๆ ตามธรรมชาต จงมความรสกมวๆ อยวามตวตนของตนอยในรปใดรปหนง มนษยจงมความอยากทเปนพนฐานสาคญ คอ ความอยากมอยเปนอย หรออยากมชวตอย ซงหมายถงความอยากใหตวตนในความรสกมวๆ นนคงอยยงยนตอไป แตความอยากเปนอยน สมพนธกบความอยากได คอไมใชอยากเปนอยเฉยๆ แตอยากอยเพอเสวยสงทอยากได คอเพอเสวยสงทจะใหสขเวทนาสนองความตองการของตนตอไป จงกลาวไดวา ทอยากเปนอยกเพราะ อยากได เมออยากได ความอยากเปนอยกยงรนแรงขน เมอความอยากเปนอยรนแรง อาจเกดกรณท ๑ คอ ไมไดสงทอยากทนอยาก จงเกดปฏกรยาขน คอ ภพ หรอความมชวตเปนอยในขณะนน ไมเปนทนาชนชม ชวตขณะนนเปนทขดใจ ทนไมได อยากใหดบสญไปเสยความอยากใหดบสญจงตดตามมา แตทนทนนเอง ความอยากไดกแสดงตวออกมาอก จงกลววาถาดบสญไปเสย กจะไมไดเสวยสขเวทนาทอยากไดตอไป ความอยากเปนอยจงเกดตามตดมาอก ในกรณท ๒ ไมไดทอยาก หรอกรณท ๓ ไดไมเตมขดทอยาก ไดไมสมอยาก หรอกรณท ๔ ไดแลวอยากไดอนตอไป กระบวนการกดาเนนไปในแนวเดยวกน แตกรณทนบวาเปนพนฐานทสดและครอบคลมกรณอนๆ ทงหมด กคออยากยงๆ ขนไป


เมอกาหนดจบลงทขณะหนงขณะใดกตาม จะปรากฏวามนษยกาลงแสหาภาวะทเปนสขกวาขณะทกาหนดนนเสมอไป ปถชนจงปดหรอผละทงจากขณะปจจบนทกขณะ ขณะปจจบนแตละขณะ เปนภาวะชวตททนอยไมได อยากใหดบสญหมดไปเสย อยากใหตนพนไป ไปหาภาวะทสนองความอยากไดตอไป ความอยากได อยากอย อยากไมอย จงหมนเวยนอยตลอดเวลาในชวตประจาวนของมนษยปถชน แตเปนวงจรทละเอยดชนดทกขณะจต อยางทแตละคนไมรตวเลยวา ชวตทเปนอยแตละขณะของตนกคอ การดนรนใหพนไปจากภาวะชวตในขณะเกา และแสหาสงสนองความตองการในภาวะชวตใหมอยทกขณะนนเอง เมอสบสาวลงไป ยอมเหนไดวา ตณหาเหลาน สบเนองมาจากอวชชานนเอง กลาวคอ เพราะไมรสงทงหลายตามทมนเปน ไมรจกมนในฐานะกระบวนการแหงเหตปจจยทสมพนธตอเนองกน จงเกดความเหนผดพนฐานเกยวกบเรองตวตนขนมาในรปใดรปหนง คอ เหนวาสงทงหลายมตวมตนเปนชนเปนอน เปนแนนอนตายตว ซงจะยงยนอยได หรอไมกเหนวาสงทงหลายแตกดบสญสนสลายตวหมดไปไดเปนสงๆ เปนชนๆ เปนอนๆไป มนษยปถชนทกคนมความเหนผดในรปละเอยดอยในตวทงสองอยาง จงมตณหา ๓ อยางนน คอ เพราะเขาใจมดมวอยในจตสวนลกวา สงทงหลายมตวตนยงยนแนนอนเปนชนเปนอน จงเกดความอยากในความเปนอยคงอย หรอภวตณหาได และอกดานหนง ดวยความไมร ไมแนใจ กเขาใจไปไดอกแนวหนงวา สงทงหลายเปนตวเปนตน เปนชนเปนอนแตละสวนละสวนไป มนสญสนหมดไป ขาดหายไปได จงเกดความอยากในความไมเปนอย หรอวภวตณหา ได ความเหนผดทงสองน สมพนธกบตณหาในรปของการเปดโอกาสหรอเปดชองทางให ถารเขาใจเหนเสยแลววาสงทงหลายเปนกระแส เปนกระบวนการแหงเหตปจจยทสมพนธตอเนองกน กยอมไมมตวตนทจะยงยนตายตวเปนชนเปนอนได และกยอมไมมตวตนเปนชนเปนอนทจะหายจะขาดสญไปได ตณหา(ภวตณหา และวภวตณหา) กไมมฐานทกอตวได สวนกามตณหา กสบเนองจากความเหนผดทงสองนนดวย เพราะกลววาตวตนหรอสขเวทนากตามจะขาดสญสนหายหมดไปเสย จงเรารอนแสหาสขเวทนาแกตน และเพราะเหนวาสงทงหลายเปนตวเปนตนเปนชนเปนอนแนนอนคงตวอยได จงดนรนไขวควา กระทายาใหหนกแนนใหมนคงอยใหได ในรปทหยาบ ตณหาแสดงอาการออกมาเปนการดนรนแสหาสงสนองความตองการตางๆ การแสหาภาวะชวตทใหสงสนองความตองการเหลานน ความเบอหนายสงทมแลว ไดแลว เปนแลว ความหมดอาลยตาย อยาก ทนอยไมไดโดยไมมสงสนองความตองการใหมๆ เรอยๆ ไป ภาพทเหนไดชดกคอ มนษยทเปนตวของตวเองไมได ถาปราศจากสงสนองความตองการทางประสาททง ๕ แลว กมแตความเบอหนาย วาเหว ทนไมไหว ตองเทยวดนรนไขวควาสงสนองความตองการใหมๆ อยตลอดเวลา เพอหนจากภาวะเบอหนายตวเอง ถาขาดสงสนองความตองการ หรอไมไดตามทตองการเมอใด กผดหวง ชวตหมดความหมาย เบอตวเอง ชงตวเอง ความสข ความทกขจงขนตอปจจยภายนอกอยางเดยว เวลาวางจงกลบเปนโทษ เปนภยแกมนษยไดทงสวนบคคลและสงคม ความเบอหนาย ความซมเศรา ความวาเหว


ความไมพอใจ จงมมากขน ทงทมสงสนองความตองการมากขน และการแสวงหาความปรนปรอทางประสาทสมผสตางๆ จงหยาบและรอนแรงยงขน การตดสงเสพยตดตางๆ กด การใชเวลาวางทาความผดความชวของเดกวยรนกด ถาสบคนลงไปในจตใจอยางลกซงแลว จะเหนวาสาเหตสาคญ กคอ ความทนอยไมได ความเบอหนายจะหนไปใหพนจากภพทเขาเกดอยในขณะนนนนเอง ในกรณทมการศกษาอบรม ไดรบคาแนะนาสงสอนทางศาสนา มความเชอถอในทางทถกตอง หรอยดถอในอดมคตทดงามตางๆ แลว (อวชชาไมมดบอดเสยทเดยว) เกดความใฝจะเปนในทางทด ตณหากถกผนมาใชในทางทดได จงมการทาดเพอจะไดเปนคนด การขยนหมนเพยเพอผลทหมายระยะยาวการบาเพญประโยชนเพอเกยรตคณ หรอเพอไปเกดในสวรรค การใชเวลาวางใหเปนประโยชน ตลอดจนการอาศยตณหาเพอละตณหากได ค. อปาทาน เปนเงอนปมสาคญ ทปนวงจรชวต กเลสทสบเนองจากตณหา ไดแก อปาทาน (ความยดมนถอมน) ซงม ๔ อยาง คอ ๑. กามปาทาน ความยดมนในกาม (clinging to sensuality): เมออยากได ดนรน แสหา กยดมนตดพนในสงทอยากไดนน เมอไดแลวกยดมนเพราะอยากสนองความตองการใหยงๆ ขนไป และกลวหลดลอยพรากไปเสย ถงแมผดหวงหรอพรากไป กยงปกใจมนดวยความผกใจอาลย พรอมกนนน ความยดมนกยงแนนแฟนขน เพราะสงสนองความตองการตางๆ ไมใหภาวะเตมอมหรอสนองความตองการไดเตมขดทอยากจรงๆ ในคราวหนงๆ จงพยายามเพอเขาถงขดทเตมอยากนนดวยการกระทาอกๆ และเพราะสงเหลานนไมใชของของตนแทจรง จงตองยดมนไวดวยความรสกจงใจตนเองวาเปนของของตนในแงใดแงหนงใหได ความคดจตใจของปถชนจงไปยดตดผกพนของอยกบสงสนองความอยากอยางใดอยางหนงอยเสมอ ปลอดโปรง เปนอสระ และเปนกลางไดยาก ๒. ทฏปาทาน ความยดมนในทฤษฎหรอทฏฐตางๆ (clinging to views): ความอยากใหเปน หรอไมใหเปนอยางใดอยางหนงตามทตนตองการ ยอมทาใหเกดความเอนเอยงยดมนในทฏฐ ทฤษฎ หรอหลกปรชญาอยางใดอยางหนงทเขากบความตองการของตน ความอยากไดสงสนองความตองการของตน กทาใหยดมนในหลกการ แนวความคด ความเหน ลทธ หลกคาสอนทสนอง หรอเปนไปเพอสนองความตองการของตน เมอยดถอความเหน หรอหลกความคดอนใดอนหนงวาเปนของตนแลว กผนวกเอาความเหน หรอหลกความคดนน เปนตวตนของตนไปดวย จงนอกจากจะคดนกและกระทาการตางๆ ไปตามความเหนนนๆ แลว เมอมทฤษฎหรอความเหนอนๆ ทขดแยงกบความเหนทยดไวนน กรสกวาเปนการคกคามตอตวตนของตนดวย เปนการเขามาบบคนหรอจะทาลายตวตนใหเสอมดอยลง พรองลง หรอสลายไป อยางใดอยางหนง จงตองตอสรกษาความเหนนนไวเพอศกดศรเปนตนของตวตน จงเกดการขดแยงทแสดงออกภายนอก เกดการผกมดตวใหคบแคบ


สรางอปสรรค กกปญญาของตนเอง ความคดเหนตางๆ ไมเกดประโยชนตามความหมายและวตถประสงคแทๆ ของมน ทาใหไมสามารถถอเอาประโยชนจากความร และรบความรตางๆ ไดเทาทควรจะเปน ๓. สลพพตปาทาน ความยดมนในศลและพรต (clinging to mere rule and ritual): ความอยากได อยากเปนอย ความกลวตอความสญสลายของตวตน โดยไมเขาใจกระบวนการแหงเหตปจจยในธรรมชาต ผสมกบความยดมนในทฏฐอยางใดอยางหนง ทาใหทาการตางๆ ไปตามวธปฏบตทสกวายดถอมา เปนแบบแผน หรอประพฤตปฏบตไปตามๆ กนอยางงมงายในสงทนยมวาขลง วาศกดสทธ ทจะสนองความอยากของตนได ทงทไมมองเหนความสมพนธโดยทางเหตผล ความอยากใหตวตนคงอย มอย และความยดมนในตวตน แสดงออกมาภายนอกหรอทางสงคม ในรปของความยดมน ในแบบแผนความประพฤตตางๆ การกระทาสบๆกนมา ระเบยบวธ ขนบธรรมเนยมประเพณ ลทธพธ ตลอดจนสถาบนตางๆ ทแนนอนตายตว วาจะตองเปนอยางนนๆ โดยไมตระหนกรในความหมาย คณคา วตถประสงค และความสมพนธโดยเหตผล กลายเปนวามนษยสรางสงตางๆ เหลานขนมาเพอกดกน ปดลอมตวเอง และทาใหแขงทอ ยากแกการปรบปรงตว และการทจะไดรบประโยชนจากสงทงหลายทตนเขาไปสมพนธ ในเรองสลพพตปาทานน มคาอธบายของทานพทธทาสภกข ตอนหนง ทเหนวาจะชวยใหความหมายชดเจนขนอก ดงน เมอมาประพฤตศล หรอธรรมะขอใดขอหนงแลว ไมทราบความมงหมาย ไมคานงถงเหตผล ไดแตลงสนนษฐานเอาเสยวาเปนของศกดสทธ เมอลงไดปฏบตของศกดสทธแลว ยอมตองไดรบผลดเอง ฉะนน คนเหลานจงสมาทานศล หรอประพฤตธรรมะ แตเพยงตามแบบฉบบ ตามตวอกษร ตามประเพณ ตามตวอยาง ทสบปรมปรากนมาเทานน ไมเขาถงเหตผลของสงนนๆ แตเพราะอาศยการประพฤตกระทามาจนชน การยดถอจงเหนยวแนน เปนอปาทานชนดแกไขยาก...ตางจากอปาทานขอทสองขางตน ซงหมายถงการถอในตวทฏฐ หรอความคดความเหนทผด สวนขอน เปนการยดถอในตวการปฏบต หรอการกระทาทางภายนอก ๔. อตตวาทปาทาน ความยดมนในวาทะวาตวตน (clinging to the ego-belief): ความรสกวามตวตนทแทจรงนน เปนความหลงผดทมเปนพนฐานอยแลว และยงมปจจยอนๆ ทชวยเสรมความรสกนอก เชนภาษา อนเปนถอยคาสมมตสาหรบสอความหมาย ทชวนใหมนษยผตดบญญตมองเหนสงตางๆ แยกออกจากกนเปนตวตนทคงท แตความรสกนกลายเปนความยดมนเพราะตณหาเปนปจจย กลาวคอ เมออยากไดกยดมนวามตวตนทเปนผไดรบและเสวยสงทอยากนน มตวตนทเปนเจาของสงทไดนน เมออยากเปนอย กอยากใหมตวตนอนใดอนหนงเปนอย คงอย เมออยากไมเปนอย กยดในตวตนอนใดอนหนงทจะใหสญสลายไป เมอกลววาตวตนจะสญสลายไป กยงตะเกยกตะกายยาความรสกในตวตนใหแนนแฟนหนกขนไปอก ทสาคญคอ ความอยากนนสมพนธกบความรสกวามเจาของผมอานาจควบคม คอมตวตนทเปนนายบงคบบญชาสงตางๆ ใหเปนไปอยางทอยากใหเปนได และกปรากฏคลายกบวามการบงคบบญชาไดสม


ปรารถนาบางเหมอนกน จงหลงผดไปวามตวฉนหรอตวตนของฉนทเปนเจาของ เปนนายบงคบสงเหลานนได แตความจรงมอยวา การบงคบบญชานน เปนไปไดเพยงบางสวนและชวคราวเทานน เพราะสงทยดวาเปนตวตนนน กเปนเพยงปจจยอยางหนงในกระบวนการแหงเหตปจจย ไมสามารถบงคบบญชาสงอนๆ ทเขาไปยด ใหเปนไปตามทอยากใหเปนไดถาวรและเตมอยากจรงๆ การทรสกวาตวเปนเจาของควบคมบงคบบญชาไดอยบาง แตไมเตมสมบรณจรงๆ เชนน กลบเปนการยาความหมายมน และตะเกยกตะกายเสรมความรสกวาตวตนใหแนนแฟนยงขนไปอก เมอยดมนในตวตนดวยอปาทาน กไมรจกทจะจดการสงตางๆ ตามเหตตามปจจยทจะใหมนเปนไปอยางนนๆ กลบหลงมองความสมพนธผด ยกเอาตวตนขนยดไวในฐานะเจาของทจะบงคบควบคมสงเหลานนตามความปรารถนา เมอไมทาตามกระบวนการแหงเหตปจจย และสงเหลานนไมเปนไปตามความปรารถนา ตวตนกถกบบคนดวยความพรอง เสอมดอย และความสญสลาย ความยดมนในตวตนนนบวาเปนขอสาคญ เปนพนฐานของความยดมนขออนๆ ทงหมด วาโดยสรป อปาทานทาใหมนษยปถชนมจตใจไมปลอดโปรงผองใส ความคดไมแลนคลองไปตามกระบวนการแหงเหตปจจย ไมสามารถแปลความหมาย ตดสน และกระทาการตางๆ ไปตามแนวทางแหงเหตปจจยตามทมนควรจะเปนโดยเหตผลบรสทธ แตมความตดของ ความเอนเอยง ความคบแคบ ความขดแยง และความรสกถกบบคนอยตลอดเวลา ความบบคนเกดขนเพราะความยดวาเปนตวเรา ของเรา เมอเปนตวเรา ของเรา กตองเปนอยางทเราอยากใหเปน แตสงทงหลายเปนไปตามเหตปจจย ไมใชเปนไปตามทเราอยากใหเปน เมอมนไมอยในบงคบของความอยาก กลบเปนอยางอนไปจากทอยากใหเปน ตวเรากถกขดแยงกระทบกระแทกบบคน สงทยดถกกระทบเมอใด ตวเรากถกกระทบเมอนน สงทยดไวมจานวนเทาใด ตวเราแผไปถง ไหน ยดไวดวยความแรงเทาใด ตวเราทถกกระทบ ขอบเขตทถกกระทบ และความแรงของการกระทบ กมมากเทานน และผลทเกดขน มใชเพยงความทกขเทานน แตหมายถงชวตทเปนอยและกระทาการตางๆ ตามอานาจความยดอยาก ไมใชเปนอยและทาการดวยปญญาตามเหตปจจย จงเปนเหตใหการงานททาไมสาเรจผลด หรอยากทจะไดผลด กบทงยงพวงเอาปญหาจกจกวนวายนอกเรองตามมาอกมากมายโดยไมสมควร ตอจากอปาทาน กระบวนการดาเนนตอไปถงขน ภพ ชาต ชรามรณะ จนเกด โสกะ ปรเทวะ เปนตน ตามแนวทอธบายมาแลว เมอเกด โสกะ ปรเทวะ เปนตนแลว บคคลยอมหาทางออกดวยการคด ตดสนใจ และ กระทาการตางๆ ตามความเคยชน ความโนมเอยง ความเขาใจ และความคดเหนทยดมนสะสมไวอก โดยไมมองเหนภาวะทประสบในขณะนนๆ ตามทมนเปนของมนจรงๆ วงจรจงเรมขนทอวชชา แลวหมนตอไปอยางเดม ง. การผอนเบาปญหา เมอยงมอวชชาและตณหา


แมอวชชาจะเปนกเลสพนฐาน เปนทกอตวของกเลสอนๆ แตในขนแสดงออกเปนพฤตกรรมตางๆ ตณหายอมเปนตวชกจง เปนตวบงการและแสดงบทบาททใกลชดเหนไดชดเจนกวา ดงนน ในทางปฏบต เชนในอรยสจ ๔ จงถอวาตณหาเปนเหตใหเกดทกข เมออวชชาเปนไปอยางมดบอดเลอนลอย ตณหาไมมหลก ไมถกควบคม เปนไปสดแตจะใหสนองความตองการไดสาเรจ ยอมมทางใหเกดกรรมฝายชวมากกวาฝายด แตเมออวชชาถกปรงแปลงดวยความเชอถอในทางทดงาม ไดรบอทธพลจากความคดทถกตอง หรอจากความเชอทมเหตผล ตณหาถกชกจงใหเบนไปสเปาหมายทดงาม ถกควบคมขดเกลา และขบใหพงไปอยางมจดหมาย กยอมใหเกดกรรมฝายด และเปนประโยชนไดอยางมาก และถาไดรบการชกนาอยางถกตอง กจะเปนเครองอปถมภ สาหรบกาจดอวชชาและตณหาไดตอไปดวย วถอยางแรกเปนวถแหงความชว แหงบาปอกศล อยางหลงเปนวถแหงความด แหงบญกศล คนดและคนชวตางกยงมทกขอยตามแบบของตนๆ แตวถฝายดเทานนทสามารถนาไปสความสนทกข ความหลดพน และความเปนอสระได ตณหาทถกใชในทางทเปนประโยชนนน มตวอยางถงขนสงสด เชน :- ดกรนองหญง ภกษในธรรมวนยน ไดยนวา ภกษชอน กระทาใหแจงซงเจโตวมตตปญญาวมตตอนหาอาสวะมได ฯลฯ เธอจงมความดารวาเมอไรหนอ เราจกกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต ฯลฯ บาง สมยตอมา เธออาศยตณหาแลวละตณหาเสยได ขอทเรากลาววา กายนเกดจากตณหา พงอาศยตณหา ละตณหาเสย เราอาศยความขอนเองกลาว ถาไมสามารถทาอยางอน นอกจากเลอกเอาในระหวางตณหาดวยกน พงเลอกเอาตณหาในทางทดเปนแรงชกจงในการกระทา แตถาทาได พงเวนตณหาทงฝายชวฝายด เลอกเอาวถแหงปญญา อนเปนวถทบรสทธ อสระ และไรทกข ๘. ปฏจจสมปบาทในฐานะมชเฌนธรรมเทศนา ความเขาใจในปฏจจสมปบาท เรยกวาเปนสมมาทฏฐ หรอเหนถกตอง และความเหนทถกตองนเปนความเหนชนดทเรยกวาเปนกลางๆ ไมเอยงสดไปทางใดทางหนง ปฏจจสมปบาทจงเปนหลกหรอกฎทแสดงความจรงเปนกลางๆ ไมเอยงสด อยางทเรยกวา “มชเฌนธรรมเทศนา” ความเปนกลางของหลกความจรงน เหนไดโดยโดยการเทยบกบลทธหรอทฤษฎเอยงสดตางๆ และความเขาใจปฏจจสมปบาทโดยถกตอง จะตองแยกออกจากทฤษฎเอยงสดเหลานดวย ดงนน ในทนจงควรนาทฤษฎเหลานมาแสดงไวเปรยบเทยบเปนคๆ โดยการใชวธอางพทธพจนเปนหลก และอธบายใหนอยทสด คท ๑: ๑. อตถกวาทะ ลทธวาสงทงหลายมอยจรง (extreme realism) ๒. นตถกวาทะ ลทธวาสงทงหลายไมมจรง (nihilism)


ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา “สมมาทฏฐ สมมาทฏฐ” ดงน แคไหน จงจะชอวาเปนสมมาทฏฐ? แนะ ทานกจจานะ โลกนโดยมากอง (ทฤษฎของตน) ไวกบภาวะ ๒ อยาง คอ อตถตา (ความม) และนตถตา (ความไมม) เมอเหนโลกสมทยตามทมนเปนดวยสมมาปญญา นตถตาในโลกกไมม เมอเหนโลกนโรธตามทมนเปนดวยสมมาปญญา อตถตาในโลกนกไมม โลกนโดยมากยดมนถอมนในอบาย(systems) และถกคลองขงไวดวยอภนเวส (dogmas) สวนอรยสาวก ยอมไมเขาหา ไมยด ไมตดอยกบความยดมนถอมนในอบาย ความปกใจ อภนเวส และอนสยวา “อตตาของเรา” ยอมไมเคลอบแคลงสงสยวา “ทกขนนแหละ เมอเกดขน ยอมเกดขน ทกข เมอดบ กยอมดบ” อรยสาวกยอมมญาณในเรองน โดยไมตองอาศยผอนเลย เพยงเทานแล ชอวามสมมาทฏฐ ดกอนกจจานะ ขอวา ‘สงทงปวงมอย’ นเปนทสดขางหนง ขอวา ‘สงทงปวงไมม’ นเปนทสดขางหนง ตถาคตยอมแสดงธรรมเปนกลางๆ ไมเขาไปตดทสดทงสองนนวา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงมเพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม ฯลฯ เพราะอวชชานนแหละสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ เพราะสงขารดบไป วญญาณจงดบ ฯลฯ” พราหมณนกโลกายตคนหนงมาเฝาทลถามปญหาวา: ทานพระโคตมะผเจรญ สงทงปวงมอยหรอ? พระพทธเจาตรสตอบวา: ขอวา ‘สงทงปวงม’ เปนโลกายตหลกใหญทสด ถาม: สงทงปวงไมมหรอ? ตอบ: ขอวา ‘สงทงปวงไมม’ เปนโลกายตทสอง ถาม: สงทงปวงเปนภาวะหนงเดยว (เอกตตะ-unity) หรอ? ตอบ: ขอวา ‘สงทงปวงเปนภาวะหนงเดยว’ เปนโลกายตทสาม ถาม: สงทงปวง เปนภาวะหลากหลาย (ปถตตะ-plurality) หรอ? ตอบ: ขอวา ‘สงทงปวงเปนภาวะหลากหลาย’ เปนโลกายตทส ดกอนพราหมณ ตถาคตไมเขาไปตดทสดทงสองขางเหลาน ยอมแสดงธรรมเปนกลางๆ วา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะ สงขารเปนปจจย วญญาณจงม ฯลฯ เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบ” คท ๒: ๑. สสสตวาทะ ลทธถอวาเทยง (eternalism) ๒. อจเฉทวาทะ ลทธถอวาขาดสญ (annihilationism) คท ๒ น มกลาวถงบอยๆ ในททวไปอยแลว จงไมแสดงไวทนอก คท ๓: ๑. อตตการวาทะ หรอ สยงการวาทะ ลทธถอวาสขทกขเปนตน ตนทาเอง


(self-generationism หรอ Karmic autogenesisism) ๒. ปรการวาทะ ลทธถอวาสขทกขเปนตน เกดจากตวการภายนอก (other-generationism หรอ Karmic heterogenesisism) คท ๓ น และคท ๔ ทจะกลาวตอไป มความสาคญมากในแงของหลกกรรม เมอศกษาเขาใจดแลว จะชวยปองกนความเขาใจผดในเรองกรรมไดเปนอยางมาก จงควรสงเกตตามแนวพทธพจน ดงน :- ถาม: ทกข ตนทาเองหรอ? ตอบ: อยากลาวอยางนน ถาม: ทกขตวการอยางอนกระทาใหหรอ? ตอบ: อยากลาวอยางนน ถาม: ทกขตนทาเองดวย ตวการอยางอนทาใหดวยหรอ? ตอบ: อยากลาวอยางนน ถาม: ทกขมใชตนทาเอง มใชตวการอยางอนทาให แตเกดขนเอง ลอยๆ (เปนอธจจสมปบน) หรอ? ตอบ: อยากลาวอยางนน ถาม: ถาอยางนน ทกขไมมหรอ? ตอบ: ทกขมใชไมม ทกขมอย ถาม: ถาอยางนน ทานพระโคตมะ ไมร ไมเหนทกขหรอ? ตอบ: เรามใชไมร ไมเหนทกข เราร เราเหนทกขแททเดยว ถาม: ...ขอพระผมพระภาคเจา ไดโปรดบอก โปรดแสดงทกขแก ขาพเจาดวยเถด ตอบ: เมอวา ‘ทกขตนทาเอง’ อยางทวาทแรก กเทากบบอกวา ‘ผนนทา ผนนเสวย(ทกข)’ กลายเปนสสสตทฏฐไป เมอวา ‘ทกขตวการ อยางอนทาให’ อยางทผถกเวทนาทมแทงรสก กเทากบบอกวา ‘คนหนงทา คนหนงเสวย(ทกข)’ กลายเปนอจเฉททฏฐไป ตถาคตไมเขาไปตดทสดทงสองขางนน ยอมแสดงธรรมเปน กลางๆ วา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะสงขาร เปนปจจย วญญาณจงม ฯลฯ เพราะอวชชาสารอกดบไปไม เหลอ สงขารจงดบ เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบ ฯลฯ” ถาม: สขทกข ตนทาเอง หรอ? ตอบ: อยากลาวอยางนน


ถาม: สขทกข ตวการอยางอนทาใหหรอ? ตอบ: อยากลาวอยางนน ถาม: สขทกข ตนทาเองดวย ตวการอนทาใหดวยหรอ? ตอบ: อยากลาวอยางนน ถาม: สขทกข มใชตนทาเอง มใชตวการอยางอนทาให แตเกดขน เองลอยๆ (เปนอธจจสมปบน) หรอ? ตอบ: อยากลาวอยางนน ถาม: (ถาอยางนน) สขทกข ไมมหรอ? ตอบ: สขทกขมใชไมม สขทกขมอย ถาม: ถาอยางนน ทานพระโคตมะ ไมร ไมเหนสขทกขหรอ? ตอบ: เรามใชไมร ไมเหนสขทกข เราร เราเหนสขทกขแททเดยว ถาม: ...ขอพระผมพระภาคเจา โปรดบอก โปรดแสดงสขทกขแก ขาพเจาดวยเถด ตอบ: เพราะเขาใจเอาแตแรกวา เวทนากนน ผเสวยเวทนากนน จงเกด ยดถอขนวา สขทกขตนทาเอง เราหากลาว(วาเปน)อยางนนไม เพราะเขาใจวา เวทนากอยาง ผเสวยเวทนากอยาง จงเกดความ ยดถออยางทผถกเวทนาทมแทงรสกวา สขทกขตวการอยางอน ทาให เราหากลาว(วาเปน)อยางนนไม ตถาคตไมเขาไปตดทสดทง สองขางนน ยอมแสดงธรรมเปนกลางๆ วา “เพราะอวชชาเปน ปจจย สงขารจงม ฯลฯ เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ ฯลฯ” ดกอนอานนท เรากลาววาสขทกขเปนปฏจจสมปบนธรรม (สงท อาศยเหตปจจยเกดขน) อาศยอะไร? อาศยผสสะ เมอกายมอย อาศยความจงใจทางกายเปนเหต สขทกขภายในจงเกดขนได เมอวาจามอย อาศยความจงใจทางวาจาเปนเหต สขทกขภายในจงเกดขนได เมอมโนมอย อาศยมโนสญเจตนาเปนเหต สขทกขภาย ในจงเกดขนได เพราะอวชชานนแหละเปนปจจย บคคลจงปรงแตงกายสงขารขนเอง เปนปจจยใหเกดสขทกขภายในบาง เนองจากผอน (ถกคนอนหรอตวการอนๆ กระตนหรอชกจง) จงปรงแตงกายสงขาร เปนปจจยใหเกดสข ทกขภายในบาง รตวอย จงปรงแตงกายสงขารนน เปนปจจยใหเกดสขทกขภายในบาง ไมรตวอย ยอมปรงแตงกายสงขาร เปนปจจยใหเกดสขทกขภายในบาง จงปรงแตงวจสงขาร...มโนสงขารขนเองบาง...เนองจากผอน


บาง...โดยรตวบาง...โดยไมรตวบาง เปนปจจยใหเกดสขทกขภายใน ในกรณเหลาน อวชชาเขาแทรกอยแลว (ทงนน) คท ๔: ๑. การกเวทกาทเอกตตวาท การถอวาผทาและผเสวยผลเปนตน เปน ตวการเดยวกน (the extremist view of a self-identical soul หรอ the monistic view of subject-object unity) ๒. การกเวทกาทนานตตวาท๒ การถอวาผทาและผเสวยผลเปนตน เปนคนละอยางขาดจากกน (the extremist view of individual discontinuity หรอ the dualistic view of subject-object distinction) ถาม: ตวททากอนนน ตวทเสวย(ผล) กอนนนหรอ? ตอบ: ขอวา ตวททากอนนน ตวทเสวย(ผล) กอนนน เปนทสดขางหนง ถาม: ตวททากอยาง ตวทเสวย(ผล) กอยางหรอ? ตอบ: ขอวา ตวททากอยาง ตวทเสวย(ผล) กอยาง เปนทสดขางทสอง ตถาคตไมเขาไปตดทสดทงสองขางนน ยอมแสดงธรรมเปน กลางๆ วา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม ฯลฯ เพราะ อวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ ฯลฯ” ถาม: พระองคผเจรญ ชรามรณะ คออะไร? ชรามรณะนของใคร? ตอบ: ตงปญหายงไมถก ผใดกลาววา ‘ชรามรณะคออะไร? ชรามรณะน ของใคร?’ หรอผใดกลาววา ‘ชรามรณะกอยาง เจาของชรา มรณะกอยาง’ คาพดทงสองแบบนมความหมายอยางเดยวกน ตางกนแตพยญชนะเทานน เมอมความเหนวา ‘ชวะกอนนน สรระกอนนน’ การครองชวต ประเสรฐ (พรหมจรรย) กมไมได เมอมความเหนวา ‘ชวะกอยาง สรระกอยาง’ การครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) กมไมได ตถาคตไมเขาไปตดทสดทงสองนน ยอมแสดงธรรมเปนกลางๆ วา “เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะจงม” ถาม: พระองคผเจรญ ชาต...ภพ...อปาทาน...ตณหา...เวทนา... ผสสะ...สฬายตนะ...นามรป...วญญาณ...สงขาร คออะไร? ของใคร? ตอบ: ตงปญหายงไมถก (เนอความตอไปแนวเดยวกบขอชรามรณะ)


เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ ความเหนทบดเบอน สายพรา ขดกน อยางใดๆ กตามวา ‘ชรามรณะคออะไร? ชรามรณะน ของใคร?’ กด ‘ชรามรณะกอยาง เจาของชรามรณะกอยาง’ กด ‘ชวะอนนน สรระกอนนน’ กด ‘ชวะกอยาง สรระกอยาง’ กด ความเหนเหลานน ทงหมด เปนอนถกกาจด ถอนรากทง ทาให สนซาก ถงความไมม หมดทางเกดขนไดตอไป ถาม: ใครหนอยอมผสสะ (ใครเปนผรบผสสะ)? ตอบ: ตงปญหายงไมถก เรามไดกลาววา ‘ยอมผสสะ’ ถาเรากลาววา ‘ยอมผสสะ’ ในกรณนนจงควรตงปญหาไดถกตองวา ‘ใครหนอ ยอมผสสะ?’ แตเรามไดกลาวอยางนน เมอเราไมกลาวอยางนน ผใดถามอยางนวา ‘เพราะอะไรเปนปจจย ผสสะจงม?’ นจงจะ ชอวาตงปญหาถกตอง ในกรณนน กมคาเฉลยทถกตองวา “เพราะสฬายตนะเปนปจจย ผสสะจงม เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม” ถาม: ใครหนอเสวยเวทนา? ใครหนอทะยานอยาก (มตณหา)? ใคร หนอยอมยดมน (มอปาทาน)? ตอบ: ตงปญหายงไมถก ... ผใดถามวา ‘เพราะอะไรเปนปจจยหนอ เวทนาจงม? เพราะอะไรเปนปจจยหนอ ตณหาจงม? เพราะอะไร เปนปจจยหนอ อปาทานจงม?’ นชอวาตงปญหาถกตอง ใน กรณนนๆ กมคาเฉลยทถกตองวา “เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม ฯลฯ” ภกษทงหลาย กายน มใชของพวกเธอ แลวกมใชของใครอน พงเหนวา กรรมเกาน เปนสงทปจจยปรงแตงขน ถกจงใจจานงขนมา (เกดจากเจตนา หรอมเจตนาเปนมล) เปนทตงของเวทนา ภกษทงหลาย ในเรองนน อรยสาวกผไดเรยนรแลว ยอมพจารณาสบสาว (โยนโสมนสการ) เปนอยางด ถงการทสงทงหลายอาศยกนและกน จงเกดขน (ปฏจจสมปบาท) วา “เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนดบสงนกดบ กลาวคอ เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม ฯลฯ เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอสงขารจงดบ เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบ ฯลฯ” หลกปฏจจสมปบาท แสดงความจรงของธรรมชาตใหเหนวา สงทงหลายมลกษณะเปนอนจจง ทกขง อนตตา ทเรยกวาไตรลกษณ เปนไปตามกระบวนการแหงเหตปจจย ไมมปญหาในเรองทวา สงทงหลายมหรอ


ไมมจรง ยงยนหรอขาดสญ เปนตน แตผไมรความหมายของหลกปฏจจสมปบาท มกเขาใจไตรลกษณผดพลาด โดยเฉพาะหลกอนตตานน มกไดยนไดฟงกนอยางผวเผน แลวตความเอาวา อนตตา หมายถงไมมอะไร กลายเปนนตถกวาท อนเปนมจฉาทฏฐอยางรายแรงไปเสย ผเขาใจหลกปฏจจสมปบาทดแลว ยอมพนจากความเขาใจผดแบบตางๆ ทแตกแขนงออกมาจากทฤษฎทงหลายขางตนนน เชน ความเชอวาสงทงหลายมมลการณหรอเหตตนเคาเดมสด (the First Cause) และความเขาใจวามสงวเศษนอกเหนอธรรมชาต (the Supernatural) เปนตน ดงกลาวมาแลวขางตน ตวอยางพทธพจนเกยวกบเรองน เชน :- ภกษทงหลาย เมอใดอรยสาวกเหนปฏจจสมปบาทน และ ปฏจจสมปบนธรรม (สงทอาศยกนเกดขนตามหลกปฏจจสมปบาท) เหลาน ชดเจนตามทมนเปน ดวยสมมาปญญาแลว เมอนน การทอรยสาวกนนจะแลนเขาหาทสดขางตนวา ‘ในอดต เราไดเคยมหรอไมหนอ? ในอดตเราไดเปนอะไรหนอ? ในอดต เราไดเปนอยางไรหนอ? ในอดต เราเปนอะไรแลวจงไดมาเปนอะไรหนอ?’ หรอจะแลนเขาหาทสดขางปลายวา ‘ในอนาคต เราจกมหรอไมหนอ? ในอนาคต เราจกเปนอะไรหนอ? ในอนาคต เราจกเปนอยางไรหนอ? ในอนาคต เราเปนอะไรแลวจกไดเปนอะไรหนอ?’ หรอแมแตจะเปนผมความสงสยกาลปจจบน เปนภายใน ณ บดนวา ‘เรามอยหรอไมหนอ? เราคออะไรหนอ? เราเปนอยางไรหนอ? สตวนมาจากทไหน แลวจกไป ณ ทไหนอก?’ ดงน ยอมเปน สงทเปนไปไมได เพราะอะไร กเพราะวา อรยสาวกไดเหนปฏจจสมปบาทน และปฏจจสมปบนธรรมเหลาน ชดเจนแลวตามทมนเปนดวยสมมาปญญา โดยนยน ผเหนปฏจจสมปบาท จงไมสงสยในปญหาอภปรชญาตางๆ ทเรยกวา อนตคาหกทฏฐ และจงเปนเหตผลทพระพทธเจาทรงนงเสย ไมตรสตอบปญหาเหลาน ในเมอใครกตามมาทลถาม โดยตรสวา เปน อพยากตปญหา หรอปญหาทไมทรงพยากรณ เพราะเมอเหนปฏจจสมปบาท เขาใจการทสงทงหลายเปนไปตามกระบวนการแหงเหตปจจยแลว ปญหาเหลานยอมกลายเปนเรองเหลวไหลไป ขอยกตวอยางพทธพจนทแสดงเหตผลในการไมตรสตอบปญหาเหลาน เชน :- ถาม: ทานพระโคตมะผเจรญ อะไรเปนเหตเปนปจจยใหพวกปรพาชก ผถอลทธอนทงหลาย เมอถกถามอยางนวา ๑. โลกเทยง (ยงยนนรนดร) หรอ? ๒. โลกไมเทยงหรอ? ๓. โลกมทสดหรอ? ๔. โลกไมมทสดหรอ? ๕. ชวะอนนน สรระกอนนนหรอ? ๖. ชวะกอยาง สรระกอยางหรอ? ๗. สตวหลงจากตายแลว มอยหรอ?


๘. สตวหลงจากตายแลว ไมมหรอ? ๙. สตวหลงจากตายแลว ทงม ทงไมมหรอ? ๑๐. สตวหลงจากตายแลว จะวามอย กไมใช ไมมกไมใชหรอ? จงพยากรณ (ตอบ) วา ‘โลกเทยง’ บาง ‘โลกไมเทยง’ บาง ฯลฯ ‘สตวหลงจากตายแลว จะวามกไมใช ไมมกไมใช’ บาง? (แต) อะไรเปนเหต เปนปจจยใหทานพระโคตมะผเจรญ เมอถกทลถามอยางนน จงไมพยากรณ (ตอบ) วา ‘โลกเทยง’ หรอ ‘โลกไมเทยง’ ฯลฯ ? ตอบ: แนะทานวจฉะ เหลาปรพาชกผถอลทธอน ยอมเขาใจวารปเปนอตตาบาง วาอตตามรปบาง วารปอยในอตตาบาง วาอตตาอยในรปบาง เขาใจวา เวทนา...สญญา...สงขาร...เปนอตตา บาง ฯลฯ เขาใจวา วญญาณเปนอตตาบาง วาอตตามวญญาณบาง วาวญญาณอยในอตตาบาง วาอตตาอยในวญญาณบาง เพราะฉะนน เหลาปรพาชกผถอลทธอนเหลานน เมอถกถามอยางนน จงพยากรณไปวา ‘โลกเทยง’ บาง ฯลฯ สวนพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา ยอมไมเขาใจเอารปเปนอตตา หรอวาอตตามรป หรอวารปอยในอตตา หรอวาอตตาอยในรป ฯลฯ วาวญญาณเปนอตตา หรอวาอตตามวญญาณ หรอวาวญญาณ อยในอตตา หรอวาอตตาอยในวญญาณ เพราะฉะนน พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา เมอถกทลถามอยางน จงไมพยากรณวา ‘โลกเทยง’ หรอวา ‘โลกไมเทยง ฯลฯ’ ทฤษฎหรอลทธทผด ซงขดแยงตอหลกปฏจจสมปบาทน ยงมอกบางขอทเกยวของเปนพเศษในแงของกรรม แตจะงดไวไมพดถง ณ ทนกอน เพราะไดยกเรองกรรมไปอธบายตางหากอกสวนหนงแลว จงจะไดนาไปรวมแสดงไว ณ ทนน หลกธรรมทสบเนองจากปฏจจสมปบาท ความจรง หลกธรรมตางๆ ไมวาจะมชอใดๆ ลวนสมพนธเปนอนหนงอนเดยวกนทงสน เพราะแสดงถงหรอสบเนองมาจากหลกสจธรรมเดยวกน และเปนไปเพอจดหมายเดยวกน แตนามาแสดงในชอตางๆ กน โดยชความจรงเพยงสวนใดสวนหนงคนละสวนกนบาง เปนความจรงอนเดยวกน แตแสดงคนละรปละแนว เพอวตถประสงคคนละอยางบาง ดวยเหตน หลกธรรมบางขอจงเปนเพยงสวนยอยของหลกใหญ บางขอเปนหลกใหญดวยกน ครอบคลมความหมายของกนและกน แตมแนวหรอรปแบบการแสดงและความมงหมายจาเพาะในการแสดงตางกน ปฏจจสมปบาทนน ถอวาเปนหลกใหญทครอบคลมธรรมไดทงหมด เมออธบายปฏจจสมปบาทแลว เหนวาควรกลาวถงหลกธรรมสาคญชออนๆ อนเปนทรจกทวไปไวดวย เพอใหเหนวาสมพนธกนอยางไร และเพอเสรมความเขาใจทงในหลกธรรมเหลานน และในปฏจจสมปบาทเองดวย หลกธรรมทควรกลาวไวในทน ม ๒ อยาง คอ กรรม และอรยสจ ๔ ๑. กรรม


ก. ตวกฎ หรอตวสภาวะ กรรมเปนเพยงสวนหนงในกระบวนการแหงปฏจจสมปบาท ซงเหนไดชดเมอแยกสวนในกระบวนการนนออกเปน วฏฏะ ๓ คอ กเลส กรรม และวบาก หลกปฏจจสมปบาทแสดงถงกระบวนการทากรรมและการใหผลของกรรมทงหมด ตงตนแตกเลสทเปนเหตใหทากรรม จนถงวบากอนเปนผลทจะไดรบ เมอเขาใจปฏจจสมปบาทดแลว กเปนอนเขาใจหลกกรรมชดเจนไปดวย ดงนน วาโดยตวกฎหรอสภาวะ จงไมมความจาเปนอะไรทจะตองชแจงเรองกรรมไวตางหาก ณ ทนอก อยางไรกด มจดหรอแงสาคญบางประการทควรยาไว เพอปองกนความเขาใจผดทรายแรงในเรองกรรม ดงตอไปน :- ๑) กรรมในแงกฎแหงสภาวธรรม กบกรรมในแงจรยธรรมตามหลกพทธพจนวา “เพราะอวชชาเปนปจจย บคคลจงปรงแตงกายสงขาร ...วจสงขาร...มโนสงขาร ขนเองบาง... เนองจากตวการอนบาง... โดยรตวบาง... ไมรตวบาง” และพทธพจนซงปฏเสธทฤษฎทวา สขทกขตนทาเอง ของพวกอตตการวาท และทฤษฎวา สขทกขตวการอนทา ของพวกปรการวาท หลกตามพทธพจนน เปนการยาใหมองเหนกรรมในฐานะกระบวนการแหงเหตปจจย ตนเองกด ผอนกด จะมสวนเกยวของแคไหนเพยงใด ยอมตองพจารณาความเปนเหตปจจยทเกยวของและเปนไปในกระบวนการ มใชพดขาดลงไปงายๆ ในทนท ทกลาวมาน เปนการปองกนความเขาใจผดสดโตง ทมกเกดขนในเรองกรรมวา อะไรๆ เปนเพราะตนเองทาทงสน ทาใหไมคานงถงองคประกอบและสงแวดลอมอนๆ ทเปนปจจยเกยวของ อยางไรกด ตองแยกความเขาใจอกชนหนง ระหวางหลกธรรมในแงตวกฎหรอสภาวะ กบในแงของจรยธรรม ทกลาวมาแลวนน เปนการแสดงในแงตวกฎหรอตวสภาวะ ซงเปนเรองของกระบวนการตามธรรมชาตทครอบคลมเหตปจจยตางๆ ทเขามาเกยวของทงหมด แตในแงของจรยธรรม อนเปนคาสอนใหปฏบต ผทถกตองการใหปฏบต กคอผทถกสอน ในกรณน คาสอนจงมงไปทตวผรบคาสอน เมอพดในแงน คอเจาะจงเอาเฉพาะตวบคคลนนเองเปนหลก ยอมกลาวไดทเดยววา เขาตองเปนผรบผดชอบอยางเตมท ในการกระทาตางๆ ทเขาคดหมายกระทาลงไป และทจะใหผลเกดขนตามทมงหมาย เชน พทธพจนวา “ตนเปนทพงของตน” น เปนการเพงความรบผดชอบของบคคล โดยมองจากตวเองออกไป ในกรณน นอกจากจะมความหมายวาตองชวยเหลอตวเอง ลงมอทาเองแลว ในแงทสมพนธกบการกระทาของผอน ยงหมายกวางไปถงการทความชวยเหลอจากผอนจะเกดขน จะคงมอย และจะสาเรจผล ตอง


อาศยการพงตนของบคคลนนเอง ในการทจะชกจง เราใหเกดการกระทาจากผอน ในการทจะรกษาการกระทาของผอนนนใหคงอยตอไป และในการทจะยอมรบหรอสนองตอการกระทาของผอนนนหรอไมเพยงใดดวย ดงนเปนตน โดยเหตน หลกกรรมในแงตวสภาวะกด ในแงของจรยธรรมกด จงไมขดแยงกน แตสนบสนนซงกนและกน แตตองทาความเขาใจใหถก ๒) ลทธหรอความเหนผด ทตองแยกจากหลกกรรม มลทธมจฉาทฏฐ เกยวกบสขทกขและความเปนไปในชวตของมนษยอย ๓ ลทธ ซงตองระวงไมใหเขาใจสบสนกบหลกกรรม คอ :- ๑. ปพเพกตเหตวาท การถอวาสขทกขทงปวงเปนเพราะกรรมเกา (past-action determinism) เรยกสนๆ วา ปพเพกตวาท ๒. อสสรนมมานเหตวาท การถอวาสขทกขทงปวงเปนเพราะการบนดาลของเทพผเปนใหญ (theistic determinism) เรยกสนๆ วา อศวรกรณวาท หรอ อศวรนรมตวาท ๓. อเหตอปจจยวาท การถอวาสขทกขทงปวง เปนไปสดแตโชคชะตาลอยๆ ไมมเหต ไมมปจจย (indeterminism หรอ accidentalism) เรยกสนๆ วา อเหตวาท ทงนตามพทธพจนวา ภกษทงหลาย ลทธเดยรถย ๓ ลทธเหลาน ถกบณฑตไตถาม ซกไซไลเลยงเขา ยอมอางการถอสบๆ กนมา ดารงอยในอกรยา (การไมกระทา) คอ ๑. สมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มทฏฐอยางนวา สขกด ทกขกด มใชสขมใชทกขกด อยางหนงอยางใดกตาม ทคนเราไดเสวย ทงหมดนน ลวนเปนเพราะกรรมทกระทาไวในปางกอน (ปพเพกตเหต) ๒. สมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มทฏฐอยางนวา สขกด ทกข กด มใชสขมใชทกขกด อยางหนงอยางใดกตาม ทคนเราไดเสวย ทงหมดนน ลวนเปนเพราะการบนดาลของพระผเปนเจา (อสสรนมมานเหต) ๓. สมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มทฏฐอยางนวา สขกด ทกขกด มใชสขมใชทกขกด อยางหนงอยางใดกตาม ทคนเราไดเสวย ทงหมดนน ลวนหาเหตหาปจจยมได (อเหตอปจจย) ภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณ ๓ พวกนน เราเขาไปหา (พวกท ๑) แลวถามวา ‘ทราบวา ทานทงหลายมวาทะ มทฏฐอยางน จรงหรอ?’ ถาสมณพราหมณเหลานน ถกเราถามอยางนแลวรบวาจรง เรากกลาวกะเขาวา ‘ถาเชนนน ทานกจกตองเปนผทาปาณาตบาตเพราะกรรมททาไวปางกอนเปนเหต จะตองเปนผทาอทนนาทานเพราะกรรมททาไวปางกอนเปนเหต จะตองเปนผประพฤตอพรหมจรรย...เปนผกลาวมสาวาท... ฯลฯ เปนผมมจฉาทฏฐ เพราะกรรมททาไวปางกอนเปนเหตนะส’


ภกษทงหลาย กเมอบคคลมายดเอากรรมททาไวในปางกอนเปนสาระ ฉนทะกด ความพยายามกด วา ‘สงนควรทา สงนไมควรทา’ กยอมไมม เมอไมกาหนดถอเอาสงทควรทาและสงทไมควรทา โดยจรงจงมนคงดงน สมณพราหมณพวกน กเทากบอยอยางหลงสต ไรเครองรกษา จะมสมณวาทะทชอบธรรมเฉพาะตนไมได นแล เปนนคหะอนชอบธรรมอยางแรกของเรา ตอสมณพราหมณผมวาทะ มทฏฐอยางน ภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณ ๓ พวกนน เราเขาไปหา (พวกท ๒) กลาวกะเขาวา ‘ทานจกเปนผทาปาณาตบาตกเพราะการบนดาลของพระผเปนเจาเปนเหตจกเปนผทาอทนนาทาน..ประพฤต อพรหมจรรย... .กลาวมสาวาท...ฯลฯ เปนผมมจฉาทฏฐ กเพราะการบนดาลของพระผเปนเจาเปนเหตนะส’ ภกษทงหลาย กเมอบคคลมายดเอาการบนดาลของพระผเปนเจา เปนสาระ ฉนทะกด ความพยายามกด วา ‘สงนควรทา สงนไมควรทา’ กยอมไมม ฯลฯ ภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณ ๓ พวกนน เราเขาไปหา (พวกท ๓) .กลาวกะเขาวา ‘ทานกจกเปนผทาปาณาตบาต โดยไมมเหต ไมมปจจย จกเปนผทาอทนนาทาน... ประพฤตอพรหมจรรย...กลาวมสาวาท...ฯลฯ เปนผมมจฉาทฏฐ โดยไมมเหตไมมปจจยนะส’ ภกษทงหลาย กเมอบคคลมายดเอาความไมมเหตเปนสาระ ฉนทะกด ความพยายามกด วา ‘สงนควรทา สงนไมควรทา’ กยอมไมม ฯลฯ โดยเฉพาะลทธท ๑ คอ ปพเพกตเหตวาท นน เปนลทธของนครนถ ดงพทธพจนวา ภกษทงหลาย สมณพราหมณพวกหนงมวาทะ มทฏฐอยางนวา ‘สขกด ทกขกด อยางหนงอยางใดทบคคลไดเสวย ทงหมดนน เปนเพราะกรรมทตวทาไวในปางกอน โดยนยดงน เพราะกรรมเกาหมดสนไปดวยตบะ ไมทากรรมใหม กจะไมถกบงคบตอไป เพราะไมถกบงคบตอไป กสนกรรม เพราะสนกรรม กสนทกข เพราะสนทกข กสนเวทนา เพราะสนเวทนา กจกเปนอนสลดทกขไดหมดสน ภกษทงหลาย พวกนครนถมวาทะอยางน’ นอกจากน พทธพจนทเคยยกมาอางขางตน ซงยาความอนเดยวกน กมวา ดกรสวกะ เวทนาบางอยางเกดขน มดเปนสมฏฐานกม ฯลฯ เกดจากความแปรปรวนแหงอตกม...เกดจากการบรหารตนไมสมาเสมอกม...เกดจากถกทารายกม...เกดจากผลกรรมกม ฯลฯ สมณพราหมณ เหลาใด มวาทะ มความเหนอยางนวา ‘บคคลไดเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง เปนสขกด ทกขกด ไมสขไมทกขกด เวทนานนเปนเพราะกรรมททาไวปางกอน’ ฯลฯ เรากลาววา เปนความผดของสมณพราหมณเหลานนเอง พทธพจนเหลาน ปองกนความเหนทแลนไปไกลเกนไป จนมองเหนความหมายของกรรมแตในแงกรรมเกา กลายเปนคนนงนอนรอคอยผลกรรมเกา สดแตจะบนดาลใหเปนไป ไมคดแกไขปรบปรงตนเอง กลายเปน ความเหนผดอยางรายแรง ตามนยพทธพจนทกลาวมาแลว นอกจากนน จะเหนไดชดดวยวา ในพทธพจนน พระพทธเจาทรงถอความเพยรพยายามเปนเกณฑตดสนคณคาทางจรยธรรมของหลกกรรมและคาสอนเหลานทงหมด


พทธพจนเหลาน มไดปฏเสธกรรมเกา เพราะกรรมเกากยอมมสวนอยในกระบวนการแหงเหตปจจย และยอมมผลตอปจจบน สมกบชอทวาเปนเหตปจจยดวยเหมอนกน แตมนกเปนเรองของเหตปจจยอยนนเอง ไมใชอานาจนอกเหนอธรรมชาตอะไรทจะไปยดไปหมายมนฝากโชคชะตาไว ผเขาใจปฏจจสมปบาท รกระบวนการแหงเหตปจจยดแลว ยอมไมมปญหาในเรองน เหมอนกบการทใครคนหนงเดนขนตก ๓ ชน ถงชนทสามแลว กแนนอนวา การขนมาถงของเขาตออาศยการกระทาคอการเดนทผานมาแลวนน จะปฏเสธมได และเมอขนมาถงทนนแลว การทเขาจะเหยยดมอไป แตะพนดนขางลางตก หรอจะนงรถเกงวงไปมาบนตกชนสามเลกๆ เหมอนอยางบนถนนหลวง กยอมเปนไปไมได และขอนกเปนเพราะการทเขาขนมาบนตกเหมอนกน ปฏเสธมได หรอเมอเขาขนมาแลว จะเมอยหมดแรง เดนตอขนหรอลงไมไหว นนกตองเกยวกบการทไดเดนขนมาแลวดวยเหมอนกน ปฏเสธไมได การมาถงทนนกด ทาอะไรไดในวสยของทนนกด การทอาจจะตองเขาไปเกยวของกบอะไรตออะไรในทนนอก ในฐานะทขนมาอยกบคนอนๆ ทามกลางสงตางๆ ทมอย ณ ทนนดวยกด ยอมสบเนองมาจากการทไดเดนมาดวยนนแนนอน แตการทเขาจะทาอะไรบาง ทาสงทตองเกยวของทนนแคไหน เพยงไร ตลอดจนวาจะพกเสยกอนแลวเดนตอ หรอเดนกลบลงเสยจากตกนน ยอมเปนเรองทเขาจะคดตกลงทาเอาใหม ทาได และไดผลตามเรองททานนๆ แมวาการเดนมาเดมยงอาจมสวนใหผลตอเขาอย เชน แรงเขาอาจจะนอยไป ทาอะไรใหมไดไมเตมท เพราะเมอยเสยแลว ดงนเปนตน ถงอยางน กเปนเรองของเขาอก ทวาจะคดยอมแพแกความเมอยหรอวาจะคดแกไขอยางไร ทงหมดน กเปนเรองของกระบวนการแหงเหตปจจยทงนน ดงนน จงควรเขาใจเรองกรรมเกาเพยงเทาทมนเปนตามกระบวนการของมน ในทางจรยธรรม ผเขาใจปฏจจสมปบาท ยอมถอเอาประโยชนจากกรรมเกาไดในแง เปนบทเรยน เปนความหนกแนนในเหตผล เปนความเขาใจตนเองและสถานการณ เปนความรพนฐานปจจบนของตน เพอประกอบการวางแผนทากรรมปจจบน และหาทางแกไขปรบปรงตอไป ๓) แงละเอยดออนทตองเขาใจ เกยวกบการใหผลของกรรม มพทธพจนวา ภกษทงหลาย ผใดกลาวอยางนวา ‘บรษนทากรรมไวอยางไรๆ เขายอมไดเสวยกรรมนนอยางนนๆ’ เมอเปนอยางทกลาวน การครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) กมไมได (คอไมมประโยชนอะไร) เปนอนมองไมเหนชองทางทจะทาความสนทกขใหสาเรจไดเลยแตผใดกลาวอยางนวา ‘บรษนทากรรมอนเปนทตงแหงเวทนาอยาง ไรๆ เขายอมไดเสวยวบากของกรรมนนอยางนนๆ’ เมอเปนอยางทกลาวน การครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) จงมได (คอสาเรจประโยชน) เปนอนเหนชองทางทจะทาความสนทกขใหสาเรจได ภกษทงหลาย บคคลบางคน ทากรรมชวเพยงเลกนอย กรรมนน กนาเขาไปนรกได สวนบคคลบางคน ทากรรมชวเลกนอยอยางเดยวกนนนแหละ กรรมนนเขาเสวยผลเสรจไปเสยแตในปจจบน ทงสวนทเลก นอยกไมปรากฏดวย ปรากฏแตทมากๆ เทานน


คนประเภทไหน ทากรรมชวเพยงเลกนอย กรรมนนกนาเขาไปนรกได? คอ บคคลบางคน เปนผไมไดอบรมกาย ไมไดอบรมศล ไมไดอบรมจต ไมไดอบรมปญญา มคณนอย มอตภาพเลก มปรกตอยเปนทกขเพราะวบากเลกๆ นอยๆ บคคลประเภทน ทากรรมชวเพยงเลกนอย กรรมชวนนกนาเขาไปนรกได (เหมอนใสกอนเกลอในขนนานอย) คนประเภทไหน ทากรรมชวเลกนอยอยางเดยวกนนนแหละ กรรมนนเขาเสวยผลเสรจไปเสยแตในปจจบน ทงสวนทเลกนอยกไมปรากฏดวย ปรากฏแตทมากๆ เทานน? คอ บคคลบางคนเปนผไดอบรมกาย อบรมศล อบรมจต อบรมปญญา มคณไมนอย เปนมหาตมะ มธรรมเครองอยหาประมาณมได บคคลประเภทน ทากรรมชวเชนเดยวกนนนแหละ กรรมชวนนเขาเสวยผลเสรจไปเสยแตในปจจบน ทงสวนทเลกนอยกไมปรากฏดวย ปรากฏแตทมากๆ เทานน (เหมอนใสกอนเกลอในแมนา) ดกรนายคามณ ศาสดาบางทาน มวาทะ มทฏฐอยางนวา ผทฆาสตว ตองไปอบายตกนรกทงหมด ผทลกทรพย ตองไปอบายตกนรกทงหมด ผประพฤตกาเมสมจฉาจาร ตองไปอบายตกนรกทงหมด ผทพดเทจ ตองไปอบายตกนรกทงหมด สาวกทเลอมใสในศาสดานนคดวา ‘ศาสดาของเรามวาทะ มทฏฐวา ผทฆาสตว ตองไปอบายตกนรกทงหมด’ เขาจงไดทฏฐขนมาวา ‘สตวทเราฆาไปแลวกม เรากตองไปอบายตกนรกดวย’ เขาไมละวาจานน ไม สละทฏฐนนเสย กยอมอยในนรกเหมอนถกจบมาใสไว...สวนตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา เสดจอบตในโลก...พระองคทรงตาหนตเตยนปาณาตบาต...อทนนาทาน...กาเมสมจฉาจาร...มสาวาท โดยอเนกปรยาย และตรสวา “ทานทงหลายจงงดเวนเสยเถด จากปาณาตบาต...อทนนาทาน...กาเมสมจฉาจาร...มสาวาท” สาวกมความเลอมใสในพระศาสดานน ยอมพจารณาเหนดงนวา “พระผมพระภาคทรงตาหนตเตยนปาณาตบาต ฯลฯ โดยอเนกปรยาย และตรสวา ‘ทานทงหลายจงงดเวนเสยเถด จากปาณาตบาต ฯลฯ’ กสตวทเราฆาเสยแลวมมากถงขนาดนนๆ การทเราฆาสตวไปเสยมากๆ ถงขนาดนนๆ ไมด ไมงามเลย เราจะกลายเปนผเดอดรอนใจในเพราะการกระทานนเปนปจจยแท และเรากจกไมชอวาไมไดกระทากรรมชว” เขาพจารณาเหนดงนแลว จงละปาณาตบาตนนเสย และเปนผงดเวนจากปาณาตบาตตอไปดวย เปนอนวาเขาละกรรมชวนนไดดวยการกระทาอยางน... เขาละปาณาตบาต งดเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ ละมสาวาท... ปสณาวาจา...ผรสวาจา...สมผปปลาปะ...อภชฌา...พยาบาท...มจฉาทฏฐ แลว เปนผมสมมาทฏฐ เขาผเปนอรยสาวก มใจปราศจากอภชฌา (ความละโมบ) ปราศจากพยาบาท (ความคดเบยดเบยน) ไมลมหลง มสมปชญญะ มสตมน อยดวยใจทประกอบดวยเมตตาปกแผไปทศ ๑...ทศ ๒...ทศ ๓...ทศ ๔ ครบถวน ทง สง ตา กวางขวาง ทวทงโลก ทว สตวทกเหลา ในททกสถาน ดวยใจประกอบดวยเมตตา อนไพบลย ยงใหญ ไมมประมาณ ไรเวร ไรพยาบาท ฯลฯ เมอเจรญเมตตาเจโตวมตต ทาใหมากอยางน กรรมใดททาไวพอประมาณ กรรมนนจกไมเหลอ จะไม คงอยในเมตตาเจโตวมตตนน...


พทธพจนในขอ ๓) น นามาแสดงไวเพอประกอบการพจารณาในเรองการใหผลของกรรม ใหมการศกษาโดยละเอยด เปนการปองกนไมใหลงความเหนตดสนความหมายและเนอหาของหลกกรรมงายเกนไป แตกยงเปนเพยงตวอยางสวนหนงเทานน ไมสามารถนามารวมไวไดทงหมด เพราะจะกนเนอทมากเกนไป ข. คณคาทางจรยธรรม กลาวโดยสรป คณคาทตองการในทางจรยธรรมของหลกกรรม มดงน: ๑) ใหเปนผหนกแนนในเหตผล และมองเหนการกระทาและผลการ กระทาตามแนวทางของเหตปจจย ไมเชอสงงมงาย ตนขาว เชน เรองแมนาศกดสทธ เปนตน ๒) ใหเหนวา ผลสาเรจทตนตองการ จดหมายทปรารถนา จะเขาถง หรอสาเรจไดดวยการลงมอทา -จงตองพงตนเอง และทาความเพยรพยายาม -ไมมวคอยโชคชะตา ไมหวงผลดลบนดาลหรอรอผลการเซนสรวงออนวอน ๓) ใหมความรบผดชอบตอตนเอง ทจะงดเวนจากกรรมชว และรบผด ชอบตอผอน ดวยการชวยเหลอเกอกลทาความดตอเขา ๔) ใหถอวาบคคลมสทธและหนาทโดยธรรมชาต ทจะทาการตางๆ เพอแกไขปรบปรงสรางเสรมตนเองใหดขนไป โดยเทาเทยมกน สามารถทาตนใหเลวลงหรอใหดขน ใหประเสรฐจนถงยงกวา เทวดาและพรหม ไดทกๆ คน ๕) ใหถอวาคณธรรม ความสามารถ ความดความชวททา ความ ประพฤตปฏบต เปนเครองวดความทรามหรอประเสรฐของมนษย ไมใหมการแบงแยกโดยชาตชนวรรณะ ๖) ในแงกรรมเกา ใหถอเปนบทเรยน และใหรจกพจารณาเขาใจตน เองตามเหตผล ไมคอยเพงโทษแตผอน มองเหนพนฐานทนเดม ของตนทมอยในปจจบน เพอรจกทจะแกไขปรบปรง และวางแผน สรางเสรมความเจรญกาวหนาตอไปไดถกตอง ๗) ใหความหวงในอนาคตสาหรบสามญชนทวไป คณคาทกลาวนน พงพจารณาตามพทธพจน ดงตอไปน ก) ความหมายทวไป เชน :-


ภกษทงหลาย เจตนา (นนเอง) เราเรยกวากรรม บคคลจงใจแลว จงกระทากรรมดวยกาย ดวยวาจา ดวยใจ สตวทงหลาย มกรรมเปนของตน เปนทายาทแหงกรรม มกรรม เปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนทพงอาศย กรรมยอมจาแนกสตวใหทรามและประณต บคคลหวานพชเชนใด ยอมไดรบผลเชนนน ผทาด ยอมไดด ผทาชว ยอมไดชว บคคลทากรรมใดแลว ยอมเดอดรอนในภายหลง กรรมนนทาแลวไมด บคคลมหนาชมดวยนาตา รองไหอย ยอมเสพผลของกรรมใด กรรมนนทาแลวไมด บคคลทากรรมใดแลว ยอมไมเดอดรอนในภายหลง กรรมนนแล ทาแลวเปนด คนพาลมปญญาทราม ยอมทากบตนเองเหมอนเปนศตร ยอมทากรรมชวอนใหผลเผดรอน บคคลทากรรมใดแลว ยอมเดอดรอนภายหลง มหนานองดวยนาตา รองไหอย เสวยผลแหงกรรมใด กรรมนนทาแลว ไมดเลย บคคลทากรรมใดแลว ไมเดอดรอนในภายหลง เสวยผลแหงกรรมใด ดวยหวใจแชมชนเบกบาน กรรมนนทาแลวเปนการด บคคลรกรรมใดวา เปนประโยชนเกอกลแกตน ควรรบลงมอกระทากรรมนนทเดยว ข) ความเปนคนมเหตผล ไมเชอถองมงาย เชน :- คนพาลมกรรมดา ถงจะแลนไปยง (แมนาศกดสทธตางๆ คอ) แมนาพาหกา ทานาอธกกกะ ทานาคยา แมนาสนทรกา แมนาสรสวด แมนา ปยาคะ และแมนาพาหมด เปนนตย กบรสทธไมได แมนาสนทรกา ทานา ปยาคะ หรอแมนาพาหกา จกทาอะไรได จะชาระนรชนผมเวร ผทากรรมอนหยาบชา ผมกรรมชวนน ใหบรสทธไมไดเลย (แต) ผคคณฤกษ (ฤกษดเยยม) ยอมสาเรจทกเมอ แกบคคลผบรสทธ อโบสถกสาเรจทกเมอแกผบรสทธ วตรของบคคลผหมดจดแลว มการงานสะอาด ยอมสาเรจผลทกเมอ ดกรพราหมณ ทานจงอาบตนในหลกธรรมนเถด จงสรางความเกษมแกสตวทงปวงเถด ถาทานไมกลาวเทจ ไมเบยดเบยนสตว ไมทาอทนนาทาน เปนผมศรทธา หาความตระหนมไดไซร ทานจะตองไปทานาคยาทาไม แมนาดมของทานกเปนแมนาคยาแลว ถาแมนบคคลจะพนจากบาปกรรมได เพราะการอาบนา (ชาระบาป) กบ เตา นาค จระเข และสตวเหลาอนทเทยวไปในแมนา กจะพากนไปสสวรรคแนนอน...ถาแมนาเหลานพงนาบาปททานทาไวแลวในกาลกอนไป ไดไซร แมนาเหลานกพงนาบญของทานไปไดดวย ความสะอาดจะมเพราะนา(ศกดสทธ) ทคนจานวนมากพากนไปอาบ กหาไม ผใดมสจจะ มธรรม ผนนจงจะเปนผสะอาด เปนพราหมณ ผใดไมถอมงคลตนขาว ไมถออกกาบาต ไมถอความฝน ไมถอลกษณะดหรอชว ผนนชอวาลวงพนโทษแหงการถอมงคลตนขาว ขามพนกเลสเทยมแอกทผกสตวไวในภพไปเสยได ยอมไมกลบมาเกดอกประโยชนไดลวงเลยคนเขลาผมวคานวณนบฤกษอย ประโยชนเปนตวฤกษของประโยชน ดวงดาวจกทาอะไรได


บคคลประพฤตชอบเวลาใด เวลานน ไดชอวา เปนฤกษด มงคลด เปนเชาด อรณด เปนขณะด ยามด และเปนอนไดทาบชาดแลวในทานผประพฤตพรหมจรรยทงหลาย แมกายกรรมของเขา กเปนสทธโชค วจกรรม กเปนสทธโชค มโนกรรม กเปนสทธโชค ประณธานของเขา กเปนสทธโชค ครนกระทากรรมทงหลายทเปนสทธโชคแลว เขายอมไดประสบแตผลทมงหมายอนเปนสทธโชค ค) การลงมอทา ไมรอคอยความหวงจากการออนวอนปรารถนา เชน :- ไมควรหวนละหอยถงสงทลวงแลว ไมพงเพอฝนถงสงทอยภายหนา สงใดเปนอดต สงนนกผานไปแลว สงใดเปนอนาคต สงนนกยงไมมาถง สวนผใดเหนประจกษชดสงทเปนปจจบน อนเปนของแนนอนไมคลอน แคลน ขอใหผนนครนเขาใจชดแลว พงเรงขวนขวายปฏบตใหลลวงไป ในทนนๆ เรงทาความเพยรเสยแตวนน ใครเลาพงรวาจะตายในวนพรง เพราะวา สาหรบพระยามจจราช เจาทพใหญนน เราทงหลายไมมทางผดเพยนเลย ผทดารงชวตอยอยางน มความเพยร ไมเกยจคราน ทงกลางวนและกลางคน ผนนแท พระสนตมนตรสวา เปนผมแตละราตรนาโชค (ภทเทกรตต) ดกรคฤหบด ธรรม ๕ ประการน เปนสงทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เปนของไดยากในโลก คอ อาย...วรรณะ...สข...ยศ...สวรรค ธรรม ๕ ประการน...เราไมกลาววาจะพงไดมาเพราะการออนวอน หรอเพราะ ความปรารถนา ถาการไดธรรมทง ๕ น จะมไดเพราะการออนวอน หรอเพราะความปรารถนาแลวไซร ใครในโลกน จะพงเสอมจากอะไร ดกรคฤหบด อรยสาวกผปรารถนาอาย (ยน) ไมพงออนวอนหรอมวเพลดเพลนกบอาย เพราะการอยากไดอายนนเลย อรยสาวกผปรารถนาอาย พงปฏบตขอปฏบตทจะเปนไปเพออาย เพราะขอปฏบตอนเปนไปเพออายทปฏบตแลวนนแหละ จงจะเปนไปเพอการไดอาย อรยสาวกนนยอมเปนผไดอาย ไมวาจะเปนของทพย หรอของมนษย... ผปรารถนาวรรณะ...สข...ยศ...สวรรค กพงปฏบตขอปฏบตทจะเปนไปเพอวรรณะ...สข...ยศ...สวรรค... ภกษทงหลาย ภกษไมหมนประกอบความเพยรในการฝกอบรมจต ถงจะมความปรารถนาวา “ขอใหจตของเราหลดพนจากอาสวะเถด” ดงน จตของเธอจะหลดพนไปจากอาสวะไดกหาไม... เหมอนไขไก ๘ ฟองกตาม ๑๐ ฟองกตาม ๑๒ ฟองกตาม ทแมไกไมนอนทบ ไมกก ไมฟก ถงแมแมไกจะมความปรารถนาวา “ขอใหลกของเราใชปลายเลบหรอจะงอยปาก ทาลายเปลอกไขออกมาโดยสวสดเถด” ดงน ลกไกจะใชปลายเลบ หรอจะงอยปาก ทาลายเปลอกไขออกมาได กหาไม ง) การไมถอชาตชนวรรณะ ถอความประพฤตเปนประมาณ เชน :-


ดกรวาเสฏฐะ ทานจงรอยางนวา ในหมมนษย ผใดอาศยโครกขกรรมเลยงชพ ผนนเปนชาวนา มใชพราหมณ ผใดเลยงชพดวยศลปะตางๆ ผนนเปนศลปน มใชพราหมณ ผใดอาศยการคาขายเลยงชพ ผนนเปนพอคา มใชพราหมณ ผใดเลยงชพดวยการรบใชผอน ผนนเปนคนรบใช มใชพราหมณ ผใดอาศยการลกทรพยเลยงชพ ผนนเปนโจร มใชพราหมณ ฯลฯ ผใดปกครองบานเมอง ผนนเปนราชา มใชพราหมณ เรามไดเรยกคนเปนพราหมณ(แค)ตามกาเนดจากครรภมารดา ผนนยงมกเลส เขาเปนเพยงโภวาท (คอพราหมณตามธรรมเนยม ททกทายคนอนวา “โภ”) เทานน เราเรยกคนทไมมกเลส ไมมความยดมนตางหาก วาเปนพราหมณ อนนามและโคตรทกาหนดตงกนไวน เปนแตสกวาโวหารในโลก เพราะเกดมขนมาตามคาเรยกขานทกาหนดตงกนไวในคราวนนๆ ตามทฏฐอนนอนเนองอยในหทยสนกาลนาน ของสตวทงหลายผไมร สตวทงหลาย ผไมร กพรากลาววาคนเปนพราหมณเพราะชาตกาเนด แตบคคลจะเปนพราหมณเพราะชาตกาเนด กหาไม จะมใชพราหมณเพราะชาตกาเนด กหาไม จะชอวาเปนพราหมณกเพราะกรรม (อาชพการงานททา-ความประพฤต-การทคดพดและทา ) ไมใชพราหมณก เพราะกรรม เปนชาวนากเพราะกรรม เปนศลปนกเพราะกรรม เปนพอคากเพราะกรรม เปนคนรบใชกเพราะกรรม เปนโจรกเพราะกรรม ฯลฯ เปนราชากเพราะกรรมบณฑตทงหลาย ผเหนปฏจจสมปบาท ฉลาดในกรรมและวบากยอมเหนกรรมนนแจงชดตามเปนจรงวา โลกยอมเปนไปตามกรรม หมสตวยอมเปนไปเพราะกรรม สตวทงหลายถกผกยดไวดวยกรรม เหมอนลมสลกของรถทกาลงแลนไป ฉะนน ดกรพราหมณ เราจะเรยกคนวาประเสรฐ เพราะความเปนผเกดในตระกลสงกหาไม เราจะเรยกคนวาตาทรามเพราะความเปนผเกดในตระกลสงกหาไม เราจะเรยกคนวาประเสรฐเพราะความเปนผมวรรณะใหญโตกหาไม เราจะเรยกคนวาตาทรามเพราะความเปนผมวรรณะใหญโตกหาไม เราจะเรยกคนวาประเสรฐเพราะความเปนผมโภคะมากกหามได เราจะเรยกคนวาตาทรามเพราะความเปนผมโภคะมากกหามได แทจรง บคคลบางคน แมเกดในตระกลสง กยงเปนผชอบเขนฆาสงหาร ลกทรพย ประพฤตผดในกาม พดเทจ พดสอเสยด พดคาหยาบ พดคาเพอเจอ เปนคนละโมบ คดเบยดเบยน เปนมจฉาทฏฐ บคคลไมเปนคนถอยเพราะชาตกาเนด ไมเปนพราหมณเพราะชาตกาเนด แตเปนคนถอยเพราะกรรม (คอการกระทา ความประพฤต) เปนพราหมณเพราะกรรม วรรณะ ๔ เหลาน คอ กษตรย พราหมณ แพศย ศทร ออกบวชในธรรมวนยทตถาคตประกาศแลว ยอมละนามและโคตรเดมเสย นบวาเปนสมณศากยบตรทงสน บรรดาวรรณะทงสน ผใดเปนภกษ สนกเลสาสวะแลว อยจบพรหมจรรยแลว ทากจทตองทาสาเรจแลว ปลงภาระลงไดแลว บรรลประโยชนตนแลว หมดเครองผกมดไวในภพแลว หลดพนแลวเพราะรชอบ ผนนแลเรยกไดวา เปนผเลศกวาวรรณะทงหมดนน จ) การพงตนเอง เชน :- การเพยรพยายามเปนหนาทททานทงหลายตองทาเอง ตถาคตเปนแตผบอกทาง


ตนนนแล เปนทพงของตน จรงแทแลว ใครอนจะเปนทพงได ดวยตนทฝกไวดแลวนนแหละ บคคลจะไดทพงซงหาไดยาก ความบรสทธ ไมบรสทธ เปนของเฉพาะตน คนอนทาคนอนใหบรสทธไมได ภกษทงหลาย พวกเธอจงมตนเปนทพงเถด อยามสงอนเปนทพงเลย จงมธรรมเปนทพงเถด อยามสงอนเปนทพงเลย ฉ) ขอเตอนใจเพออนาคต หญง ชาย คฤหสถ บรรพชต ควรพจารณาเนองๆ วา เรามกรรมเปนของตน เปนผรบผลของกรรม มกรรมเปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนทอาศย เราทากรรมใดไว ดกตาม ชวกตาม เราจกเปน ทายาทของกรรมนน ถาทานกลวทกข กอยาทากรรมชวทงในทลบและทแจง ถาทานจกทา หรอทาอย ซงกรรมชว ถงแมจะเหาะหนไป กจะไมพนจากความทกขไปไดเลย ธญชาต ทรพยสน เงนทอง หรอสงของทหวงแหนอยางใดอยางหนงทมอย ทาส กรรมกร คนงาน คนอาศย ลวนพาเอาไปไมไดทงสนจะตองถกละทงไวทงหมด แตบคคลทากรรมใด ดวยกาย ดวยวาจา หรอดวยใจ กรรมนนแหละเปนของของเขา และเขาจะพาเอากรรมนนไป อนง กรรมนนยอมตดตามเขาไป เหมอนเงาตดตามตน ฉะนนฉะนน บคคลควรทาความด สงสมสงทจะเปนประโยชนภายหนา ความดทงหลายยอมเปนทพงของสตวในปรโลก ๒. อรยสจ ก. ความเขาใจเบองตน อรยสจ เปนหลกธรรมทสาคญและรจกกนมากทสดอกขอหนง อรยสจไมใชเปนหลกสวนยอยของปฏจจสมปบาท แตเปนทงหมดของ ปฏจจสมปบาท พดงายๆ วา มความหมายครอบคลมปฏจจสมปบาททงหมด ๑) ตรสรอรยสจ=ตรสรปฏจจสมปบาทและนพพาน เมอมผถามวา “พระพทธเจาตรสรอะไร?” จะตอบวา ตรสรอรยสจ ๔ หรอ ตอบวา ตรสรปฏจจสมปบาท กได คาตอบทวาน จะไมพจารณาโดยเนอหาของหลกธรรมเลย ยกแตคมภรมาอางกได คมภรวนยปฎก เลาเหตการณเกยวกบการตรสรของพระพทธเจา เรมตนเมอตรสรใหมๆ กาลงทรงเสวยวมตตสข และพจารณาทบทวน ปฏจจสมปบาท ทงโดยอนโลม(กระบวนการเกดทกข)และโดยปฏโลม (กระบวนการดบทกข) ตลอดเวลา ๑ สปดาห ครนสนระยะเสวยวมตตสข ๗ สปดาหแลว เมอปรารภการทจะทรงประกาศธรรมแกผอนตอไป ทรง พระดารวา :-


ธรรมทเราไดบรรลแลวน เปนของลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก ฯลฯ สาหรบหมประชาผเรงรมยรนระเรงอยในอาลย ฐานะนยอมเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ หลกอทปปจจยตา ปฏจจสมปบาท; แมฐานะนก เหนไดยากนก กลาวคอ...นพพาน สวนในพระสตร เมอปรากฏขอความเกยวกบพทธประวตตอนน กเลาความแนวเดยวกน เรมแตพทธดารทเปนเหตใหเสดจออกผนวช การเสดจออกผนวช การทรงศกษาในสานกอาฬารดาบส และอททกดาบส การบาเพญและการละเลกทกรกรยา การทรงกลบเสวยพระกระยาหาร แลวบรรลฌาน และตรสรวชชา ๓ ในตอนตรสรมขอความทตรสเลาวา ครนเราบรโภคอาหาร มกาลงขนแลว สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลาย บรรลปฐมฌาน...ทตยฌาน…ตตยฌาน...จตตถฌาน ไมมทกข ไมมสข...มอเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธอย เรานน เมอจตเปนสมาธ บรสทธ ผองแผว ไมมกเลส ปราศจากสงมวหมอง นมนวล ควรแกการงาน ตงมน ไมหวนไหวอยางน ไดนอมจตไปเพอปพเพนวาสานสสตญาณ กระลกชาตกอนไดเปนอนมาก (วชชา ท ๑) ...ไดนอมจตไปเพอจตปปาตญาณ กมองเหนหมสตวทจตอบตอย (วชชาท ๒) ...ไดนอมจตไปเพออาสวกขยญาณ กรชดตามเปนจรงวา ‘นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา เหลานอาสวะ นอาสวสมทย นอาสวนโรธ นอาสวนโรธคามนปฏปทา’ เมอเรารเหนอยางน จตไดหลดพนแลวจาก กามาสวะ ภวาสวะ และอวชชาสวะ (วชชาท ๓)... ตอจากน กมคาบรรยายพทธดารในการทจะทรงประกาศธรรม ซงมขอความอยางเดยวกบในวนยปฎก ทยกมาอางไวแลวขางตนนน จะเหนวา วนยปฎก เลาเหตการณหลงตรสรใหมๆ ระยะเสวยวมตตสข (ซงอรรถกถาวา ๗ สปดาห) เรมแตพจารณาทบทวนปฏจจสมปบาท จนถงทรงพระดารทจะไมประกาศธรรม เพราะความยากของปฏจจสมปบาทและนพพาน ทไดตรสร สวน พระสตร เลาเหตการณกอนตรสรเปนลาดบมา จนถงตรสรวชชา ๓ แลวขามระยะเสวยวมตตสขทงหมดไป มาลงทพทธดารจะไมประกาศธรรม เพราะความยากของปฏจจสมปบาท และนพพาน เชนเดยวกน ผถอเอาความในวนยปฎกตอนทรงพจารณาทบทวนปฏจจสมปบาท และพทธดารปรารภการประกาศธรรม ทงในวนยปฎก และในพระสตร ยอมกลาวไดวาพระพทธเจา ตรสรปฏจจสมปบาท (กบทงนพพาน) สวนผพจารณาความในพระสตร เฉพาะเหตการณตอนตรสรวชชา ๓ และจบเฉพาะวชชาท ๓ ซงเปนตวการตรสรแทๆ (วชชา ๒ อยางแรกยงนบไมไดวาเปนการตรสร และไมจาเปนสาหรบนพพาน) กไดความหมายวา ตรสรอรยสจ ๔ จงหลดพนจากอาสวะ อยางไรกด คาตอบทงสองนน แมจะถกตองทงค แตกมความหมายบางอยางทเปนพเศษกวากน และขอบเขตบางแงทกวางขวางกวากน ซงควรทาความเขาใจ เพอมองเหนเหตผลในการแยกแสดงเปนคนละหลก ๒) เรยนอรยสจ ตองรหนาทตออรยสจ


ความหมายทตรงกนของหลกใหญทงสองน มองเหนไดงาย เพอความรวบรด ขอใหดหลกอรยสจ พรอมทงความหมายตามแบบ และหนาทของคนตออรยสจขอนนๆ ๑. ทกข ไดแก ชาต ชรามรณะ การประจวบกบสงอนไมเปนทรก การพลดพรากจากของรก ความปรารถนาไมสมหวง โดยยอวา อปาทานขนธ ๕ (ขนธ ๕ ทยดไวดวยอปาทาน) เปนทกข พดอกนยหนง คอ ชวตและทกสงทเกยวของ ซงอยภายใตกฎธรรมชาต ทจะตองผนแปรไปตามเหตปจจย จงแฝงไวดวยความกดดน บบคน ขดแยง ขดของ มความบกพรอง ไมสมบรณในตว พรอมทจะทาใหเกดทกขเปนปญหาขนมา เมอใดเมอหนง ในรปใดรปหนง แกผทยดมนไวดวยอปาทานหนาทตอทกข คอ การกาหนดร เขาใจมน รเทาทนความเปนจรง (เรยกวา ปรญญา) ๒. ทกขสมทย เรยกสนๆ วา สมทย (เหตเกดแหงทกข) ไดแก ตณหา คอความรานรนทะยานอยาก ททาใหเกดภพใหม ประกอบดวยความเพลดเพลนและความตดใจ คอยใฝหาความยนดใหมๆ เรอยๆ ไป ม ๓ คอ กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา พดอกนยหนง คอ ความอยากทยดถอตวตนเปนทตง โดยอาการซงมเรา ทจะได จะเปน จะไมเปนอยางนนอยางน ทาใหชวตถกบบคนดวยความรสกกระวนกระวาย ความหวาดกงวล ความตดของในรปใดรปหนงอยตลอดเวลา ไมโปรงโลงเปนอสระ หนาทตอสมทย คอ ละเสย ทาใหหมดไป เรยกวา ปหานะ ๓. ทกขนโรธ เรยกสนวา นโรธ (ความดบทกข) ไดแกการทตณหาดบไปไมเหลอ ดวยการคลายออก สละเสยได สลดออก พนไปได ไมพวพน พดอกนยหนง คอ ภาวะแหงนพพาน ทไมมความทกข เปนสขโดยไมขนตอตณหา ไมถกบบคนดวยความรสกกระวนกระวาย หวาดกงวล เปนตน มชวตทเปนอยดวยปญญา ซงบรสทธ เปนอสระ สงบ ปลอดโปรง ผองใส เบกบาน หนาทตอนโรธ คอ ทาใหแจง ทาใหสาเรจ ทาใหเกดมเปนจรงขนมา หรอ บรรลถง เรยกวา สจฉกรยา ๔. ทกขนโรธคามนปฏปทา (ปฏปทาทนาไปสความดบแหงทกข) เรยกสนๆ วา มรรค ไดแกทางประเสรฐมองคประกอบ ๘ คอ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ หนาทตอมรรค คอ เจรญ ฝก หรอปฏบต เรยกวา ภาวนา ๓) อรยสจ กบ ปฏจจสมปบาท ครอบคลมกนอยางไร ขอใหเทยบหลก อรยสจนน กบหลก ปฏจจสมปบาท ดงน ๑. สมทยวาร: อวชชาเกด?สงขารเกด? ฯลฯ ชาตเกด?ชรามรณะ+โสกะ ฯลฯ อปายาส เกด ๒. นโรธวาร: อวชชาดบ ? สงขารดบ? ฯลฯ ชาตดบ?ชรามรณะ+โสกะ ฯลฯ อปายาส ดบ ขอ ๑. คอ ปฏจจสมปบาท สมทยวาร หรอแบบอนโลม แสดงกระบวนการเกดทกข เทากบรวมอรยสจขอ ๑ (ทกข) และ ๒ (สมทย) ไวในขอเดยวกน แตในอรยสจ แยกเปน ๒ ขอ เพราะแยกเอาทอนทาย (ชาต ชรามรณะ


โสกะ ฯลฯ) ทเปนผลปรากฏ ออกไปตงตางหากเปนอรยสจขอแรก ในฐานะเปนปญหาทประสบ ซงจะตองแกไข แลวจงยอนกลบมายกทอนทเปนกระบวนการทงหมด ตงเปนขอท ๒ ในฐานะเปนการสบสาวหาตนเหตของปญหา ขอ ๒. คอ ปฏจจสมปบาท นโรธวาร หรอแบบปฏโลม แสดงกระบวนการดบทกข เทากบอรยสจ ขอ ๓ (นโรธ) แสดงใหเหนวา เมอแกปญหาถกตองตรงสาเหตแลว ปญหานนจะดบไปไดอยางไรตามแนวทางของเหตปจจย แมวาโดยตรง ปฏจจสมปบาทนยน จะตรงกบอรยสจขอท ๓ แตกถอวากนความรวมถงอรยสจขอ ๔ ไดดวย เพราะกระบวนการดบสลายของปญหา ยอมบงชเปนนย ใหเหนแนวทางดาเนนการ หรอวธการทวไปทจะ ตองลงมอปฏบตในการจดการแกปญหานนไปดวยในตว กลาวคอ ชใหเหนวาจะตองทาอะไรบาง ณ จดใดๆ แมจะยงไมลงไปสรายละเอยดของวธปฏบต เมอสรปอรยสจใหเหลอนอยลงอก กได ๒ ขอ คอ ฝายมทกข (ขอ ๑ และ ๒) กบฝายหมดทกข (ขอ ๓ และ ๔) ปฏจจสมปบาท ๒ นยนน ในทบางแหงถอเปนคาจากดความของ อรยสจขอท ๒ และ ๓ ตามลาดบ คอ แบบสมทยวาร ถอเปนคาจากดความของอรยสจ ขอท ๒ (สมทย) และแบบนโรธวาร เปนคาจากดความ ของอรยสจขอท ๓ (นโรธ) พงสงเกตวา ในคาจากดความของอรยสจโดยทวไป ขอ ๒ แสดงเฉพาะตณหาอยางเดยววาเปนสมทย และขอ ๓ แสดงการดบตณหาวาเปนนโรธ ทงนเพราะตณหาเปนกเลสตวเดน เปนตวแสดงทปรากฏชด พดงายๆ วาเปนตวแสดงหนาโรง หรอเปนขนออกโรงแสดงบทบาท เมอพดแบบรวบรด กจบเอาแคตวการทออกโรงแสดงแคน อยางไรกด กระบวนการทพรอมทงโรง รวมถงหลงฉากหรอหลงเวทดวย ยอมเปนไปตามกระบวนการปฏจจสมปบาท ซงแสดงสมทยตงแตจดเรม ทอวชชา สวนแงทปฏจจสมปบาท กบ อรยสจ พเศษหรอแปลกจากกน พอสรปไดดงน ๑. หลกธรรมทงสอง เปนการแสดงความจรงในรปแบบทตางกน ดวยวตถประสงคคนละอยางปฏจจสมปบาทแสดงความจรงตามกระบวนการของมนเอง ตามทเปนไปโดยธรรมชาตลวนๆ สวน อรยสจเปนหลกความจรงในรปแบบทเสนอตวตอปญญามนษย ในการทจะสบสวนคนควาและทาใหเกดผลในทางปฏบต โดยนยน อรยสจ จงเปนหลกธรรมทแสดงโดยสอดคลองกบประวตการแสวงหาสจธรรมของพระพทธเจา เรมแตการเผชญความทกขทปรากฏเปนปญหา แลวสบสวนหาสาเหต พบวามทางแก ไมหมดหวง จงกาหนดรายละเอยดหรอจดทตองแกไขและกาหนดเปาหมายใหชด แลวดาเนนการแกไขตามวธการจนบรรลเปาหมายทตองการนน และ โดยนยเดยวกนน อรยสจจงเปนหลกธรรมทยกขนมาใชในการสงสอน เพอใหผรบคาสอนทาความเขาใจอยางเปนระเบยบ มงใหเกดผลสาเรจทงการสงสอนของผสอน และการประพฤตปฏบตของผรบคาสอน


สวน ปฏจจสมปบาท เปนตวกระบวนธรรมแกนกลางของอรยสจ และเปนเนอหาของสภาวธรรม ทจะตองศกษาเมอตองการเขาใจอรยสจใหชดเจนถงทสด จงเปนหลกธรรมทพระพทธเจาทรงพจารณาทบทวนหลงตรสรใหมๆ ๒. ขอทแปลกหรอพเศษกวากนอยางสาคญ อยทปฏจจสมปบาท ฝายนโรธวาร ซงตรงกบอรยสจขอท ๓ และ ๔ (นโรธ และ มรรค) กลาวคอ ก) เมอเทยบกบอรยสจขอ ๓ (นโรธ) จะเหนวา ปฏจจสมปบาทนโรธวาร (ปฏโลมนย) กลาวถงนโรธดวยกจรง แตมงแสดงเพยงกระบวนการเขาถงนโรธ ไมไดมงแสดงสภาวะของตวนโรธ หรอนพพานเอง ดวยเหตนในพทธดารเมอจะทรงประกาศธรรมจงแยกธรรม ททรงพจารณาเปน ๒ ตอน คอตอนแรกกลาวถงปฏจจสมปบาทอยางขางตน ตอจากนน มพทธดารตอไปอกวา “แมฐานะอนน กเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ ความสงบแหงสงขารทงปวง ความสลดอปธทงปวง ความสน ตณหา วราคะ นโรธ นพพาน” นแสดงวาทรงประสงคตรสแยกธรรมทตรสรเปน ๒ อยาง คอ ปฏจจสมปบาท กบ นโรธ (นพพาน) สวนอรยสจขอ ๓ คอ นโรธ มงแสดงตวสภาวะของนโรธ คอนพพานเปนสาคญ โดยมความหมายเลงไปถงกระบวนการเขาถงนโรธแฝงอยดวย ข) แมวา ปฏจจสมปบาท ฝายนโรธวาร จะกนความรวมถงอรยสจขอ ๔ คอ มรรค ดวย แตกยงไมใหผลในทางปฏบตชดเจน เพราะปฏจจสมปบาทแสดงแตตวกระบวนการลวนๆ ตามทเปนไปโดยธรรมชาตเทานน มไดแจกแจงออกไปใหชดเจนวา สงทจะตองทามรายละเอยดอะไรบาง จะตองทาอยางไร มลาดบขนการปฏบตอยางไร โดยเฉพาะกลวธตางๆ ในการกระทา คอ ไมไดจดวางระบบวธการไวโดยเฉพาะเพอการปฏบตอยางไดผล เหมอนแพทยรกระบวนวธแกไขโรค แตไมไดสงยาและวธปฏบตในการรกษาไวให สวนในอรยสจ มหลกขอท ๔ คอ มรรค ซงกาหนดขนไวเพอวตถประสงคนโดยเฉพาะ ใหเปนสจจะขอหนงตางหาก ในฐานะขอปฏบตทพสจนแลว ยนยนไดวานาไปสจดหมายไดแนนอน อรยสจขอ ๔ คอ มรรค น แสดงหลกความประพฤตปฏบตไวอยางละเอยดกวางขวางพสดาร ถอวาเปนคาสอนภาคปฏบต หรอระบบจรยธรรมทงหมดของพระพทธศาสนา เรยกวา มชฌมาปฏปทา คอ ทางสายกลาง หรอขอปฏบตทเปนกลางๆ ดาเนนตามความเปนจรงของธรรมชาต เมอเทยบหลกอรยสจ กบ ปฏจจสมปบาท ถอวา ปฏจจสมปบาท เปน มชเฌนธรรมเทศนา คอ หลกธรรมทแสดงเปนกลางๆ ตามความเปนจรงของสงทงหลาย หรอหลกธรรมสายกลาง สวน มรรค คออรยสจ ขอ ๔ เปน มชฌมาปฏปทา คอทางสายกลาง หรอขอปฏบตซงจดวางไวโดยสอดคลองตามหลกความจรงนน มเนอหาทเปนลกษณะพเศษตางออกไป จงควรแยกไวเปนอกเรองหนงตางหากโดยเฉพาะ


๔) พระพทธเจาตรสรอรยสจ และตรสสอนอรยสจ กอนทจะกลาวถงเรองอนๆ ตอไป เหนวาควรทราบฐานะของอรยสจ ในระบบคาสอนของพระพทธศาสนาไวดวย ตามหลกฐานในพระไตรปฎก ดงน ทานผมอายทงหลาย รอยเทาของสตวทงหลายทเทยวไปบนผนแผนดนทงสนทงปวง ยอมประชมลงในรอยเทาชาง รอยเทาชางนน กลาวไดวาเปนยอดเยยมในบรรดารอยเทาเหลานน โดยความมขนาดใหญ ฉนใด กศลธรรมทงสนทงปวง กสงเคราะหลงในอรยสจ ๔ ฉนนน ภกษทงหลาย การรการเหนของเราตามความเปนจรง ครบปรวฏ ๓ อาการ ๑๒ ในอรยสจ ๔ เหลาน ยงไมบรสทธแจมชดตราบใด ตราบนน เรากยงปฏญาณไมไดวาไดบรรลอนตรสมมาสมโพธญาณ... ภกษทงหลาย เพราะไมตรสร ไมเขาใจอรยสจ ๔ ทงเราและเธอ จงไดวงแลนเรรอนไป (ในสงสารวฏ) สนกาลนานอยางน ครงนนแล พระผมพระภาค ตรสอนปพพกถาแกอบาลคฤหบด กลาวคอ เรองทาน เรองศล เรองสวรรค เรองโทษความบกพรอง ความเศราหมองแหงกาม และเรองอานสงสในเนกขมมะ ครนพระองคทรงทราบวาอบาลคฤหบด มจตพรอม มจตนมนวล มจตปราศจากนวรณ มจตปลาบปลม มจตเลอมใสแลว จงทรงประกาศสามกกงสกาธรรมเทศนาของพระพทธเจาทงหลาย กลาวคอ ทกข สมทย นโรธ มรรค บคคลครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) อยกบพระผมพระภาค กเพอการร การเหน การบรรล การกระทาใหแจง การเขาถงสงทยงไมร ยงไมเหน ยงไมบรรล ยงไมกระทาใหแจง ยงไมเขาถง (กลาวคอขอทวา) นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา มสงหนงทถอวาเปนลกษณะของคาสอนในพระพทธศาสนา คอ การสอนความจรงทเปนประโยชน กลาวคอ ความจรงทนามาใชใหเปนประโยชนแกชวตได สวนสงทไมเปนประโยชน แมเปนความจรง กไมสอน และอรยสจนถอวาเปนความจรงทเปนประโยชนในทน โดยเหตน พระพทธเจาจงไมทรงสนพระทยและไมยอมทรงเสยเวลาในการถกเถยงปญหาทางอภปรชญา มพทธพจนทรจกกนมากแหงหนงวาดงน ถงบคคลผใดจะกลาววา พระผมพระภาคยงไมทรงพยากรณ (ตอบปญหา) แกเราวา “โลกเทยง หรอโลกไมเทยง โลกมทสด หรอโลกไมมทสด ชวะอนนน สรระกอนนน หรอชวะกอยาง สรระกอยาง สตวหลงจาก ตายมอย หรอไมมอย สตวหลงจากตาย จะวามอยกใช จะวาไมมอยกใช หรอวาสตวหลงจากตาย จะวามอยกไมใช ไมมอยกไมใช” ดงน ตราบใด เราจะไมครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) ในพระผมพระภาค ตราบนน ตถาคตกจะไมพยากรณความขอนนเลย และบคคลนนกคงตายไปเสย (กอน) เปนแน เปรยบเหมอนบรษถกยงดวยลกศรอาบยาพษทอาบยาไวอยางหนา มตรสหาย ญาตสาโลหตของเขา ไปหาศลยแพทยผชานาญมาผา บรษผตองศรนนพงกลาววา “ตราบใดทขาพเจายงไมรจกคนทยงขาพเจาวาเปนกษตรย เปนพราหมณ เปนแพศย หรอเปนศทร มชอวาอยางน มโคตรวาอยางน รางสง เตย หรอปานกลาง ดา ขาว หรอคลา อยบาน นคม


หรอนครโนน ขาพเจาจะยงไมยอมใหเอาลกศรนออกตราบนน ตราบใดขาพเจายงไมรวา ธนทใชยงขาพเจานน เปนชนดมแลง หรอชนดเกาทณฑ สายทใชยงนนทาดวยปอ ดวยผวไมไผ ดวยเอน ดวยปาน หรอดวยเยอไม ลกธนทใชยงนน ทาดวยไมเกดเอง หรอไมปลก หางเกาทณฑ เสยบดวยขนปกแรง หรอนกตะกรม หรอเหยยว หรอนกยง หรอนกสถลหน เกาทณฑนนพนดวยเอนวว เอนควาย เอนคาง หรอเอนลง ลกธนทใชยงนนเปนชนดใด ขาพเจาจะไมยอมใหเอาลกศรออกตราบนน” บรษนนยงไมทนไดรความทวานนเลย กจะตองตายไปเสยโดยแนแท ฉนใด...บคคลนน กฉนนน แนะมาลงกยบตร เมอมทฏฐวา โลกเทยง แลวจะมการครองชวต ประเสรฐ (ขนมา) กหาไม เมอมทฏฐวา โลกไมเทยง แลวจะมการครองชวตประเสรฐ (ขนมา) กหาไม เมอมทฏฐวา โลกเทยง หรอวาโลกไมเทยง กตาม ชาตกยงคงมอย ชรากยงคงมอย มรณะกยงคงมอย โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส กยงคงมอย ซง (ความทกขเหลานแหละ) เปนสงทเราบญญตใหกาจดเสยในปจจบนทเดยว ฯลฯ ฉะนน เธอทงหลาย จงจาปญหาทเราไมพยากรณ วาเปนปญหาทไมพยากรณ และจงจาปญหาทเราพยากรณ วาเปนปญหาทพยากรณเถด อะไรเลาทเราไมพยากรณ (คอ) ทฏฐวา โลกเทยง โลกไมเทยง ฯลฯ เพราะเหตไรเราจงไมพยากรณ เพราะขอนน ไมประกอบดวยประโยชน ไมเปนหลกเบองตนแหงชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) ไมเปนไปเพอนพพทาเพอวราคะ เพอนโรธ เพอความสงบ เพอความรยง เพอนพพาน อะไรเลาทเราพยากรณ (คอขอวา) นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา เพราะเหตไรเราจงพยากรณ เพราะประกอบดวยประโยชน เปนหลกเบองตนแหงชวตประเสรฐ เปนไปเพอนพพทา เพอวราคะ เพอนโรธ เพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน ข. คณคาทเดนของอรยสจ หลกอรยสจ นอกจากเปนคาสอนทครอบคลมหลกธรรมทงหมดในพระพทธศาสนา ทงภาคทฤษฎและภาคปฏบต ดงกลาวมาแลว ยงมคณคาเดนทนาสงเกตอกหลายประการ ซงพอสรปไดดงน :- ๑. เปนวธการแหงปญญา ซงดาเนนการแกไขปญหาตามระบบแหงเหตผล เปนระบบวธแบบอยาง ซงวธการแกปญหาใดๆ กตาม ทจะมคณคาและสมเหตผล จะตองดาเนนไปในแนวเดยวกนเชนน ๒. เปนการแกปญหาและจดการกบชวตของตน ดวยปญญาของมนษยเอง โดยนาเอาหลกความจรงทมอยตามธรรมชาตมาใชประโยชน ไมตองอางอานาจดลบนดาลของตวการพเศษเหนอธรรมชาต หรอสงศกดสทธใดๆ ๓. เปนความจรงทเกยวของกบชวตของคนทกคน ไมวามนษยจะเตลดออกไปเกยวของสมพนธกบสงทอยหางไกลตวกวางขวางมากมายเพยงใดกตาม แตถาเขายงจะตองมชวตของตนเองทมคณคา และสมพนธกบสงภายนอกเหลานนอยางมผลดแลว เขาจะตองเกยวของและใชประโยชนจากหลกความจรงนตลอดไป


๔. เปนหลกความจรงกลางๆ ทตดเนองอยกบชวต หรอเปนเรองของชวตเองแทๆ ไมวามนษยจะสรางสรรคศลปวทยาการ หรอดาเนนกจการใดๆ ขนมา เพอแกปญหาและพฒนาความเปนอยของตน และไมวาศลปวทยาการ หรอกจการตางๆ นน จะเจรญขน เสอมลง สญสลายไป หรอเกดมใหมมาแทนอยางไรกตาม หลกความจรงนกจะคงยนยง ใหม และใชเปนประโยชนไดตลอดทกกาล บทเพมเตม เรองเหตปจจย ในปฏจจสมปบาท และกรรม ๑) บางสวนของปฏจจสมปบาท ทควรสงเกตเปนพเศษ ปฏจจสมปบาท เปนเรองของกฎธรรมชาต จงเปนเรองใหญ มความกวางขวางลกซง และมแงดานตางๆ มากมาย ละเอยดซบซอนอยางยง ไมตองพดถงวาจะยากตอการทจะเขาใจใหทวถง แมแตจะพดใหครบถวนกยากทจะทาได ดวยเหตน ในการศกษาทวๆ ไป เมอเรยนรหลกพนฐานแลว กอาจจะศกษาบางแงบางจดทนาสนใจเปนพเศษ โดยเฉพาะสวนทเกอหนนความเขาใจทวไป และสวนทจะนามาใชประโยชนในการดาเนนชวต แกปญหา และทาการสรางสรรคตางๆ ในทน จะขอยอนกลบไปยกขอควรทราบสาคญ ทกลาวถงขางตน ขนมาขยายความอกเลกนอย พอใหเขาใจชดเจนมากขน และเหนทางนาไปใชประโยชนไดงายขน โดยเฉพาะในแงของหลกกรรม ทเปนธรรมสบเนองออกไป อยางไรกตาม เนองจากหวขอนเปนเพยงคาอธบายเสรม การขยายความจงทาไดเพยงโดยยอ ใน หนา ๘๕ ไดเขยนขอความสนๆ แทรกไวพอเปนทสงเกต ดงตอไปน “ขอควรทราบทสาคญอกอยางหนง คอ - ความเปนปจจยแกกนขององคประกอบเหลาน มใชมความหมายตรงกบคาวา “เหต” ทเดยว เชนปจจยใหตนไมงอกขน มใชหมายเพยงเมลดพช แตหมายถง ดน นา ปย อากาศ อณหภม เปนตน เปนปจจยแตละอยาง และ - การเปนปจจยแกกนน เปนความสมพนธทไมจาตองเปนไปตามลาดบกอนหลงโดยกาละหรอเทศะ เชน พนกระดาน เปนปจจยแกการตงอยของโตะ เปนตน” ขอความนบอกใหทราบวา ปฏจจสมปบาท เปนหลกความจรงของธรรมชาต ทแสดงถงความสมพนธเปนเหตปจจยแกกนของสงทงหลาย ๒) ความหมายของ เหต และ ปจจย เบองแรกควรเขาใจความหมายของถอยคาเปนพนไวกอน ในททวไป หรอเมอใชตามปกต คาวา “เหต” กบ “ปจจย” ถอวาใชแทนกนได


แตในความหมายทเครงครด ทานใช “ปจจย” ในความหมายทกวางแยกเปนปจจยตางๆ ไดหลายประเภท สวนคาวา “เหต” เปนปจจยอยางหนง ซงมความหมายจากดเฉพาะ กลาวคอ “ปจจย” หมายถง สภาวะทเออ เกอหนน คาจน เปดโอกาส เปนทอาศย เปนองคประกอบรวม หรอเปนเงอนไขอยางใดอยางหนง ทจะใหสงนนๆ เกดมขน ดาเนนตอไป หรอเจรญงอกงาม สวนคาวา “เหต” หมายถง ปจจยจาเพาะ ทเปนตวกอใหเกดผลนนๆ “เหต” มลกษณะทพงสงเกต นอกจากเปนปจจยเฉพาะ และเปนตวกอใหเกดผลแลว กมภาวะตรงกบผล (สภาวะ) และเกดสบทอดลาดบ คอตามลาดบกอนหลงดวย สวน “ปจจย” มลกษณะเปนสาธารณะ เปนตวเกอหนนหรอเปนเงอนไข เปนตน อยางทกลาวแลว อกทงมภาวะตาง (ปรภาวะ) และไมเกยวกบลาดบ (อาจเกดกอน หลง พรอมกน รวมกน หรอตองแยกกน-ไมรวมกน กได) ตวอยางเชน เมดมะมวงเปน “เหต” ใหเกดตนมะมวง และพรอมกนนน ดน นา อณหภม โอชา (ปย) เปนตน กเปน “ปจจย” ใหตนมะมวงนนเกดขนมามเฉพาะเหตคอเมดมะมวง แตปจจยทเกยวของไมพรอม หรอไมอานวย ผลคอตนมะมวงกไมเกดขนในเวลาอธบายเรองเหตปจจย มอกคาหนงททานนยมใชแทนคาวาเหตปจจย คอคาวา “การณะ” หรอ “การณ” ซงกแปลกนวาเหต ในพระอภธรรม ทานจาแนกความสมพนธของสงทงหลาย ทเปนเหตปจจยแกกนนไวถง ๒๔ แบบ เรยกวา ปจจย ๒๔ เหต เปนปจจยอยางหนงใน ๒๔ นน ทานจดไวเปนปจจยขอแรกเรยกวา “เหตปจจย” ปจจยอนอก ๒๓ อยางจะไมกลาวไวทงหมดทน เพราะจะทาใหฟนเฝอแกผเรมศกษา เพยงขอยกตวอยางไว เชน ปจจยโดยเปนทอาศย (นสสยปจจย) ปจจยโดยเปนตวหนนหรอกระตน (อปนสสยปจจย) ปจจยโดยประกอบรวม (สมปยตตปจจย) ปจจยโดยมอย คอตองมสภาวะนน สงนจงเกดมได (อตถปจจย) ปจจยโดยไมมอย คอตองไมมสภาวะนน สงนจงเกดขนได (นตถปจจย) ปจจยโดยเกดกอน (ปเรชาตปจจย) ปจจยโดยเกดทหลง (ปจฉาชาตปจจย) ฯลฯ ทวานรวมทงหลกปลกยอยทวา อกศลเปนปจจยแกกศล (ชวเปนปจจยใหเกดด) กได กศลเปนปจจยแกอกศล (ดเปนปจจยใหเกดชว) กไดดวย ปจจยขออน เมอแปลความหมายเพยงสนๆ ผอานกคงพอเขาใจไดไมยาก แตปจฉาชาตปจจย คอปจจยเกดทหลง คนทวไปจะรสกแปลกและคดไมออก จงขอยกตวอยางงายๆ ดานรปธรรม เชน การสรางตกทจะดาเนนการภายหลง เปนปจฉาชาตปจจยแกการสรางนงรานทเกดขนกอน สวนในทางสภาวธรรมดานนาม ทานยกตวอยางวา จตและเจตสกซงเกดทหลง เปนปจจยแกรางกายนทเกดขนกอน ขอสรปความตอนนวา ตามหลกธรรม ซงเปนกฎธรรมชาต การทสงใดสงหนง หรอปรากฏการณอยางใดอยางหนง จะเกดมขนได ตองอาศยเหตปจจยตางๆ หลากหลายประชมกนพรงพรอม (ปจจยสามคค)


๓) ผลหลากหลาย จากปจจยอเนก ตามหลกแหงความเปนไปในระบบสมพนธน ยงมขอควรทราบแฝงอยอก โดยเฉพาะ - ขณะทเราเพงดเฉพาะผลอยางหนง วาเกดจากปจจยหลากหลายพรงพรอมนน ตองทราบดวยวา ทแทนน ตองมองใหครบทงสองดาน คอ ๑. ผลแตละอยาง เกดโดยอาศยปจจยหลายอยาง ๒. ปจจย (ทรวมกนใหเกดผลอยางหนงนน) แตละอยาง หนนใหเกดผลหลายอยาง ในธรรมชาตทเปนจรงนน ความสมพนธและประสานสงผลตอกนระหวางปจจยทงหลาย มความละเอยดซบซอนมาก จนตองพดรวมๆ วา “ผลหลากหลาย เกดจากเหต(ปจจย)หลากหลาย” หรอ “ผลอเนก เกดจากเหตอเนก” เชน จากปจจยหลากหลาย มเมลดพช ดน นา อณหภม เปนตน ปรากฏผลอเนก มตนไม พรอมทงรป ส กลน เปนตน - ยาวา ความเปนเหตปจจยนน มใชมเพยงการเกดกอน-หลงตามลาดบกาละหรอเทศะเทานน แตมหลายแบบ รวมทงเกดพรอมกน หรอตองไมเกดดวยกน ดงกลาวแลว เมอเหนสงหรอปรากฏการณอยางหนง เชนตวหนงสอบนกระดานปายแลว มองดโดยพนจ กจะเหนวาทตวหนงสอตวเดยวนน มเหตปจจยแบบตางๆ ประชมกนอยมากมาย เชน คนเขยน (เจตนา+การเขยน) ชอลก แผนปาย สทตดกน ความชน เปนตน แลวหดจาแนกวาเปนปจจยแบบไหนๆ - นอกจากเรองปจจย ๒๔ แบบ ทเพยงใหตวอยางไวแลว ขอใหดตวอยางคาอธบายของทานสกตอนหนงวา แทจรงนน จากเหตเดยว ในกรณน จะมผลหนงเดยว กหาไม (หรอ) จะมผลอเนก กหาไม (หรอ) จะมผลเดยวจากเหตอเนก กหาไม; แตยอมมผลอเนก จากเหตอนอเนก ตามหลกการน ทานสอนไวดวยวา ในปฏจจสมปบาททพระพทธเจาตรสวา “เพราะอวชชา(อยางนน)เปนปจจย สงขาร(อยางนน)จงม, เพราะสงขาร(อยางนน)เปนปจจย วญญาณ(อยางนน)จงม, ฯลฯ” ดงน - จะตองไมเขาใจผดไปวาพระองคตรสเหตเดยว-ผลเดยว หรอปจจยอยางหนง--ผลอยางหนงเทานน - ทจรงนน ในทกคทกตอน แตละเหต แตละผล มปจจยอนและผลอนเกดดวย ถาอยางนน เหตใดจงตรสชวงละปจจย ชวงละผล ทละค? ตอบวา การทตรสเหต/ปจจย และผล เพยงอยางเดยวนน มหลก คอ บางแหงตรส เพราะเปนปจจยหรอเปนผล ตวเอกตวประธาน บางแหงตรส เพราะเปนปจจยหรอเปนผล ตวเดน บางแหงตรส เพราะเปนปจจยหรอเปนผล จาเพาะ (อสาธารณะ)


บางแหงตรส ตามความ เหมาะกบทานองเทศนา (เชนคราวนน กรณนน จะเนน หรอมงใหผฟงเขาใจแงไหนจดใด) หรอให เหมาะกบเวไนย คอผรบคาสอน (เชนยกจดไหน ประเดนใดขนมาแสดง บคคลนนจงจะสนใจและเขาใจไดด) ในทน ตรสอยางนน เพราะจะทรงแสดงปจจยและผล ทเปนตวเอกตวประธาน เชนในชวง “เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม” ตรสอยางน เพราะผสสะเปนปจจยตวประธานของเวทนา (กาหนดเวทนาตามผสสะ) และเพราะเวทนาเปนผลตวประธานของผสสะ (กาหนดผสสะตามเวทนา) หลกความจรงนปฏเสธลทธเหตเดยว ทเรยกวา “เอกการณวาท” ซงถอวาสงทงหลายเกดจากตนเหตอยางเดยว โดยเฉพาะลทธทถอวาม มลการณ เชน มพระผสราง อยาง อสสรวาท (=อศวรวาท คอลทธพระผเปนเจาบนดาล)ปชาปตวาท (ลทธถอวาเทพประชาบดเปนผสรางสรรพสตว) ปกตวาท (ลทธสางขยะ ทถอวาสงทงปวงมกาเนดจากประกฤต) เปนตน แมแตในสมยปจจบน คนกยงตดอยกบลทธเหตเดยวผลเดยว ตลอดจนลทธผลเดยว และประสบปญหามากจากความยดตดน ดงปรากฏชดในวงการวทยาศาสตรและเทคโนโลย ทมงผลเปาหมายอยางใดอยางหนง แลวศกษาและนาความรความเขาใจในเหตปจจยมาประยกตใหเกดผลทตองการ แตเพราะมองอยแคผลเปาหมาย ไมไดมองผลหลากหลายทเกดจากปจจยอเนกใหทวถง (และยงไมมความสามารถเพยงพอทจะมองเหนอยางนนดวย) จงปรากฏบอยๆ วา หลงจากทาผลเปาหมายสาเรจผานไป บางท ๒๐–๓๐ ป จงรตววา ผลรายทพวงมากระทบหมมนษยอยางรนแรง จนกลายเปนไดไมเทาเสย วงการแพทยสมยใหม แมจะถกบงคบจากงานเชงปฏบตการ ใหเอาใจใสตอผลขางเคยงตางๆ มากสกหนอย แตความรเขาใจตอความสมพนธเชงเหตผลของปรากฏการณตางๆ โดยสวนใหญ กยงเปนเพยงการสงเกตแบบคลมๆ ไมสามารถแยกปจจยแตละอยางทสมพนธตอไปยงผลแตละดานใหเหนชดได พดโดยรวม แมวามนษยจะพฒนาความรในธรรมชาตไดกาวหนามามาก แตความรนนกยงหางไกลจากการเขาถงธรรมชาตอยางแทจรง อยางไรกตาม ในดานนามธรรม มนษยควรใชประโยชนจากความรในความจรงของระบบปจจยสมพนธ ทเรยกวาปฏจจสมปบาทนไดมาก โดยเฉพาะในการดาเนนชวตของตน คอในระดบกฎแหงกรรม ความเขาใจหลก “ผลหลากหลาย จากปจจยอเนก” จะชวยใหจดการกบชวตของตน ใหพฒนาทงภายใน และดาเนนไปในโลกอยางสาเรจผลด ๔) วธปฏบตตอกรรม เมอพดถงหลกกรรม ปญหาทพดกนมากทสดกคอ ทาดไดด จรงหรอไม? ทาไมฉนทาดแลว ไมเหนไดด? ถาเขาใจปฏจจสมปบาท ในเรองเหตปจจยอยางทพดไปแลว ปญหาอยางนนจะหมดไป แตจะกาวขนไปสคาถามใหมทเปนประโยชนและควรจะถามมากกวาวา ทากรรมอยางไรจงจะไดผลด และไดผลดยงขนไป?


อกปญหาหนงคอ กรรมเกามผลตอชวตของเราแคไหน? และเราควรปฏบตตอกรรมเกาอยางไร? แมวาเรองกรรมจะละเอยดซบซอนมาก แตกพอจะใหหลกในการพจารณาทสาคญได (ขอใหทบทวนตามหลกใหญทไดพดไปแลว) ดงน ๑. รหลกความตรงกนของเหตกบผล ตองถามตวเอง หรอจบใหชดกอนวา กรรมคอความดทเราทาน เปนปจจยตวเหต ทจะใหเกดผลอะไร ทเปนผลโดยตรงของมน (ผลโดยตรงของเหต) เชน การปลกเมดมะมวง ทาใหเกดตนมะมวง (ไมใชไดตนมะปราง ไมใชไดเงน เปนตน) การศกษา ทาใหไดปญญาและเปนอยหรอจดการกบชวตของตนและปฏบตตอสงทงหลายไดดขน (ไมใชไดเงน ไมใชไดงาน เปนตน) การเรยนแพทย ทาใหสามารถบาบดโรครกษาคนไข (ไมใชไดตาแหนง ไมใชรารวย เปนตน) ๒. กาหนดผลดทตองการใหชด จะเหนวา เพยงแคตามหลกความจรงของธรรมชาตวา “ผลหลากหลาย จากปจจยอเนก” การแยกปจจยแยกผลกซบซอนอยแลว เมอพดถงสงคมมนษย ความซบซอนกยงเพมมากขน เพราะมกฎมนษย และปจจยทางสงคม ซอนขนมาบนกฎธรรมชาตอกชนหนง ขอยกตวอยางงายๆ กฎธรรมชาต: การทาสวนเปนเหต ตนไมเจรญงอกงามเปนผล กฎมนษย: การทาสวนเปนเหต ไดเงนเดอน ๗,๐๐๐ บาทเปนผล หรอ การทาสวนเปนเหต ขายผลไมไดเงนมากเปนผล ผลโดยตรงของเหต เปนผลตามกฎธรรมชาต ซงเปนไปตามความสมพนธแหงเหตปจจยทเทยงตรง อยางไรกด ผลทคนพดถงกนมาก มกไมใชผลโดยตรงของเหตทเปนไปตามกฎธรรมชาตนน แตคนมกพดกนถงผลตามกฎมนษย กฎมนษยเปนกฎสมมต ซงขนตอเงอนไขคอสมมต (=ส-รวมกน + มต-การยอมรบ, ขอตกลง - สมมต=การตกลงหรอยอมรบรวมกน) ซงผนแปรได และยงมปจจยอนๆ ทนอกเหนอกฎมนษยนนอก เชน คานยมของสงคม และความถกใจพอใจของบคคล เปนตน โดยมความตองการเปนตวกาหนดทสาคญ จะเหนวา ความหมายของคาไทยวา “ด” หรอ “ไมด” น มกจะกากวม “ด” น เรามกใชในความหมายวานาปรารถนา ตรงกบความพอใจ ชอบใจ หรอแมกระทงเปนไปตามคานยม ดงนนจงตองมการแยกแยะ เชนวา ดตรงไปตรงมาตามความจรงของธรรมชาต ดตอชวต ดในเชงสงคม เปนตน ยกตวอยางทแสนจะงาย ใกลๆ ตว เชน เรากนอาหารอยางหนง ทมผลดตอชวต ทาใหมสขภาพด แตอาจจะไมดในเชงสงคม ไมสนองคานยมใหรสกโกเก บางคนอาจจะดถกวาเราตาตอย หรอวาไมทนสมย แตชวตเรากด ในทางตรงขาม มคนอนมาใหของกนอยางหนงแกเรา อาจจะเปนขนมกได ราคาแพง มกลองใส หออยางสวยหร โกเกมาก ดเหลอเกนในเชงสงคม เราอาจจะลงโลดดใจทไดรบ แตถากนเขาไป ของนนกลบไมดตอชวตของเรา จะบนทอนสขภาพ หรอกอใหเกดโรค นเปนตวอยาง ซงคงนกขยายเองได


เพราะฉะนน คาวา “ผลด” ทพดถงหรอนกถงนน จะตองวเคราะหหรอกาหนดใหชดกบตวเองวา ผลดทเราตองการนน “ด” ในแงไหน เชนเปน นกกฬาเตะตะกรอ ๑. ผลดตามกฎธรรมชาต (=รางกายแขงแรงเคลอนไหวแคลวคลอง) -ไดผลแนนอน เทากบผลรวมหกลบแลวของเหตปจจย ๒. ผลดตามนยามและนยมของมนษย - ในแงกระแสสงคม (=ผคนชนชมนยมยกยอง) ปจจยภายนอก: ไมเออ ?คนสนใจนอย ไดรบการยกยองในวงแคบ - ในแงอาชพ (=เปนทางหารายไดมเงนเลยงชวตและรารวย) ปจจยภายนอก: ไมเออ ?แมเปนสมมาชพ แตหาเงนยาก อาจฝดเคอง - ในแงวฒนธรรม (=ชวยรกษาสมบตทางวฒนธรรมของชาต) ปจจยภายใน: ถาทาใจถกตอง-รสกวาไดทาประโยชน ภมใจ สขใจ แต ปจจยภายนอก: เงอนไขกาลเทศะ-คนอาจจะไมเหนคณคาขนตอสภาพสงคม-การเมอง นเปนเพยงตวอยางของการทจะตองวเคราะหหรอกาหนดใหชดกบตวเองวา ผลดทเราตองการนน “ด” ตามสภาวะของมน ดทเปนความดตามหลกการแทๆ (เชน ดเพอความด) หรอดตอชวตของเรา หรอดในแงสงคม โดยการยอมรบ โดยระบบ โดยคานยม ฯลฯ เมอชดกบตวเองแลววา เราตองการผลดในความหมายใด กวเคราะหตอไปวา ผลดแบบทเราตองการนน จะเกดขนได นอกจากตวการกระทาดทเปนเหตตรงแลว จะตองมปจจยอะไรอกบาง ปจจยเหลานนมอย หรอเอออานวยหรอไม มปจจยประกอบอะไรอกทเราจะตองทาเพอใหครบถวนทจะออกผลทเราตองการ ถาตองการผลดทปจจยไมเออ ผลยากทจะมา จะยอมรบหรอไม ฯลฯ ขอยาวา ผลดตามสภาวะ หรอตามกฎธรรมชาตนน เปนของแนนอนตามเหตปจจยของธรรมชาตเอง แตผลดตามนยามและนยมของมนษยขนตอเจตจานง เกยวเนองกบความตองการของมนษยตามกาละและเทศะเปนตน ซงจะตองใชปญญาวเคราะหสบคนออกมา หลกปฏบตทถกตอง กคอ ไมวาจะอยางไรกตาม พงมงผลดตามสภาวะเปนแกนหรอเปนหลกไวกอน ซงเมอทากยอมได สวนผลดเชงสงคมเปนตน พงถอเปนเรองรองหรอเปนสวนประกอบ จะไดหรอไม กแลวแตปจจยทเกยวของ ไดกด ไมไดกแลวไป เชนทาดเพอใหเกดความด ใครจะยกยองสรรเสรญหรอไม กไมมวตดของ หรอทาดเพอฝกตน เพอใหชวตและสงคมเจรญงอกงาม โดยไมตองคดจะเอาหรอจะไดอะไรจากสงคม แตถามงเอาผลดดานสงคมเปนตน โดยไมทาใหเกดผลดตามสภาวะ ถงจะไดผลทตองการ แตจะกลายเปนการหลอกลวง ซงมแตจะทาใหชวตและสงคมเสอมทรามลงไป ไมเรวกชา ๓. ทาเหตปจจยใหครบทจะใหเกดผลทตองการ ตามหลกความพรงพรอมของปจจย อะไรจะปรากฏเปนผลขน ตองมปจจยพรงพรอม ตรงนจะชวยใหไมไปตดในลทธเหตเดยวผลเดยว


หลกหรอกฎไมไดบอกวา เมอเอาเมดมะมวงไปปลกแลว ตนมะมวงจะตองงอกขนมา ทานพดแตเพยงวา จากเมดมะมวง ตนไมทจะงอกขนมา กเปนมะมวง นคอ เหต?ผล หรอ ปจจยตวตรงสภาวะ?ผล การทเมดมะมวงจะงอกขนมาเปนตนมะมวงนน ไมใชมแตเมดมะมวงอยางเดยวแลวจะไดตนมะมวง ตองมดน มปยในดน มนา มแกส (เชน ออกซเจน คารบอนไดออกไซด) มอณหภมพอเหมาะ เปนตน พดสนๆ วา เมอปจจยพรงพรอมแลว ตนมะมวงจงจะงอกขนมาได นอกจากผลทเรามองจะเกดจากปจจยหลายอยางพรงพรอมแลว ปจจยแตละอยางทมาพรงพรอมนน กสมพนธไปสผลอยางอนทเราไมไดมองขณะนนดวย ดงไดพดแลวขางตน ไดบอกแลววา ใหมงผลดตามสภาวะเปนหลกหรอเปนแกนไวกอน ตอนนกมองดวามปจจยตวไหนบางทจะตองทาใหครบทจะเกดผลน ตอจากนน เมอยงตองการผลดดานไหนอก เชนในทางสงคม เปนตน กพจารณาใหครบ แลวทากรรมดใหไดเหตปจจยพรงพรอมทจะเกดผลดตามทตองการนน ๔. ฝกฝนปรบปรงตนใหทากรรม(ไดผล)ดยงขนไป ตามหลกความไมประมาท โดยเฉพาะความไมประมาทในการศกษา เราจะตองฝกกาย วาจา จตใจ และปญญา (เรยกรวมวา ไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา) ใหสามารถทากรรมทดยงขนๆ เชน จากกรรมชว เปลยนมาทากรรมด จากกรรมด กกาวไปสกรรมดทประณตหรอสงยงขนๆ ใหชวตกาวไปในมรรค คอในวถชวตประเสรฐ ทเรยกวา พรหมจรยะ/พรหมจรรย (ถาใชคาศพท กคอ กาวจากอกศลมากกศลนอย ไปสอกศลนอยกศลมาก จากกามาวจรกศล ไปสรปาวจรกศล ไปสอรปาวจรกศล และไปสโลกตตรกศล ) ถาใชสานวนพดใหเหมาะกบคนสมยน กคอ พฒนากรรมใหดยงขน เพราะฉะนน เมอทากรรมดตามหลกในขอกอนไปแลว ถาผลดในความหมายหรอในแงทเราตองการไมออกมา กวเคราะหสบสาววา ทากรรมนนแลว แตสาหรบผลดแงนๆ ปจจยอะไรบางขาดไป หรอยงบกพรองสวน ไหน จะไดแกไขปรบปรง เพอวาคราวตอไปจะไดทาใหตรง ใหถกแง ใหครบ นคอความไมประมาทในการศกษา ทจะใชปญญาพจารณาแกปญหา และพฒนากรรมใหดและใหไดผลยงขนยกตวอยาง เชน นายชกจไดยนขาวสารจากวทย เปนตน พดถงปญหาของบานเมอง ทวาปาลดนอยลงจนนากลว จะตองชวยกนปลกตนไมใหมากๆ และมขาวดวยวา บางแหงคนมากมายชวยกนปลกตนไม มการนามายกยอง บางทมการใหรางวลดวยนายชกจไดยนไดฟงขาวแลว กเกดศรทธา เทยวดสถานทเหมาะๆ ใกลหมบานของเขา แลวหาตนไมเหมาะๆ มาปลก ตนไมกขนงอกงามด เขาปลกไปไดหลายตน เวลาผานไประยะหนง เขามานกดวา เขาทาความดนมากนานแลวไมเหนมใครสนใจ กเลยชกจะทอ และนอยใจวา “เราอตสาหทาด เหนอยไปมากมาย ไมเหนไดดอะไร”พอมองลกลงไปในใจของคณชกจ ปรากฏวาเขาอยากไดความนยมยกยอง และหวงจะไดรางวลดวย เมอวเคราะหตามหลกความสมพนธสบทอดเหตปจจยสผลตางๆ ทตรงกน กเหนไดวา - ผลตามกฎธรรมชาต หรอผลตามธรรม กเกดขนแลว คอ เขาปลกตนไม เมอทาเหตปจจยของมนครบ ตนไมกขนมา


- ผลตามธรรมแกตวเขาเอง ทเปนผทาการนน เขากไดแลว เชน เกดและเพมความรความเขาใจความชานาญทเรยกกนวาทกษะ ในเรองตนไมและการปลกตนไม ตลอดจนผลพวง เชน รางกายแขงแรง เสรมสขภาพ - ผลตามธรรมแกสงคม คอ ทองถนของเขา ตลอดถงโลกมนษยทงหมด ไดสงแวดลอมทางธรรมชาตทดงามเพมขนแตผลทตวเขาวา “ด” ทเขาไมได คอผลทางสงคม (=ผลทจะไดแกตวเขา จากสงคม) ไดแก เสยงยกยอง และรางวล หรอเงนทองของตอบแทน ซงมใชเปนผลทตรงตามเหตปจจยของการปลกตนไม ถาคณชกจตองการผลทางสงคมทวาน กตองดและทาปจจยเหลานนดวย เรมตงแตดวา การทาความดดวยการปลกตนไมน เขากบกระแสนยมของทองถนของตนเองหรอไม (พจารณาโดยกาล-เทศะ หรอโดยคต และกาละ) ถาจะใหไดรบคายกยองและรางวล จะตองทาปจจยอะไรประกอบเพมเขามากบการทาความดคอการปลกตนไมนน แลวทาใหครบทจรง ถาคณชกจมงหวงผลดทแท คอผลตามธรรมทวาขางตน ไมมวหวงผลทางสงคม(แกตวตน) เขาจะไดผลตามธรรมเพมอกอยางหนงดวย คอปตความเอบอมใจและความสข ในการทาความด และในการทไดเหนผลดตามธรรมดานตางๆ เพมขยายคลคลายขนมาเรอยๆ ตลอดเวลา แตความหวงผล‘ด’แกตวตน ไดปดกนปตสขนเสย และหนาซา ทาใหเขาไดรบความผดหวงและความชาใจเขามาแทน ยงกวานน ถาเขาฉลาดในความดและฉลาดในการทาประโยชน เมอเขาจะเรมหรอกาลงทาการนนอย เขาอาจจะชกชวนคนอนๆ ใหรเขาใจมองเหนประโยชนของการปลกตนไม แลวมารวมกบเขาบาง หรอตางคนกไปทาของตนบาง แพรขยายการปลกตนไมใหกวางออกไป นอกจากผลตามธรรมทกดานจะเพมพนแลว ผลทางสงคมแกตวเขากอาจจะพลอยตามมาดวย จะตองชดกบตนเองวา ผลดตามธรรมของกรรมดนนๆ คออะไร และควรฝกตนใหตองการผลตามธรรมนนกอนผลอยางอน แลวนอกจากนนเราตองการผลดอยางไหนอก และเพอใหเกดผลดนนๆ จะตองทาปจจยอะไรเพมอกบาง เมอจะทากทาเหตปจจยใหครบ เมอทาไปแลวกตรวจสอบใหรปจจยทยงและหยอนสาหรบผลดแตละดานนนๆ เพอทาใหครบและดยงขนในครงตอไป อนง ผลดทางสงคม หรอผลดจากสงคมแกตวตนนน อาจจะไมสอดคลองกบผลดตามธรรมกได บางครง บางเรองอาจจะถงกบตรงกนขามเลยกได ทงนขนตอปจจยทางสงคมเปนตน ทเนองดวยกาลเทศะ เชน ในกาละและเทศะทธรรมวาทออนกาลง และอธรรมวาทมกาลง ดงนน จงตองพจารณาดวยวาผลทวาดนน เปนของสมควรหรอไม เราจะเอาธรรมไว หรอจะไปกบตวตนจะตองไมประมาทในการศกษาและพฒนากรรมกนอยางน จงจะถกตอง นกคอการพฒนาตวเราเอง และพฒนาสงคมไปดวย ไมใชทาอะไรไปแลว กมองแงเดยวชนเดยว วาไดผลทตนตองการ หรอไมได พอไมไดกเอาแตโวยวายโอดครวญวาทาดไมไดด เลยไมไปไหน แตตองขอเตอนไวดวยวา คนทตองการผลดตอบคคล (คอแคทถกใจตนหรอตวเองชอบใจ) และผลดตามกระแสหรอคานยมของสงคมนน ถาไมมองใหถงผลดตามสภาวะ คอผลดตามธรรม ซงเปนผลทดอยางแทจรงตอชวต ตอหลกการ และตอความดงามทแทของสงคมแลว แมจะทากรรมเพอผลดทตนตองการนนไดเกง


แตกคอทากรรมไมดหรออกศลซอนไว ซงตวเองอาจจะมปญญารไมทนผลแงอน เพราะมวแตมองเพยงผลดแบบทตวตองการอยางเดยวดานเดยว แลวในไมชา หรอในทสด อกศลทแฝงไวนนกจะออกผลใหโทษตอไป จงไดยาไวขางตนวา ไมวาจะตองการผลดขางเคยงอะไรกตาม ขอใหทากรรมดเพอผลดทตรงตามสภาวะหรอผลดตามธรรมเปนหลกเปนแกนไวกอน ถาปฏบตตามน จะไดผลดทแท และปลอดภยในระยะยาว ดทงแกชวต แกสงคม แกตน และแกผอน เราคงจะมงเอาผลดตอตวตนของบคคล ผลดตามกระแสสงคม หรอผลดเชงคานยมกนมากไป จงมองไมเหนผลดทตรงไปตรงมาตามธรรม ถาอยางนกจะตองบนเรอง “ทาดไมเหนไดด แตทาชวไดดมถมไป” กนอยอยางนเรอยๆ และคงจะแกปญหาของสงคมไดยาก เพราะความคดของเราเองกเปนกรรมไมด ทเปนปจจยรวมใหเกดผลอยางนนดวย ถามองกนอยแคน กจะไมมคนอยางพระโพธสตวทถงแมจะถกเขาทารายหรอฆา กยงเขมแขงอยในการทาความด เพราะมงผลดทตรงไปตรงมาตามความจรงของมน ถาจะชวยแกปญหาและสรางสรรคชวตและสงคมน แตยงหวงผลดตอตวตน ผลดเชงบคคลและผลดเชงคานยมทางสงคมอย กขอแควา อยาถงกบละทงหรอละเลยความตองการผลดทตรงตามธรรม ผลดตอชวต และผลดทแทตอสงคม เอาพอประนประนอมกนแคนกจะประคบประคองโลกมนษย ใหพออยกนไปได แตจะเอาดจรงคงยาก เพราะมนษยนเองไมไดตองการผลดแทจรงทตรงตามธรรมของกรรมด ๕) ทากรรมเกาใหเกดประโยชน คนไทยสมยนไดยนคาวา “กรรม” มกจะนกไปในแงวากรรมจะตามมาใหเคราะหใหโทษอยางไร พดถงกรรมกจะนกถงอะไรอยางหนงทคอยตามจะลงโทษ หรอทาใหเราเปนอยางนนอยางน โดยเฉพาะคดไปถงชาตกอน คอมองกรรมในแงกรรมเกา และเปนเรองไมด คาวา “กรรมเกา” กบอกอยในตวเองแลววา มนถกจากดใหหดแคบเขามาเหลอเพยงสวนหนง เพราะเตมคาวา “เกา” เขาไป กรรมกเหลอแคบเขามา ยงนกในแงวากรรมไมดอก กยงแคบหนกเขา รวมแลวกคอเปนกรรมทไมครบถวนสมบรณ ไปๆ มาๆ กเลยอะไรๆ กแลวแตกรรม (เกา-ทไมด) บางทถงกบมการหาทางตดกรรม เลยพลดออกไปจากพระพทธศาสนาความจรง กรรมกเปนเรองธรรมดาธรรมชาต คอเปนเรองความเปนไปตามเหตปจจยของชวตมนษย ทมเจตนา มการคด การพด และการกระทา แสดงออก มความสมพนธกบสงทงหลาย แลวกเกดผลตอเนองกนไปในความสมพนธนน ถามวไปยดถอวา แลวแตกรรมเกาปางกอนอยางเดยว กจะทากรรมใหมทเปนบาปอกศลโดยไมรตว หมายความวา ใครกตามทปลงวา “แลวแตกรรม (เกา)” นน กคอ เขากาลงทาความประมาท ทปลอยปละละเลย ไมทากรรมใหมทควรทา ความประมาทนนกเลยเปนกรรมใหมของเขา ซงเปนผลจากโมหะ แลวกรรมใหมทประมาทเพราะโมหะหลงงมงายนน กจะกอผลรายแกเขาตอไป


ความเชอวาชวตจะเปนอยางไรกแลวแตกรรมเกา กรรมปางกอน หรอกรรมในชาตกอน คอลทธกรรมเกานน เปนมจฉาทฏฐ ทเรยกวาปพเพกตเหตวาท หรอเรยกสนๆ วา ปพเพกตวาท ดงพทธพจนทแสดงแลวขางตน ทานไมไดสอนวาไมใหเชอกรรมเกา แตทานสอนไมใหเชอวาอะไรๆ จะเปนอยางไรกเพราะกรรมเกา - การเชอแตกรรมเกา กสดโตงไปขางหนง - การไมเชอกรรมเกา กสดโตงไปอกขางหนง ไดกลาวแลววา “กรรม” พอเตม “เกา” เขาไป คาเดมทกวางครบถวนสมบรณ กหดแคบเขามาเหลออยสวนเดยว อยามองกรรมทกวางสมบรณใหเหลอสวนเดยวแคกรรมเกา เรองกรรมทเชอกนในแงกรรมเกาน มจดพลาดอย ๒ แง คอ ๑. ไปจบเอาสวนเดยวเฉพาะอดต ทงทกรรมนนกเปนกลางๆ ไมจากด ถาแยกโดยกาลเวลากตองม ๓ คอ กรรมเกา (ในอดต) กรรมใหม (ในปจจบน) กรรมขางหนา (ในอนาคต) ตองมองใหครบ ๒. มองแบบแยกขาดตดตอน ไมมองใหเหนความเปนไปของเหตปจจยทตอเนองกนมาโดยตลอด คอ ไมมองเปนกระแสหรอกระบวนการทตอเนองอยตลอดเวลา แตมองเหมอนกบวากรรมเกาเปนอะไรกอนหนงทลอยตามเรามาจากชาตกอน แลวมารอทาอะไรกบเราอยเรอยๆถามองกรรมใหถกตองทง ๓ กาล และมองอยางเปนกระบวนการของเหตปจจย ในดานเจตจานง และการทา-คด-พด ของมนษย ทตอเนองอยตลอดเวลา กจะมองเหนกรรมถกตอง ชดเจนและงายขน ในทน แมจะไมอธบายรายละเอยด แตจะขอใหจดสงเกตในการทาความเขาใจ ๒-๓ อยาง ๑. ไมมองกรรมแบบแยกขาดตดตอน คอ มองใหเหนเปนกระแสทตอเนองตลอดมาจนถงขณะน และกาลงดาเนนสบตอไปถามองกรรมใหครบ ๓ กาล และมองเปนกระบวนการตอเนอง จากอดต มาถงบดน และจะสบไปขางหนา กจะเหนวา กรรมเกา (สวนอดต) กคอ เอาขณะปจจบนเดยวนเปนจดกาหนด นบถอยจากขณะน ยอนหลงไปนานเทาไรกตาม กรอยกพนชาตกตาม มาจนถงขณะหนงหรอวนาทหนงกอนน กเปนกรรมเกา (สวนอดต) ทงหมด กรรมเกาทงหมดน คอกรรมทไดทาไปแลว สวนกรรมใหม (ในปจจบน) กคอทกาลงทาๆ ซงขณะตอไปหรอวนาทตอไป กจะกลายเปนกรรมเกา (สวนอดต) และอกอยางหนงคอ กรรมขางหนา ซงยงไมถง แตจะทาใน อนาคต กรรมเกานนยาวนานและมากนกหนา สาหรบคนสามญ กรรมเกาทจะพอมองเหนได กคอกรรมเกาในชาตน สวนกรรมเกาในชาตกอนๆ กอาจจะลกลาเกนไป เราเปนนกศกษากคอยๆ เรมจากมองใกลหนอยกอน แลวจงคอยๆ ขยายไกลออกไป อยางเชนเราจะวดหรอตดสนคนดวยการกระทาของเขา กรรมใหมในปจจบนเรายงไมรวาเขากาลงจะทาอะไร เรากดจากกรรมเกา คอความประพฤตและการกระทาตางๆ ของเขายอนหลงไปในชวตน ตงแตวนาทนไป นกกรรมเกา ซงใชประโยชนไดเลย


๒. รจกตวเอง ทงทนทมและขอจากดของตน พรอมทงเหนตระหนกถงผลสะทอนทตนจะประสบ ซงเกดจากกรรมทตนไดประกอบไว กรรมเกามความสาคญอยางยงตอเราทกคน เพราะแตละคนทเปนอยขณะน กคอผลรวมของกรรมเกาของตนทไดสะสมมา ดวยการทา-พด-คด การศกษาพฒนาตน และความสมพนธกบสงแวดลอม ในอดตทงหมด ตลอดมาจนถงขณะหรอวนาทสดทายกอนขณะน กรรมเกานใหผลแกเรา หรอเรารบผลของกรรมเกานนเตมท เพราะตวเราทเปนอยขณะน เปนผลรวมทปรากฏของกรรมเกาทงหมดทผานมา กรรมเกานนเทากบเปนทนเดมของเราทไดสะสมไว ซงกาหนดวา เรามความพรอม มวสยขดความสามารถทางกาย วาจา ทางจตใจ และทางปญญาเทาไร และเปนตวบงชวาเราจะทาอะไรไดดหรอไม อะไรเหมาะกบตวเรา เราจะทาไดแคไหน และควรจะทาอะไรตอไป ประโยชนทสาคญของกรรมเกา กคอการรจกตวเองดงทวานน ซงจะเกดขนได ดวยการรจกวเคราะหและตรวจสอบตนเอง โดยไมมวแตซดทอดปจจยภายนอก การรจกตวเองน นอกจากชวยใหทาการทเหมาะกบตนอยางไดผลดแลว กทาใหรจดทจะแกไขปรบปรงตอไปดวย ๓. แกไขปรบปรงเพอกาวสการทากรรมทดยงขน แนนอนวา ในทสด การปฏบตถกตองทจะไดประโยชนจากกรรมเกามากทสด กคอ การทากรรมใหม ทดกวากรรมเกา ทงน เพราะหลกปฏบตทงหมดของพระพทธศาสนารวมอยในไตรสกขา อนไดแกการฝกศกษาพฒนาตน ในการทจะทากรรมทดไดยงขนไป ทง - ในขนศล คอการฝกกาย วาจา สมมาอาชวะ รวมทงการสมพนธกบสงแวดลอมดวยอนทรย (ตา ห จมก ลน กาย ใจ) - ในขนสมาธ คอฝกอบรมพฒนาจตใจ ทเรยกวาจตภาวนาทงหมด และ - ในขนปญญา คอความรคดเขาใจถกตอง มองเหนสงทงหลายตามความเปนจรง และสามารถใชความรนนแกไขปรบปรงกรรม ตลอดจนแกปญหาดบทกขหมดไปมใหมทกขใหมได พดสนๆ กคอ แมวากรรมเกาจะสาคญมาก กไมใชเรองทเราจะไปสยบยอมตอมน แตตรงขาม เรามหนาทพฒนาชวตของเราทเปนผลรวมของกรรมเกานนใหดขน ถาจะใชคาทงายแกคนสมยน กคอ เรามหนาทพฒนากรรม กรรมทไมดเปนอกศล ผดพลาดตางๆ เราศกษาเรยนรแลวกตองแกไข การปฏบตธรรมตามหลกพระพทธศาสนา กคอการพฒนากรรม ใหเปนกศล หรอดยงขนๆดงนน เมอทากรรมอยางหนงแลว กพจารณาวเคราะหตรวจสอบคณภาพและผลของกรรมนน ใหเหนขอยง ขอหยอน สวนทขาดทพรอง เปนตน ตามหลกเหตปจจยทกลาวแลวในหวขอกอน แลวแกไขปรบปรงเพอจะไดทากรรมทดยงขนไป จะพดวา รกรรมเกา เพอวางแผนทากรรมใหมใหดยงขนไป กได ๖) อยเพอพฒนากรรม ไมใชอยเพอใชกรรม


ทพดมาน เทากบบอกใหรวา เราจะตองปฏบตใหถกตองตอกรรมทแยกเปน ๓ สวน คอ กรรมเกา-กรรมใหม-กรรมขางหนา ขอสรปวธปฏบตทถกตองตอกรรมทง ๓ สวนวา กรรมเกา (ในอดต) เปนอนผานไปแลว เราทาไมได แตเราควรร เพอเอาความรจกมนนนมาใชประโยชนในการแกไขปรบปรงกรรมใหมใหดยงขน กรรมใหม (ในปจจบน) คอกรรมทเราทาได และจะตองตงใจทาใหดทสด ตรงนเปนจดสาคญ กรรมขางหนา (ในอนาคต) เรายงทาไมได แตเราสามารถเตรยมหรอวางแผนเพอจะไปทากรรมทดทสด ดวยการทากรรมปจจบนทจะพฒนาเราใหดงามและงอกงามยงขน จนกระทงเมอถงเวลานนเรากจะสามารถทา กรรมทดสงขนไปตามลาดบ จนถงขนเปนกศลอยางเยยมยอด นแหละคอคาอธบายทจะทาใหมองเหนไดวา ทาไมจงวา คนทวางใจ วาจะเปนอยางไรกแลวแตกรรม(เกา) นนแล กาลงทากรรมใหม(ปจจบน) ทผด เปนบาป คอความประมาท ไดแกการปลอยปละละเลย อนเกดจากโมหะ และมองเหนเหตผลดวยวา ทาไมพทธศาสนาจงสอนใหหวงผลจากการกระทา ขอยาอกครงวา กรรมใหมสาหรบทา กรรมเกาสาหรบร อยามวรอกรรมเกาทเราทาอะไรมนไมไดแลว แตหาความรจากกรรมเกานน เพอเอามาปรบปรงการทากรรมปจจบน จะไดพฒนาตวเราใหสามารถทากรรมอยางเลศประเสรฐไดในอนาคต มคาเกาไดยนมานานแลวประโยคหนง คอทพดวา “คนเราเกดมาเพอใชกรรมเกา” ความเชออยางนนไมใชพทธศาสนา และตองระวงจะเปนลทธนครนถ ทพดกนมาอยางนน ความจรงกคงประสงคด คอมงวาถาเจอเรองราย กอยาไปซดทอดคนอน และอยาไปทาอะไรทชวรายใหเพมมากขน ดวยความโกรธแคนเปนตน แตยงไมถกหลกพระพทธศาสนา และจะมผลเสยมาก ลทธนครนถ ซงกมผนบถอในสมยพทธกาลจนกระทงในอนเดยทกวนน เปนลทธกรรมเกาโดยตรง เขาสอนวา คนเราจะไดสขไดทกขอยางไรกเปนเพราะกรรมททาไวในชาตปางกอน และสอนตอไปวา ไมใหทากรรมใหม แตตองทากรรมเกาใหหมดสนไปดวยการบาเพญตบะ จงจะสนกรรมสนทกข นกบวชลทธนจงบาเพญตบะทรมานรางกายดวยวธตางๆ คนทพดวา เราอยไปเพอใชกรรมเกานน กคลายกบพวกนครนถนแหละ คดวาเมอไมทากรรมใหม อยไปๆ กรรมเกากคงจะหมด ตางแตวาพวกนครนถไมรอใหกรรมเกาหมดไปเอง แตเขาบาเพญตบะเพอทากรรมเกาใหหมดไปดวยความเพยรพยายามของเขาดวย มคาถามทนาสงเกตวา “ถาไมทากรรมใหม อยไปๆ กรรมเกาจะหมดไปเองไหม-” เมอไมทากรรมใหม อยไป กรรมเกากนาจะหมดไปเอง แตไมหมดหรอกไมตองอยเฉยๆ แมแตจะชดใชกรรมเกาไปเทาไรๆ กไมมทางหมดไปได เหตผลงายๆ คอ


๑. คนเรายงมชวต กคอเปนอย ตองกนอย เคลอนไหวอรยาบถ ทาโนนทาน เมอยงไมตาย กไมไดอยนงๆ ๒. คนเหลานเปนมนษยปถชน กมโลภ โกรธ หลง โดยเฉพาะความหลง หรอโมหะนมอยประจาในใจตลอดเวลา เพราะยงไมไดรเขาใจความจรงถงสจธรรม เมอรวมทงสองขอนกคอ คนทอยเพอใชกรรมนน เขากทากรรมใหมอยตลอดเวลา แมแตโดยไมรตว แมจะไมเปนบาปกรรมทรายแรง แตกเปนการกระทาทประกอบดวยโมหะ เชนกรรมในรปตางๆ ของความประมาท ปลอยชวตเรอยเปอย ถามองลกเขาไปในใจ โลภะ โทสะ โมหะ กผดโผลขนมาในใจของเขาอยเรอยๆ ในลกษณะตางๆ เชน เศรา ขนมว กงวล อยากโนนอยากน หงดหงด เหงา เบอหนาย กงวล คบของ ฯลฯ นกคอทากรรมอยตลอดเวลา แถมเปนอกศลกรรมเสยดวย เพราะฉะนนอยางนจงไมมทางสนกรรม ชดใชไปเทาไรกไมรจกสนสด มแตเพมกรรม “แลวทาอยางไรจะหมดกรรม?” การทจะหมดกรรม กคอ ไมทากรรมชว ทากรรมด และทากรรมทดยงขน คอแมแตกรรมดกเปลยนใหดขน จากระดบหนงขนไปอกระดบหนง พดเปนภาษาพระวา เปลยนจากทาอกศลกรรม เปนทากศลกรรมและทากศลระดบสงขนไป จนถงขนเปนโลกตตรกศล ถาใชภาษาสมยใหม กพดวา พฒนากรรมใหดยงขน เรากจะมศล มจตใจ มปญญา ดขนๆ ในทสดกจะพนกรรม พดสนๆ วา กรรมไมหมดไปดวยการชดใชกรรม แตหมดกรรมดวยการพฒนากรรม คอปรบปรงตวใหทากรรมทดยงขนๆ จนพนขนของกรรมไป ถงขนทา แตไมเปนกรรม คอทาดวยปญญาทบรสทธ ไมถกครอบงาหรอ ชกจงดวยโลภะ โทสะ โมหะ จงจะเรยกวา พนกรรม ๗) กรรมระดบบคคล-กรรมระดบสงคม หลกกรรมอกแงหนงทสาคญและนาสนใจมาก คอ กรรมทแยกไดเปน ๒ ระดบ ไดแก ๑. กรรมระดบปจเจกบคคล ตามนยพทธพจนเชนวา “กมม สตเต วภชต ยทท หนปปณตตาย” เปนตน ซงแปลความวา กรรมยอมจาแนกสตวไปตางๆ คอ ใหทรามและประณต กรรมระดบปจเจกบคคลเปนเรองของสวนยอย จงเปนสวนฐานและเปนแกนของหลกกรรมทงหมด เรองกรรมทไดอธบายมาแลวเนนในระดบน ๒. กรรมในระดบสงคม ตามนยพทธพจน เชนวา “กมมนา วตตต โลโก กมมนา วตตต ปชา” แปลความวา โลก (คอสงคมมนษย) เปนไปตามกรรม หมสตวเปนไปตามกรรม กรรมในระดบน ซงเปนกระแสรวมกน ทมองเหนงายๆ กคออาชพการงาน ซงทาใหหมมนษยมวถชวตเปนไปตางๆ พรอมทงกาหนดสภาวะและวถของสงคมนนๆ ดวย แตกรรมทลกซงและมกาลงนาสงคมมากทสด กคอมโนกรรม เรมดวยคานยมตางๆ ซงมอทธพลอยางมากตอแนวทางการดาเนนชวตของมนษย ตลอดจนกจกรรมและวธการในการแสวงหาความสขของเขา


แตมโนกรรมทมกาลงอานภาพยงใหญทสด กคอ ทฏฐตางๆ ซงรวมถงทฤษฎ ลทธนยม อดมการณตางๆ อนประณตลกลงไปและฝงแนน แลวกาหนดนาชะตาของสงคมหรอของโลก สรางประวตศาสตร ตลอดจนวถแหงอารยธรรม เชน ทฏฐทเชอและเหนวามนษยชาตจะบรรลความสาเรจมความสขสมบรณดวยการเอาชนะธรรมชาต ซงไดเปนแกนนาขบดนอารยธรรมตะวนตกมาสสภาพทเปนอยในปจจบน กรรมระดบสงคมนเปนเรองใหญมากอกแงหนง ขอพดไวเปนแนวเพยงเทาน ภาค ๒ มชฌมาปฏปทา ขอปฏบตทเปนกลางตามกฎธรรมชาตหรอทางสายกลาง ชวต ควรเปนอยอยางไร มชฌมาปฏปทา: ทางสายกลาง มชฌมาปฏปทาตอเนองจากมชเฌนธรรมเทศนา ตามแนวปฏจจสมปบาท มพทธพจนแสดงปฏปทาไว ๒ อยาง คอ ๑. มจฉาปฏปทา ขอปฏบตทผด หรอ ทางทผด คอทางใหเกดทกข ๒. สมมาปฏปทา ขอปฏบตทถก หรอ ทางทถก คอทางใหดบทกข ตามพทธพจนนน สรปไดดงน มจฉาปฏปทา: อวชชา-สงขาร-วญญาณ-ฯลฯ-ชาต-ชรา มรณะ โสกะ ฯลฯ อปายาส สมมาปฏปทา: ดบอวชชา-ดบสงขาร-ดบวญญาณ ฯลฯ-ดบ ชาต-ดบชรามรณะ โสกะ ฯลฯ อปายาส ตามแนวน มจฉาปฏปทา กคอ ปฏจจสมปบาทสมทยวาร หรอกระบวนการเกดทกข สวน สมมาปฏปทา กคอ ปฏจจสมปบาทนโรธวาร หรอ กระบวนการดบทกข สาหรบมจฉาปฏปทานน ไมตองพดถง เพราะเปนฝายกอเกดทกข ซงไดบรรยายมาแลว แตเมอพจารณาดสมมาปฏปทา กปรากฏวาเปนเพยง ปฏจจสมปบาทนโรธวาร ซงแสดงเฉพาะตวกระบวนการลวนๆ ดงกลาวมาแลวเทานน ไมไดชแจงแนะนารายละเอยดในทางปฏบตแตอยางใด กลาวคอ บอกแตเพยงวา ในการเขาถงจดหมาย กระบวนการจะตองเปนอยางนนๆ แตไมไดบอกดวยวาทาอยางไรจงจะใหกระบวนการไดเปนอยางนนๆ ขนมา ดงนน สมมาปฏปทาตามแนวน จงยงไมชวยใหความกระจางอะไรเพมเตม


ยงมพทธพจนแสดงปฏจจสมปบาทในรปกระบวนการดบทกขอกแหงหนง ทแปลกไปจากแบบทเรยกวาสมมาปฏปทานน คอ เปนกระบวนการทมใชนโรธวาร และไมกลาวถงการดบ แตแสดงกระบวนการตอออกไปจากกระบวนการเกดทกขทเปนสมทยวารนนเอง ดงน อวชชา-สงขาร-วญญาณ-นามรป-สฬายตนะ-ผสสะ-เวทนา-ตณหา-อปาทาน-ภพ-ชาต- ทกข -ศรทธา-ปราโมทย-ปต- ปสสทธ-สข-สมาธ-ยถาภตญาณทสสนะ-นพพทา-วราคะ-วมตต-ขยญาณ พงสงเกตวา กระบวนการน เรมแตอวชชา จนถงทกข กคอ ปฏจจสมปบาทสมทยวาร ทเปนกระบวนการเกดทกขตามปรกตนนเอง (ทกขในทน แทนคาวา ชรามรณะ โสกะ ฯลฯ อปายาส ทงหมด) แตเมอถงทกขแลว แทนทวงจรจะบรรจบเพอเรมตนทอวชชาอกตามปรกต กลบดาเนนตอไป โดยมศรทธามารบชวงแทนอวชชา จากนนกระบวนการกดาเนนตอไปในทางด จนถงจดหมายคอขยญาณในทสด และไมกลบมาบรรจบเรมตนทอวชชาอกเลย ขอนาสงเกตอกอยางหนงกคอ เมอนบ ทกข เปนจดศนยกลางจานวนหวขอนบยอนไปขางหนา และตอไปขางหลง จะมจานวนเทากนสาหรบผเขาใจเรองอวชชาดแลว อานดกระบวนการน กจะไมแปลกใจอะไร เพราะถาตดตอนออก กระบวนการนกม ๒ ตอน คอ อวชชา ถงทกข ตอนหนง กบ ศรทธา ถง ขยญาณ อกตอนหนง ในตอนชวงหลง ศรทธา มาเปนจดเรมตนแทนอวชชา ผศกษาปฏจจสมปบาทในบทกอนแลว ยอมเขาใจความหมายวา ศรทธา ในทนพดงายๆ กคอ อวชชาทถกกากบ ควบคม ถกลดรอน หรอลดนอยลงนนเอง กลาวคอ ขณะนไมเปนอวชชาทมดบอดตอไปแลว แตมเชอแหงความรความเขาใจเขามาแทนท และทาหนาทเปนสอชกจงใหเกดการมงหนาไปสจดหมายทด จนเกดความรจรง และหลดพนในทสด ถาจะอธบายงายๆ กวา เมอกระบวนการเกดทกขดาเนนมาตาม ปรกต จากอวชชาถงทกขแลว ครนเกดทกข กคดหาทางออก ในกรณนเกดไดรบคาแนะนาสงสอนทถกตอง หรอเกดความสานกในเหตผลขนมาจงรสกมความเชอมนในคณธรรมความดงามตางๆ แลวเกดปราโมทย เอบอมใจ ชกนาใหมงมนกาวหนาในคณความดตอไปตามลาดบ จนถงทสด ความจรง กระบวนการทอนหลงน กตรงกบปฏจจสมปบาทนโรธวาร แบบอวชชาดบ-สงขารดบ-วญญาณดบ ฯลฯ อยางขางตนนนเอง แตในทน แสดงใหเหนรายละเอยดทเปนขอเดนในกระบวนการชดเจนขน และมงใหเหนการเชอมตอระหวางกระบวนการเกดทกข กบกระบวนการดบทกข วาเกยวเนองกนไดอยางไร ในคมภรเนตตปกรณ อางพทธพจนตอไปน วาเปนปฏจจสมปบาทแนวดบทกขเชนกน คอ ดกรอานนท โดยนยนแล ศลทเปนกศล มความไมวปฏสาร (เดอดรอนใจ) เปนอรรถ (ทหมายหรอผล) เปนอานสงส ความไมวปฏสาร มปราโมทยเปนอรรถเปนอานสงส ปราโมทย มปตเปนอรรถเปนอานสงส ปต มปสสทธเปนอรรถเปนอานสงส ปสสทธ มสขเปนอรรถเปนอานสงส สข มสมาธเปนอรรถเปนอานสงส สมาธ มยถาภตญาณทสสนะเปนอรรถเปนอานสงส ยถาภตญาณทสสนะ มนพพทาเปนอรรถเปนอานสงส นพพทา มวราคะเปนอรรถเปนอานสงส วราคะ มวมตตญาณ-ทสสนะเปนอรรถเปนอานสงส ศลทเปนกศลยอมทาธรรมขออนๆ ใหบรบรณเพออรหตตผลตามลาดบ โดยนยนแล


ตามนยพทธพจนน เขยนใหดงายไดดงน กศลศล-อวปปฏสาร-ปราโมทย-ปต-ปสสทธ-สข-สมาธ-ยถาภตญาณทสสนะ-นพพทา-วราคะ-วมตตญาณทสสนะ จะเหนวากระบวนธรรมน กเปนอยางเดยวกบกระบวนธรรมทกลาวมาแลวนนเอง เปนแตกลาวเฉพาะชวงกระบวนการดบทกขอยางเดยว ไมไดกลาวถงชวงเกดทกขไวดวย ขอใหดกระบวนธรรมแนวกอนอกครงหนง อวชชา-สงขาร-ฯลฯ-ชาต- ทกข -ศรทธา-ปราโมทย-ปต-ปสสทธ-สข-สมาธ-ยถาภตญาณทสสนะ-นพพทา-วราคะ-วมตต-ขยญาณ กระบวนธรรมทงสองน แมจะเหมอนกน แตกไมตรงกนทกตวอกษรคอ กระบวนหนงเรมดวยศรทธา อกกระบวนหนงเรมดวยกศลศล ตอดวย อวปปฏสาร จากนนจงตรงกน ซงทจรงเปนความตางตามตวอกษรและการเนนเทานน แตความหมายลงกนได กระบวนหนงยกเอากรณทศรทธาเปนตวเดน แตในเวลาทมศรทธานน กคอ จตใจเชอมนในเหตผล เลอมใสในสงทดงาม มนใจในคณธรรม ภาวะจตนสมพนธกบความประพฤตในเวลานนดวย คอมความประพฤตดงามรองรบอย และศรทธากดารงรกษาความประพฤตนนไวดวย ศรทธามความประพฤตดงามรองรบอยเชนน จงนาไปสปราโมทยตอไป สวนอกกระบวนหนงทเรมดวยกศลศล และอวปปฏสาร กเชนเดยวกน กระบวนนยกเอากรณการประพฤตปฏบตเปนตวเดน ในกรณน จตใจกมศรทธาเชอมนในเหตผลในคณความดเปนพนอยดวย จงประพฤตความดอยได และเมอมศล แลวมอวปปฏสาร ไมเดอดรอนใจ กคอเกดความเชอมนในตนเอง มนใจในคณความดทประพฤต อนเปนลกษณะของศรทธา ททาใหจตใจเชอมนผองใส จากน จงเปนปจจยใหเกดปราโมทยตอไป ตรงกบกระบวนกอนไปจนจบ กระบวนธรรมหนงลงทายดวยวมตตและขยญาณ อกกระบวนหนงลงทายดวยวมตตญาณทสสนะ กคออนเดยวกน เปนแตกระบวนหลงกลาวรวมวมตตและขยญาณเขาไวในความหมายของหวขอเดยว กระบวนธรรมแบบน ชแนะใหเหนแนวทางการปฏบตชดเจนยงขน ชวยใหเขาใจในสงทจะตองทากระจางขน แตกระนน กยงไมเปนระบบทมรายละเอยดในทางปฏบตมากเพยงพอ ยงคงมปญหาอยวา การทจะใหกระบวนธรรมนเกดขนได จะตองทาอะไรอยางไรบาง กอนผานตอนน ขอยกกระบวนธรรมแบบปฏจจสมปบาทมาแสดงอกแนวหนง เพอประกอบความร ใหมองเหนธรรมในหลายๆแง เปนเครองชวยความเขาใจในขนตอๆ ไป ๑) อาหารของอวชชา ภกษทงหลาย เรากลาวดงนวา:- อวชชากอกนนแล มสงนเปนปจจย จงปรากฏ เรากลาววา ๑. อวชชามอาหาร อาหารของอวชชา คอ นวรณ ๕ ๒. นวรณ ๕ มอาหาร..........................….. คอ ทจรต ๓


๓. ทจรต ๓ มอาหาร...........................….. คอ การไมสารวมอนทรย ๔. การไมสารวมอนทรยมอาหาร.…....…. คอ ความขาดสตสมปชญญะ ๕. ความขาดสตสมปชญญะมอาหาร.…. คอ ความขาดโยนโสมนสการ ๖. ความขาดโยนโสมนสการมอาหาร..… คอ ความขาดศรทธา ๗. ความขาดศรทธามอาหาร...............….. คอ การไมไดสดบสทธรรม ๘. การไมไดสดบสทธรรมมอาหาร.......… คอ การไมไดเสวนาสปบรษ การไมไดเสวนาสปบรษอยางบรบรณ ยอมยงการไมไดฟงสทธรรมใหบรบรณ การไมไดฟงสทธรรมอยางบรบรณยอมทาความไมมศรทธาใหบรบรณ ฯลฯ นวรณ ๕ บรบรณ ยอมทาอวชชาใหบรบรณ อวชชา มอาหาร และมความบรบรณ อยางน ๒) อาหารของวชชาและวมตต ๑. วชชาและวมตตมอาหาร อาหารของวชชา-วมตต คอ โพชฌงค ๗ ๒. โพชฌงค ๗ มอาหาร ......................…… คอ สตปฏฐาน ๔ ๓. สตปฏฐาน ๔ มอาหาร ..................…… คอ สจรต ๓ ๔. สจรต ๓ มอาหาร..............................…… คอ อนทรยสงวร ๕. อนทรยสงวรมอาหาร..............……………. คอ สตสมปชญญะ ๖. สตสมปชญญะมอาหาร.....................……. คอ โยนโสมนสการ ๗. โยนโสมนสการมอาหาร....................….…. คอ ศรทธา ๘. ศรทธามอาหาร.................................……… คอ การสดบ(เลาเรยน)สทธรรม ๙. การสดบสทธรรมมอาหาร ...............…… คอ การเสวนาสปบรษ การเสวนาสปบรษอยางบรบรณ ยอมยงการไดสดบ สทธรรมใหบรบรณ การไดสดบ(เลาเรยน)สทธรรมบรบรณ ยอมยงศรทธาใหบรบรณ ฯลฯ โพชฌงค ๗ บรบรณ ยอมยงวชชาวมตตใหบรบรณ วชชาวมตต มอาหารอยางน มความบรบรณ อยางน


ในกระบวนธรรมแนวน ขอใหสงเกตองคธรรม ๒ ขอไวเปนพเศษ ในฐานะเปนองคประกอบสาคญ ในระบบการฝกศกษาพฒนาชวตของคน คอ โยนโสมนสการ ซงเปนหลกการใชความคดแบบทพทธศาสนาสอนไวและเนนมาก ถอวาเปนองคประกอบสาคญฝายภายใน กบการเสวนาสปบรษ (=การมกลยาณมตร) ซงแสดงความสาคญของปจจยทางสงคม ถอวาเปนองคประกอบสาคญฝายภายนอก องคประกอบสองฝายน มศรทธาเปนตวเชอมตอ ดงจะไดมองเหนตอๆ ไปความเขาใจเบองตนเกยวกบมชฌมาปฏปทา * เปนทางสายกลาง มชฌมาปฏปทา หรออรยสจขอสดทาย คอ มรรค เปนประมวลหลกความประพฤตปฏบต หรอระบบจรยธรรมทงหมดในพระพทธศาสนา เปนคาสอนภาคปฏบต ทจะชวยใหการดาเนนสจดหมายตามแนวทางของกระบวนธรรมทรเขาใจแลวนน เปนผลสาเรจขนมาในชวตจรง หรอเปนวธการใชกฎเกณฑแหงกระบวนการของธรรมชาต ใหเกดประโยชนแกชวตจนถงทสด ขอใหพจารณาพทธพจนและคาอธบายยอตอไปน เพอเปนความเขาใจเบองตนเกยวกบมชฌมาปฏปทา :- ภกษทงหลาย ทสดสองอยางน บรรพชตไมพงเสพ กลาวคอ การหมกมนดวยกามสขในกามทงหลาย อนเปนการชนตา ชนตลาด ของปถชน มใชอรยะ ไมประกอบดวยประโยชน อยางหนง และการประกอบความลาบากเดอดรอนแกตน อนเปนทกข ไมเปนอรยะ ไมประกอบดวยประโยชน อยางหนง ตถาคตไดตรสรแลว ซงทางสายกลาง ทไมของแวะทสดสองอยางนน อนเปนทางทสรางจกษ (การเหน) สรางญาณ (การร) เปนไปเพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน กทางสายกลางนน...เปนไฉน? ทางนน คอมรรคาอนเปนอรยะ มองคประกอบ ๘ ประการ ไดแก สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ พทธพจนจากปฐมเทศนา หรอธมมจกกปปวตตนสตรน แสดงความหมาย เนอหา และจดหมาย ของมชฌมาปฏปทาไวโดยสรปครบทงหมด ทควรสงเกตคอ ความเปนทางสายกลาง (the Middle Path หรอ Middle Way) นน เปนเพราะไมเขาไปของแวะทสด ๒ อยาง (แตไมใชอยกลางระหวางทสดทงสอง) คอ ๑. กามสขลลกานโยค การหมกมนอยดวยกามสข (the extreme of sensual indulgence หรอ extreme hedonism) ๒. อตตกลมถานโยค การประกอบความลาบากเดอดรอนแกตนเอง (the extreme of self-mortification หรอ extreme asceticism) * เปนทางดบกรรม มรรคาอนเปนอรยะ มองคประกอบ ๘ ประการนแล เปนทางนาไปสความดบแหงกรรม คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ


ในทน มชฌมาปฏปทามความหมายวา เปนทางใหถงความดบกรรมหรอสนกรรม ขอสาคญในทน กคอ ตองไมเขาใจวา เปนการสนเวรสนกรรม อยางทเขาใจกนทวๆ ไป ซงเปนเรองแคบๆ ตองไมเขาใจวาจะหมดกรรมไดโดยไมทากรรมหรอไมทาอะไร ซงกลายเปนลทธนครนถไป อยางทกลาวในตอนวาดวยกรรม และตองไมเขาใจวาเปนทางนาไปสความดบกรรมสนกรรม คอ จะไดเลกกจการอยนงเฉยไมตองทาอะไร ประการแรก จะเหนวา การทจะดบกรรมหรอสนกรรมได กคอตองทา และทาอยางเอาจรงเอาจงเสยดวย แตคราวนทาตามหลกมชฌมาปฏปทา ทาตามหลกการวธการทถกตอง เลกการกระทาทผดพลาด ประการทสอง ทวาดบกรรมหรอสนกรรม ไมใชหมายความวา อยนงๆ เลก ไมทาอะไรหมด แตหมายความวา เลกการกระทาอยางปถชนเปลยนเปนทาอยางอรยบคคล อธบายงายๆ วา ปถชนทาอะไรกทาดวยตณหาอปาทาน มความยดมนในความดความชวทเกยวของกบตวฉนของฉน ผลประโยชนของฉน ในรปใดรปหนง การกระทาของปถชนจงเรยกตามศพทธรรมวา กรรม แบงเปนดเปนชว และกยดถอเอาไววาเปนอยางนนๆ ดวยตณหาอปาทาน ดบกรรม คอ เลกกระทาการตางๆ ดวยความยดมนในความดชวทเกยวของกบตวฉนของฉน ผลประโยชนของฉน เมอไมมดมชวทยดมนไวกบตว ทาอะไรกไมเรยกวากรรม เพราะกรรมตองเปนอยางใดอยางหนง ไมดกชว การกระทาของพระอรยบคคลจงเปนการกระทาไปตามความหมาย และวตถประสงคของเรองททานนลวนๆ ไมเกยวกบตณหาอปาทานภายใน พระอรยบคคลไมทาชว เพราะหมดเหตปจจยทจะใหทาชว (ไมมโลภะ โทสะ โมหะ ทจะใหทาอะไรเพอใหตวฉนไดฉนเปน) ทาแตความดและประโยชน เพราะทาการตางๆ ดวยปญญาและกรณา แตทวาด กวาตามทปรากฏยอมรบของโลก ไมไดยดวาเปนดของฉน หรอดทจะใหฉนเปนอยางนนอยางน เมอปถชนบาเพญประโยชนอะไรสกอยาง กจะไมมเพยงการทาประโยชนตามความหมายและวตถประสงคของเรองนนๆ เทานน แตยอมจะมความหวงผลประโยชนตอบแทนอะไรสกอยางหนง ถาไมม กอาจจะ ละเอยดลงมาเปนชอเสยงเกยรตคณของฉน หรอละเอยดลงมาอก กอาจจะเอาพอใหสาหรบรสกอนๆ ภมๆ ไวภายในวา เปนความดของฉน สวนพระอรยบคคล เมอบาเพญประโยชนอนนน มแตการกระทาตามความหมาย ตามวตถประสงค เหตผล ความควรจะเปนอยางไรๆ ของเรองนนๆ เอง ลวนๆ เทานน ในทางธรรมจงไมเรยกวากรรม มรรคหรอมชฌมาปฏปทาน เปนขอปฏบตเพอใหหมดการกระทาซงมเจตนาปรงแตง ทเรยกวากรรม ดบกรรมนนแลว มแตการกระทาบรสทธตามทปญญาบอกลวนๆ (ซงเรยกวากรยา) ตอไป อนนเปนวถทตางกนระหวางโลกยะ กบ โลกตตระ พระพทธเจา และพระอรหนตทงหลาย จงเทยวบาเพญประโยชนสงสอนประชาชนโดยไมเปนกรรม ทงทเปนการกระทาซงคนธรรมดาเรยกกนวาเปนความด * เปนทางชวตทประเสรฐ และเปนพทธจรยธรรม


ทเรยกวา พรหมจรรย พรหมจรรย ดงน พรหมจรรยคออะไร พรหมจารคอใคร ความจบสนของพรหมจรรยคออะไร ? มรรคาอนเปนอรยะ ประกอบดวยองค ๘ ประการ คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นคอพรหมจรรย บคคลใดประกอบดวยอรยอษฎางคกมรรคน ผนนเรยกวาเปนพรหมจาร ความสนราคะ สนโทสะ สนโมหะ นเรยกวาความจบสนของพรหมจรรย คาวา “พรหมจรรย” มกถกรจกในความหมายแคบๆ เพยงแคการครองเพศบรรพชตและการงดเวนจากเมถนธรรม อนเปนความหมายนยหนงเทานน ความจรง พรหมจรรย ถาเรยกตามภาษาบาล กคอ “พรหมจรยะ” ซงมาจาก ‘พรหม’ (ประเสรฐ) + ‘จรยะ’ (การดาเนนชวต, ความประพฤต) เพราะฉะนน พรหมจรรย คอ “พรหมจรยะ” น จงแปลไดวา การดาเนนชวตทประเสรฐ การครองชวตอยางประเสรฐ วถชวตอนประเสรฐ หรอพดสนๆ วา ชวตประเสรฐ พรหมจรรย คอ พรหมจรยะ น พระพทธเจาทรงใช หมายถงระบบการดาเนนชวตตามหลกพระพทธศาสนา หรอหมายถงตวพระพทธศาสนาทงหมดทเดยว ดงจะเหนไดจากพทธพจนสงพระสาวกออกประกาศพระศาสนากวา “ประกาศพรหมจรรย” และทตรสวา พรหมจรรยจะชอวารงเรองได ตอเมอบรษท ๔ คอ ภกษ ภกษณ อบาสก อบาสกา ทงฝายสพรหมจาร และฝายกามโภค (ผอยครองเรอนมบตรภรรยาสาม) รและปฏบตธรรมกนดวยด ตามพทธพจนทยกมาขางตน แสดงวา พรหมจรรย คอ พรหมจรยะ หรอชวตประเสรฐนน กคอมชฌมาปฏปทานเอง และพรหมจาร หรอผประพฤตพรหมจรรย กคอ ผดาเนนชวตตามมชฌมาปฏปทา อนง ‘จรยะ’ น กคอตนศพททเรานามาบญญตขนเปนคาใหมวา “จรยธรรม” จะเหนวา จรยธรรมตามหลกพระพทธศาสนา กคอ พรหมจรยะ ดงนน จงพดไดวา มชฌมาปฏปทา คอมรรคน เปนพทธจรยธรรม * มกลยาณมตร คอไดชวตทประเสรฐ ดกรอานนท ความมกลยาณมตร มกลยาณสหาย มเพอนคบหาทด เทากบเปนพรหมจรรยทงหมดทเดยว เพราะวาผมกลยาณมตร ...พงหวงสงนได คอ เขาจกไดเจรญอรยอษฎางคกมรรค เขาจกกระทาไดมาก ซงอรยอษฎางคกมรรค ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอนเปนบพนมตฉนใด ความมกลยาณมตร กเปนตวนา เปนบพนมตแหงการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน พทธพจนน แสดงถงการยอมรบความสาคญของบคคลผมคณสมบตดงาม ในฐานะสงแวดลอมทางสงคม ทจะชกนาเขาสวถทางทถกตอง และเกอหนนใหเจรญงอกงามในการประพฤตปฏบตพฒนาศกษาสงยงขนไป *เปนทางชวต ทงของบรรพชต และคฤหสถ


ภกษทงหลาย เราไมสรรเสรญมจฉาปฏปทา (ไมวา) ของคฤหสถ หรอของบรรพชต คฤหสถกตาม บรรพชตกตาม ปฏบตผดแลว ยอมยงญายธรรมอนเปนกศลใหสาเรจไมได เพราะการปฏบตผดนนเปนเหต ก มจฉาปฏปทาคออะไร ? คอ มจฉาทฏฐ ฯลฯ มจฉาสมาธ เรายอมสรรเสรญสมมาปฏปทา (ไมวา) ของคฤหสถ หรอของบรรพชต คฤหสถกตาม บรรพชตกตาม ประพฤตชอบแลว ยอมทาญายธรรมอนเปนกศลใหสาเรจได เพราะอาศยการปฏบตถกเปนเหต กสมมาปฏปทา คออะไร ? คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ พทธพจนวาดวยมจฉาปฏปทาและสมมาปฏปทานน มมากอนแลวครงหนง พทธพจนกอนนน แสดงปฏจจสมปบาทฝายกระบวนการเกดทกข วาเปนมจฉาปฏปทา และฝายกระบวนการดบทกข วาเปนสมมาปฏปทา แตพทธพจนคราวน ตรสแสดงมรรค คอมชฌมาปฏปทานเอง วาเปนสมมาปฏปทา ทาใหเหนไดวา ครงกอนทรงมงแสดงตวกระบวนการธรรมชาต แตคราวนทรงแสดงในแงประยกตคอเปนระบบการประพฤตปฏบตของคน อกประการหนง พทธพจนน ยาใหเหนวา มชฌมาปฏปทาเปนหลกธรรมทมงใหใชประพฤตปฏบต และสาเรจประโยชน ทงแกบรรพชต และคฤหสถ * มไวเพอใชขามฝง มใชเพอถอคางหรอแบกโกไว ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษผเดนทางไกล พบหวงนาใหญ ฝงขางน นาหวาดระแวง นากลวภย แตฝงขางโนน ปลอดโปรง ไมมภย กแล เรอ หรอสะพาน สาหรบขามไปฝงโนน กไมม บรษนนจงดารวา “หวงนานใหญ ฝงขางน นาหวาดระแวง...ถากระไร เราพงเกบรวมเอาหญา ทอนไม กงไม และใบไม มาผกเปนแพ แลวอาศยแพนน พยายามดวยมอและเทา พงขามถงฝงโนนไดโดยสวสด” คราวนน เขาจง...ผกแพ...ขามถงฝงโนนโดยสวสด ครนเขาไดขามไปขนฝงขางโนนแลว กมความดารวา “แพนมอปการะแกเรามากแท เราอาศยแพน...จงขามมาถงฝงนโดยสวสด ถากระไร เราควรยกแพนขนเทนบนศรษะ หรอแบกขนบาไว ไปตามความปรารถนา” ภกษทงหลาย เธอทงหลายจะเหนเปนอยางไร ? บรษนน ผกระทาอยางน จะชอวาเปนผกระทาถกหนาทตอแพนนหรอไม ? (ภกษทงหลายทลตอบวา ไมถก จงตรสตอไปวา) บรษนน ทาอยางไร จงจะชอวาทาถกหนาทตอแพนน ? ในเรองนบรษนน เมอไดขามไปถงฝงโนนแลว มความดารวา “แพน มอปการะแกเรามากแท...ถากระไร เราพงยกแพนขนไวบนบก หรอผกใหลอยอยในนา แลวจงไปตามปรารถนา” บรษผนน กระทาอยางน จงจะชอวา เปนผกระทาถกหนาทตอแพนน นฉนใด ธรรม กอปมาเหมอนแพ เราแสดงไวเพอมงหมายใหใชขามไป มใชเพอใหยดถอไว ฉนนน เมอเธอทงหลาย รทวถงธรรม อนมอปมาเหมอนแพ ทเราแสดงแลว พงละเสยแมซงธรรมทงหลาย จะปวยกลาวไปไยถงอธรรมเลา


ภกษทงหลาย ทฏฐ (ทฤษฎ หลกการ ความเขาใจธรรม) ทบรสทธ ถงอยางน ผดผองถงอยางน ถาเธอทงหลายยงยดตดอย เรงใจกระหยมอย เฝาถนอมอย ยดถอวาเปนของเราอย เธอทงหลายจะพงรทวถงธรรมอนมอปมาเหมอนแพ ทเราแสดงแลวเพอมงหมายใหใชขามไป มใชเพอใหยดถอเอาไว ไดละหรอ ? พทธพจนทงสองแหงน นอกจากเปนเครองเตอนไมใหยดมนถอมน ในธรรมทงหลาย (แมทเปนความจรง ความถกตอง) โดยมไดถอเอาประโยชนจากธรรมเหลานนตามความหมาย คณคา และประโยชนตามความเปนจรงของมนแลว ขอทสาคญยงกคอ เปนการยาใหมองเหนธรรมทงหลายในฐานะอปกรณ หรอวธการทจะนาไปสจดหมาย มใชสงลอยๆ หรอจบในตว ดวยเหตน เมอปฏบตธรรมขอใดขอหนง จะตองรตระหนกชดเจนถงวตถประสงคของธรรมนน พรอมทงความสมพนธของมนกบธรรมอยางอนๆ ในการดาเนนไปสวตถประสงคนน วตถประสงคในทน มไดหมายเพยงวตถประสงคทวไปในขนสดทายเทานน แตหมายถงวตถประสงคเฉพาะตวของธรรมขอนนๆ เปนสาคญ วาธรรมขอนนปฏบตเพอชวยสนบสนนหรอใหเกดธรรมขอใด จะไปสนสดลงทใด มธรรมใดรบชวงตอไป ดงนเปนตน เหมอนการเดนทางไกลทตอยานพาหนะหลายทอด และอาจใชยานพาหนะตางกน ทงทางบก ทางนา ทางอากาศ จะรคลมๆ เพยงวาจะไปสจดหมายปลายทางทนนๆ เทานนไมได จะตองรดวยวา ยานแตละทอดแตละอยางนน ตนกาลงอาศยเพอไปถงทใด ถงทนนแลวจะอาศยยานใดตอไป ดงนเปนตน การปฏบตธรรมทขาดความตระหนกในวตถประสงค ความเปนอปกรณ และความสมพนธกบธรรมอนๆ ยอมกลายเปนการปฏบตทเลอนลอย คบแคบ ตน และทรายยงคอ ทาใหเขวออกนอกทาง ไมตรงจดหมาย และกลายเปนธรรมทเปนหมน ไมมการปฏบต หรอปฏบตผดพลาด คลาดจากผลทพงได เพราะการปฏบตธรรมอยางไรจดหมายเชนน ความไขวเขว และผลเสยหายตางๆ จงเกดขนแกหลกธรรมสาคญๆ เชน สนโดษ อเบกขา เปนตน ระบบของมชฌมาปฏปทา ไดกลาวแลววา มชฌมาปฏปทา เปนประมวลคาสอนภาคปฏบต คอระบบจรยธรรมทงหมดของพระพทธศาสนา มชฌมาปฏปทาจงมขอบเขตกวางขวาง และมรายละเอยดมาก การทจะแสดงรายละเอยดทงหมดเปนสงทไมตองพดถง เพราะเปนไปไมได แมเพยงจะแสดงแนวการปฏบตทเปนหลกใหญโดยยอใหครบทกหลกกไมทวถงอยแลว ในทน จงเพยงใชวธพดคลมๆไป และยกเฉพาะแงทควรสนใจขนมาชแจงเปนตอนๆ ไป เทาทเหนวาควรร * ทางสายเดยว แตมองคประกอบ ๘ อยาง หวขอของมชฌมาปฏปทา หรอ อรยอฏฐงคกมคค/อารยอษฎางคก-มรรค (มรรคาอนประเสรฐ มองคประกอบ ๘ อยาง) มดงน ๑. สมมาทฏฐ ความเหนชอบ (Right View หรอ Right Understanding)


๒. สมมาสงกปปะ ความดารชอบ (Right Thought) ๓. สมมาวาจา วาจาชอบ (Right Speech) ๔. สมมากมมนตะ การกระทาชอบ (Right Action) ๕. สมมาอาชวะ เลยงชพชอบ (Right Livelihood) ๖. สมมาวายามะ พยายามชอบ (Right Effort) ๗. สมมาสต ระลกชอบ (Right Mindfulness) ๘. สมมาสมาธ จตมนชอบ (Right Concentration) องคประกอบทง ๘ น มใชทาง ๘ ทาง หรอ หลกการทตองยกขนมาปฏบตใหเสรจสนไปทละขอตามลาดบ แตเปนสวนประกอบของทางสายเดยวกน ตองอาศยกนและกน เหมอนเกลยวเชอก ๘ เกลยว ทรวมกนเขาเปนเชอกเสนเดยว และตองปฏบตเคยงขางกนไปโดยตลอด *ระบบการปฏบตของคน กบระบบการพฒนาของธรรม การแยกหวขอจดลาดบไวเชนน เปนการจดคราวๆ ตามความเดนในขนตอนตางๆ ของการปฏบต เชน สมมาทฏฐ จดเปนขอแรก เพราะในการปฏบตธรรมเรมแรกทเดยว จะตองมความเหน มความเขาใจ หรอเชอถอถกตองตามแนวทางทจะปฏบตเสยกอน จงจะดารการและเรมประพฤตปฏบตใหถกทางได การปฏบตธรรมจงตองอาศยพนฐานความเขาใจทเปนตนทนไวกอน เมอมพนความเชอความเขาใจถกตองเปนทนไวแลว การฝกฝนพฒนาคนขนตนๆ กจะมงไปทความประพฤตทางกาย วาจา ทเปนชนภายนอก หรอชนหยาบ เพอเตรยมสภาพแวดลอมใหพรอมและใหเกอหนน แกการทจะฝกอบรมจตใจซงเปนชนภายในละเอยดกวาใหไดผลดตอไป ในระหวางการฝกอบรมตอๆ มาน ความรความเขาใจ หรอความเชอทมไวเปนทนเดมนน กจะคอยๆ เจรญเพมพนและชดเจนยงขนโดยลาดบดวยอาศยการฝกอบรมในทางกายและทางจตนนเอง จนในทสดปญญากจะเจรญถงขนรเขาใจสงทงหลายตามความเปนจรงถงขนหลดพน บรรลนพพานได อยางทวา“มชฌมาปฏปทาน เปนญาณกรณ (สรางการร) จกขกรณ (สรางจกษคอการเหน) เปนไปเพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน” กลาวคอ ในตอนทายของมรรค กจบลงดวยปญญา ซงเปนองคธรรมตวทางานทมบทบาทเดนชดในการทาใหบรรลถงจดหมาย ตอจากมรรคมองค ๘ จงเพมองคประกอบไดอก ๒ ขอ คอ สมมาญาณะ (ความรชอบ เทยบจากญาณกรณ จกขกรณ) และ สมมาวมตต (หลดพนชอบ เทยบจากความสงบ ฯลฯ นพพาน) โดยนยน ในทางปฏบต เมอจดเปนระบบการศกษาฝกอบรมแบบชวงกวาง โดยถอวาผปฏบตมความรความเขาใจพนฐานเปนทนเดมทจะเรมตนกาวออกเดนไปไดแลว การฝกอบรมจงเรมทความประพฤตหรอการแสดงออกภายนอกทางกายวาจา (ศล) กอน แลวประณตขนมาสการฝกอบรมจต (สมาธ) จนถงระดบสดทาย คอ ทาความรความเขาใจและการหยงเหนความจรง(ปญญา) ใหแกกลา จนพนจากอวชชาตณหาอปาทานได


ระบบการศกษาฝกฝนพฒนาแบบน เรยกชอวา ไตรสกขา คอการศกษา ๓ สวน ซงจดลาดบเปน ศล สมาธ ปญญา และเทยบกบ มรรค ไดดงน ๑. สมมาทฏฐ ๓. ปญญา (รวมถง สมมาญาณ ในชวงปลายดวย) ๒. สมมาสงกปปะ ๓. สมมาวาจา ๔. สมมากมมนตะ ๑. ศล ๕. สมมาอาชวะ ๖. สมมาวายามะ ๗. สมมาสต ๒. สมาธ ๘. สมมาสมาธ พรอมกนน เมอมองเขาไปในตวคน กจะเหนการทางานขององคธรรมตางๆ ทพฒนางอกงามขนไป อยางประสานเสรมกนกบกระบวนการฝกศกษาแหงไตรสกขา ทปรากฏออกมาและสมพนธกบภายนอก การพฒนาขององคธรรมภายในน กคอการพฒนาของชวต ซงเปนกระบวนการของธรรมชาต ทดาเนนไปตามวถแหงมรรค และเมอพดโดยผลรวม กกลาวไดวา มรรคนน เรมดวยปญญา และจบลงดวยปญญา คอ เบองตน เรมดวยความรความเขาใจทเปนความเชอตามเหตผลกอน ซงเรยกวาสมมาทฏฐ ความรความเขาใจน คอยๆ เจรญยงขน จนกลายเปนการรการเหนดวยปญญาของตนจรงๆ โดยสมบรณ ซงเรยกวา สมมาญาณ ตามแนวน สมมาทฏฐ จงเปนสะพานเชอม ททอดจาก อวชชา ไปส วชชา เมอเกดสมมาญาณ มวชชาแลว กยอมหลดพนเปน สมมาวมตต * ระบบการฝกของไตรสกขา ออกผลมาคอวถชวตแหงมรรค ในระบบการฝกศกษา ทจดเปนชวงกวางๆ โดยมงเอาสงทจะตองปฏบตเดนชดเปนตอนๆ ซงเรยงลาดบในรปทเรยกวา ไตรสกขา (the Threefold Training) คอ การศกษา ทง ๓ นน มหวขอตามหลก ดงน ๑. อธศลสกขา การฝกศกษาในดานความประพฤตทางกาย วาจา และอาชพ ใหมชวตสจรตและเกอกล (Training in Higher Morality) ๒. อธจตตสกขา การฝกศกษาดานสมาธ หรอพฒนาจตใจใหเจรญไดท (Training in Higher Mentality หรอ Concentration) ๓. อธปญญาสกขา การฝกศกษาในปญญาสงขนไป ใหรคดเขาใจมองเหนตามเปนจรง (Training in Higher Wisdom) ไตรสกขา น เมอนามาแสดงเปนคาสอนในภาคปฏบตทวๆ ไป ไดปรากฏในหลกทเรยกวา โอวาทปาตโมกข (พทธโอวาททเปนหลกใหญ ๓ อยาง) คอ ๑. สพพปาปสส อกรณ การไมทาความชวทงปวง (ศล)


๒. กสลสสปสมปทา การบาเพญความดใหเพยบพรอม (สมาธ) ๓. สจตตปรโยทปน การทาจตของตนใหผองใส (ปญญา) มรรค ทจดในรปของไตรสกขาน แสดงขอปฏบตพรอมบรบรณทกอยาง ทจะใหเกดผลสาเรจ ตามกระบวนการพฒนาคนจนถงความดบทกข ทกลาวมาแลวในตอนกอน จงครอบคลมกระบวนธรรมแบบตางๆ เหลานนไดทงหมด พดอยางใหเขาใจงายๆ วา เอาองคประกอบทง ๘ ของมรรค จดปรบใสเขาไปในระบบการศกษาทครบองค ๓ ของไตรสกขา เมอฝกคนใหศกษา หรอคนศกษาโดยฝกตน ตามหลกไตรสกขา กทาใหชวตของเขาเจรญงอกงามกาวไปในทางถกตอง ทเรยกวามรรค พดอยางภาพพจนวา เอาการศกษาทง ๓ ของไตรสกขา ใสเขาไปในตวคน (หรอเอาคนใสเขาไปในกระบวนการของไตรสกขา) ผลออกมา คอการเดนหนาไปในทางหรอวถชวตดงามแหงมรรค หรอในการดาเนนชวตอนประเสรฐคอพรหมจรยะพดสนทสดวา ฝกดวยไตรสกขา ชวตกเดนหนาไปในมรรค ไตรสกขา น เรยกวาเปน “พหลธมมกถา” คอ คาสอนธรรมทพระพทธเจาทรงแสดงบอย และมพทธพจนแสดงความตอเนองกนของกระบวนการศกษาฝกอบรมทเรยกวาไตรสกขา ดงน “ศลเปนอยางน สมาธเปนอยางน ปญญาเปนอยางน สมาธทศลบมแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ปญญาทสมาธบมแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก จตทปญญาบมแลว ยอมหลดพนจากอาสวะโดยสนเชง คอ จากกามาสวะ ภวาสวะ และอวชชาสวะ” ความสมพนธแบบตอเนองกนของไตรสกขาน มองเหนไดงายแมในชวตประจาวน กลาวคอ (ศล-สมาธ) เมอประพฤตด มความสมพนธงดงาม ไดทาประโยชน อยางนอยดาเนนชวตโดยสจรต มนใจในความบรสทธของตน ไมตองกลวตอการลงโทษ ไมสะดงระแวงตอการประทษรายของคเวร ไมหวนหวาดเสยวใจตอเสยงตาหนหรอความรสกไมยอมรบของสงคม และไมมความฟงซานวนวายใจเพราะความรสกเดอดรอนรงเกยจในความผดของตนเอง จตใจกเอบอม ชนบานเปนสข ปลอดโปรง สงบ และแนวแน มงไปกบสงทคด คาทพด และการททา (สมาธ-ปญญา) ยงจตไมฟงซาน สงบ อยตว ไรสงขนมว สดใส มงไปอยางแนวแนเทาใด การรบรการคดพนจพจารณามองเหนและเขาใจสงตางๆ กยงชดเจน ตรงตามจรง แลน คลอง เปนผลดในทางปญญามากขนเทานน อปมาในเรองน เหมอนวา ตงภาชนะนาไวดวยดในทเรยบรอย ไมไปแกลงสนหรอเขยามน (ศล) เมอนาไมถกกวน คน พด หรอเขยา สงบนง ผงฝนตางๆ กนอนกน หายขน นากใส (สมาธ) เมอนาใส กมองเหนสงตางๆ ไดชดเจน (ปญญา)


ในการปฏบตธรรมสงขนไป ทถงขนจะใหเกดญาณ อนรแจงเหนจรงจนกาจดอาสวกเลสได กยงตองการจตทสงบนง ผองใส มสมาธแนวแนยงขนไปอก ถงขนาดระงบการรบรทางอายตนะตางๆ ไดหมด เหลออารมณหรอสงทกาหนดไวใชงานแตเพยงอยางเดยว เพอทาการอยางไดผล จนสามารถกาจดกวาดลางตะกอนทนอนกนไดหมดสน ไมใหมโอกาสขนอกตอไป * องค ๓ ของมรรค ทตองใชอยเสมอ มองคมรรคอย ๓ ขอ ทตองใชอยเสมอ เพอใหดาเนน หรอเดนหนากาวไปดวยดในการปฏบต โดยมบทบาทสาคญ ตองเกยวของและปฏบตรวมพรอมกนไปกบองคมรรคขออนๆ ทกขอ คอ ๑. สมมาทฏฐ (ความเหนหรอเขาใจถกตอง) ๒. สมมาวายามะ (ความเพยรพยายามถกตอง) และ ๓. สมมาสต (สตถกตอง) เหตทตองปฏบตรวมกบขออนอยเสมอนน เหนไดงาย ดวยการเปรยบเทยบกบการเดนทาง สมมาทฏฐ เปนเหมอนไฟสองทางหรอเขมทศ ใหเหนทางและมนใจในทางอนถกตอง ทจะนาไปสจดหมาย สมมาวายามะ เปนเหมอนการออกแรงกาวไป หรอแรงขบเคลอนผลกดนใหวงแลนไป สวนสมมาสต เปนเหมอนเครองบงคบ (เชน พวงมาลย หางเสอ) ควบคม ระวง ใหการเดนทางอยในเสนทาง ถกจงหวะ และหลบหลกพนภย องค ๓ น อาจมาในชอทตางออกไป เชน ในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ปญญาคอสมมาทฏฐ มาในคาวา “สมปชาโน” สมมาวายามะ มาในคาวา “อาตาป” สมมาสต มาในคาวา “สตมา” การปฏบตในขนศลกตาม สมาธกตาม ปญญากตาม จะตองอาศยองคมรรค ๓ ขอน ทกขนตอน ความหมายขององคประกอบแหงมชฌมาปฏปทาแตละขอ เรองความหมายขององคประกอบแหงมชฌมาปฏปทา หรอเรยกงายๆ วา องคมรรค น จะยกขนกลาวเฉพาะในแงทนาสนใจ และควรทาความเขาใจโดยทวไป ตามลาดบเปนขอๆ ๑. สมมาทฏฐ ความสาคญของสมมาทฏฐ ภกษทงหลาย บรรดาองคมรรคเหลานน สมมาทฏฐเปนตวนา สมมาทฏฐเปนตวนาอยางไร ? (ดวยสมมาทฏฐ) จงรจกมจฉาทฏฐ วาเปนมจฉาทฏฐ รจกสมมาทฏฐ วาเปนสมมาทฏฐ รจกมจฉาสงกปปะ วาเปนมจฉาสงกปปะ รจกสมมาสงกปปะ วาเปนสมมาสงกปปะ รจกมจฉาวาจา...สมมาวาจา...มจฉากมมนตะ...สมมากมมนตะ ฯลฯ


ขอทภกษจกทาลายอวชชา ยงวชชาใหเกด ทาใหแจงซงนพพานได ดวยทฏฐทตงไวชอบ ดวยมรรคภาวนาทตงไวชอบ นเปนสงทเปนไปได นนเปนเพราะเหตใด ? กเพราะตงทฏฐไวชอบแลว เราไมเหนธรรมอนแมสกอยาง ซงจะเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกดไดเกดขน หรอกศลธรรมทเกดขนแลว เปนไปเพอความเพมพนไพบลย เหมอนอยางสมมาทฏฐนเลย คาจากดความของสมมาทฏฐ คาจากดความทพบบอยทสด คอ ความรในอรยสจ ๔ ดงพทธพจนวา ภกษทงหลาย สมมาทฏฐ คออะไร ? ความรในทกข ความรใน ทกขสมทย ความรในทกขนโรธ ความรในทกขนโรธคามนปฏปทา นเรยกวาสมมาทฏฐ คาจากดความนอกจากน ไดแก รอกศลและอกศลมล กบ กศลและกศลมล เมอใด อรยสาวกรชดซงอกศล...อกศลมล...กศล...และกศลมล ดวยเหตเพยงน เธอชอวามสมมาทฏฐ มความเหนตรง ประกอบดวยความเลอมใสแนวแนในธรรม เขาถงสทธรรมนแลว เหนไตรลกษณ ภกษเหนรป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ ซงเปนของไมเทยง วาไมเทยง ความเหนของเธอนน เปนสมมาทฏฐเมอเหนชอบ กหายชดชน เพราะความเรงใจสนไปกสนการยอมตดเพราะสนการยอมตดกสนความเรงใจ เพราะสนความเรงใจและหายยอมตด จตจงหลดพน เรยกวา พนเดดขาดแลว ภกษเหนจกษ...โสตะ...ฆานะ...ชวหา...กาย...มโน...รป...เสยง...กลน....รส....โผฏฐพพะ....ธรรมารมณ ซงเปนของไมเทยง วาไมเทยง ความเหนของเธอนน เปนสมมาทฏฐ ฯลฯ เหนปฏจจสมปบาท: คาจากดความแบบน เปนแบบทมมากแบบหนง และไมจาเปนตองนาพทธพจนมาอาง เพราะเคยอางถงมาแลว พทธพจนอกแหงหนง แยกความหมายของ สมมาทฏฐ เปน ๒ ระดบ คอ ระดบทเปนสาสวะ กบ ระดบโลกตตระ ภกษทงหลาย สมมาทฏฐเปนไฉน ? เรากลาววา สมมาทฏฐม ๒ อยาง คอ สมมาทฏฐทยงมอาสวะ ซงจดเปนฝายบญ อานวยวบากแกขนธ อยางหนง กบ สมมาทฏฐทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ และเปนองคมรรค อยางหนง สมมาทฏฐทยงมอาสวะ จดอยในฝายบญ อานวยวบากแกขนธ เปนไฉน ? คอความเหนวา ทานทใหแลวมผล การบาเพญทานมผล การบชามผล กรรมททาไวดและชวมผลมวบาก โลกนม ปรโลกม มารดาม บดาม สตวทเปนโอปปาตกะม สมณพราหมณผประพฤตชอบปฏบตชอบ ซงประกาศโลกนและปรโลกใหแจมแจง เพราะรยงดวยตนเอง มอย นแล สมมาทฏฐทยงมอาสวะ จดเปนฝายบญ อานวยวบากแกขนธ


สมมาทฏฐทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ เปนองคมรรค เปนไฉน? คอองคมรรค ขอสมมาทฏฐ ทเปนตวปญญา ปญญนทรย ปญญาพละ ธรรมวจยสมโพชฌงค ของผมจตเปนอรยะ มจตไรอาสวะ ผพรอมดวยอรยมรรค ผกาลงเจรญอรยมรรคอย นแล สมมาทฏฐทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ เปนองคมรรค สมมาทฏฐในมรรคาแหงการปฏบต ก) ลาดบขนของการพฒนาปญญา เทาทกลาวมา เหนไดแลววา สมมาทฏฐ เปนจดเรมตนหรอเปนตวนา ในการดาเนนตามมรรคาแหงมชฌมาปฏปทา และเปนตวยนทมบทบาทอยตลอดเวลาทกขนตอนของการปฏบต อยางไรกด ระหวางการดาเนนมรรคาตลอดสายน สมมาทฏฐ มใชเพยงเปนทอาศย หรอเปนตวสนบสนนองคมรรคขออนๆ ฝายเดยวเทานน แตตวสมมาทฏฐเอง กไดรบความอดหนนจากองคมรรคขออนๆ ดวย ยงการดาเนนตามมรรคกาวหนาไปเทาใด สมมาทฏฐกยงอบรมบมตวใหแขงกลาชดเจนมกาลงบรสทธมากขนเพยงนน และในทสดกกลายเปนตวการสาคญทนาเขาถงจดหมายปลายทางของมรรคา จนกลาวไดวา สมมาทฏฐเปนทงจดเรมตนและปลายสดของมรรคา การทสมมาทฏฐเจรญคลคลายขยายตวมาตามลาดบในระหวาง มรรคาเชนน สองความในตววา สมมาทฏฐในลาดบหรอขนตอนตางๆ ของการปฏบตนน มความแตกตางกนโดยคณภาพ ตามลาดบหรอตามขนตอนนนๆ สมมาทฏฐทมเมออย ณ จดเรมตน ยอมมคณภาพตางจากสมมาทฏฐทมเมอถงปลายทาง สมมาทฏฐทจดเรมตนทเดยวกด ทสดทางกด อาจมลกษณะจาเพาะตวทแตกตางจากลกษณะทวไปของสมมาทฏฐตามความหมายทวไป กลาวคอ - สมมาทฏฐทจดเรมตน อาจยงมลกษณะไมพรอมสมบรณ ทจะควรนบวาเปนสมมาทฏฐเตมตามความหมายของคา และ - สมมาทฏฐทสดทาง อาจมคณสมบตแปรเปลยนพเศษออกไป จนควรเรยกชอเปนอกอยางหนงตางหาก การแยกคาเรยกจงมประโยชนในกรณน และโดยทสมมาทฏฐเปนลกษณะหนงของปญญา คารวมทเหมาะในทนจงควรไดแกคาวา “ปญญา” ซงหมายความวา ปญญาเจรญขนตามลาดบของการฝกอบรมในมรรคาน ปญญาทเจรญตามลาดบขนน แตละขนตอนทสาคญมลกษณะและชอเรยกพเศษอยางไร ควรพจารณาตอไปสกเลกนอยกลาวตามระบบมชฌมาปฏปทา พอจะวางลาดบสงเขปของ “การเจรญปญญา” ไดวาสาหรบคนสามญทวไป ทตองเรยนรดวยอาศยคาแนะนาสงสอนจากผอน กระบวนการฝกอบรมจะเรมตนดวยความเชอในรปใดรปหนงกอน ซงมศพทเฉพาะเรยกวา ศรทธา ศรทธาน อาจเปนความเชอเพราะพอใจในเหตผลเบองตนของคาสอนนน และหรอความเชอในความมเหตผล หรอลกษณะอนสมเหตสมผลนาไววางใจของตวผสอนเอง


จากนน จงมการรบฟงคาสอน การศกษาอบรม เกดความเขาใจเพมพนขน มองเหนเหตผลทถกตองดวยตนเอง ซงเรยกคราวๆ วา สมมาทฏฐ เมอความเหนความเขาใจน เพมพน และแจมแจงชดเจนขนตาม ลาดบ ดวยการลงมอปฏบต หรอพสจนดวยประสบการณ จนกลายเปนการรการเหนประจกษ กนบวาปญญาไดเจรญมาถงขนทเรยกวาเปน สมมาญาณ ซงเปนขนทพนจากความเชอ (ศรทธา) และพนจากความเขาใจดวยเหตผล (ทฏฐ) ใดๆ ทงสน เปนขนสดทาง และเขาถงจดหมาย คอความหลดพนเปนอสระ ซงเรยกวา สมมาวมตต ลาดบความเจรญของปญญาน อาจเขยนใหเขาใจงายๆ ดงน ศรทธา-สมมาทฏฐ-สมมาญาณ - สมมาวมตต ตามกระบวนธรรมน เรมแรกทเดยว ปญญามอยเพยงในรปแฝง หรอเปนตวประกอบของศรทธากอน แลวเจรญเปนตวเองขนตามลาดบ จนเมอถงขนสดทาย เปนสมมาญาณ ปญญาจะเดนชดบรสทธเปนตวแท สวนศรทธาจะไมเหลออยเลย เพราะถกปญญาแทนทโดยสนเชง เมอถงขนนเทานน การตรสรหรอการหลดพนจงมได กระบวนการน จะไดเหนตอไปตามลาดบ ขอนาสงเกตเปนพเศษ คอ ศรทธาทปรากฏเขามาในกระบวนธรรมน หมายถง ศรทธาเพอปญญา หรอศรทธาทนาไปสปญญา จงตองเปนความเชอทประกอบดวยปญญา หรอเชอเพราะมความเขาใจในเหตผลเปนมลฐาน (เปนอาการวตศรทธา หรอ ศรทธาญาณสมปยต) มไดหมายถงความเชอแบบมอบใจปลงปญญาใหไป โดยไมตองพจารณาเหตผล (อมลกาศรทธา หรอ ศรทธาญาณวปยต) เรองศรทธา ทเขามาเปนสวนประกอบในกระบวนธรรมน อาจถก เขาใจสบสนกบความเชอหรอศรทธาอยางทเขาใจกนในศาสนาทวๆ ไป จงตองศกษาเปนพเศษ ณ ทนดวย ข) หลกศรทธา - สรปขอควรเขาใจเกยวกบศรทธา โดยสรป ลกษณะทควรกลาวถงเพอเขาใจความหมาย บทบาท และความสาคญของศรทธาในระบบของพทธธรรม มดงน :- ๑. ศรทธาเปนเพยงขนหนงในกระบวนการพฒนาปญญา และกลาวไดวาเปนขนตนทสด ๒. ศรทธาทประสงค ตองเปนความเชอความซาบซงทเนองดวยเหตผล คอมปญญารองรบ และ

เปนทางสบตอแกปญญาได มใชเพยงความรสกมอบตวมอบความไววางใจใหสนเชง โดยไมตองถาม หาเหตผล อนเปนลกษณะทางฝายอาเวค (emotion) ดานเดยว ๓. ศรทธาทเปนความรสกฝายอาเวคดานเดยว ถอวาเปนความเชอทงมงาย เปนสงทจะตองกาจดหรอแกไขใหถกตอง สวนความรสกฝายอาเวคทเนองอยกบศรทธาแบบทถกตอง เปนสงทนามา


ใชในกระบวนการปฏบตธรรมใหเปนประโยชนไดมากพอสมควรในระยะตนๆ แตจะถกปญญาเขาแทนทโดยสนเชงในทสด

๔. ศรทธาทมงหมายในกระบวนการพฒนาปญญานน อาจใหความหมายสนๆ วา เปนความซาบซงดวยมนใจในเหตผลเทาทตนมองเหน คอมนใจตนเองโดยเหตผลวา จดหมายทอยเบองหนานนเปนไปไดจรงแท และมคาควรแกการทตนจะดาเนนไปใหถง เปนศรทธาทเราใจใหอยากพสจนความจรงของเหตผลทมองเหนอยเบองหนานนตอๆ ยงๆ ขนไป เปนบนไดขนตนสความร ตรงขามกบความรสกมอบใจใหแบบอาเวค ซงทาใหหยดคดหาเหตผลตอไป

๕. เพอควบคมศรทธาใหอยในความหมายทถกตอง ธรรมหมวดใดกตามในพทธธรรม ถามศรทธาเปนสวนประกอบขอหนงแลว จะตองมปญญาเปนอกขอหนงดวยเสมอไป และตามปรกตศรทธายอมมาเปนขอทหนง พรอมกบทปญญาเปนขอสดทาย แตในกรณทกลาวถงปญญา ไมจาเปนตองกลาวถงศรทธาไวดวย ปญญาจงสาคญกวาศรทธา ทงในฐานะเปนตวคม และในฐานะเปนองคประกอบทจาเปน แมในแงคณสมบตของบคคล ผทไดรบยกยองสงสดในพระพทธศาสนา กคอผมปญญาสงสด เชน พระสารบตรอครสาวก เปนตน ศรทธาแมแตทถกตอง กถอเปนธรรมขนตน

๖. คณประโยชนของศรทธา เปนไปใน ๒ ลกษณะ คอในแนวหนง ศรทธาเปนปจจยใหเกดปต ซงทาใหเกดปสสทธ (ความสงบเยอกเยน) นาไปสสมาธและปญญาในทสด อกแนวหนงศรทธาทาใหเกดวรยะ คอความเพยรพยายามทจะปฏบต ทดลองสงทเชอดวยศรทธานน ใหเหนผลประจกษจรงจงแกตน ซงกนาไปสปญญาในทสดเชนกน คณประโยชนทงสองน จะเหนวาเปนผลจากความรสกในฝายอาเวค แตมความตระหนกในความตองการปญญาแฝงอยดวยตลอดเวลา

๗. ศรทธาเปนไปเพอปญญา ดงนน ศรทธาจงตองสงเสรมความคดวจยวจารณ จงจะเกดความกาวหนาแกปญญาตามจดหมาย นอกจากน แมตวศรทธานนเอง จะมนคงแนนแฟนได กเพราะไดคดเหนเหตผลจนมนใจ หมดความเคลอบแคลงสงสยใดๆ โดยนยน ศรทธาในพทธธรรมจงสงเสรมการคนคดหาเหตผล การขอรองใหเชอกด การบงคบใหยอมรบความจรงตามทกาหนดกด การขดวยภยแกผไมเชอกด เปนวธการทเขากนไมไดเลยกบหลกศรทธาน

๘. ความเลอมใสศรทธาตดในบคคล ถอวามขอเสยเปนโทษได แมแตความเลอมใสตดในองคพระศาสดาเอง พระพทธเจากทรงสอนใหละเสย เพราะศรทธาทแรงดวยความรสกทางอาเวค กลบกลายเปนอปสรรคตอความหลดพนเปนอสระโดยสมบรณ ในขนสดทาย

๙. ศรทธาไมถกจดเปนองคมรรค เพราะตวการทจาเปนสาหรบการดาเนนกาวหนาตอไปในมรรคาน คอปญญาทพวงอยกบศรทธานนตางหาก และศรทธาทจะถอวาใชไดกตองมปญญารองรบอยดวย นอกจากน ทานทมปญญาสง เชน องคพระพทธเจาเอง และพระปจเจกพทธเจา ทรงเรมมรรคาทตวปญญา


ทเดยว ไมผานศรทธา เพราะการสรางปญญาไมจาตองเรมทศรทธาเสมอไป (ดเหตเกดสมมาทฏฐขางหนา) ดวยเหตดงกลาวน ความหมายในขนศรทธาจงถกรวมเขาไวในองคมรรคขอแรกคอสมมาทฏฐ ไม

ตองแยกไวตางหาก ๑๐. แมแตศรทธาทพนจากภาวะเปนความเชองมงายแลว ถาไมดาเนนตอไปถงขนทดลองปฏบตเพอพสจน

ใหเหนความจรงประจกษแกตน กไมนบวาเปนศรทธาทถกตองตามความหมายแทจรง เพราะเปนศรทธาทมไดปฏบตหนาทตามความหมายของมน จดเปนการปฏบตธรรมผดพลาด เพราะปฏบตอยางขาดวตถประสงค

๑๑. แมศรทธาจะมคณประโยชนสาคญ แตในขนสงสด ศรทธาจะตองหมดไป ถายงมศรทธาอย กแสดงวายงไมบรรลจดหมาย เพราะตราบใดทยงเชอตอจดหมายนน กยอมแสดงวายงไมไดเขาถงจดหมายนน ยงไมรเหนจรงดวยตนเอง และตราบใดทยงมศรทธา กแสดงวายงตององอาศยสงอน ยงตองฝากปญญาไวกบสงอนหรอผอน ยงไมหลดพนเปนอสระโดยสมบรณ โดยเหตนศรทธาจงไมเปนคณสมบตของพระอรหนต ตรงขาม พระอรหนตกลบมคณลกษณะวา เปนผไมมศรทธา (อสสทธะ) ซงหมายความวา ไดรเหนประจกษ จงไมตองเชอตอใครๆ หรอตอเหตผลใดๆ อก

๑๒. โดยสรป ความกาวหนาในมรรคาน ดาเนนมาโดยลาดบ จากความเชอ (ศรทธา) มาเปนความเหนหรอเขาใจโดยเหตผล (ทฏฐ) จนเปนการรการเหน (ญาณทสสนะ) ในทสด ซงในขนสดทายเปนอนหมดภาระของศรทธาโดยสนเชง

๑๓. ศรทธามขอบเขตความสาคญและประโยชนแคไหนเพยงใด เปนสงทจะตองรเขาใจตามเปนจรง ไมควรตคาสงเกนไป แตกไมควรดแคลนโดยเดดขาด เพราะในกรณทดแคลนศรทธา อาจกลายเปนการเขาใจความหมายของศรทธาผด เชน ผทคดวาตนเชอมนในตนเอง แตกลายเปนเชอตอกเลสของตน ในรปอหงการมมงการไป ซงกลบเปนผลรายไปอกดานหนง

๑๔. ในกระบวนการแหงความเจรญของปญญา (หรอการพฒนาปญญา) อาจกาหนดขนตอนทจดวาเปนระยะของศรทธาไดคราวๆ คอ

๑) สรางทศนคตทมเหตผล ไมเชอหรอยดถอสงใดสงหนง เพยง เพราะฟงตามๆ กนมา เปนตน (ตามแนวกาลามสตร) ๒) เปนผคมครองหรออนรกษสจจะ (สจจานรกษ) คอ พดจากด ขอบเขตของตนใหชดวา เทาทตนรเหนเขาใจคอแคนน เปนอยาง นนๆ ไมเอาความรเหนเขาใจของตนไปผกขาดความจรง และยนด รบฟงหลกการ ทฤษฎ คาสอน ความเหนตางๆ ของทกฝายทก ดาน ดวยใจทเปนกลาง ไมดวนตดสนสงทยงไมรไมเหนวาเปน เทจ ไมยนกรานยดตดแตสงทตนรเทานนวาถกตองเปนจรง


๓) เมอรบฟงทฤษฎ คาสอน ความเหนตางๆ ของผอนแลว พจารณาเทาทเหนดวยปญญาตนวาเปนสงมเหตผล และเหน วาผแสดงทฤษฎ คาสอน หรอความเหนนนๆ เปนผมความ จรงใจ ไมลาเอยง มปญญา จงเลอมใส รบเอามาเพอคดหา เหตผลทดสอบความจรงตอไป ๔) นาสงทใจรบมานน มาขบคดทดสอบดวยเหตผล จนแนแกใจ ตนวา เปนสงทถกตองแทจรง อยางแนนอน จนซาบซงดวย ความมนใจในเหตผลเทาทตนมองเหนแลว พรอมทจะลงมอ ปฏบตพสจนทดลองใหรเหนความจรงประจกษตอไป ๕) ถามความเคลอบแคลงสงสย รบสอบถามดวยใจบรสทธ มง ปญญา มใชดวยอหงการมมงการ พสจนเหตผลใหชดเจนเพอ ใหศรทธานนมนคงแนนแฟน เกดประโยชนสมบรณตามความ หมายของมน - สรปคณสมบตและหนาทของศรทธาทถกตอง ศรทธาเปนจดเรมตนสาหรบคนทวไป ทจะเขาสมชฌมาปฏปทา จงเปนธรรมสาคญทจาเปนตองเนนใหมาก วาจะตองเปนศรทธาทถกตองตามหลกทจะเปนสมมาทฏฐ ในทน จงขอสรปคณสมบตและการทาหนาทของศรทธาทจะตองสมพนธกบปญญา ไวเปนสวนเฉพาะอกครงหนง วา ๑. ศรทธาตองประกอบดวยปญญา และนาไปสปญญา ๒. ศรทธาเกอหนนและนาไปสปญญา โดย ก) ชวยใหปญญาไดจดเรมตน เชน ไดฟงเรองหรอบคคลใด แสดงสาระ มเหตผล นาเชอถอหรอนาเลอมใส เหนวาจะนาไปสความจรงได จงเรมศกษาคนควาจากจดหรอแหลงนน ข) ชวยใหปญญามเปาหมายและทศทาง เมอเกดศรทธาเปนเคาวาจะไดความจรงแลว กมงหนาไปทางนน เจาะลกไปในเรองนน ไมพรา ไมจบจด ค) ชวยใหปญญามพลง หรอชวยใหการพฒนาปญญากาวไปอยางเขมแขง คอ เมอเกดศรทธามนใจวาจะไดความจรง กมกาลงใจเพยรพยายามศกษาคนควาอยางจรงจง วรยะกมาหนน ดวยเหตน พระพทธเจาจงทรงแสดงหลกความเสมอกน หรอหลกความสมดลแหงอนทรย ทเรยกวา อนทรยสมตา ไว โดยใหผปฏบตทวๆ ไป มศรทธาทเขาคสมดลกบปญญา ใหธรรมสองอยางน ชวยเสรมกนและคมกนใหพอด (เชนเดยวกบวรยะคอความเพยร ทจะตองเขาคสมดลกบสมาธ เพอใหวรยะไมเปนความเพยรทพลงพลานรอนรน และสมาธไมกลายเปนนงเฉยหรอเกยจครานเฉอยชา แตใหเปนการกาวไปอยางเรยบรนและ


หนกแนนมนคง ทงนโดยมสตเปนตวกากบ จด ปรบ และรกษาความสมดลนนไว ถาพดกวางๆ กถอวาทง ๕ อยาง คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ตองสมดลกนทงหมด) - พทธพจนแสดงหลกศรทธา 1- ทศนคตตามแนวกาลามสตร สาหรบทกคน ไมวาจะเปนผนบถอทฤษฎ ลทธ หรอ คาสอนอนใดอนหนงอยแลว หรอยงไมนบถอกตาม มหลกการตงทศนคตทประกอบดวยเหตผล ตามแนวกาลามสตร ดงน พระพทธเจาเสดจจารก ถงเกสปตตนคมของพวกกาลามะ ในแควนโกศล ชาวกาลามะไดยนกตตศพทของพระองค จงพากนไปเฝา แสดงอาการตางๆ กน ในฐานะยงไมเคยนบถอมากอน และไดทลถามวา พระองคผเจรญ มสมณพราหมณพวกหนงมาสเกสปตตนคม ทานเหลานนแสดงเชดชแตวาทะ (ลทธ) ของตนเทานน แตยอมกระทบกระเทยบ ดหมน พดกดวาทะฝายอน ชกจงไมใหเชอ สมณพราหมณอกพวกหนงกมาสเกสปตตนคม ทานเหลานน กแสดงเชดชแตวาทะของตนเทานน ยอมกระทบกระเทยบ ดหมน พดกดวาทะฝายอน ชกจงไมใหเชอ พวกขาพระองค มความเคลอบแคลงสงสยวา บรรดาสมณพราหมณเหลานน ใครพดจรง ใครพดเทจ ? กาลามชนทงหลาย เปนการสมควรททานทงหลายจะเคลอบแคลง สมควรทจะสงสย ความเคลอบแคลงสงสยของพวกทานเกดขนในฐานะ กาลามชนทงหลาย ทานทงหลาย - อยาปลงใจเชอ โดยการฟง (เรยน) ตามกนมา (อนสสวะ) - อยาปลงใจเชอ โดยการถอสบๆ กนมา (ปรมปรา) - อยาปลงใจเชอ โดยการเลาลอ (อตกรา) - อยาปลงใจเชอ โดยการอางตารา (ปฏกสมปทาน) - อยาปลงใจเชอ โดยตรรก (ตกกะ) - อยาปลงใจเชอ โดยการอนมาน (นยะ) - อยาปลงใจเชอ โดยการคดตรองตามแนวเหตผล (อาการปรวตกกะ) - อยาปลงใจเชอ เพราะเขากนไดกบทฤษฎของตน (ทฏฐนชฌานกขนต) - อยาปลงใจเชอ เพราะมองเหนรปลกษณะนาเชอ (ภพพรปตา) - อยาปลงใจเชอ เพราะนบถอวา ทานสมณะนเปนครของเรา (สมโณ โน ครต) เมอใด ทานทงหลายรดวยตนเองวา ธรรมเหลานเปนอกศล ธรรมเหลานมโทษ ธรรมเหลานวญชนตเตยน ธรรมเหลานใครยดถอปฏบตถวนถงแลว จะเปนไปเพอมใชประโยชนเกอกล เพอความทกข เมอนน ทานทงหลายพงละเสย ฯลฯ เมอใด ทานทงหลายรดวยตนเองวา ธรรมเหลานเปนกศล ธรรมเหลานไมมโทษ ธรรมเหลานวญชนสรรเสรญ ธรรมเหลานใครยดถอปฏบตถวนถงแลว จะเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอความสข เมอนน ทานทง


หลายพงถอปฏบตบาเพญ (ธรรมเหลานน)ในกรณทผฟงยงไมรไมเขาใจและยงไมมความเชอในเรองใดๆ กไมทรงชกจงความเชอ เปนแตทรงสอนใหพจารณาตดสนเอาตามเหตผลทเขาเหนไดดวยตนเอง เชน ในเรองความเชอเกยวกบชาตนชาตหนาในแงจรยธรรม กมความในตอนทายของสตรเดยวกนนนวา กาลามชนทงหลาย อรยสาวกนน ผมจตปราศจากเวรอยางน มจตปราศจากความเบยดเบยนอยางน มจตไมเศราหมองอยางน มจตบรสทธอยางน ยอมไดประสบความอนใจถง ๔ ประการ ตงแตในปจจบนนแลว คอ ถาปรโลกมจรง ผลวบากของกรรมททาไวดทาไวชวมจรง การทวา เมอเราแตกกายทาลายขนธไปแลว จะเขาถงสคตโลกสวรรค กยอมเปนสงทเปนไปได นเปนความอนใจประการท ๑ ทเขาไดรบ กถาปรโลกไมม ผลวบากของกรรมททาไวดทาไวชวไมม เรากครองตนอย โดยไมมทกข ไมมเวร ไมมความเบยดเบยน เปนสขอยแตในชาตปจจบนนแลว นเปนความอนใจประการท ๒ ทเขาไดรบ กถาเมอคนทาความชวกเปนอนทาไซร เรามไดคดการชวรายตอใครๆ ทไหนทกขจกมาถกตองเราผมไดทาบาปกรรมเลา นเปนความอนใจประการท ๓ ทเขาไดรบ กถาเมอคนทาความชว กไมชอวาเปนอนทาไซร ในกรณน เรากมองเหนตนเปนผบรสทธทงสองดาน นเปนความอนใจประการท ๔ ทเขาไดรบ สาหรบผทยงไมไดนบถอในลทธศาสนาหรอหลกคาสอนใดๆ พระองค จะตรสธรรมเปนกลางๆ เปนการเสนอแนะความจรงใหเขาคด ดวยความปรารถนาด เพอประโยชนแกตวเขาเอง โดยมตองคานงวาหลกธรรมนนเปนของผใด โดยใหเขาเปนตวของเขาเอง ไมมการชกจงใหเขาเชอหรอเลอมใสตอพระองค หรอเขามาสอะไรสกอยางทอาจจะเรยกวาศาสนาของพระองค พงสงเกตดวยวา จะไมทรงอางพระองค หรออางอานาจเหนอธรรมชาตพเศษอนใด เปนเครองยนยนคาสอนของพระองค นอกจากเหตผลและขอเทจจรงทใหเขาพจารณาเหนดวยปญญาของเขาเอง เชน เรองในอปณณกสตร ซงแสดงใหเหนเหตผลทควรประพฤตธรรม โดยไมตองใชวธขดวยการลงโทษและลอดวยการใหรางวล ดงน :- พระพทธเจาเสดจจารกถงหมบานพราหมณชอ สาลา พวกพราหมณคหบดชาวหมบานน ไดทราบกตตศพทของพระองค จงพากนไปเฝา แสดงอาการตางๆ ในฐานะอาคนตกะทยงมไดนบถอกน พระพทธเจาตรสถามวาคหบดทงหลาย พวกทานมศาสดาทานใดทานหนงทถกใจ ซงทานทงหลายมศรทธาอยางมเหตผล (อาการวตสทธา) อยบางหรอไม ? ครนพวกพราหมณคหบดทลตอบวา “ไมม” กไดตรสวา เมอทานทงหลายยงไมไดศาสดาทถกใจ กควรจะถอปฏบตหลกการทไมผดพลาดแนนอน (อปณณกธรรม) ดงตอไปน ดวยวาอปณณกธรรมน เมอถอปฏบตถวนถงแลว จกเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอความ สขสนกาลนาน หลกการทไมผดพลาดแนนอนน เปนไฉน ?


สมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มทฏฐวา : ทานทใหแลวไมมผล การบาเพญทานไมมผล การบชาไมมผล ผลวบากแหงกรรมททาไวดทาไวชวไมม โลกนไมม ปรโลกไมม มารดาไมม บดาไมม ฯลฯ สวนสมณพราหมณอกพวกหนง มวาทะ มทฏฐทเปนขาศกโดยตรงกบสมณพราหมณพวกนนทเดยววา : ทานทใหแลวมผล การบาเพญทานมผล การบชามผล ฯลฯ ทานทงหลายเหนเปนไฉน ? สมณพราหมณเหลาน มวาทะเปนขาศกโดยตรงตอกนมใชหรอ ? เมอพราหมณคหบดทลตอบวา “ใชอยางนน” กตรสตอไปวา ในสมณพราหมณ ๒ พวกนน พวกทมวาทะ มทฏฐวา : ทานทใหแลวไมมผล การบาเพญทานไมมผล ฯลฯ สาหรบพวกน เปนอนหวงสงตอไปนไดคอ พวกเขาจะละทงกายสจรต วจสจรต มโนสจรต อนเปนกศลธรรมทง ๓ อยางเสย แลวจะยดถอประพฤตกายทจรต วจทจรต มโนทจรต ซงเปนอกศลธรรมทง ๓ อยาง ขอนนเปนเพราะเหตใด ? กเพราะทานสมณพราหมณเหลานน ยอมไมมองเหนโทษ ความทราม ความเศราหมอง แหงอกศลธรรม และอานสงสในเนกขมมะ อนเปนคณฝายสะอาดผองแผวของกศลธรรม อนง (หาก)เมอปรโลกม เขาเหนวาปรโลกไมม ความเหนของเขา กเปนมจฉาทฏฐ (หาก)เมอปรโลกม เขาดารวาปรโลกไมม ความดารของเขากเปนมจฉาสงกปปะ (หาก)เมอปรโลกม เขากลาววาปรโลกไมม วาจาของเขากเปนมจฉาวาจา (หาก)เมอปรโลกม เขากลาววาปรโลกไมม เขากทาตนเปนขาศกกบพระอรหนตผรปรโลก (หาก)เมอปรโลกม เขาทาใหคนอนพลอยเหนดวยวาปรโลกไมม การทาใหพลอยเหนดวยนน กเปนการใหพลอยเหนดวยกบอสทธรรม และดวยการทาใหคนอนพลอยเหนดวยกบอสทธรรม เขากยกตนขมคนอน โดยนยน เรมตนทเดยว เขากละทงความมศลดงาม เขาไปตงความทศลเขาไวเสยแลว มทงมจฉาทฏฐ มจฉาสงกปปะ มจฉาวาจา ความเปนขาศกกบอรยชน การชวนคนใหเหนดวยกบอสทธรรม การยกตน การขมผอน บาปอกศลธรรมอเนกประการเหลาน ยอมมขนเพราะมจฉาทฏฐเปนปจจย ในเรองนน คนทเปนวญ ยอมพจารณาเหนดงนวา “ถาปรโลกไมม ทานผน เมอแตกกายทาลายขนธไป กทาตนใหสวสด (ปลอดภย) ได แตถาปรโลกม ทานผนเมอแตกกายทาลายขนธ กจะเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก เอาเถอะ ถงวาใหปรโลกไมมจรงๆ ใหคาของทานสมณ-พราหมณเหลานนเปนความจรงกเถด ถงกระนน บคคลผนกถกวญชนตเตยนไดในปจจบนนเองวา เปนคนทศล มมจฉาทฏฐ เปนนตถกวาท กถาปรโลกมจรง บคคลผนกเปนอนไดแตขอเสยหายทงสองดาน คอ ปจจบนกถกวญชนตเตยน แตกกายทาลายขนธไปแลว กเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก อกดวย” ฯลฯ สมณพราหมณพวกหนง มวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนไมม” สวนสมณพราหมณอกพวกหนงซงมวาทะ มทฏฐทเปนขาศกโดยตรงกบสมณพราหมณพวกนน กลาววา “ความดบภพหมดสนมอย” ฯลฯ ในเรองนน คนทเปนวญ ยอมพจารณาดงนวา ททานสมณพราหมณผมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนไมม” น เรากไมไดเหน แมททานสมณพราหมณผมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนมอยจรง” น เรา


กไมทราบเหมอนกน กเมอเราไมรไมเหนอย จะกลาวยดเดดขาดลงไปวา อยางนเทานนจรง อยางอนเทจ ดงน ยอมไมเปนการสมควรแกเรา กถาคาของพวกสมณพราหมณทมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนไมม” เปนความจรง การทเราจะไปเกดในหมเทพผไมมรปเปนสญญามย ซงกไมเปนความผดอะไร กยอมเปนสงทเปนไปได ถาคาของพวกสมณพราหมณทมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนมอย” เปนความจรง การทเราจะปรนพพานไดในปจจบน กยอมเปนสงทเปนไปได แตทฏฐของสมณพราหมณฝายทมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนไมม” น ใกลไปขางการมความยอมตด ใกลไปขางการผกพน ใกลไปขางการหลงเพลน ใกลไปขางการหมกมนสยบ ใกลไปขางการยดมนถอมน สวนทฏฐของทานสมณพราหมณฝายทมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนมจรง” นน ใกลไปขางการไมมความยอมตด ใกลไปขางการไมมความผกมดตว ใกลไปขางการไมหลงเพลน ใกลไปขางไมหมกมนสยบ ใกลไปขางไมมการยดมนถอมน เขาพจารณาเหนดงนแลว ยอมเปนผปฏบตเพอนพพทา วราคะ นโรธ แหงภพทงหลายเปนแท” -2 ทาทแบบอนรกษสจจะ พทธพจนตอไปนแสดงใหเหนวา ความรความคดเหนในระดบทยงเปนความเชอและเหตผล ยงเปนความรความเหนทบกพรอง มทางผดพลาด ยงไมชอวาเปนการเขาถงความจรงแนะทานภารทวาช ธรรม ๕ ประการน มวบาก ๒ สวนในปจจบน ทเดยว คอ ๑. ศรทธา - ความเชอ ๒. รจ - ความถกใจ ๓. อนสสวะ - การฟง (หรอเรยน) ตามกนมา ๔. อาการปรวตกกะ - การคดตรองตามแนวเหตผล ๕. ทฏฐนชฌานกขนต - ความเขากนไดกบ ทฤษฎของตน(การเพงพนจดวย) กสงทเชอสนททเดยว กลบเปนของเปลา เปนของเทจไปกม ถงแมสงทไมเชอเลยทเดยว แตกลบเปนของจรง แท ไมเปนอนเลยกมถงสงทถกกบใจชอบทเดยว กลบเปนของเปลา เปนของเทจไปเสยกม ถงแมสงทมไดถกกบใจชอบเลย แตกลบเปนของจรง แท ไมเปนอนเลยกม ถงสงทเรยนตอกนมาอยางดทเดยว กลบเปนของเปลา เปนของเทจไปกม ถงแมสงทมไดเรยนตามกนมาเลย แตกลบเปนของจรง แท ไมเปนอนไปเลยกม ถงสงทคดตรองอยางดแลวทเดยว กลบเปนของเปลาเปนของเทจไปเสยกม ถงแมสงทมไดเปนอยางทคดตรองเหนไวเลย แตกลบเปนของจรงแท ไมเปนอนไปเลยกม ถงสงทเพงพนจไวเปนอยางด (วาถกตองตรงตามทฏฐทฤษฎหลกการของตน) กลบเปนของเปลา เปนของเทจไปเสยกม ถงแมสงทไมเปนอยางทเพงพนจเหนไวเลย แตกลบเปนของจรงแท ไมเปนอนเลยกม จากนน


ทรงแสดงวธวางตนตอความคดเหนและความเชอของตน และการรบฟงความคดเหนและความเชอของผอน ซงเรยกวาเปนทศนคตแบบอนรกษสจจะ (สจจานรกข แปลเอาความวา คนรกความจรง) วาบรษผเปนวญ เมอจะอนรกษสจจะ ไมควรลงความเหนในเรองนนเดดขาดลงไปอยางเดยววา “อยางนเทานนจรง อยางอนเหลวไหล (ทงนน)”ถาแมนบรษมความเชอ (ศรทธา อยอยางหนง) เมอเขากลาววา “ขาพเจามความเชออยางน” ยงชอวาเขาอนรกษสจจะอย แตจะลงความเหนเดดขาดลงไปเปนอยางเดยววา “อยางนเทานนจรง อยางอน เหลวไหล (ทงนน)” ไมไดกอน ดวยขอปฏบตเพยงเทาน ชอวามการอนรกษสจจะ และคนผนนกชอวาอนรกษสจจะ อกทงเรากบญญตการอนรกษสจจะดวยการปฏบตเพยงเทาน แตยงไมชอวาเปนการหยงรสจจะ ถาแมนบรษมความเหนทถกใจ...มการเรยนตอกนมา...มการคดตรองตามเหตผล...มความเหนทตรงกบทฤษฎของตนอย (อยางใดอยางหนง) เมอเขากลาววา “ขาพเจามความเหนทถกใจอยางน...มการเลาเรยนมาอยางน...มสงทคดตรองตามเหตผลไดอยางน...มความเหนตามทฤษฎของตนวาอยางน” กยงชอวาเขาอนรกษสจจะอย แตจะลงความเหนเดดขาดลงไปเปนอยางเดยววา “อยางนเทานนจรง อยางอนเหลวไหล (ทง นน)” ไมไดกอน ดวยขอปฏบตเพยงเทาน ชอวามการอนรกษสจจะ และคนผนนกชอวาอนรกษสจจะ อกทงเรากบญญตการอนรกษสจจะดวยการปฏบตเพยงเทาน แตยงไมชอวาเปนการหยงรสจจะ ทาทนปรากฏชด เมอตรสเจาะจงเกยวกบพระพทธศาสนา คอ ในคราวทมคนภายนอกกาลงพดสรรเสรญบาง ตเตยนบาง ซงพระพทธศาสนา พระภกษสงฆนาเรองนนมาสนทนากน พระพทธเจาไดตรสวา ภกษทงหลาย ถามคนพวกอนมากลาวตเตยนเรา ตเตยนธรรม ตเตยนสงฆ เธอทงหลายไมควรอาฆาต ไมควรเศราเสยใจ ไมควรแคนเคอง เพราะคาตเตยนนน ถาเธอทงหลายโกรธเคอง หรอเศราเสยใจเพราะคาตเตยนนน กจะกลายเปนอนตรายแกพวกเธอทงหลายเองนนแหละ (คอ) หากคนพวกอนตเตยนเรา ตเตยนธรรม ตเตยนสงฆ ถาเธอทงหลายโกรธเคอง เศราเสยใจ เพราะคาตเตยนนนแลว เธอทงหลายจะรชดถอยคานของเขาวา พดถก พดผด ไดละหรอ?” ภกษทงหลายทลตอบวา “ไมอาจรชดได” ภกษทงหลาย ถามคนพวกอนกลาวตเตยนเรา ตเตยนธรรม ตเตยนสงฆ ในกรณนน เมอไมเปนจรง พวกเธอกพงแกใหเหนวาไมเปนจรงวา “ขอนไมเปนจรง เพราะอยางนๆ ขอนไมถกตอง เพราะอยางนๆ สงนไม มในพวกเรา สงนหาไมไดในหมพวกเรา” ภกษทงหลาย ถามคนพวกอนกลาวชมเรา ชมธรรม ชมสงฆ เธอทงหลายไมควรเรงใจ ไมควรดใจ ไมควรกระหยมลาพองใจ ในคาชมนน ถามคนมากลาวชมเรา ชมธรรม ชมสงฆ หากเธอทงหลาย เรงใจ ลาพอง


ใจแลวไซร กจะเปนอนตรายแกพวกเธอเองนนแหละ ถามคนมากลาวชมเรา ชมธรรม ชมสงฆ ในกรณนน เมอเปนความจรง พวกเธอกควรรบรองวาเปนความจรงวา “ขอนเปนจรง เพราะอยางนๆ ขอนถกตองเพราะอยางนๆ สงนมในพวกเรา สงนหาไดในหมพวกเรา” ตอจากการอนรกษสจจะ พระพทธเจาทรงแสดงขอปฏบตเพอใหหยงรและเขาถงสจจะ และในกระบวนการปฏบตน จะมองเหนการเกดศรทธา ความหมาย ความสาคญ และขอบเขตความสาคญของศรทธาไปดวย ดงน ดวยขอปฏบตเทาใด จงจะมการหยงรสจจะ และบคคลจงจะชอวาหยงรสจจะ ? เมอไดยนขาววา มภกษเขาไปอาศยหมบาน หรอนคมแหงใดแหงหนงอย คฤหบดกด บตรคฤหบดกด เขาไปหาภกษนนแลว ยอมใครครวญดในธรรมจาพวกโลภะ ธรรมจาพวกโทสะ ธรรมจาพวกโมหะวา ทานผน มธรรมจาพวกโลภะทจะเปนเหตครอบงาจตใจ ทาใหกลาวไดทงทไมรวา “ร” ทงทไมเหนวา “เหน” หรอทาใหเทยวชกชวนคนอนใหเปนไปในทางทจะกอใหเกดทกขชวกาลนานแกคนอนๆ หรอไม ? เมอเขาพจารณาตวเธออย รอยางนวา ทานผนไมมธรรมจาพวกโลภะทจะเปนเหตครอบงาจตใจ ทาใหกลาวไดทงทไมรวา “ร” ทงทไมเหนวา “เหน” หรอทาใหเทยวชกชวนคนอนใหเปนไปในทางทจะกอใหเกดสงทมใชประโยชนเกอกลและเกดทกขชวกาลนานแกคนอนๆไดเลย อนง ทานผนมกายสมาจาร วจสมาจาร อยางคนไมโลภ ธรรมททานผนแสดง กลกซง เหนไดยาก หยงรไดยาก เปนของสงบ ประณต ไมอาจเขาถงไดดวยตรรก ละเอยดออน บณฑตจงรได ธรรมนนมใชสงทคนโลภจะแสดงไดงายๆ เมอใด เขาพจารณาตรวจด มองเหนวาเธอเปนผบรสทธจากธรรมจาพวกโลภะแลว เมอนนเขายอมพจารณาตรวจดเธอยงๆ ขนไปอก ในธรรมจาพวกโทสะ ในธรรมจาพวกโมหะ ฯลฯ เมอใด เขาพจารณาตรวจด มองเหนวาเธอเปนผบรสทธจากธรรมจาพวกโมหะแลว คราวนน เขายอมฝงศรทธาลงในเธอ เขาเกดศรทธาแลว กเขาหา เมอเขาหา กคอยนงอยใกล (คบหา) เมอคอยนงอยใกล กเงยโสตลง (ตงใจคอยฟง) เมอเงยโสตลง กไดสดบธรรม ครนสดบแลว กทรงธรรมไว ยอมพจารณาไตรตรองอรรถแหงธรรมททรงไว เมอไตรตรองอรรถอย กเหนชอบดวยกบขอธรรมตามท (ทนตอการ)คดเพงพสจน เมอเหนชอบดวยกบขอธรรมดงทคดเพงพสจน ฉนทะกเกด เมอเกดฉนทะ กอตสาหะ ครนอตสาหะแลว กเอามาคดทบทวนเทยบเคยง ครนเทยบเคยงแลว กยอมลงมอทาความเพยร เมอลงมอทาทมเทจตใจใหแลว กยอมทาปรมตถสจจะใหแจงกบตว และเหนแจงแทงตลอดปรมตถสจจะนนดวยปญญา ดวยขอปฏบตเทาน ชอวามการหยงรสจจะ และบคคลชอวา หยงรสจจะ และเรายอมบญญตการหยงรสจจะ (สจจานโพธ) ดวยขอปฏบตเทาน แตยงไมชอวาเปนการเขาถงสจจะกอน ดวยขอปฏบตเทาใด จงมการเขาถงสจจะ และคนจงชอวาเขาถงสจจะ? การอาเสวนะ การเจรญ การกระทาใหมาก ซงธรรมเหลานนแหละชอวาเปนการเขาถงสจจะ (สจจานปตต) ฯลฯ


3- สรางศรทธาดวยการใชปญญาตรวจสอบ สาหรบคนสามญทวไป ศรทธาเปนธรรมขนตนทสาคญยง เปนอปกรณชกนาใหเดนหนาตอไป เมอใชถกตองจงเปนการเรมตนทด ทาใหการกาวหนาไปสจดหมายไดผลรวดเรวขน ดวยเหตน จงปรากฏวา บางคราวผมปญญามากกวา แตขาดความเชอมน กลบประสบความสาเรจชากวาผมปญญาดอยกวาแตมศรทธาแรงกลา ในกรณทศรทธานนไปตรงกบสงทถกตองแลว จงเปนการทนแรงทนเวลาไปในตว ตรงกนขาม ถาศรทธา เกดในสงทผดกเปนการทาใหเขว ยงหลงชกชาหนกขนไปอก อยางไรกด ศรทธาในพทธธรรม มเหตผลเปนฐานรองรบ มปญญาคอยควบคม จงยากทจะผด นอกจากพนวสยจรงๆ และกสามารถแกไขใหถกตองได ไมดงไปในทางทผด เพราะคอยรบรเหตผล คนควา ตรวจสอบ และทดลองอยตลอดเวลา การขาดศรทธา เปนอปสรรคอยางหนง ซงทาใหชะงก ไมกาวหนาตอไปในทศทางทตองการ ดงพทธพจนวา :- ภกษทงหลาย ภกษรปใดรปหนง ยงสลดทงตอในใจ ๕ อยางไมได ยงถอนสงผกรดใจ ๕ อยางไมได ขอทวาภกษนนจกถงความเจรญงอกงามไพบลย ในธรรมวนยน ยอมเปนสงทเปนไปไมได ตอในใจทภกษนนยงสลดทงไมได คอ :- ๑. ภกษสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในพระ ศาสดา... ๒. ภกษสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในธรรม... ๓. ภกษสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในสงฆ... ๔. ภกษสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในสกขา... ๕. ภกษโกรธเคอง นอยใจ มจตใจกระทบกระทง เกดความกระดาง เหมอนเปนตอเกดขนในเพอนพรหมจรรย... จตของภกษผยงสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในพระศาสดา...ในธรรม...ในสงฆ...ในสกขา...โกรธเคอง ฯลฯ ในเพอนพรหมจรรย ยอมไมนอมไปเพอความเพยร เพอความหมนฝกฝนอบรม เพอความพยายามอยางตอเนอง เพอการลงมอทาความพยายาม ภกษผมจตทยงไมนอมไปเพอความเพยร...ชอวามตอในใจซงสลดทงไมได... โดยนยน การขาดศรทธา มความสงสย แคลงใจ ไมเชอมน จงเปนอปสรรคสาคญในการพฒนาปญญาและการกาวหนาไปสจดหมาย สงทตองทาในกรณนกคอ ตองปลกศรทธา และกาจดความสงสยแคลงใจ แตการปลกศรทธาในทน มไดหมายถงการยอมรบและมอบความไววางใจใหโดยไมเคารพในคณคาแหงการใช


ปญญา แตหมายถงการคดพสจนทดสอบดวยปญญาของตนใหเหนเหตผลชดเจน จนมนใจ หมดความลงเลสงสย วธทดสอบนน นอกจากทกลาวในพทธพจนตอนกอนแลว ยงมพทธพจนแสดงตวอยางการคดสอบสวนกอนทจะเกดศรทธาอก เชนในขอความตอไปน ซงเปนคาสอนใหคดสอบสวนแมแตองคพระพทธเจาเอง ดงตอไปน :- “ภกษทงหลาย ภกษผตรวจสอบ เมอไมรวธกาหนดวาระจตของผอน พงกระทาการพจารณาตรวจสอบในตถาคต เพอทราบวา พระองคเปนสมมาสมพทธ หรอไม” “ภกษผตรวจสอบ เมอไมรวธกาหนดวาระจตของผอน พงพจารณาตรวจสอบตถาคตในธรรม ๒ อยาง คอ ในสงทพงรไดดวยตา และ ห วา - เทาทพงรไดดวยตาและห ธรรมทเศราหมอง มแกตถาคต หรอหาไม เมอเธอพจารณาตรวจสอบตถาคตนน กทราบไดวา ธรรมทพงรไดดวยตาและห ทเศราหมองของตถาคต ไมม - จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตใหยงขนไปอกวา เทาทพงรไดดวยตาและห ธรรมท (ชวบาง ดบาง) ปนๆ กนไป มแกตถาคต หรอหาไม เมอเธอพจารณาตรวจสอบตถาคตนน กทราบไดวา เทาทพงรไดดวยตาและห ธรรมท (ดบาง ชวบาง) ปนๆ กนไปของตถาคต ไมม - จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตใหยงขนไปอกวา เทาทรไดดวยตาและห ธรรมทสะอาดหมดจด มแกตถาคตหรอหาไม...เธอกทราบไดวา เทาทรไดดวยตาและห ธรรมทสะอาดหมดจดของตถาคตมอย - จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตนนใหยงขนไปอกวา ทานผนประกอบพรอมบรณซงกศลธรรมน ตลอดกาลยาวนาน หรอประกอบชวเวลานดหนอย...เธอกทราบไดวา ทานผนประกอบพรอมบรณซงกศลธรรมน ตลอดกาลยาวนาน มใชประกอบชวเวลานดหนอย - จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตนนใหยงขนไปอกวา ทานภกษผน มชอเสยง มเกยรตยศแลว ปรากฏขอเสยหายบางอยางบางหรอไม (เพราะวา) ภกษ (บางทาน) ยงไมปรากฏมขอเสยหายบางอยาง จนกวาจะเปนผมชอเสยง มเกยรตยศ ตอเมอใดเปนผมชอเสยง มเกยรตยศ เมอนนจงปรากฏมขอเสยหายบางอยาง...เธอกทราบไดวา ทานภกษผน เปนผมชอเสยง มเกยรตยศแลว กไมปรากฏมขอเสยหายบางอยาง (เชนนน) - จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตนนใหยงขนไปอกวา ทานผน เปนผงดเวน (อกศล) โดยไมมความกลว มใชผงดเวนเพราะกลว ไมเสวนากามทงหลาย กเพราะปราศจากราคะ เพราะหมดสนราคะ หรอหา ไม...เธอกทราบไดวา ทานผน เปนผงดเวนโดยไมมความกลว มใชผงดเวนเพราะกลว ไมเสวนากามทงหลาย กเพราะปราศจากราคะ เพราะหมดราคะ... หากมผอนถามภกษนนวา ทานมเหตผล (อาการะ) หยงทราบ (อนวยา) ไดอยางไร จงทาใหกลาวไดวา ทานผน เปนผงดเวนโดยไมมความกลว มใชผงดเวนเพราะกลว ไมเสวนากามทงหลาย กเพราะปราศจากราคะ หมดราคะ


ภกษเมอจะตอบแกใหถกตอง พงตอบแกวา จรงอยางนน ทานผน เมออยในหมกตาม อยลาพงผเดยวกตาม ในทนนๆ ผใดจะปฏบตตนไดดกตาม จะปฏบตตนไมดกตาม จะเปนผปกครองหมคณะกตาม จะเปน บางคนทตดวนอยในอามสกตาม จะเปนบางคนทไมตดดวยอามสกตาม ทานผนไมดหมนคนนนๆ เพราะเหตนนๆ เลย ขาพเจาไดสดบ ไดรบฟงถอยคามา จาเพาะพระพกตรของพระผมพระภาคทเดยววา “เราเปนผงดเวนโดยไมมความกลว เรามใชผงดเวนเพราะกลว เราไมเสวนากามทงหลาย กเพราะปราศจากราคะ เพราะหมดราคะ” ภกษทงหลาย ในกรณนน พงสอบถามตถาคตใหยงขนไปอกวา เทาทรไดดวยตาและห ธรรมทเศราหมองมแกตถาคตหรอหาไม ตถาคตเมอตอบแก กจะตอบแกวา...ไมม ถามวา ธรรมท (ดบาง ชวบาง) ปนๆ กนไป มแกตถาคตหรอหาไม ตถาคตเมอตอบแก กจะตอบแกวา...ไมม ถามวา ธรรมทสะอาดหมดจด มแกตถาคตหรอหาไม ตถาคตเมอตอบแก กจะตอบแกวา...ม เรามธรรมทสะอาดหมดจดนนเปนทางดาเนน และเราจะเปนผมตณหาเพราะเหตนนกหาไม - ศาสดาผกลาวไดอยางนแล สาวกจงควรเขาไปหาเพอสดบธรรม - ศาสดายอมแสดงธรรมแกสาวกนน สงยงขนไปๆ ประณต (ขนไป)ๆ ทงธรรมดา ธรรมขาว เปรยบเทยบใหเหนตรงกนขาม - ศาสดาแสดงธรรมแกภกษ...อยางใดๆ ภกษนนรยงธรรมบางอยางในธรรมนนอยางนนๆ แลว ยอมถงความตกลงใจในธรรมทงหลาย ยอมเลอมใสในศาสดาวา “พระผมพระภาค เปนสมมาสมพทธ ธรรมอนพระผ มพระภาคตรสไวดแลว สงฆเปนผปฏบตด” หากจะมผอนถามภกษนนตอไปอกวา “ทานมเหตผล (อาการะ) หยงทราบ (อนวยา) ไดอยางไร จงทาใหกลาวไดวา พระผมพระภาคเปนสมมาสมพทธ ธรรมอนพระผมพระภาคตรสไวดแลว สงฆเปนผปฏบตด?” ภกษนน เมอจะตอบใหถก กพงตอบวา “ขาพเจาเขาไปเฝาพระผมพระภาค เพอฟงธรรม พระองคทรงแสดงธรรมแกขาพเจา... พระองคแสดง...อยางใดๆ ขาพเจารยง...อยางนนๆ จงถงความตกลงใจในธรรมทงหลาย จงเลอมใสในพระศาสดา...” ภกษทงหลาย ศรทธาของบคคลผใดผหนง ฝงลงในตถาคต เกดเปนเคามล เปนพนฐานทตง โดยอาการเหลาน โดยบทเหลาน โดยพยญชนะเหลาน เรยกวา ศรทธาทมเหตผล (อาการวต) มการเหนเปนมลฐาน (ทสสนมลกา) มนคง อนสมณะ หรอพราหมณ หรอเทพเจา หรอมาร หรอพรหม หรอใครๆในโลก ใหเคลอนคลอนไมได การพจารณาตรวจสอบธรรมในตถาคต เปนอยางนแล และตถาคต ยอมเปนอนไดรบการพจารณาตรวจสอบดแลว โดยนยน” 4- ศรทธาแมจะสาคญ แตจะตดตนถาอยแคศรทธา


พงสงเกตวา แมแตความสงสยเคลอบแคลงในพระพทธเจา กไมไดถกถอวาเปนบาปหรอความชวเลย ถอวาเปนเพยงสงทจะตองแกไขใหรแนชดลงไปจนหมดสงสย ดวยวธการแหงปญญา และยงสงเสรมใหใชความคดสอบสวนพจารณาตรวจสอบอกดวย เมอมผใดประกาศตวเองแสดงความเลอมใสศรทธาในพระพทธเจากอนทพระองคจะประทานความเหนชอบ จะทรงสอบสวนกอนวา ศรทธาปสาทะของเขามเหตผลเปนมลฐานหรอไม เชน พระสารบตรเขาไปเฝาพระพทธเจา กราบทลวา: พระองคผเจรญ ขาพระองคเลอมใสในพระผมพระภาคอยางนวา สมณะกด พราหมณกด อนใด ทจะมความรยงไปกวาพระผมพระภาค ในทางสมโพธญาณไดนน ไมเคยม จกไมม และไมมอยในบดน พระพทธเจาตรสตอบวา: สารบตร เธอกลาวอาสภวาจา (วาจาอาจหาญ) ครงนยงใหญนก เธอบนลอสหนาทถอเดดขาดลงไปอยางเดยววา...ดงนนน เธอไดใชจตกาหนดรจตของพระอรหนตสมมาสมพทธเจาทกๆ พระองค เทาทมมาในอดตแลวหรอวา พระผมพระภาคเหลานนมศลอยางน เพราะเหตดงนๆ ทรงมธรรมอยางน มปญญาอยางน มธรรมเครองอยอยางน หลดพนแลว เพราะเหตดงนๆ ? ส. มใชอยางนน พระเจาขา พ. เธอไดใชจตกาหนดรจตของพระอรหนตสมมาสมพทธเจาทกๆ พระองค ทจกมในอนาคตแลวหรอวา พระผมพระภาคเหลานนจก...เปนอยางน เพราะเหตดงนๆ ? ส. มใชอยางนน พระเจาขา พ. กแลวเราผเปนอรหนตสมมาสมพทธเจาในบดน เธอไดใชจตกาหนดรจตแลวหรอวา พระผมพระภาคทรง...เปนอยางน เพราะเหตดงนๆ ? ส. มใชอยางนน พระเจาขา พ. กในเรองน เมอเธอไมมญาณเพอกาหนดรจตใจพระอรหนตสมมาสมพทธเจาในอดต อนาคต และปจจบนเชนนแลว ไฉนเลา เธอจงไดกลาวอาสภวาจาอนยงใหญนกน บนลอสหนาทถอเปนเดดขาดอยางเดยว (ดงทกลาวมาแลว) ? ส. พระองคผเจรญ ขาพระองคไมมญาณกาหนดรจตในพระ อรหนตสมมาสมพทธเจา ทงในอดต อนาคต และปจจบน กจรง แตกระนน ขาพระองคทราบการหยงแนวธรรม พระองคผเจรญ เปรยบเหมอนเมองชายแดนของพระราชา มปอมแนนหนา มกาแพงและเชงเทนมนคง มประตๆ เดยว คนเฝาประตพระนครนน เปนบณฑต เฉยบแหลม มปญญา คอยหามคนทตนไมรจกยอมใหแตคนทรจกเขาไป เขาเทยวตรวจดทางแนวกาแพงรอบเมองนน ไมเหนรอยตอ หรอชองกาแพง แมเพยงทแมวลอดออกได ยอมคดวา สตวตวโตทกอยางทกตว จะเขาออกเมองน จะตองเขาออกทางประตนเทานน ฉนใด ขาพระองคกทราบการหยงแนวธรรม ฉนนนเหมอนกนวา พระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาทกพระองค เทาทมมาแลวในอดต ทรงละนวรณ ๕ ททาจตใหเศราหมอง ทาปญญาใหออนกาลงไดแลว มพระ


หฤทยตงมนดในสตปฏฐาน ๔ ทรงเจรญโพชฌงค ๗ ตามเปนจรง จงไดตรสรอนตรสมมาสมโพธญาณ แมพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาทกพระองค ทจะมในอนาคต กจก (ทรงทาอยางนน) แมพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาในบดน กทรงละนวรณ ๕...มพระทยตงมนในสตปฏฐาน ๔ ทรงเจรญโพชฌงค ๗ ตามเปนจรง จงไดตรสร อนตรสมมาสมโพธญาณ (เชนเดยวกน) ฯลฯ ความเลอมใสศรทธาตอบคคลผใดผหนงนน ถาใชใหถกตอง คอเปนอปกรณสาหรบชวยใหกาวหนาตอไป กยอมเปนสงทมประโยชน แตในเวลาเดยวกน กมขอเสย เพราะมกจะกลายเปนความตดในบคคล และกลายเปนอปสรรคบนทอนความกาวหนาตอไป ขอดของศรทธาปสาทะนน เชน อรยสาวกผใด เลอมใสอยางยงแนวแนถงทสดในตถาคต อรยสาวกนนจะไมสงสย หรอแคลงใจ ในตถาคต หรอ ศาสนา (คาสอน) ของตถาคต แทจรง สาหรบอรยสาวกผมศรทธา เปนอนหวงสงนได คอ เขาจกเปนผตงหนาทาความเพยร เพอกาจดอกศลธรรมทงหลาย (และ) บาเพญกศลธรรมทงหลายใหพรอมบรณ จกเปนผมเรยวแรง บากบนอยางมนคง ไมทอดธระในกศลธรรมทงหลาย สวนขอเสยกม ดงพทธพจนวา ภกษทงหลาย ขอเสย ๕ อยางในความเลอมใสบคคลมดงน คอ ๑. บคคลเลอมใสยงในบคคลใด บคคลนนตองอาบตอนเปนเหตใหสงฆยกวตร เขาจงคดวา บคคลผเปนทรกทชอบใจของเราน ถกสงฆยกวตรเสยแลว... ๒. บคคลเลอมใสยงในบคคลใด บคคลนนตองอาบตอนเปนเหตใหสงฆบงคบใหนง ณ ทายสดสงฆเสยแลว... ๓. ...บคคลนน ออกเดนทางไปเสยทอน... ๔. ...บคคลนน ลาสกขาเสย... ๕. ...บคคลนน ตายเสย... เขายอมไมคบหาภกษอนๆ เมอไมคบหาภกษอนๆ กยอมไมไดสดบสทธรรม เมอไมไดสดบสทธรรม กยอมเสอมจากสทธรรม เมอความเลอมใสศรทธากลายเปนความรก ขอเสยในการทความลาเอยงจะมาปดบงการใชปญญากเกดขนอก เชน ภกษทงหลาย สง ๔ ประการน ยอมเกดขนได คอ ความรกเกดจากความรก โทสะเกดจากความรก ความรกเกดจากโทสะ โทสะเกดจากโทสะฯลฯ โทสะเกดจากความรกอยางไร? บคคลทตนปรารถนา รกใคร พอใจ ถกคนอนประพฤตตอดวยอาการทไมปรารถนา ไมนารกใคร ไมนาพอใจ เขายอมมความคดวา บคคลทเราปรารถนา รกใครพอใจน ถกคน อนประพฤตตอดวยอาการทไมนาปรารถนา ไมนารกใคร ไมนาพอใจ ดงน เขายอมเกดโทสะในคนเหลานน ฯลฯ


แมแตความเลอมใสศรทธาในองคพระศาสดาเอง เมอกลายเปนความรกในบคคลไป กยอมเปนอปสรรคตอความหลดพน หรออสรภาพทางปญญาในขนสงสดได พระพทธเจาจงทรงสอนใหละเสย แมบางครงจะตองใชวธคอนขางรนแรง กทรงทา เชน ในกรณของพระวกกล ซงมความเลอมใสศรทธาในพระองคอยางแรงกลา อยากจะตดตามพระองคไปทกหนทกแหง เพอไดอยใกลชด ไดเหนพระองคอยเสมอ ระยะสดทายเมอพระวกกลปวยหนกอยากเฝาพระพทธเจา สงคนไปกราบทล พระองคกเสดจมา และมพระดารสเพอใหเกดอสรภาพทางปญญาแกพระวกกลตอนหนงวา พระวกกล: ขาแตพระองคผเจรญ เปนเวลานานนกแลว ขาพระองคปรารถนาจะไปเฝา เพอจะเหนพระผมพระภาคเจา แตรางกายของขาพระองค ไมมกาลงเพยงพอทจะไปเฝาเหนองคพระผมพระภาคเจาได พระพทธเจา: อยาเลย วกกล รางกายอนเนาเปอยน เธอเหนไปจะมประโยชนอะไร ดกรวกกล ผใดเหนธรรม ผนนชอวาเหนเรา ผใดเหนเรา ผนนเหนธรรม เมอเหนธรรมนนแหละ วกกล จงจะชอวาเหนเรา เมอเหนเรา (กคอ) เหนธรรม นอกจากน ความกาวหนาเพยงในขนศรทธา ยงไมเปนการมนคงปลอดภย เพราะยงตองอาศยปจจยภายนอก จงยงเสอมถอยได ดงพทธพจนวา ดกรภททาล เปรยบเหมอนบรษมตาขางเดยว พวกมตรสหายญาตสาโลหตของเขา พงชวยกนรกษาตาขางเดยวของเขาไว ดวยคดวา อยาใหตาขางเดยวของเขานนตองเสยไปเลย ขอนฉนใด ภกษบางรปในธรรมวนยน กฉนนนเหมอนกน เธอประพฤตปฏบตเพยงดวยศรทธาเพยงดวยความรก ในกรณนน ภกษทงหลายยอมดารกนวา ภกษรปน ประพฤตปฏบตอยเพยงดวยศรทธา เพยงดวยความรก พวกเราจกชวยกนเรงรดเธอ ยาแลวยาอกใหกระทาการณ โดยหวงวา อยาใหสงทเปนเพยงศรทธา เปนเพยงความรกนน เสอมสญไปจากเธอเลย นแล ภททาล คอเหตคอปจจย ททาให (ตอง) คอยชวยกนเรงรดภกษบางรปในศาสนาน ยาแลวยาอกใหกระทาการณ” ลาพงศรทธาอยางเดยว เมอไมกาวหนาตอไปตามลาดบจนถงขนปญญา ยอมมผลอยในขอบเขตจากดเพยงแคสวรรคเทานน ไมสามารถใหบรรลจดหมายของพทธธรรมได ดงพทธพจนวา ภกษทงหลาย ในธรรมทเรากลาวไวดแลว ซงเปนของงาย เปดเผย ประกาศไวชด ไมมเงอนงาใดๆ อยางน - สาหรบภกษผเปนอรหนตขณาสพ...ยอมไมมวฏฏะเพอจะบญญตตอไป - ภกษทละสงโยชนเบองตาทงหาไดแลว ยอมเปนโอปปาตกะ ปรนพพานในโลกนน ฯลฯ - ภกษทละสงโยชนสามไดแลว มราคะ โทสะ โมหะเบาบาง ยอมเปนสกทาคาม ฯลฯ - ภกษทละสงโยชนสามได ยอมเปนโสดาบน ฯลฯ - ภกษทเปนธมมานสาร เปนสทธานสาร ยอมเปนผมสมโพธเปนทหมาย - ผทมเพยงศรทธา มเพยงความรกในเรา ยอมเปนผมสวรรคเปนทหมาย 5- เมอรเหนประจกษดวยปญญา กไมตองเชอดวยศรทธา


ในกระบวนการพฒนาปญญา ทถอเอาประโยชนจากศรทธาอยางถกตอง ปญญาจะเจรญขนโดยลาดบ จนถงขนเปนญาณทสสนะ คอเปนการรการเหน ในขนน จะไมตองใชความเชอและความเหนอกตอไป เพราะรเหนประจกษแกตนเอง จงเปนขนทพนขอบเขตของศรทธา ขอใหพจารณาขอความในพระไตรปฎกตอไปน ถาม: ทานมสละ โดยไมอาศยศรทธา ไมอาศยความถกกบใจคด ไมอาศยการเรยนรตามกนมา ไมอาศยการคดตรองตามแนวเหตผล ไมอาศยความเขากนไดกบการทดสอบดวยทฤษฎ ทานมสละมการรจาเพาะตน (ปจจตตญาณ) หรอวา เพราะชาตเปนปจจย จงมชรามรณะ ? ตอบ: ทานปวฏฐะ ผมยอมร ยอมเหนขอทวา เพราะชาตเปนปจจยจงมชรามรณะนได โดยไมตองอาศยศรทธา...ความถกกบใจคด...การเรยนรตามกนมา...การคดตรองตามแนวเหตผล...ความเขากนไดกบการ ทดสอบดวยทฤษฎเลยทเดยว (จากนถามตอบหวขออนๆ ในปฏจจสมปบาท ตามลาดบ ทงฝายอนโลม ปฏโลม จนถงภวนโรธ คอนพพาน) อกแหงหนงวา ถาม: มปรยายบางไหม ทภกษจะใชพยากรณอรหตตผลได โดยไมตองอาศยศรทธา ไมตองอาศยความถกกบใจชอบ ไมตองอาศยการเรยนรตามกนมา ไมตองอาศยการคดตรองตามแนวเหตผล ไมตองอาศยความเขากนไดกบการคดทดสอบดวยทฤษฎ กรชดวา “ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว สงทตองทาไดทาแลว สงอนทตองทาเพอเปนอยางน ไมมเหลออยอก”? ฯลฯ ตอบ: ปรยายนนมอย...คอ ภกษเหนรปดวยตา ยอมรชดซงราคะ โทสะ โมหะ ทมอยในตววา “ราคะ โทสะ โมหะ มอยในตวของเรา” หรอยอมรชดซงราคะ โทสะ โมหะ ทไมมอยในตววา “ราคะ โทสะ โมหะ ไมม ในตวของเรา” ถาม: เรองทวา...น ตองทราบดวยศรทธา หรอดวยความถกกบใจชอบ หรอดวยการเรยนรตามกนมา หรอดวยการคดตรองตามแนวเหตผล หรอดวยความเขากนไดกบการคดทดสอบดวยทฤษฎ หรอไม ? ตอบ: ไมใชอยางนน ถาม: เรองทวา...น ตองเหนดวยปญญาจงทราบมใชหรอ ? ตอบ: อยางนน พระเจาขา สรป: นกเปนปรยาย (หนง) ทภกษจะใชพยากรณอรหตตผลได โดยไมตองอาศยศรทธา ฯลฯ (จากนถามตอบไปตามลาดบอายตนะอนๆ ในทานองเดยวกน จนครบทกขอ) เมอมญาณทสสนะ คอการรการเหนประจกษแลว จงไมตองมศรทธา คอไมตองเชอตอผใดอน ดงนน พทธสาวกทบรรลคณวเศษตางๆ จงรและกลาวถงสงนนๆ โดยไมตองเชอตอพระศาสดา เชน ไดมคาสนทนา


ถามตอบระหวางนครนถนาฏบตร กบจตตคฤหบด ผเปนพทธสาวกฝายอบาสกทมชอเสยงเชยวชาญในพทธธรรมมาก วา นครนถ: แนะทานคฤหบด ทานเชอพระสมณะโคดมไหมวา สมาธทไมมวตก ไมมวจาร มอย ความดบแหงวตกวจารได มอย ? จตตคฤหบด: ในเรองน ขาพเจามไดยดถอดวยศรทธา ตอพระผมพระภาควา สมาธทไมมวตก ไมมวจาร มอย ความดบแหงวตกวจารได มอย ฯลฯ ขาพเจาน ทนททมงหวง...กเขาปฐมฌานอยได...เขาทตย- ฌานอยได...เขาตตยฌานอยได...เขาจตตถฌานอยได ขาพเจานน รอยอยางน เหนอยอยางน จงไมยดถอดวยศรทธา ตอสมณะหรอพราหมณผใดๆ วา สมาธทไมมวตก ไมมวจาร มอย ความดบแหงวตกวจารได มอย ดวยเหตทกลาวมาน พระอรหนตซงเปนผมญาณทสสนะถงทสด จงมคณสมบตอยางหนงวา “อสสทธะ” ซงแปลวา ผไมมศรทธา คอ ไมตองเชอตอใครๆ ในเรองทตนรเหนชดดวยตนเองอยแลว อยเหนอศรทธา หรอไมตองอาศยศรทธา เพราะรประจกษแลว ดงจะเหนไดจากพทธดารสสนทนากบพระสารบตรวา พระพทธเจา: สารบตร เธอเชอไหมวา สทธนทรยทเจรญแลว กระทาไดมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนทหมาย มอมตะเปนทสนสด วรยนทรย...สตนทรย...สมาธนทรย...ปญญนทรย (กเชนเดยวกน) ? พระสารบตร: ขาแตพระองคผเจรญ ในเรองน ขาพระองคมไดยดถอดวยศรทธา ตอพระผมพระภาค... แทจรง คนเหลาใด ยงไมร ยงไมเหน ยงไมทราบ ยงไมกระทาใหแจง ยงไมมองเหนดวยปญญา ชนเหลานน จงจะยดถอดวยศรทธาตอคนอนในเรองน...สวนคนเหลาใด ร เหน ทราบ กระทาใหแจง มองเหนสงนดวยปญญาแลว คนเหลานนยอมไมมความสงสย ไมมความแคลงใจในเรองนน... กขาพระองคไดร เหน ทราบ กระทาใหแจง มองเหนสงนดวยปญญาแลว ขาพระองคจงเปนผไมมความสงสย ไมมความแคลงใจในเรองนนวา สทธนทรย...วรยนทรย...สตนทรย...สมาธนทรย...ปญญนทรย ทเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนทหมาย มอมตะเปนทสนสด พระพทธเจา: สาธ สาธ สารบตร ฯลฯ เพอสรปความสาคญและความดเดนของปญญา ขออางพทธพจนวา ภกษทงหลาย เพราะเจรญ เพราะกระทาใหมาก ซงอนทรยกอยางหนอ ภกษผขณาสพจงพยากรณอรหตตผล รชดวา “ชาตสนแลว...สงอนทจะตองทาเพอเปนอยางน ไมมเหลออยอก” ? เพราะเจรญ เพราะกระทาใหมาก ซงอนทรยอยางเดยว ภกษผขณาสพ ยอมพยากรณอรหตตผลได... อนทรยอยางเดยวนน กคอ ปญญนทรย สาหรบอรยสาวกผมปญญา ศรทธาอนเปนของคลอยตามปญญานน ยอมทรงตวอยได วรยะ...สต...สมาธ อนเปนของคลอยตามปญญานน ยอมทรงตวอยได อนทรยอนๆ (คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ) ลาพงแตละอยางๆ กด หรอหลายอยางรวมกน แตขาดปญญาเสยเพยงอยางเดยว กด ไมอาจใหบรรลผลสาเรจนได ปจจยใหเกดสมมาทฏฐ


สมมาทฏฐ เปนองคประกอบสาคญของมรรค ในฐานะทเปนจดเรมตนในการปฏบตธรรม หรอพดตามแนวไตรสกขา วา เปนขนเรมแรกในระบบการศกษาแบบพทธ และเปนธรรมทตองพฒนาใหบรสทธ แจงชด เปนอสระมากขนตามลาดบ จนกลายเปนการตรสรในทสด ดงกลาวมาแลว ดงนนการสรางเสรมสมมาทฏฐจงเปนสงสาคญยง มพทธพจนแสดงหลกการสรางเสรมสมมาทฏฐไวดงน ภกษทงหลาย ปจจยเพอความเกดขนแหงสมมาทฏฐ ม ๒ อยางดงน คอ ปรโตโฆสะ และ โยนโสมนสการ ๑. ปรโตโฆสะ = “เสยงจากผอน” คาบอกเลา ขาวสาร คาชแจงอธบาย การแนะนาชกจง การสงสอน การถายทอด การไดเรยนรจากผอน (hearing or learning from others) ๒. โยนโสมนสการ = “การทาในใจโดยแยบคาย” การพจารณาสบคนถงตนเคา การใชความคดสบสาวตลอดสาย การคดอยางมระเบยบ การรจกคดพจารณาดวยอบาย การคดแยกแยะออกดตามสภาวะของสงนนๆ โดยไมเอาความรสกดวยตณหาอปาทานของตนเขาจบ (analytical reflection, critical reflection, systematic attention) ปจจยทงสองอยางน ยอมสนบสนนซงกนและกน สาหรบคนสามญ ซงมปญญาไมแกกลา ยอมอาศยการแนะนาชกจงจากผอน และคลอยไปตามคาแนะนาชกจงทฉลาดไดงาย แตกจะตองฝกหดใหสามารถใชความคดอยางถกวธดวยตนเองไดดวย จงจะกาวหนาไปถงทสดได สวนคนทมปญญาแกกลา ยอมรจกใชโยนโสมนสการไดดกวา แตกระนนกอาจตองอาศยคาแนะนาทถกตองเปนเครองนาทางในเบองตน และเปนเครองชวยสงเสรมใหกาวหนาไปไดรวดเรวยงขนในระหวางการฝกอบรม การสรางเสรมสมมาทฏฐ ดวยปจจยอยางท ๑ (ปรโตโฆสะ) กคอ วธการทเรมตนดวยศรทธา และอาศยศรทธาเปนสาคญ เมอนามาใชปฏบตในระบบการศกษาอบรม จงตองพจารณาทจะใหไดรบการแนะนาชกจงสงสอน อบรมทไดผลดทสด คอ ตองมผสงสอนอบรมทเพยบพรอมดวยคณสมบต มความสามารถ และใชวธการอบรมสงสอนทไดผล ดงนน ในระบบการศกษาอบรม จงจากดใหไดปรโตโฆสะทมงหมายดวยหลกทเรยกวา กลยาณมตตตา คอความมกลยาณมตร สวนปจจยอยางท ๒ (โยนโสมนสการ) เปนแกนหรอองคประกอบหลกของการพฒนาปญญา ซงจะตองพจารณาวาควรใชความคดใหถกตองอยางไร เมอนาปจจยทงสองมาประกอบกน นบวากลยาณมตตตา (=ปรโตโฆสะทด) เปนองคประกอบภายนอก และโยนโสมนสการ เปนองคประกอบภายใน ถาตรงขามจากน คอ ไดผไมเปนกลยาณมตร ทาใหประสบปรโตโฆสะทผดพลาด และใชความคดผดวธ เปนอโยนโสมนสการ กจะไดรบผลตรงขาม คอ เปนมจฉาทฏฐไปได


มพทธพจนแสดงปจจยทงสองน ในภาคปฏบตของการฝกอบรม พรอมทงความสาคญทควบคกน ดงน ๑. สาหรบภกษผยงตองศกษา (เสขะ) ... เรามองไมเหนองคประกอบภายนอกอนใด มประโยชนมาก เทาความมกลยาณมตรเลย ๒. สาหรบภกษผยงตองศกษา (เสขะ) ... เรามองไมเหนองคประกอบภายในอนใด มประโยชนมาก เทาโยนโสมนสการเลยควรทาความเขาใจเกยวกบปจจย ๒ อยางน โดยยอ ๑. ความมกลยาณมตร กลยาณมตร มไดหมายถงเพยงแคเพอนทดอยางในความหมายสามญ แตหมายถง บคคลผเพยบพรอมดวยคณสมบตทจะสงสอน แนะนา ชแจง ชกจง ชวยเหลอ บอกชองทาง ใหดาเนนไปในมรรคาแหงการฝกศกษาอยางถกตอง ในคมภรวสทธมคค ยกตวอยางไว เชน พระพทธเจา พระอรหนตสาวก คร อาจารย และทานผเปนพหสตทรงปญญา สามารถสงสอนแนะนาเปนทปรกษาได แมจะออนวยกวา ในกระบวนการพฒนาปญญา ความมกลยาณมตรน จดวาเปนระดบความเจรญปญญาในขนศรทธา สวนในระบบการศกษาอบรม ความมกลยาณมตร มความหมายครอบคลมถงตวบคคลผอบรมสงสอน เชน คร อาจารย เปนตน คณสมบตของผสอนนน หลกการ วธการ และอบายตางๆ ในการสอน ตลอดจนการจด ดาเนนการตางๆ ทกอยาง ทผมหนาทเอออานวยการศกษาจะพงจดทา เพอใหการศกษาไดผลด เทาทเปนองคประกอบภายนอกในกระบวนการพฒนาปญญานน ซงนบวาเปนเรองใหญ ทอาจนาไปบรรยายไดเปนอกเรองหนงตางหาก ในทน จะยกพทธพจนแสดงคณสมบตของกลยาณมตร มาเปนตวอยางเพยงชดหนง ไดแก กลยาณมตรธรรม ๗ ประการ ดงน ภกษทงหลาย ภกษประกอบดวยธรรม ๗ ประการ เปนมตร ทควรเสวนา ควรคบหา แมจะถกขบไล กควรเขาไปนงอยใกลๆ กลาวคอ เปนผนารกนาพอใจ ๑ เปนผนาเคารพ ๑ เปนผนายกยอง ๑ เปนผรจกพด ๑ เปนผอดทนตอถอยคา ๑ เปนผกลาวแถลงถอยทลกซงได ๑ ไมชกนาในเรองทเหลวไหลไมสมควร ๑ … จากน จะแสดงเพยงความสาคญ และคณประโยชน ของการมกลยาณมตร (กลยาณมตตตา) ไว พอใหเหนฐานะของหลกการขอนในพทธธรรม ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอนเปนบพนมตฉนใดความมกลยาณมตร กเปนตวนา เปนบพนมต แหงการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน ภกษผมกลยาณมตร พงหวงสงนได คอ จกเจรญ จกทาใหมาก ซงอรยอษฎางคกมรรค ดกรอานนท ความมกลยาณมตร... เทากบเปนพรหมจรรยทงหมด ทเดยว เพราะวา ผมกลยาณมตร...พงหวงสงนได คอ เขาจกเจรญ จกทาใหมาก ซงอรยอษฎางคกมรรค


อาศยเราผเปนกลยาณมตร เหลาสตวผมชาตเปนธรรมดา ยอมพนจากชาต ผมชราเปนธรรมดา ยอมพนจากชรา ผมมรณะเปนธรรมดายอมพนจากมรณะ ผมโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาสเปนธรรมดา ยอมพนจาก โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และ อปายาส ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงเงนแสงทองเปนบพนมตมากอน ฉนใด ความมกลยาณมตร กเปนตวนา เปนบพนมตแหงการเกดขนของโพชฌงค ๗ แกภกษ ฉนนน ภกษผมกลยาณมตร พงหวงสงนได คอ จกเจรญ จกทาใหมาก ซงโพชฌงค ๗ เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยางหนง ทเปนเหตยงกศลธรรมทยงไมเกด ใหเกดขน หรอยงอกศลธรรมทเกดขนแลว ใหเสอมไป เหมอนความมกลยาณมตรเลย เมอบคคลมกลยาณมตร กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และอกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยาง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ ...ทเปนไปเพอความดารงมน ไมเสอมสญ ไมอนตรธานแหงสทธรรมเหมอนความมกลยาณมตรเลยโดยกาหนดวาเปนองคประกอบภายนอก เราไมเลงเหนองคประกอบอนแมสกขอหนง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ เหมอนความมกลยาณมตรเลย สาหรบภกษผเปนเสขะ ยงไมบรรลอรหตตผล ปรารถนาความเกษมจากโยคะอนยอดเยยม เราไมเลงเหนองคประกอบภายนอกอยางอนแมสกอยางหนง ทมประโยชนมาก เหมอนความมกลยาณมตรเลย ภกษผ มกลยาณมตร ยอมกาจดอกศลได และยอมบาเพญกศลใหเกดขน ภกษผมกลยาณมตร...พงหวงสงนได คอ ๑. จกเปนผมศล สารวมระวงในปาตโมกข สมบรณดวยอาจาระและ โคจร ฯลฯ ๒. จกเปนผ (มโอกาสไดยนไดฟง ไดรวมสนทนาอยางสะดวกสบาย) ตามความปรารถนา ในเรองตางๆ ทขดเกลาอปนสย ชาระจตใจให ปลอดโปรง คอ เรองความมกนอย ฯลฯ เรองการบาเพญเพยร เรองศล เรองสมาธ เรองปญญา เรองวมตต เรองวมตตญาณทสสนะ ๓. จกเปนผตงหนาทาความเพยร เพอกาจดอกศลธรรม และเพอ บาเพญกศลธรรมใหเพยบพรอม จกเปนผแขงขน บากบนมนคง ไมทอดธระในกศลธรรม ๔. จกเปนผมปญญา ประกอบดวยปญญาทเปนอรยะ หยงรถง ความเกดความดบ ชาแรกกเลส นาไปสความสญสนแหงทกข” ๒. โยนโสมนสการ โยนโสมสการ เปนการใชความคดอยางถกวธ ตามความหมายทกลาวมาแลว เมอเทยบในกระบวนการพฒนาปญญา โยนโสมนสการ อยในระดบทเหนอศรทธา เพราะเปนขนทเรมใชความคดของตนเองเปนอสระ


สวนในระบบการศกษาอบรม โยนโสมนสการเปนการฝกการใชความคด ใหรจกคดอยางถกวธ คดอยางมระเบยบ รจกคดวเคราะห ไมมองเหนสงตางๆ อยางตนๆ ผวเผน เปนขนสาคญในการสรางปญญาทบรสทธเปนอสระ ทาใหทกคนชวยตนเองได และนาไปสจดหมายของพทธธรรมอยางแทจรง ความสาคญ และคณประโยชน ของโยนโสมนสการ พงเหนไดตามตวอยางพทธพจนตอไปน ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอน เปนบพนมต ฉนใด ความถงพรอมดวยโยนโสมนสการ กเปนตวนา เปนบพนมต แหงการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน ภกษ ผถงพรอมดวยโยนโสมนสการ พงหวงสงนได คอ จกเจรญ จกทาใหมาก ซงอรยอษฎางคกมรรค ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงเงนแสงทอง เปนบพนมตมากอน ฉนใด โยนโสมนสการกเปนตวนา เปนบพนมต แหงการเกดขนของโพชฌงค ๗ แกภกษ ฉนนน ภกษผถงพรอมดวยโยนโส มนสการ พงหวงสงนได คอ จกเจรญ จกทาใหมาก ซงโพชฌงค ๗ เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกอยางหนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรอใหอกศลธรรมทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนโยนโสมนสการเลย เมอมโยนโสมนสการ กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และอกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกอยาง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ ... ทเปนไปเพอความดารงมน ไมเสอมสญ ไมอนตรธานแหงสทธรรม เหมอนโยนโสมนสการเลย โดยกาหนดวาเปนองคประกอบภายใน เราไมเลงเหนองคประกอบอน แมสกอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ เหมอนโยนโสมนสการเลย สาหรบภกษผเสขะ ยงไมบรรลอรหตตผล ปรารถนาความเกษมจากโยคะ อนยอดเยยม เราไมเลงเหนองคประกอบภายในอยางอน แมสกอยาง ทมประโยชนมาก เหมอนโยนโสมนสการเลยภกษผใชโยนโสมนสการ ยอมกาจดอกศลได และบาเพญกศลใหเกดขน เราไมเลงเหนธรรมอยางอน แมสกขอหนง ซงเปนเหตใหสมมาทฏฐ ทยงไมเกด ไดเกดขน หรอใหสมมาทฏฐทเกดขนแลว เจรญยงขน เหมอนโยนโสมนสการเลย เมอมโยนโสมนสการ สมมาทฏฐทยงไมเกด ยอมเกดขน และสมมาทฏฐทเกดขนแลว ยอมเจรญยงขน เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกขอหนง ซงเปนเหตใหโพชฌงคทยงไมเกด ไดเกดขน หรอใหโพชฌงคทเกดขนแลว ถงความเจรญเตมบรบรณ เหมอนโยนโสมนสการเลย เมอมโยนโสมนสการ โพชฌงคทยงไมเกด ยอมเกดขน และโพชฌงคทเกดขนแลว ยอมมความเจรญเตมบรบรณ เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกขอหนง ทจะเปนเหตใหความสงสยทยงไมเกดกไมเกดขน หรอทเกดขนแลว กถกกาจดได เหมอนโยนโสมนสการเลย เมอโยนโสมนสการอสภนมต ราคะทยงไมเกด กไมเกดขน ราคะทเกดแลว กถกละได เมอโยนโสมนสการเมตตาเจโตวมตต โทสะทยงไมเกด กไมเกดขน โทสะทเกดแลว กถกละได เมอโยนโสมนสการ (โดยทว ไป) โมหะทยงไมเกด กไมเกดขน และโมหะทเกดแลว กถกละได เมอโยนโสมนสการ …(นวรณ ๕)… ทยงไมเกด กไมเกดขน ทเกดขนแลว กถกกาจดได …(โพชฌงค ๗)… ทยงไมเกด กเกดขน และทเกดขนแลว กถงความเจรญเตมบรบรณ


ธรรม ๙ อยางทมอปการะมาก ไดแก ธรรม ๙ อยาง ซงมโยนโสมนสการเปนมล กลาวคอ เมอโยนโสมนสการ ปราโมทยยอมเกด เมอปราโมทย ปตยอมเกด เมอมใจปต กายยอมผอนคลายสงบ (ปสสทธ) เมอกายผอนคลายสงบ ยอมไดเสวยสข ผมสข จตยอมเปนสมาธ ผมจตเปนสมาธ ยอมรเหนตามเปนจรง เมอรเหนตามเปนจรง ยอมนพพทาเอง เมอนพพทา กวราคะ เพราะวราคะ กวมตต ตามนยพทธพจนน เขยนใหดงาย เปน โยนโสมนสการ-ปราโมทย-ปต-ปสสทธ-สข-สมาธ-ยถาภตญาณทสสนะ-นพพทา-วราคะ-วมตต กลาวโดยสรป สาหรบคนทวไป ผมปญญายงไมแกกลา ยงตองอาศยการแนะนาชกจงจากผอน การพฒนาปญญา นบวาเรมตนจาก องคประกอบภายนอก คอ ความมกลยาณมตร (กลยาณมตตตา) สาหรบใหเกดศรทธา (ความมนใจดวยเหตผลทไดพจารณาเหนจรงแลว) กอนจากนน จงกาวมาถงขน องคประกอบภายใน เรมแตนาความเขาใจตามแนวศรทธาไปเปนพนฐาน ในการใชความคดอยางอสระ ดวยโยนโสมนสการ ทาใหเกดสมมาทฏฐ และทาใหปญญาเจรญยงขน จนกลายเปน ญาณทสสนะ คอ การรการเหนประจกษในทสด เมอกระจายลาดบขนในการพฒนาปญญาตอนนออกไป จงตรงกบลาดบอาหารของวชชาและวมตต ทกลาวมาแลวขางตน คอการเสวนาสตบรษ-การสดบเลาเรยนสทธรรม-ศรทธา-โยนโส-มนสการ ฯลฯ เมอสมมาทฏฐเกดขนแลว กจะเจรญเขาสจดหมายดวยการอดหนนขององคประกอบตางๆ อยางพทธพจนทวา ภกษทงหลาย สมมาทฏฐ อนองคประกอบ ๕ อยางคอยหนน (อนเคราะห) ยอมมเจโตวมตต และปญญาวมตต เปนผลานสงส องคประกอบ ๕ อยางนน คอ ๑. ศล (ความประพฤตดงาม สจรต) ๒. สตะ (ความรจากการสดบ เลาเรยน อานตารา การแนะนาสงสอนเพมเตม ๓. สากจฉา (การสนทนา ถกเถยง อภปราย แลกเปลยนความคดเหน สอบคนความร) ๔. สมถะ (ความสงบ การทาใจใหสงบ การไมมความฟงซานวนวายใจ การเจรญสมาธ) ๕. วปสสนา (การใชปญญาพจารณาเหนสงตางๆ ตามสภาวะของมน คอตามทมนเปนจรง) โดยสรป สมมาทฏฐ กคอความเหนทตรงตามสภาวะคอเหนตามทสงทงหลายเปนจรงหรอตามทมนเปน การทสมมาทฏฐจะเจรญขน ยอมตองอาศยโยนโสมนสการเรอยไป เพราะโยนโสมนสการชวยใหไมมองสงตางๆ อยางผวเผน หรอมองเหนเฉพาะผลรวมทปรากฏ แตชวยใหมองแบบสบคนแยกแยะ ทงในแงการ วเคราะหสวนประกอบทมาประชมกนเขา และในแงการสบทอดแหงเหตปจจย ตลอดจนมองใหครบทกแงดาน ทจะใหเหนความจรง และถอเอาประโยชนได จากทกสงทกอยางทประสบหรอเกยวของ การมองและคดพจารณาดวยโยนโสมนสการ ทาใหไมถกลวง ไมกลายเปนหนทถกยวย ปลกปน และเชด ดวยปรากฏการณทางรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และคตนยมตางๆ จนเกดเปนปญหาทงแกตนและผอน แตทาใหมสตสมปชญญะ


เปนอสระ เปนตวของตวเอง คดตดสนและกระทาการตางๆ ดวยปญญา ซงเปนขนทสมมาทฏฐสงผลแกองคมรรคขอตอๆไป เรมทาลายสงโยชน อนมสกกายทฏฐ วจกจฉา และสลพพตปรามาส เปนตน ๒. สมมาสงกปปะ คาจากดความ และความหมายของสมมาสงกปปะ องคมรรคขอท ๒ น มคาจากดความตามคมภร ซงถอเปนหลกทวไป ดงน ภกษทงหลาย สมมาสงกปปะ เปนไฉน? เนกขมมสงกปป อพยาบาทสงกปป อวหงสาสงกปป นเรยกวา สมมาสงกปปะ นอกจากน ยงมคาจากดความแบบแยกออกเปน ระดบโลกยะ และระดบโลกตตระ ดงน ภกษทงหลาย สมมาสงกปปะ เปนไฉน? เรากลาววาสมมาสงกปปะม ๒ อยาง คอ สมมาสงกปปะทยงมอาสวะ ซงจดเปนฝายบญ อานวยวบากแกขนธ อยางหนง กบสมมาสงกปปะทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปน โลกตตระ และเปนองคมรรคอยางหนง สมมาสงกปปะ ทยงมอาสวะ... คอ เนกขมมสงกปป อพยาบาท- สงกปป อวหงสาสงกปป... สมมาสงกปปะ ทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ เปนองคมรรค คอ ความระลก (ตกกะ) ความนกคด (วตกกะ) ความดาร (สงกปป) ความคดแนวแน (อปปนา) ความคดแนนแฟน (พยปปนา) ความเอาใจจดจอลง วจสงขาร ของบคคลผมจตเปนอรยะ มจตไรอาสวะ ผพรอมดวยอรยมรรค ผกาลงเจรญอรยมรรคอย... เพอรวบรด ในทน จะทาความเขาใจกนแตเพยงคาจากดความแบบทวไป ทเรยกวาเปนขนโลกยะ เทานน ตามคาจากดความแบบน สมมาสงกปปะ คอ ความดารชอบ หรอความนกคดในทางทถกตอง ตรงขามกบ ความดารผด ทเรยกวา มจฉาสงกปปะ ซงม ๓ อยาง คอ ๑. กามสงกปป หรอ กามวตก คอ ความดารทเกยวของกบกาม ความนกคดในทางทจะแสวงหาสงเสพ ความคดอยากได หรอหมกมนพวพนตดของอยกบสงสนองความตองการทางประสาททง ๕ หรอสงสนองตณหา อปาทานตางๆ ความคดในทางเหนแกตว เปนความนกคดในฝายราคะ หรอโลภะ ๒. พยาบาทสงกปป หรอ พยาบาทวตก คอ ความดารทประกอบดวยความขดเคอง ไมพอใจ เคยดแคน ชงชง คดเหนในแงรายตางๆ ความขาดเมตตา เปนความนกคดในฝายโทสะแงถกกระทบ ๓. วหงสาสงกปป หรอ วหงสาวตก คอ ความดารในทางทจะเบยดเบยน ทาราย การคดทจะขมเหง รงแก ตองการกอทกข ทาใหคนและสตวทงหลายเดอดรอน ไมมความกรณา เปนความนกคด ในฝายโทสะแงจะออกไปกระทบ ความดารหรอแนวความคดแบบน เปนเรองปรกตของคนสวนมากเพราะตามธรรมดา เมอปถชนรบรอารมณอยางใดอยางหนง จะโดยการเหน ไดยน ไดสมผส เปนตน กตาม จะเกดความรสกอยางใดอยางหนงในสองอยาง คอ ถาถกใจ กชอบ ตดใจ อยากได พวพน คลอยตาม ถาไมถกใจ กไมชอบ ขดใจ ขดเคอง ชง ผลก


แยง เปนปฏปกษ จากนน ความดาร นกคดตางๆ กจะดาเนนไปตามแนวทางหรอตามแรงผลกดนของความชอบและไมชอบนน ดวยเหตน ความคดของปถชนโดยปกต จงเปนความคดเหนทเอนเอยงไปขางใดขางหนง มความพอใจและไมพอใจของตนเขาไปเคลอบแฝงชกจง ทาใหไมเหนสงทงหลายตามทมนเปนของมนเองลวนๆ ความนกคดทดาเนนไปจากความถกใจ ชอบใจ เกดความตดใคร พวพน เอยงเขาหา กกลายเปนกามวตก สวนทดาเนนไปจากความไมถกใจ ไมชอบใจ เกดความขดเคอง ชงชง เปนปฏปกษ มองในแงราย กกลายเปนพยาบาทวตก ทถงขนาดพงออกมาเปนความคดรกราน คดเบยดเบยน อยากทาราย กกลายเปนวหงสาวตก ทาใหเกดทศนคต (หรอเจตคต) ตอสงตางๆ อยางไมถกตอง ความดารหรอความนกคดทเอนเอยง ทศนคตทบดเบนและถกเคลอบแฝงเชนน เกดขนกเพราะการขาดโยนโสมนสการแตตน คอ มองสงตางๆ อยางผวเผน รบรอารมณเขามาทงดน โดยขาดสตสมปชญญะ แลวปลอยความนกคดใหแลนไปตามความรสก หรอตามเหตผลทมความชอบใจ ไมชอบใจเปนตวนา ไมไดใชความคดวเคราะหแยกแยะสวนประกอบและความคดสบสาวสอบคนเหตปจจย ตามหลกโยนโสมนสการ โดยนยน มจฉาทฏฐ คอ ความเขาใจผดพลาด ไมมองเหนสงทงหลายตามความเปนจรง จงทาใหเกด มจฉาสงกปปะ คอ ดาร นกคด และมทศนคตตอสงทงหลายอยางผดพลาดบดเบอน และมจฉาสงกปปะนกสงผลสะทอนใหเกดมจฉาทฏฐ เขาใจและมองเหนสงทงหลายอยางผดพลาดบดเบอนตอไปหรอยงขนไปอก องคประกอบทงสอง คอ มจฉาทฏฐ และมจฉาสงกปปะจงสงเสรมสนบสนนซงกนและกน ในทางตรงขาม การทจะมองเหนสงทงหลายถกตองตามทมนเปนของมนเองได ตองใชโยนโสมนสการ ซงหมายความวา ขณะนนความนกคดความดารตางๆ จะตองปลอดโปรง เปนอสระ ไมมทงความชอบใจ ความยดตด พวพน และความไมชอบใจ ผลก แยง เปนปฏปกษตางๆ ดวย ขอนมความหมายวา จะตองมสมมาทฏฐและสมมาสงกปปะ และองคประกอบทงสองอยางนสงเสรมสนบสนนซงกนและกน เชนเดยวกบในฝายมจฉานนเอง โดยนยน ดวยการมโยนโสมนสการ ผนนกมสมมาทฏฐ คอ มองเหนและเขาใจสงตางๆ ตามความเปนจรง เมอมองเหนสงตางๆ ตามความเปนจรง จงมสมมาสงกปปะ คอ ดาร นกคด และตงทศนคตตอสงเหลานนอยางถกตอง ไมเอนเอยง ยดตด ขด ผลก หรอเปนปฏปกษ เมอมความดารนกคดทเปนอสระจากความชอบใจ ไมชอบใจ เปนกลางเชนน จงทาใหมองเหนสงตางๆ ตามความเปนจรง คอ เสรมสมมาทฏฐใหเพมพนยงขน จากนนองคประกอบทงสองกสนบสนนกนและกนหมนเวยนตอไป ในภาวะจตทมโยนโสมนสการ จงมความดารซงปลอดโปรง เปนอสระ ปราศจากความเอนเอยง ทงในทางตดคลอยเขาขาง และในทางเปนปฏปกษ ผลกเบอนหน ตรงขามกบมจฉาสงกปปะ เรยกวา สมมาสงกปปะ ม ๓ อยางเชนเดยวกน คอ


๑. เนกขมมสงกปป หรอ เนกขมมวตก คอ ความดารทปลอดโลภะ หรอประกอบดวยอโลภะ ความนกคดทปลอดโปรงจากกาม ไมหมกมนพวพนตดใครในสงเสพสนองความอยากตางๆ ความคดทปราศจากความเหนแกตว ความคดเสยสละ และความคดทเปนคณหรอเปนกศลทกอยาง จดเปนความนกคดทปลอดราคะหรอโลภะ

๒. อพยาบาทสงกปป หรอ อพยาบาทวตก คอ ความดารทไมมความเคยดแคน ชงชง ขดเคอง หรอการเพงมองในแงรายตางๆ โดยเฉพาะมงเอาธรรมทตรงขาม คอ เมตตา ซงหมายถงความปรารถนาด ความมไมตร ตองการใหผอนมความสข จดเปนความคดทปลอดโทสะ

๓. อวหงสาสงกปป หรอ อวหงสาวตก คอ ความดารทปลอดจากการเบยดเบยน ปราศจากความคดทจะกอทกขแกผอน โดยเฉพาะมงเอาธรรมทตรงขามคอ กรณา ซงหมายถงความคดชวยเหลอผอนใหพนจากความทกข เปนความคดทปลอดโทสะเชนเดยวกน

ขอสงเกต และเหตผลในการใชคาเชงปฏเสธ มขอสงเกตอยางหนง ทอาจมผยกขนอาง ซงขอชแจงไว ณ ทนดวยครงหนงกอน คอเรองธรรมฝายดหรอกศล ซงตรงขามกบฝายชวหรออกศล ในพทธธรรมแทนทจะใชศพทตรงขาม มกใชแตเพยงแคศพทปฏเสธ ทาใหมผคดเหนไปวาพทธธรรมเปนคาสอนแบบนเสธ (negative) และเฉยเฉอย (passive) เพยงแตไมทาความชว อยเฉยๆ กเปนความดเสยแลว อยางทน ตรงขามกบพยาบาทสงกปปในฝายมจฉาสงกปป ฝายสมมาสงกปปแทนทจะเปนเมตตา กลบเปนเพยงอพยาบาทสงกปป คอ ปฏเสธฝายมจฉาเทานน ความเขาใจเชนนผดพลาดอยางไร จะไดชแจงตอๆ ไปตามโอกาส แตเฉพาะเรองน จะชแจงเหตผลแกความเขาใจผด เพยงสนๆ กอน การทธรรมฝายกศล (ในกรณอยางน) ใชถอยคาท(เหมอน)เปนเพยงปฏเสธธรรมฝายอกศลเทานน เชน เปลยนจาก “วหงสา” เปน “อวหงสา” มเหตผลดงน ๑. โดยธรรมดาแหงระบบการพฒนาของชวต หรอโดยความเปนจรงแหงการพฒนาของชวตทเปนระบบของธรรมชาต อยางทกลาวแลววา มรรคเปนทางสายเดยว แตมองคประกอบ ๘ การทชวตเจรญงอกงามกาวหนาไปในมรรค กหมายถงการทองคทง ๘ ของมรรคนน เปนปจจยหนนกนและพฒนาพรอมไปดวยกน ถาใชคานยมของยคสมยกวา พฒนาอยางบรณาการเปนองครวม ไมเฉพาะมองเปนชวงเวลา แมแตในทกๆ ขณะ องคทง ๘ ของมรรค กทาหนาทของตนๆ อยางประสานซงกนและกน ความเจรญกาวไปในมรรคกคอ การพฒนาของชวต ทองคมรรคทง ๘ กาวประสานไปดวยกนทงระบบครบทกสวน


ไดบอกแลววา องคมรรคทง ๘ นน รวมไดเปน ๓ หมวด คอ ดานศล ทเปนพฤตกรรมการแสดงออกทางกายวาจาและสอสารกบภายนอก ดานสมาธหรอดานจตใจ ทเปนเจตจานงคณธรรมความรสก และดานปญญา ทเปนเรองของความร-คด-หยงเหน-เขาใจ ถาพดในแงจรยธรรม กบอกวา จรยธรรมจะถกตอง เปนพรหมจรยะได ตองใหความถกตองมอยและดาเนนไปในชวตทง ๓ ดานพรอมกนอยางประสานสอดคลอง คอ ทงดานพฤตกรรมทแสดงออกภายนอกทางกายวาจา ทงดานจตใจ และทงดานปญญา ดงนน ขณะทพดดทาด กตองมเจตนากอปรดวยคณธรรมและความรสกทด พรอมทงมความคดความเขาใจทดดวย ในทานองเดยวกน ในภาวะจตใจและความรสกทด ดานพฤตกรรมกายวาจาตลอดจนการใชตาหดฟงกตองดงามสงบสารวมดวย ดานปญญากคดเหนชอบและมความรเขาใจตระหนกชดสอดคลองกนดานปญญากเชนนนเหมอนกน ขณะทคดพจารณาทาความรเขาใจตางๆ กตองมสภาพจตดมความรสกทเปนกศล เชน ไมขดเคอง ไมขนมวเศราหมอง และพฤตกรรมกายวาจารวมทงการใชอนทรยทงหลาย (เชน ตา ห) กตองสงบสารวมดงามดวยเชนเดยวกน รวมความวา ในกจกรรมทกครงทกขณะของชวต ทคนกาลงกระทา ถาเขาทาถกทาด องคมรรค ทง ๘ ขอ ทง ๓ ดาน กดาเนนไป รวมเปนการดาเนนชวตถกตอง หรอวถชวตดงาม ทเรยกวามรรค (ถาทาไมถกไมด ก เปนมจฉา ไมเปนมรรค) กจกรรมทวานน ไมเฉพาะกจกรรมทเปนรปธรรมทางกายวาจา แตรวมทงกจกรรมนามธรรมในใจและในทางปญญาดวยสงสยวา ในเวลาทใจสดชนเอบอมเบกบานผองใส หรอคดเหตผลคดแกปญหาคดวางแผนอะไรอย หรอแมแตนงสมาธอยนงๆ หรอเจรญวปสสนาในขอตามดรทนจตของตนอย บางทรางกายไมไดเคลอนไหวอะไรเลย จะมพฤตกรรมทถกทด เปนพดชอบทาชอบ (สมมาวาจา สมมากมมนตะ) ไดอยางไร ตอบวา นละคอคาตอบทวา ทาไมองคมรรคบางขออยางสมมาสงกปปะ สมมาวาจา และสมมากมมนตะ จงมความหมายทแสดงไวเปนคาปฏเสธ ธรรมทจะเปนองคของมรรค ตองมความหมายกวางขวางครอบคลมความเปนจรงของชวต ททกสวนทางานหรอทาหนาทประสานกนเปนระบบหนงเดยว ดาเนนกาวหนาไปดวยกน ทเรยกวามรรคนนไดขณะททากจกรรมทางจตใจ หรอทากจกรรมทางปญญาอยนงๆ ถงแมไมไดเคลอนไหวรางกาย กพดชอบ=มสมมาวาจา ทาชอบ=มสมมากมมนตะได เหมอนอยางทพดดวยคางายๆ วา ไมวาจะอยในภาวะใด แมแตเวลาคด กมศลในความหมายทวา ขณะนนเวน วาง หรอปราศจากวจทจรตและกายทจรตทงหลาย ไมมการพดเทจและการทารายเบยดเบยนตางๆ ลกลงไปกคอไมมเจตนาทจะทาการรายเหลานน หรอไมมภาวะทางจตหรออาการทางความคดใดๆ ทจะโยงไปสกรรมชวรายเหลานนเลย ยงในขอสมมาสงกปปะ ทเปนดานปญญา กยงชดเจนมาก ทานใหความหมายของสมมาสงกปปะ วาเปนความดารหรอคดนกทปลอดจากความโลภอยากไดอยากเสพ ไมมความพยาบาทขดเคอง และเปนอวหงสา คอไมมการเบยดเบยน


ความใครกามและความโลภ พยาบาท และวหงสา กด ความเผอแผเสยสละ เมตตา และกรณา ทตรงขามกบสามอยางแรกนน กด เปนสภาพจตหรอคณสมบตของจตใจ แตในทนมาเปนเครองประกอบของความคดในหมวดปญญา ตองเขาใจวาสงทตองการในทนคอปญญา คอจะพฒนาปญญาใหแจมชด บรสทธ ตรงตามจรง เปนประโยชน และเกอหนนชวตใหงอกงามไปในมรรคยงขน สภาพจตหรอคณสมบตฝายจตทมาประกอบองคมรรคขอน จะตองเออตอการทางานและการพฒนาของปญญา ใหไดผลอยางทกลาวนน พระพทธเจาจงทรงแสดงความหมายขององคมรรคขอนไวในรปเปนคาปฏเสธ ซงไดทงความกวางขวาง และความโปรงโลงบรสทธ สมมาสงกปปะมงใหมภาวะจตทปลอดโปรงเปนอสระ เพอใหความคดเดนตามแนวความเปนจรงไดคลองตว ไมเอนเอยง ยดตด หรอปดเหไปขางใดขางหนง เพอจะไดความรทถกตองตามความเปนจรงไมบดเบอน การใชคาปฏเสธจงเหมาะสมทสดแลว ดวยเหตน สมมาสงกปปะ ททรงแสดงความหมายโดยแยกเปน เนกขมมสงกปป (ความดารปลอดกาม/โลภะ) อพยาบาทสงกปป (ความดารปลอดพยาบาท) และ อวหงสาสงกปป (ความดารปลอดวหงสา) จงไดทง ความด ความกวางครอบคลม และความบรสทธ คอ

ก) ในแงความด (จาเพาะ) คอ ดารหรอคดแตการทจะเออเฟ อเผอแผเสยสละ การทจะรกใครไมตรมเมตตา และการทจะมกรณาชวยเหลอผอนใหพนความทกขยาก ข) ในแงความจรง (ไมมขอบเขต) คอ จะดาร คดการ หรอพจารณาอะไรอยางไรกได แตตองไมมความเหนแกตว ความอยากไดกามอามส ความขดเคองไมพอใจ หรอการทจะรงแกกลนแกลงขมเหงใครๆ เขามาปะปน แอบแฝง ชกจงไป หรอทาใหเอนเอยง ธรรมทเปนองคของมรรค ตองมความเปนจรงของธรรมชาต ทจะบรณาการเขาไปในระบบการดาเนนชวตไดอยางน พรอมกนนนกเปนหลกการใหญ ทขยายขอบเขตออกไปไดไมสนสด รวมทงปฏบตไดทกสถานการณไมใชธรรมหรอขอปฏบตจาเพาะเรอง ดงเชนสงคหวตถ จะเหนวา ถาเปนหลกธรรมทตรสทวๆ ไป หรอสาหรบใชประโยชนเฉพาะเรองเฉพาะกรณ กจะมลกษณะหนนยา (positive) และกระฉบกระเฉง (active) เชน สงคหวตถ ๔ (หลกการสงเคราะห หรอสรางสามคค ๔ อยาง คอ ทาน-ใหปน ปยวาจา-พดจานารก อตถจรยา-บาเพญประโยชน สมานตตตา-เอาตวเขาสมาน รวมสขรวมทกข) แมแต สมมาวาจา ซงเมอแสดงความหมายแบบในองคมรรค วาไดแก เวนจากพดเทจ เวนจากพดคาหยาบ เวนจากพดสอเสยด เวนจากพดเพอเจอแตเมอนาไปตรสในชอวา วจสจรต ๔ กทรงเปลยนเปนคาฝายดทตรงขาม ดงพทธพจนวา


ภกษทงหลาย วจสจรต ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน คอ พดจรง (สจจวาจา) ๑ พดไมสอเสยด (อปสณวาจา) ๑ พดออนหวาน (สณหวาจา) ๑ พดดวยปญญา (มนตาภาสา=พดดวยความรคด) ๑ ภกษทงหลาย วจสจรต ๔ ประการดงนแล ทกลาวมานเปนเหตผลหลก นอกจากนเปนเหตผลประกอบ ๒. โดยความกวางขวางครอบคลม ซงเปนเหตผลทางหลกภาษาทมาหนนเหตผลในขอกอน คาบาลทม “อ” ปฏเสธนาหนา ในหลายกรณ มไดหมายความเพยงไมใชสงนน แตหมายถงสงทตรงขาม เชน คาวา อกศล มไดหมายถงมใชกศล (ซงอาจเปนอพยากฤต คอ เปนกลางๆ ไมใชทงฝายดฝายชว) แตหมายถง ความชวทตรงขามกบกศลทเดยว คาวา อมตร มไดหมายถงคนทเปนกลางๆ ไมใชมตร แตหมายถงศตรทเดยว ดงนเปนตน ยงกวานน อาจหมายครอบคลมหมด ทงสงทตรงขามกบสงนน และสงใดกตามทมใชและไมมสงนน ในสมมาสงกปปะน “อ” มความหมายปฏเสธแบบครอบคลม คอทงทตรงขามและทไมม เชน อพยาบาทสงกปป ก) หมายถงความดารกอปรดวยเมตตา ทตรงขามกบพยาบาทดวย ข) หมายถงความดารทบรสทธ ปลอดโปรง ปราศจากพยาบาท เปนกลางๆ ดวย ๓. โดยความเดดขาดสนเชง การใชคาทม “อ” ปฏเสธน นอกจากมความหมายกวางแลว ยงมความหมายหนกแนนเดดขาดยงกวาคาตรงขามเสยอก เพราะการใชคาปฏเสธในทน มงเจาะจงปฏเสธสงนนไมใหมโดยสนเชง คอ ไมใหมเชอหรอรองรอยเหลออย เชน อพยาบาทสงกปป ในทนหมายถงความดารทไมมพยาบาท หรอความคดรายแงใดสวนใดเหลออยในใจเลยเปนเมตตาโดยสมบรณ ไมมขอบเขตจากดเปนการเนนขนถงทสด ไมเหมอนคาสอนบางลทธทสอนใหมเมตตากรณา แตเปนเมตตากรณาตามคาจากดของผสงสอน มใชตามสภาวะของธรรม จงมขอบเขตตามบญญตสาหรบใชแกกลม หรอหมชนพวกหนง หรอสตวโลกชนดหรอประเภทใดประเภทหนง แลวแตตกลงกาหนดเอาศกษาธรรมคอเขาใจธรรมชาต ตองมองความหมายโดยไมประมาท มขอควรสงเกตเกยวกบความสมพนธระหวางสมมาทฏฐ กบสมมาสงกปปะอกอยางหนง คอ เมอเทยบกบกเลสหลกทเรยกวาอกศลมล ๓ อยาง คอ โลภะ โทสะ และโมหะ แลว จะเหนวา สมมาทฏฐ เปนตวกาจดกเลสตนตอทสด คอโมหะ สวน สมมาสงกปปะ กาจดกเลสทรองหรอตอเนองออกมา คอ เนกขมมสงกปป กาจดราคะ หรอโลภะ และอพยาบาทสงกปป กบอวหงสาสงกปป กาจดโทสะ จงเปนความตอเนองประสานกลมกลนกนทกดาน อยางไรกด การกาวหนามาในองคมรรคเพยง ๒ ขอเทานน ยงนบวาเปนขนตนอย การเจรญปญญายงไมถงขนสมบรณเตมทตามจดหมาย และแมการปฏบตธรรมแตละขอกมใชจะสมบรณตามขอบเขตความหมายของธรรมขอนนๆ ทนท แตตองคลคลายเจรญขนตามลาดบ


ดงนน ในทนจงควรทาความเขาใจวา ในสมมาสงกปปะ ๓ ขอนน เนกขมมสงกปป บางทกหมายเอาเพยงขนหยาบแบบสญลกษณ คอ การคดออกบวช หรอปลกตวออกไปจากความเปนอยของผครองเรอน อพยาบาทสงกปป กมงเอาการเจรญเมตตาเปนหลก และอวหงสาสงกปป กมงเอาการเจรญกรณาเปนสาคญ ปญญาทเจรญในขนน แมจะเปนสมมาทฏฐ มองเหนตามความเปนจรง แตกยงไมบรสทธเปนอสระรแจงเหนจรงเตมท จนกวาจะถงขนมอเบกขา ทจตลงตวไดท มความเปนกลางอยางแทจรง ซงตองอาศยการ พฒนาจตใจตามหลกสมาธดวย ธรรมทงหลายนน เปนสภาวะของธรรมดา พดงายๆ วาเปนธรรมชาตการทจะเขาใจความหมายของมนไดถกตองชดเจนและครบถวน มใชเพยงแคมาบอกมาจากนไป แตจะตองรจกมนตามทมอยเปนไปโดยสมพนธกนกบธรรมหรอสภาวะอนๆ ทงหลายในชวตจตใจทเปนอยจรงและขยายคลคลายไปกบการพฒนาของชวตจตใจนน จงเปนเรองทควรศกษาโดยไมประมาท แมแตเมตตา ซงเปนคณธรรมทเรมเจรญไดตงแตระยะตนๆ ของการปฏบตธรรม กมใชขอธรรมทงายนกอยางทมกเขาใจกนอยางผวเผน เพราะเมตตาอยางทพดถงกนงายๆ ทวๆ ไปนน หายากนกทจะเปนเมตตาแทจรง ดงนน เพอชวยปองกนความเขาใจผดทเปนผลเสยหายตอการปฏบตธรรม ในขนตนน ควรทราบหลกเบองตนบางอยางไวเลกนอยกอน เมตตา หมายถง ไมตร ความรก ความหวงด ความปรารถนาดความเขาใจดตอกน ความเอาใจใส ใฝใจ หรอตองการ ทจะสรางเสรมประโยชนสขใหแกเพอนมนษยและสตวทงหลาย วาโดยสาระ เมตตา คอ ความอยากใหผอนเปนสข และอยากทาใหเขาเปนสข เมตตาเปนธรรมกลางๆ กลางทงในแงผควรมเมตตา และในแงผควรไดรบเมตตา ทกคนจงควรมตอกน ทงผนอยตอผใหญ และผใหญตอผนอย คนจนตอคนม และคนมตอคนจน ยาจกตอเศรษฐ และเศรษฐตอยาจก คนฐานะตาตอคนฐานะสง และคนฐานะสงตอคนฐานะตา คฤหสถตอพระสงฆ และพระสงฆตอคฤหสถ เมตตาเปนธรรมพนฐานของใจขนแรก ในการสรางความสมพนธระหวางบคคล ซงทาใหมองกนในแงดและหวงดตอกน พรอมทจะรบฟงและพดจาเหตผลของกนและกน ไมยดเอาความเหนแกตว หรอความเกลยดชงเปนทตง การทกลาววา เมตตา (รวมทงพรหมวหารขออนๆ ดวย) เปนธรรมของผใหญนน อนทจรงความเดมเปน “ธรรมของทานผเปนใหญ” คอแปลคาวา “พรหม” ในพรหมวหารวา “ทานผเปนใหญ” “พรหม” คอ ทาน(เทพ)ผเปนใหญ ของศาสนาพราหมณน เมอนามาใชในพระพทธศาสนา หมายถง “ผประเสรฐ” คอ ผมจตใจกวางขวางยงใหญหรอยงใหญดวยคณธรรมความดงาม มใชหมายถงผใหญเพยงในความหมายอยางทเขาใจกนสามญ ทกคนควรมพรหมวหาร ทกคนควรมจตใจกวางขวางยงใหญ ไมเฉพาะผใหญเทานน แตในเมอปจจบนเขาใจกนแพรหลายทวไปเสยแลววา พรหมวหารมเมตตาเปนตน เปนธรรมของผใหญ กควรทาความเขาใจในแง


ทวา ความหมายเชนนนมงเอาความรบผดชอบเปนสาคญ คอ เนนวา ในเมอทกคนควรบาเพญพรหมวหาร ผใหญ ในฐานะทเปนตวอยางและเปนผนา กควรอยางยงทจะตองปฏบตใหไดกอน ถาไมรบทาความเขาใจกนอยางน ปลอยใหยดถอปกใจกนวา เมตตา กด พรหมวหารขออนๆ กด เปนธรรมของผใหญ กจะกลายเปนความเขาใจทเคลอนคลาดไขวเขว การตความและทศนคตของคนทวไปตอธรรมขอนกจะคบแคบและผดพลาดไปหมด ขอควรสงเกตสาคญอกอยางหนงของเมตตา กคอ สมบต และวบตของเมตตา สมบต ไดแก ความสมบรณหรอผลสาเรจทตองการของเมตตา วบต ไดแก ความลมเหลว ความไมสาเรจ การปฏบตทคลาดเคลอนผดพลาด เมอวาตามหลก สมบตของเมตตา คอ ระงบพยาบาทได (พยาปาทปสโม เอตสสา สมปตต) วบตของเมตตา คอ การเกดสเนหะ (สเนหสมภโว วปตต)๑ ในแงสมบตไมมขอสงเกตพเศษ แตในแงวบตมเรองทตองสงเกตอยางสาคญ สเนหะ หมายถง เสนหา ความรกใครเยอใยเฉพาะบคคล ความพอใจโปรดปรานสวนตว เชน ปตตสเนหะ ความรกอยางบตร ภรยาสเนหะ ความรกใครฐานภรรยา เปนตน สเนหะ เปนเหตใหเกดความลาเอยง ทาใหชวยเหลอกนในทางทผดได อยางทเรยกวาเกดฉนทาคต (ลาเอยงเพราะรก หรอเพราะชอบกน) ทไดยนพดกนวา “ทานเมตตาฉนเปนพเศษ” “นายเมตตาเขามาก” เปนตนนน เปนเรองของสเนหะ ซงเปนความวบตของเมตตามากกวา หาใชเมตตาไม สวนเมตตาทแทจรงนน เปนคณสมบตทชวยรกษาความเทยงธรรม เพราะเปนธรรมกลางๆ ปรารถนาดตอทกคนสมาเสมอกน มใชเปนความรกใครผกพนสวนตว แตทาใหมภาวะจตทปราศจากความเหนแกตว ทจะเอนเอยงเขาขาง และไมมความเกลยดชงคดรายมงทาลาย มไมตร จงพจารณาตดสนและกระทาสงตางๆ ไปตามเหตผล มงประโยชนสขทแทจรงแกคนทงหลายทวไป มใชมงสงทเขาหรอตนชอบหรออยากไดอยากเปน เมตตาทแทจรงจะเปนไปในแบบทวา พระผมพระภาคนน ทรงมพระทยเสมอกน ทงตอนายขมงธน (ทรบจางมาลอบสงหารพระองค) ตอพระเทวทต ตอโจรองคลมาล ตอชางธนบาล (ทพระเทวทตปลอยมาเพอฆาพระองค) และตอพระราหล ทวทกคน ประโยชนของเมตตาจะเหนได เชนในกรณของการถกเถยง ขดแยงในทางเหตผล และการโตวาทะ ทาใหตางฝายยอมพจารณาเหตผลของกนและกน ชวยใหคโตบรรลถงเหตผลทถกตองได เชน เมอนครนถผหนงมาเฝาสนทนาใชคาพดรนแรงตาหนพระพทธเจา พระองคทรงสนทนาโตตอบตามเหตผล จนในทสดนครนถนนกลาววา เมอเปนเชนน ขาพเจากเลอมใสตอทานพระโคดมผเจรญ เปนความจรง ทานพระโคดมเปนผอบรมแลวทงกาย อบรมแลวทงจต” “นาอศจรรย ไมเคยมเลย ทานพระโคดมถกขาพเจาพดกระทบกระแทก แตงคามาไลเรยงตอนเอาถงอยางน กยงมผวพรรณสดใส มสหนาเปลงปลงอยได สมเปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจาแกไขความคดทไม


ด ดวยวธแหงปญญาในกรณทมมจฉาสงกปปะเกดขน เมอจะแกไข กไมควรใชวธดงดน กลดกลม หรอฟงซานตอไปอยางไรจดหมาย แตควรใชวธการแหงปญญา โดยใชโยนโสมนสการ คอ มองดมน เรยนรจากมน คดสบสาวหาเหต และพจารณาใหเหนคณโทษของมน เชนพทธพจนทวา ภกษทงหลาย กอนสมโพธกาล เมอเราเปนโพธสตว ยงมไดตรสร ไดมความคดเกดขนวา: ถากระไร เราพงแยกความดารออกเปน ๒ ฝาย ดงนแลว จงไดแยกกามวตก พยาบาทวตก และวหงสาวตก ออกเปนฝายหนง และแยกเนกขมมวตก อพยาบาทวตก และอวหงสาวตก ออกเปนอกฝายหนง เมอเราไมประมาท มความเพยร มงมนอยนนเอง เกดมกามวตกขน เรากรชดวากามวตกขนแลวแกเรา กแหละ กามวตกน ยอมเปนไปเพอเบยดเบยนตนเองบาง เปนไปเพอเบยดเบยนผอนบาง เปนไปเพอเบยดเบยนทงตนเองและผอนสองฝายบาง ทาใหปญญาดบ จดเปนพวกสงบบคน ไมเปนไปเพอนพพาน เมอเราพจารณาเหนวา มนเปนไปเพอเบยดเบยนตน กด กามวตกนน กสลายหายไป เมอเราพจารณาเหนวา มนเปนไปเพอเบยดเบยนผอนกด....วามนเปนไปเพอเบยดเบยนทงตนเอง และผอน ทงสองฝายกด วามนทาใหปญญาดบ จดเปนพวกสงบบคน ไมเปนไปเพอนพพานกด กามวตกนนกสลายหายไป เราจงละ จงบรรเทากามวตก ทเกดขนมาๆ ทาใหหมดสนไปไดทงนนเมอเราไมประมาท...เกดมพยาบาทวตกขน...เกดมวหงสาวตกขน เรากรชด (ดงกลาวมาแลว) จงละ...จงบรรเทาพยาบาทวตก...วหงสาวตกทเกดขนมาๆ ทาใหหมดสนไปไดทงนน ภกษยงตรก ยงคดคานงถงความดารใดๆ มาก ใจของเธอกยงนอมไปทางความดารนนๆ ถาภกษยงตรก ยงคดคานงถงกามวตกมาก เธอกละทงเนกขมมวตกเสย ทาแตกามวตกใหมาก จตของเธอนนกนอมไปทางกามวตก...ฯลฯ...ถาภกษยงตรก ยงคดคานงถงเนกขมมวตกมาก เธอกละทงกามวตกเสย ทาแตเนกขมมวตกใหมาก จตของเธอนน กนอมไปทางเนกขมมวตก... พงระลกทบทวนวา สมมาทฏฐ และสมมาสงกปปะ ทไดบรรยายมานเปนองคมรรคทง ๒ ในหมวดปญญา การปฏบตธรรมในชวงขององคมรรค ๒ ขอตนน สรปไดดวยพทธพจนวา ภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ อยาง ชอวาเปนผดาเนนปฏปทาอนไมผดพลาด และเปนอนไดเรมกอตนกาเนดของความสนอาสวะแลว ธรรม ๔ อยางนน คอ เนกขมมวตก อพยาบาทวตก อวหงสาวตก สมมาทฏฐ ๓. สมมาวาจา ๔. สมมากมมนตะ ๕. สมมาอาชวะ คาจากดความ และความหมายพนฐาน องคมรรค ๓ ขอน เปนขนศลดวยกน จงรวมมากลาวไวพรอมกน เมอพจารณาความหมายตามหลกฐานในคมภร ปรากฏคาจากดความดงน


๑. ภกษทงหลาย สมมาวาจา เปนไฉน? นเรยกวาสมมาวาจา คอ ๑) มสาวาทา เวรมณ เจตนางดเวนจากการพดเทจ ๒) ปสณาย วาจาย เวรมณ ” วาจาสอเสยด ๓) ผรสาย วาจาย เวรมณ ” วาจาหยาบคาย ๔) สมผปปลาปา เวรมณ ” การพดเพอเจอ ๒. ภกษทงหลาย สมมากมมนตะ เปนไฉน? นเรยกวาสมมากมมนตะ คอ ๑) ปาณาตปาตา เวรมณ เจตนางดเวนจากการตดรอนชวต ๒) อทนนาทานา เวรมณ ” การถอเอาของทเขามไดให ๓) กาเมสมจฉาจารา เวรมณ ” การประพฤตผดในกามทงหลาย” ๓. ภกษทงหลาย สมมาอาชวะ เปนไฉน? นเรยกวาสมมาอาชวะ คอ อรยสาวกละมจฉาอาชวะ เสย หาเลยงชพดวยสมมาอาชวะ นอกจากน ยงมคาจากดความแบบแยกเปน ระดบโลกยะ และ ระดบโลกตตระ อกดวย เฉพาะระดบโลกยะ มคาจากดความอยางเดยวกบขางตน สวนระดบโลกตตระ มความหมายดงน ๑. สมมาวาจา ทเปนโลกตตระ ไดแก ความงด ความเวน ความเวนขาด เจตนางดเวนจากวจทจรตทง ๔ ของทานผมจตเปนอรยะ มจตไรอาสวะ ผพรอมดวยอรยมรรค กาลงเจรญอรยมรรคอย ๒. สมมากมมนตะ ทเปนโลกตตระ ไดแก ความงด ความเวน ความเวนขาด เจตนางดเวนจากกายทจรตทง ๓ ของทานผมจตเปนอรยะ... ๓. สมมาอาชวะ ทเปนโลกตตระ ไดแก ความงด ความเวน ความเวนขาด เจตนางดเวนจากมจฉาอาชวะของทานผมจตเปนอรยะ... ความหมายแบบขยาย ในคาสอนทวไป จากความหมายหลกอนเปนประดจแกนกลาง ของระบบการฝกอบรมขนศลธรรมทเรยกวาอธศลสกขาน พทธธรรมกกระจายคาสอนออกไป เปนขอปฏบตและหลกความประพฤตตางๆ ในสวนรายละเอยด หรอในรป ประยกตอยางกวางขวางพสดาร เพอใหบงเกดผลในทางปฏบตทงแกบคคลและสงคม เรมแตหลกแสดงแนวทางความประพฤตทตรงกนกบในองคมรรคนเอง ซงเรยกวา กรรมบถ และหลกความประพฤตอนเปนมนษยธรรม ทเรยกวา เบญจศล เปนตน อยางไรกด คาสอนในรปประยกต ยอมกระจายออกไปเปนรายละเอยดอยางไมมทสนสด เพอใหเหมาะสมกบบคคล กาละ เทศะ และสงแวดลอมอนๆ ในการสอนครงนนๆ ในทน มใชโอกาสทมงเพออธบายคาสอน เหลานน จงไมอยในฐานะทจะรวบรวมรายละเอยดมาแสดง ยงพทธธรรมเปนคาสอนทมระบบแนนอนอยแลว การแสดงแตเพยงหลกศนยกลางใหเกดความเขาใจแบบรวบยอด กเปนการเพยงพอ สวนคาสอนในรปประยกต


ตางๆ กปลอยใหเปนสงสาหรบผตองการขอธรรมทเหมาะสมกบอธยาศย ระดบการครองชพ และความประสงคของตน จะพงแสวงตอไปเมอกลาวโดยสรปสาหรบคาสอนในรปประยกต ถามใชประยกตในสวนรายละเอยดใหเหมาะกบบคคล กาลเวลา สถานท และโอกาสจาเพาะกรณแลวหลกใหญสาหรบการประยกตกคอสภาพหรอระดบการครองชวต โดยนยน จงมศลหรอขอบญญต ระบบความประพฤตตางๆ ทแยกกนออกไปเปนศลสาหรบคฤหสถ และศลสาหรบบรรพชต เปนตน ผศกษาเรองศล จะตองเขาใจหลกการ สาระสาคญ และทสาคญยงคอ วตถประสงคของศลเหลานน ทงในสวนรายละเอยดทตางกน และสวนรวมสงสดทเปนอนหนงอนเดยวกน จงจะชอวามความเขาใจถกตอง ไมงม งาย ปฏบตธรรมไมผดพลาด และไดผลจรงในทน จะแสดงตวอยางการกระจายความหมายขององคมรรคขนศลเหลาน ออกไปเปนหลกความประพฤตทบงเกดผลในทางปฏบต หลกความประพฤตทนามาแสดงเปนตวอยางน เปนหลกทกระจายความหมายออกไปโดยตรง มหวขอตรงกบในองคมรรคทกขอ เปนแตเรยงลาดบฝายกายกรรม (ตรงกบสมมากมมนตะ) กอนฝายวจกรรม (ตรงกบ สมมาวาจา) และเรยกชอวากศลกรรมบถบาง สจรตบาง ความสะอาดทางกาย วาจา (และใจ) บาง สมบตแหงกมมนตะบาง ฯลฯ มเรองตวอยางดงน เมอพระพทธเจาประทบ ณ เมองปาวา ในปามะมวงของนายจนทะกมมารบตร นายจนทะมาเฝา ไดสนทนาเรองโสไจยกรรม (พธชาระตนใหบรสทธ) นายจนทะทลวา เขานบถอบญญตพธชาระตวตามแบบของพราหมณชาวปจฉาภม ผถอเตานา สวมพวงมาลยสาหราย บชาไฟ ถอการลงนาเปนวตร บญญตของพราหมณพวกนมวา แตเชาตรทกวน เมอลกขนจากทนอนจะตองเอามอลบแผนดน ถาไมลบแผนดน ตองลบมลโคสด หรอลบหญาเขยว หรอบาเรอไฟ หรอยกมอไหวพระอาทตย หรอมฉะนนกตองลงนาใหครบ ๓ ครง ในตอนเยน อยางใดอยางหนง พระพทธเจาตรสวา บญญตเรองการชาระตวใหสะอาดของพวกพราหมณน เปนอยางหนง สวนการชาระตวใหสะอาดในอรยวนยเปนอกอยางหนง หาเหมอนกนไม แลวตรสวา คนทประกอบ อกศลกรรมบถ ๑๐ (ปาณาตบาต อทนนาทาน ฯลฯ ทตรงขามกบ กศลกรรมบถ ๑๐) ชอวามความไมสะอาด ทงทางกาย ทางวาจา ทางใจ คนเชนน ลกขนเชา จะลบแผนดน หรอจะไมลบ จะลบโคมย หรอจะไมลบ จะบชาไฟ จะไหวพระอาทตย หรอไมทา กไมสะอาดอยนนเอง เพราะอกศลกรรมบถเปนสงท ทงไมสะอาด ทงเปนตวการทาใหไมสะอาด แลวตรส กศลกรรมบถ ๑๐ ทเปนเครองชาระตวใหสะอาด คอ ก. เครองชาระตวทางกาย ๓ ไดแก การทบคคลบางคน ๑. ละปาณาตบาต เวนขาดจากการตดรอนชวต วางทณฑะ วางศสตรา มความละอายใจ กอปรดวยเมตตา ใฝใจชวยเหลอเกอกลแกปวงสตวโลก


๒. ละอทนนาทาน เวนขาดจากการถอเอาสงทเขามไดให ไมยดถอทรพยสนอปกรณอยางใดๆ ของผอน ไมวาจะเปนของทอยในบาน หรอในปา ซงเขามไดให อยางเปนขโมย ๓. ละกาเมสมจฉาจาร เวนขาดจากการประพฤตผดในกามทงหลายไมลวงละเมดในสตร เชนอยางผทมารดารกษา ผทบดารกษา ผทพนองชายรกษา ผทพนองหญงรกษา ผทญาตรกษาผทธรรมรกษา(เชนกฎหมายคมครอง) หญงมสาม หญงหวงหาม โดยทสดแมหญงทหมนแลว ข. เครองชาระตวทางวาจา ๔ ไดแก การทบคคลบางคน ๑. ละมสาวาท เวนขาดจากการพดเทจ เมออยในสภากด อยในทประชมกด อยทามกลางญาตกด อยทามกลางชมนมกด อยทามกลางราชสกลกด ถกเขาอางตวซกถามเปนพยานวา เชญเถดทาน ทานรสงใดจงพด สงนน เมอไมร เขากกลาววา ไมร เมอไมเหน กกลาววา ไมเหน เมอร กกลาววา ร เมอเหนกกลาววา เหน ไมเปนผกลาวเทจทงทร ไมวาเพราะเหตแหงตนเอง หรอเพราะเหตแหงคนอน หรอเพราะเหตเหนแกอามสใดๆ ๒. ละปสณาวาจา เวนขาดจากวาจาสอเสยด ไมเปนคนทฟงความขางน แลวเอาไปบอกขางโนน เพอทาลายคนฝายน หรอฟงความขางโนน แลวเอามาบอกขางน เพอทาลายคนฝายโนน เปนผสมานคนทแตกราว กน สงเสรมคนทสมครสมานกน ชอบสามคค ยนดในสามคค พอใจในความสามคค ชอบกลาวถอยคาททาใหคนสามคคกน ๓. ละผรสวาจา เวนขาดจากวาจาหยาบ กลาวแตถอยคาชนดทไมมโทษ รนห นารก จบใจ สภาพ เปนทพอใจของพหชน เปนทชนชมของพหชน ๔. ละสมผปปลาปะ เวนขาดจากการพดเพอเจอ พดถกกาล พดคาจรง พดเปนอรรถ พดเปนธรรม พดเปนวนย กลาววาจาเปนหลกฐาน มทอางอง มกาหนดขอบเขต ประกอบดวยประโยชน โดยกาลอนควร ค. เครองชาระตวทางใจ ๓ ไดแก อนภชฌา (ไมคดจองเอาของคนอน) อพยาบาท และสมมาทฏฐ เฉพาะ ๓ ขอน เปนความหมายทขยายจากองคมรรค ๒ ขอแรก คอ สมมาทฏฐ และสมมาสงกปปะ จงไมคดมาไวในทน บคคลผประกอบดวยกศลกรรมบถ ๑๐ ประการน ถงตอนเชาตรลกขนจากทนอน จะมาลบแผนดน กเปนผสะอาดอยนนเอง ถงจะไมลบแผนดน กเปนผสะอาดอยนนเอง ฯลฯ ถงจะยกมอไหวพระอาทตย กเปนผสะอาดอยนนเอง ถงจะไมยกมอไหวพระอาทตย กเปนผสะอาดอยนนเอง... เพราะวา กศลกรรมบถ ๑๐ ประการน เปนของสะอาดเองดวย เปนตวการททาใหสะอาดดวย...” ทวาความหมายซงขยายออกไปในรปประยกต อาจแตกตางกนตามความเหมาะสมกบกรณนน ขอยกตวอยาง เชน เมอกลาวถง บคคลทออกบวชแลว นอกจากศลบางขอจะเปลยนไปและมศลเพมใหมอกแลว แมศลขอทคงเดมบางขอ กมความหมายสวนทขยายออกไป ตางจากเดม ขอใหสงเกตขอเวนอทนนาทาน และเวนมสาวาทตอไปน เทยบกบความหมายในกศลกรรมบถขางตน


ละอทนนาทาน เวนขาดจากการถอเอาสงของทเขามไดให ถอเอาแตของทเขาให หวงแตของทเขาให มตนไมเปนขโมย เปนผสะอาดอย ละมสาวาท เวนขาดจากการพดเทจ กลาวแตคาสตย ธารงสจจะ ซอตรง เชอถอได ไมลวงโลก มขอสงเกตสาคญในตอนนอยางหนง คอ ความหมายทอนขยายขององคมรรคขนศลเหลานแตละขอ ตามปรกตจะแยกไดเปนขอละ ๒ ตอน ตอนตนกลาวถงการละเวนไมทาความชว ตอนหลงกลาวถงการทาความดทตรงขามกบความชวทงดเวนแลวนน พดสนๆ วา ตอนตนใชคานเสธ ตอนหลงใชคาแนะหนน เรองน เปนลกษณะทวไปอยางหนง ของคาสอนในพระพทธศาสนา ทมกใชคาสอนควบค ทงคานเสธ (negative) และคาแนะหนน (positive) ไปพรอมๆกน ตามหลก “เวนชว บาเพญด” เมอถอการเวนชวเปนจดเรมตนแลว กขยายความในภาคบาเพญดออกไดเรอยไป ซงไมจากดเฉพาะเทาทขยายเปนตวอยางในองคมรรคเหลานเทานน ตวอยางเชนขอเวนอทนนาทาน ในทนยงไมไดขยายความในภาคบาเพญดออกเปนรายละเอยดการปฏบตทเดนชด แตกไดมคาสอนเรองทานเปนหลกธรรมใหญทสดเรองหนงในพระพทธศาสนา ไวอกสวนหนงตางหากแลว ดงนเปนตน ตะวนตกไมรจกจรยธรรมแบบธรรมชาตและเปนระบบ เคยมปราชญฝายตะวนตกบางทาน เขยนขอความทานองตาหนพระพทธศาสนาไววามคาสอนมงแตในทางปฏเสธ (negative) คอสอนใหละเวนความชวอยางนนอยางนฝายเดยวไมไดสอนยาชกจงเรงรดพทธศาสนกชนใหขวนขวายทาความด (positive) ไมไดแนะนาวาเมอเวนชวนนๆแลว จะพงทาความดอยางไรตอไป มคาสอนเปนสกวสย (subjective) เปนไดเพยง จรยธรรมแหงความคด (an ethic of thoughts) เปนคาสอนแบบถอนตวและเฉยเฉอย (passive) ทาใหพทธศาสนกชนพอใจแตเพยงแคงดเวนทาความชว คอยระวงเพยงไมใหตนตองเขาไปเกยวของพวพนกบบาป ไมเอาใจใสขวนขวายชวยเหลอเพอนมนษย ดวยการลงมอทาการปลดเปลองความทกขและสรางเสรมประโยชนสขจรงจง แมใหเมตตากรณา กเพยงโดยตงความหวงความปรารถนาดแผออกดวยใจอยางเดยว เรองน โดยเฉพาะเหตผลในการแสดงความหมายของหลกธรรมสาคญดวยคาหรอขอความเชงปฏเสธ ไดอธบายแลวในตอนกอน ทวาดวยสมมาสงกปปะ (ด หนา ๒๗๖–๒๘๑) แตยงมขอปลกยอยบางอยางทควร ทราบเพมเตมอก ในแงทฝรงเรยกวาจรยธรรม (ethic) ซงเปนเรองระดบศล จงพดไว ณ ทน นกปรชญาและเทววทยาผมชอเสยงคนหนงทชาวตะวนตกรจกกนมากไดอางขอความจากพระไตรปฎก มาสนบสนนทศนะของตนทวา คาสอนในพระพทธศาสนาเปนเพยงขนปฏเสธ (negative) โดยยกคาจากด ความองคมรรคขอสมมากมมนตะขางตนกากบไวในขอเขยนของตน (วจนะทอางเปนของพระสารบตร) วา


ทานผมอายทงหลาย สมมากมมนตะเปนไฉน? การเวนปาณาตบาต การเวนอทนนาทาน การเวนกาเมสมจฉาจาร นแล ทานผมอายทงหลาย ชอวาสมมากมมนตะ สาหรบผศกษาทเขาใจความหมายเชงระบบของมรรค และทราบแนวทางทจะขยายความหมายในทางปฏบตขององคมรรคทงหลาย ออกไปสธรรมปลกยอยตางๆ ทเปนขอปฏบตเฉพาะเรองเฉพาะกรณไดมากมาย ตามทชแจงมาแลว ยอมเหนไดทนทวา หากทานผเขยนคาตนวจารณไวดวยเจตนาด ขอเขยนของทานนาจะตองเกดจากการไดอาน หรอรบทราบพทธธรรมมาแตเพยงขอปลกยอยตางสวนตางตอนไมตอเนองเปนสาย และเกดจากการไมเขาใจระบบแหงพทธธรรมโดยสวนรวม จากความเปนระบบและการกระจายหมายในทางปฏบตนน เหนไดชดอยแลววา ระบบศลธรรมของมรรคไมมลกษณะจากดดวยความเปน negative หรอ passive หรอ subjective หรอเปนเพยง an ethic of thoughts การทคาจากดความขององคมรรคขนศล ตองมรปลกษณะเปนคาปฏเสธเชนนน ขอกลาวถงขอสงเกตและเหตผลปลกยอย เพมเตมจากหลกใหญทพดไปแลวในตอนกอน คอ ๑. ศลในฐานะทเปนสวนหนงของพทธธรรม ยอมมใชเทวโองการ ทกาหนดใหศาสนกประพฤตปฏบตอยางนนบางอยางนบาง สดแตเทวประสงค ดวยอาศยศรทธาลอยๆ แบบภกด ซงไมจาเปนตองทราบเหตผลเชอมโยงตอเนองกน แตศล เปนสงทกาหนดขนตามหลกเหตผลของกฎธรรมชาต ซงผปฏบตตามจะตองมองเหนความสมพนธเชอมโยงกนเปนระบบแมจะยงไมมปญญารแจมแจงชดเจน มเพยงศรทธา ศรทธานนกจะ ตองเปนอาการวตศรทธา ซงอยางนอยจะตองมพนความเขาใจในเหตผลเบองตน พอเปนฐานสาหรบเกดปญญารแจมชดตอไป ๒. ในกระบวนการปฏบตธรรมหรอการฝกอบรมตนนน เมอมองในแงลาดบสงทจะตองทาใหประณตยงขนไปตามขน กจะเรมดวย ละเวนหรอกาจดความชวกอน แลวจงเสรมสรางความดใหบรบรณ จนถงความบรสทธหลดพนในทสด เหมอนจะปลกพชตองชาระทดน กาจดสงเปนโทษกอน แลวจงหวานพชและบารงรกษาไปจนไดผลทหมาย ในระบบแหงพทธธรรมนน เมอมองในแงทวาน ศลเปนขอปฏบตขนเรมแรกทสด มงไปทความประพฤตพนฐาน จงเนนทการละเวนความชวตางๆ ซงเปนจดเรมตนพดยาใหเหนสงทตองการกาจดอยางชดเจนเสยกอน แลวจงขยายขอบเขตยกระดบความประพฤตใหสงขนไปในดานความด ดวยอาศยการปฏบตในขนสมาธและปญญาเขามาชวยมากขนๆ โดยลาดบ อยางไรกด ทวานเปนการพดตามหลกทวไป แตในทางปฏบต บางทกลบเรมโดยเนนฝายดกอน เชน วางทานกอนศล หรอควบคผสมผสานกนไป ซงเปนเรองของเทคนค หรอกลวธดวย ๓. ในระบบการฝกอบรมของไตรสกขา ศลยงมใชขอปฏบตใหถงจดหมายสงสดโดยตวของมนเอง แตเปนวธการเพอกาวหนาไปสความเจรญ


ขนตอไป คอสมาธ สมาธจงเปนจดหมายจาเพาะของศล โดยนยนคณคาในดานจตใจของศล จงมความสาคญมาก คณคาทางจตใจในขนศล กคอ เจตนาทจะงดเวน หรอการไมมความดารในการทจะทาความชวใดๆ อยในใจ ซงทาใหจตใจบรสทธปลอดโปรง ไมมความคดวนวายขนมวหรอกงวลใดๆ มารบกวน จตใจจงสงบ ทาใหเกดสมาธไดงาย เมอมจตใจสงบเปนสมาธแลว กเกดความคลองตวในการทจะใชปญญา คดหาเหตผล และหาทางดาเนนการสรางสรรคความดตางๆ ใหไดผลในขนตอไป ๔. พทธธรรมถอวา จตใจเปนสงสาคญยง ระบบจรยธรรมจงตองประสานตอเนองกนโดยตลอด ทงดานจตใจ และความประพฤตทางกายวาจาภายนอก ในการกระทาตางๆ นน จตใจเปนจดเรมตน จงกาหนดทตวเจตนาในใจเปนหลก เพอใหการกระทาความดตางๆ เปนไปดวยความจรงใจอยางแนนอน มใชแตเพยงไมหลอกลวงคนอนเทานน แตหมายถงการไมหลอกลวงตนเองดวย เปนการกาจดหนทางไมใหเกดปญหาทางจตในดานความขดแยงของความประพฤต ๕. องคมรรคขนศลสอนวา ความรบผดชอบขนพนฐานทสดของบคคลแตละคน กคอ ความรบผดชอบตอตนเอง ในการทจะไมใหมความคดทจะทาความชวดวยการเบยดเบยนหรอลวงละเมดตอผอน อยในจตใจของตนเลย เมอมความบรสทธนรองรบอยเปนเบองตนแลว ความรบผดชอบนน จงขยายกวางออกไปถงขนเปนการธารงรกษาและเสรมสรางความเจรญกาวหนา แหงคณธรรมของตน ดวยการขวนขวายทาความด บาเพญประโยชนสขแกคนอนๆ พดสนๆ วา มความรบผดชอบตอตนเอง ในการทจะละเวนความชว และรบผดชอบตอผอน ในการทจะทาความดแกเขา ๖. การกาหนดความหมายของศลในแงละเวนความชว เปนการกาหนดขอปฏบตอยางกวางขวางทสด คอเพงเลงไปทความชว ยาถงเจตจานงทไมมเชอแหงความชวเหลออยเลย สวนในฝายความด เปนเรองทจะพงขยายออกไปไดอยางไมมเขตจากด จงไมระบไว ตามความเปนจรง ความดเปนเรองกวางขวางไมมทสนสด มรายละเอยด แนวทาง และวธการ ยกเยองไปไดมากมายตามฐานะและโอกาสตางๆ สวนความชวทจะตองเวน เปนเรองแนนอนตายตว เชน ทงพระสงฆ และคฤหสถ ควรละเวนการพดเทจดวยกนทงสองฝาย แตโอกาสและวธการทจะทาความดทตรงขามกบการพดเทจนนตางกน การวางหลกกลาง จงระบแตฝายเวนชวไวเปนเกณฑ สวนรายละเอยด และวธการกระทาในขน บาเพญความด เปนเรองในขนประยกตใหเหมาะสมกบฐานะ โอกาส และสภาพชวตของบคคลตอไป ๗. การปฏบตตามองคมรรคทกขอ ถอวาเปนสงจาเปนสาหรบทกคนในการทจะเขาถงจดหมายของพระพทธศาสนา ดงนน องคมรรคแตละขอจะตองเปนหลกกลางๆ ททกคนปฏบตตามได ไมจากดดวยฐานะ กาลสมย ทองถน และสงแวดลอมจาเพาะอยาง เชน การเวนอทนนาทาน เปนสงททกคนทาได แตการใหทานตองอาศยปจจยอนประกอบ เชน ตนมสงทจะใหมผทจะรบ และเขาควรไดรบ เปนตน


ในกรณทไมอยในฐานะและโอกาส เปนตน ทจะให เจตนาทปราศจากอทนนาทาน กเปนสงททาใหจตใจบรสทธเปนพนฐานแกสมาธไดแลวแตในกรณทอยในฐานะและโอกาสเปนตน ทจะให การไมใสใจหรอหวงแหนจงจะเกดเปนความเศราหมองขนมวแกจตใจ และการใหจงจะเปนเครองสงเสรมคณธรรมของตนใหมากยงขน โดยนยน ความหมายหลก จงอยในรปเปนคาปฏเสธ คอ การละเวนหรอปราศจากความชว สวนความหมายทขยายออกไปในฝายทาความดจงเปนเรองของการประยกตดงกลาวแลว ๘. ในทางปฏบต เมอพจารณาในชวงเวลาใดเวลาหนง ผปฏบตธรรมยอมกาลงบาเพญคณธรรมความดอยางใดอยางหนง หรอประเภทใดประเภทหนงอยเปนพเศษ ในเวลาเชนนนเขายอมจะตองพงความคดความสนใจจาเพาะเจาะจงลงในสงทปฏบตนน ในกรณเชนน ความรบผดชอบของเขาตอความประพฤตดานอนๆ ยอมมเพยงเปนสวนประกอบ คอเพยงไมใหเกดความชวอยางใดอยางหนงหรอความเสยหายดานอนขนมา เปนสาคญ ประโยชนทตองการจากศล ในกรณเชนน จงไดแกการชวยควบคมรกษาความประพฤตในดานอนๆ ของเขาไว ปองกนไมใหเสยหลกพลาดลงไปในความชวอยางใดอยางหนง ทาใหมพนฐานทมนคง สามารถบาเพญ ความดทเปนเรองจาเพาะในขณะนนๆ ไดโดยสมบรณ ความแตกตางระหวางศล ในพระพทธศาสนา กบศาสนาเทวนยม อนง มขอสงเกตบางอยางทควรทราบ เกยวกบความแตกตางระหวางศลในพระพทธศาสนา กบศลในศาสนาเทวนยม (รวมถงเรองกรรม ความด ความชว) ดงน ๑. ในพทธธรรม ศลเปนหลกความประพฤตทกาหนดขนตามหลกเหตผลของกฎธรรมชาต สวนในศาสนาเทวนยม ศลเปนเทวโองการ ทกาหนดขนโดยเทวประสงค ๒. ในแงปฏเสธ ศลในความหมายของพทธธรรม เปนหลกการฝกตนในการเวนจากความชว จงเรยกศลทกาหนดเปนขอๆ วา สกขาบท (ขอฝก-training rule) สวนศลในศาสนาเทวนยม เปนขอหาม หรอคาสงหามจากเบองบน (divine commandment) ๓. แรงจงใจทตองการในการปฏบตตามศลแบบพทธธรรม ไดแกอาการวตศรทธา คอ ความมนใจ (confidence) ในกฎแหงกรรม โดยมความเขาใจพนฐาน มองเหนเหตผลวาพฤตกรรมและผลของมนจะตองเปน ไปตามแนวทางแหงเหตปจจย สวนแรงจงใจทตองการในการปฏบตตามศลของศาสนาเทวนยมไดแกศรทธาแบบภกด (faith) คอ เชอ ยอมรบ และทาตามสงใดๆ กตามทกาหนดวาเปนเทวประสงค มอบความไววางใจใหโดยสนเชง ไมตองถามหาเหตผล


๔. ในพทธธรรม การรกษาศลตามความหมายทถกตอง กคอ การฝกตน ในทางความประพฤต เรมแตเจตนาทจะละเวนความชวอยางนนๆ จนถงประพฤตความดงามตางๆ ทตรงขามกบความชวนนๆ สวนในศาสนาเทวนยม การรกษาศล กคอ การเชอฟง และปฏบตตามเทวโองการโดยเครงครด ๕. ในพทธธรรม การประพฤตปฏบตในขนศล นอกจากใหเกดการอยรวมสงคมทเกอกลไมเบยดเบยนกนแลว มวตถประสงคเฉพาะ คอ เพอเปน บาทฐานของสมาธ กลาวคอ เปนระบบการฝกอบรมบคคลใหมความพรอมและความสามารถทจะใชกาลงงานของจตใหเปนประโยชนมากทสด ในทางทจะกอใหเกดปญญาและนาไปสความหลดพน หรออสรภาพสมบรณในทสด สวนการไปสวรรคเปนตน เปนเพยงผลพลอยไดของวถแหงความประพฤตโดยทวไป แตในศาสนาเทวนยม การประพฤตศลตามเทวโองการ เปนเหตใหไดรบความโปรดปรานจากเบองบน เปนการประพฤตถกตองตามเทวประสงค และเปนเหตใหพระองคทรงประทานรางวลดวยการสงไปเกดในสวรรค ๖. ในพทธธรรม ผลดหรอผลรายของการประพฤตหรอไมประพฤตศล เปนสงทเปนไปเองโดยธรรมชาต คอ เปนเรองการทางานอยางเทยงธรรมเปนกลางของกฎธรรมชาตทเรยกวากฎแหงกรรมการใหผลนแสดงออกตงตนแตจตใจ กวางออกไปจนถงบคลกภาพ และวถชวตทวไปของบคคลผนน ไมวาในชาตนหรอชาตหนา สวนในศาสนาเทวนยม ผลดผลรายของการประพฤตตามหรอการละเมดศล (เทวโองการ) เปนเรองของการใหผลตอบแทน (retribution) ผลดคอการไดไปเกดในสวรรค เปนฝายรางวล (reward) สวนผลรายคอไปเกดในนรก เปนฝายการลงโทษ (punishment) การจะไดผลดหรอผลรายนนยอมสดแตการพพากษา หรอวนจฉยโทษ (judgment) ของเบองบน ๗. ในแงความเขาใจเกยวกบความดความชว ทางฝายพทธธรรมสอนวา ความด เปนคณคาทรกษาและสงเสรมคณภาพของจต ทาใหจตใจสะอาดผองใสบรสทธ หรอยกระดบใหสงขน จงเรยกวาบญ (good, moral หรอ meritorious) เปนสงททาใหเกดความเจรญงอกงามแกจตใจ เปนไปเพอความหลดพนหรออสรภาพทงทางจตใจและทางปญญา เปนการกระทาทฉลาด ดาเนนตามวถแหงปญญา เออแกสขภาพจต จงเรยกวา กศล (skilful หรอ wholesome) สวนความชว เปนสภาพททาใหคณภาพของจตเสอมเสย หรอทาใหตกตาลง จงเรยกวาบาป (evil) เปนสงททาใหเกดความเสอมโทรมแกชวตจตใจ ไมเปนไปเพอความหลดพน เปนการกระทาทไมฉลาด ไมเออแกสข ภาพจต จงเรยกวา อกศล (unskilful หรอ unwholesome) สวนในศาสนาเทวนยม ความดความชว กาหนดดวยศรทธาแบบภกดตอองคเทวะเปนมลฐาน คอเอาการเชอฟงยอมรบและปฏบตตามเทวประสงคและเทวบญชาหรอไม เปนหลก โดยเฉพาะความชว/บาป หมายถงการผดหรอลวงละเมดตอองคเทวะ (sin) ในรปใดรปหนง ๘. จากพนฐานทแตกตางกนน ทาใหเกดความแตกตางกนตอไปอกอยางนอย ๒ ประการ คอ


ก) ศลในพทธธรรม จงตองเปนคาสอนทตอเนองกนตามเหตผลเปนระบบจรยธรรม เพราะผปฏบตจะประพฤตไดถกตองตอเมอมความเขาใจในระบบและเหตผลทเกยวของเปนพนฐานอยดวย

สวนศลหรอจรยธรรมทวไปในศาสนาเทวนยม ยอมเปนประกาศเทวโองการ หรอคาแถลงเทวประสงคเปนเรองๆ ขอๆ ตางๆ กนไปแมนามารวบรวมไวกยอมเรยกวา “ประมวล” ไมใช ระบบ เพราะผปฏบตตองการความเขาใจอยางมากกเฉพาะในความหมายของสงทจะตองปฏบตเทานน ไมจาเปนตองเขาใจในระบบและเหตผลทเกยวของ เพราะถอวาระบบและเหตผลตางๆ ทงปวงอยในพระปรชาขององคเทวะหมดสนแลว อนผปฏบตไมพงสงสย เพยงแตเชอฟง มอบความไววางใจ และปฏบตตามเทวโองการเทานนเปนพอ ข) ศลหรอระบบจรยธรรมแบบพทธ เปนหลกกลางๆ และเปนสากล กาหนดโดยขอเทจจรงตามกฎธรรมชาต (หมายถงสารตถะของศลในฝายธรรมอนเกยวดวยบญบาป ไมใชในความหมายฝายวนยอนเกยวดวยการลงโทษ) เชน พจารณาผลหรอปฏกรยาทเกดขนในกระบวนการทางานของจต ผลตอพฤตกรรม นสย และบคลกภาพ เปนตน จงไมอาจวางขอจากดทเปนการแบงแยกเพอผลประโยชนเฉพาะพวก เฉพาะกลม หรอเอาความพอใจของตนเปนเครองวดได ไมจากดวา คนศาสนานเทานนมกรณาจงเปนคนด คนศาสนาอนมกรณากเปนคนดไมได ฆาคนศาสนานเทานนเปนบาป ฆาคนศาสนาอนไมบาป คนศาสนานเทานนใหทานไปสวรรคได คนศาสนาอนประพฤตอยางไรไมเชอฉนเสยอยางเดยวตกนรกหมด ฆาสตวไมบาปเพราะสตว (รวมทงทไมเปนอาหาร-) เปนอาหารของคน (เพราะคนไมเปนอาหารของเสอและสงโต-) ดงนเปนตน จะมการจากดแบงแยกได เชนวาบาปมากบาปนอยเปนตนอยางไร กเปนไปโดยขอเทจจรงตามกฎธรรมชาต เชน พจารณาผลและปฏกรยาทเกดขนในกระบวนการทางานของจต เปนตนดงกลาวแลว สวนในศาสนาเทวนยม หลกเหลานยอมกาหนดใหจากดหรอขยายตามเทวประสงคอยางไรกได ดจเปนวนยบญญต หรอนตบญญตเพราะองคเทวะทรงเปนทงผตรากฎหมายและผพพากษาเอง ๙. เนองจากศลเปนหลกกลางๆ กาหนดดวยขอเทจจรงตามกฎธรรมชาตเชนน ผปฏบตตามแนวพทธธรรม จงตองเปนผกลายอมรบและกลาเผชญหนาความจรง ความด ชว ถก ผด มอย เปนขอเทจจรงอยางไร กตองกลายอมรบความจรงตามทเปนเชนนน สวนตนจะปฏบตหรอไมแคไหนเพยงไร กเปนอกเรองหนง และตองกลายอมรบการทตนปฏบตดไมดตามขอเทจจรงนน มใชถอวาไมชว เพราะตวอยากทาสงนน ขอเทจจรงตามธรรมชาต มไดขนตอการวดดวยการอยากทาหรอไมของตน ถามอนถงกบจะทากรรมทใหตกนรกสกอยางหนง การทยอมรบพดกบตนเองวา กรรมนนไมด แตตนยอมเสยสละตกนรก ยงดกวาหลอกตวเองวากรรมนนไมเปนกรรมชว มสงทอาจถอวาเปนขอไดเปรยบ ของศลแบบเทวโองการ คอ ๑. ตดการพจารณาเรองถก-ผด จรง-ไมจรง ออกเสย กลาวไดวา เมอเชอเสยแลว ศรทธาลวนแบบภกด ยอมไดผลในทางปฏบตทรวดเรวเรงเราและเขมแขงหรอรนแรงกวา แตจะเกดปญหาขนตอไป โดยเฉพาะ


ในยคแหงเหตผลวา ทาอยางไรจงจะใหเชอได และปญหาในระยะยาวเกยวกบความปลอดภยในการอยรวมกบผอนทไมศรทธาเหมอนตน ปญหาเรองความมนคงของศรทธานน และการไมมโอกาสเขาถงอสรภาพทางปญญา (บางขออาจไมตองพจารณา ถามนษยตองการมชวตอยเพยงเปนสตวสงคมทแยกกนอยเปนกลมๆ) ๒. สาหรบสามญชนทวไป ยอมเขาถงความหมายของศลตามแบบศรทธาลวนไดงายกวา และศลแบบนกควบคมความประพฤตของคนสามญไดเปนอยางด ดงนน แมในหมชาวพทธจานวนไมนอย ความเขาใจในเรองบญบาปจงยงคงมสวนทคลายกบศาสนาเทวนยมแฝงอยดวย เชน เหนศล เปนขอหาม (แตลางเลอนวาใครเปนผหาม) เหนผลของบญบาปเปนอยางผลตอบแทน เปนรางวลหรอการลงโทษ เปนตน แตปญหากคงเปนอยางเดยวกบขอ ๑ คอ ทาอยางไรจะใหเชอกนอยไดตลอดไป ๓. การบญญตกรรมไมดบางอยาง ทเหนวายงจาเปนตองทา เพอผลประโยชนบางอยางของตน ใหเปนกรรมทไมผดไปเสย จดเปนวธจงใจตวเองไดอยางหนง พทธธรรมยอมรบวา วธจงใจตนเองนน เปนสงทไดผลมากอยางหนง เพราะเปนเหตปจจยอกอยางหนงทเขามาเกยวของเพมขนในเรองนนๆ เชน บญญตวาฆาสตวไมบาป กทาใหเบาใจและไมรสกสะกดใจในการฆาสตว แตการจงใจแบบนทาใหเกดผลรายในดานอน และไมเปนวถทางแหงปญญา พทธธรรมนยมใหเปนอยดวยการรบรความเปนจรงจะแจงในทกขนทกตอน ใหรจกเลอกตดสนใจดวยตนเอง พทธธรรมสอนใหใชวธจงใจตนเองบางเหมอนกน แตสอนโดยใหผนนรเขาใจในเรองทจะใชจงใจนนตามขอเทจจรงแลวใหนาไปใชดวยตนเอง เรองทใชจงใจนนตองไมมแงทเสยหาย และใหใชเฉพาะในกรณทชวยเปนพลงในการทาความดอยางอนใหไดผลยงขน ๖. สมมาวายามะ ความหมาย และประเภท องคมรรคขอน เปนขอแรกในหมวดสมาธ หรอ อธจตตสกขา มคาจากดความแบบพระสตรดงน ภกษทงหลาย สมมาวายามะ เปนไฉน? นเรยกวาสมมาวายามะ คอ ภกษในธรรมวนยน ๑) สรางฉนทะ พยายาม ระดมความเพยร คอยเราจตไว มงมนเพอ (ปองกน) อกศลธรรมอนเปนบาป ทยงไมเกด มใหเกดขน ๒) สรางฉนทะ พยายาม ระดมความเพยร คอยเราจตไว มงมนเพอละอกศลธรรมอนเปนบาป ทเกดขนแลว ๓) สรางฉนทะ พยายาม ระดมความเพยร คอยเราจตไว มงมนเพอ (สราง) กศลธรรม ทยงไมเกด ใหเกดขน ๔) สรางฉนทะ พยายาม ระดมความเพยร คอยเราจตไว มงมนเพอความดารงอย ไมเลอนหาย เพอภญโญภาพ เพอความไพบลยเจรญเตมเปยมแหงกศลธรรม ทเกดขนแลว สวนในอภธรรม มคาจากดความเพมอกแบบหนง ดงน


สมมาวายามะ เปนไฉน ? การระดมความเพยร (วรยารมภะ) ทางใจความกาวหนา ความบากบน ความขะมกเขมน ความพยายาม ความอตสาหะ ความอดส ความเขมแขง ความมนคง ความกาวหนาไมลดละ ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ การแบกทนเอาธระไป วรยะ วรยนทรย วรยพละ สมมาวายามะ วรยสมโพชฌงค ทเปนองคมรรค นบเนองในมรรค นเรยกวา สมมาวายามะ สมมาวายามะ อยางทแยกเปน ๔ ขอ ตามคาจากดความแบบพระสตร นน เรยกชออกอยางหนงวา สมมปปธาน หรอ ปธาน ๔ และมชอเรยกเฉพาะสาหรบความเพยรแตละขอนนวา ๑. สงวรปธาน เพยรปองกน หรอเพยรระวง (อกศลทยงไมเกด) ๒. ปหานปธาน เพยรละ หรอเพยรกาจด (อกศลทเกดขนแลว) ๓. ภาวนาปธาน เพยรเจรญ หรอเพยรสราง (กศลทยงไมเกด) ๔. อนรกขนาปธาน เพยรอนรกษ หรอเพยรรกษาและสงเสรม (กศลทเกดขนแลว) บางแหงมคาอธบายแบบยกตวอยางความเพยร ๔ ขอน เชน ๑. สงวรปธาน ไดแก ภกษเหนรปดวยจกษแลว ไมถอนมต (ไมคดเคลมหลงตดในรปลกษณะทวไป) ไมถออนพยญชนะ (ไมคดเคลมหลงตดในลกษณะปลกยอย) ยอมปฏบตเพอสารวมอนทรย ทเมอไมสารวมแลวจะพงเปนเหตใหบาปอกศลธรรม คออภชฌาและโทมนส ครอบงาเอาได ยอมรกษาจกขนทรย ถงความสารวมในจกขนทรย ฟงเสยงดวยห สดกลนดวยจมก ลมรสดวยลน ถกตองโผฏฐพพะดวยกาย รธรรมารมณดวยใจ (กเชนเดยวกน) ๒. ปหานปธาน ไดแก ภกษไมยอมใหกามวตก พยาบาทวตก วหงสาวตก และบาปอกศลธรรมทงหลายทเกดขนแลวตงตวอยได ยอมละเสย บรรเทาเสย กระทาใหหมดสนไปเสย ทาใหไมมเหลออยเลย ๓. ภาวนาปธาน ไดแก ภกษเจรญโพชฌงค ๗ ประการ ซงองวเวก องวราคะ องนโรธ โนมไปเพอการสลดพน ๔. อนรกขนาปธาน ไดแก ภกษคอยถนอมสมาธนมตอนด คอ สญญา ๖ ประการทเกดขนแลว ความสาคญพเศษของความเพยร ความเพยรเปนคณธรรมสาคญยงขอหนงในพระพทธศาสนา ดงจะเหนไดจากการทสมมาวายามะ เปนองคมรรคประจา ๑ ใน ๓ ขอ (สมมาทฏฐ สมมาวายามะ สมมาสต) ซงตองคอยชวยหนนองคมรรคขออนๆ ทกขอเสมอไป ดงกลาวแลวขางตน และในหมวดธรรมทเกยวกบการปฏบตแทบทกหมวด จะพบความเพยรแทรกอยดวย ในชอใดชอหนง การเนนความสาคญของธรรมขอน อาจพจารณาไดจากพทธพจน เชน ธรรมน เปนของสาหรบผปรารภความเพยร มใชสาหรบคนเกยจคราน ภกษทงหลาย เรารชดถงคณของธรรม ๒ ประการ คอ ๑) ความเปนผไมสนโดษในกศลธรรมทงหลาย (อสนตฏ ตา กสเลส ธมเมส) ๒) ความเปนผไมยอมถอยหลงในการบาเพญเพยร (อปปฏวาณตา ปธานสม)


...เพราะฉะนนแล เธอทงหลายพงศกษาดงนวา –เราจกตงความเพยรอนไมถอยหลง ถงจะเหลอแตหนง เอนและกระดก เนอและเลอดในสรระจะแหงเหอดไปกตามท ยงไมบรรลผลทบคคลพงลถงไดดวยเรยวแรงของบรษ ดวยความเพยรของบรษ ดวยความบากบนของบรษแลว ทจะหยดยงความเพยรเสย เปนอนไมม ? เธอทงหลายพงศกษาฉะนแล การทตองเนนความสาคญของความเพยรนน นอกจากเหตผลอยางอนแลว ยอมสบเนองมาจากหลกพนฐานของพระพทธศาสนาทวา สจธรรมเปนกฎธรรมชาต หรอหลกความจรงทมอยโดยธรรมดา พระพทธเจาหรอศาสดามฐานะเปนผคนพบหลกความจรงนน แลวนามาเปดเผยแกผอน การไดรบผลจากการปฏบต เปนเรองของความเปนไปอนเทยงธรรมตามเหตปจจยในธรรมชาต ศาสดามใชผบนดาล เมอเปนเชนน ทกคนจงจาเปนตองเพยรพยายามสรางผลสาเรจดวยเรยวแรงของตน ไมควรคดหวงและออนวอนขอผลทตองการโดยไมกระทา หลกพทธศาสนาในเรองน จงมวา ตมเหห กจจ อาตปป อกขาตาโร ตถาคตา ความเพยร ทานทงหลายตองทาเอง ตถาคตทงหลาย เปนแตผบอก (ทาง) ให ความเพยรทพอด ดวยความสมดลแหงอนทรย อยางไรกตามการทาความเพยรกเชนเดยวกบการปฏบตธรรมขออนๆจะตองเรมกอตวขนในใจใหพรอมและถกตองกอน แลวจงขยายออกไปเปนการกระทาภายนอก ใหประสานกลมกลนกน มใชคดอยากทาความเพยร กสกแตวาระดมใชกาลงกายเอาแรงเขาทม ซงอาจกลายเปนการทรมานตนเองทาใหเกดผลเสยไดมาก โดยนยน การทาความเพยรจงตองสอดคลองกลมกลนกนไปกบธรรมขออนๆ ดวย โดยเฉพาะสตสมปชญญะ มความรความเขาใจ ใชปญญาดาเนนความเพยรใหพอเหมาะ อยางทเรยกวาไมตง และไมหยอนเกนไป ดงเรองตอไปน ครงนน ทานพระโสณะพานกอยในปาสตวน ใกลเมองราชคฤห ทานไดทาความเพยรอยางแรงกลา เดนจงกรมจนเทาแตกทงสองขาง แตไมสาเรจผล คราวหนง ขณะอยในทสงด จงเกดความคดขนวา “บรรดาสาวกของพระผมพระภาค ทเปนผตงหนาทาความเพยร เรากเปนผหนง ถงกระนนจตของเรากหาหลดพนจากอาสวะหมดอปาทานไม กแหละ ตระกลของเรากมโภคะ เราจะใชจายโภคสมบต และทาความดตางๆ ไปดวยกได อยากระนนเลย เราจะลาสกขา ไปใชจายโภคสมบต และบาเพญความดตางๆ” พระพทธเจาทรงทราบความคดของทานพระโสณะ และไดเสดจมาสนทนาดวย พระพทธเจา : โสณะ เธอเกดความคด (ดงกลาวแลว) มใชหรอ ? โสณะ : ถกแลว พระเจาขา พระพทธเจา : เธอคดเหนอยางไร? ครงกอน เมอเปนคฤหสถ เธอเปนผ


ชานาญในการดดพณมใชหรอ? โสณะ : ถกแลว พระเจาขา พระพทธเจา : เธอคดเหนอยางไร? คราวใดสายพณของเธอตงเกนไป คราวนนพณของเธอมเสยงเพราะ หรอเหมาะทจะใชการ กระนนหรอ? โสณะ : หามได พระเจาขา พระพทธเจา : เธอคดเหนอยางไร? คราวใด สายพณของเธอหยอนเกน ไป คราวนนพณของเธอ มเสยงเพราะ หรอเหมาะทจะใช การ กระนนหรอ? โสณะ : หามได พระเจาขา พระพทธเจา : แตคราวใด สายพณของเธอ ไมตงเกนไป ไมหยอนเกนไป ตงอยในระดบพอด คราวนนพณของเธอ จงจะมเสยง ไพเราะ หรอเหมาะทจะใชการ ใชไหม? พระโสณะ : ถกแลว พระเจาขา พระพทธเจา : ฉนนนเหมอนกน โสณะ ความเพยรทระดมมากเกนไป ยอมเปนไปเพอความฟงซาน ความเพยรทหยอนเกนไป ยอมเปนไปเพอความเกยจคราน เพราะเหตนนแล เธอจง ตงใจกาหนดความเพยรใหเสมอพอเหมาะ จงเขาใจความ เสมอพอดกน แหงอนทรยทงหลาย และจงถอนมตใน ความเสมอพอดกนนน” ๗. สมมาสต คาจากดความ สมมาสต เปนองคมรรคขอท ๒ ในหมวดสมาธ หรอ อธจตตสกขา ม คาจากดความแบบพระสตร ดงน ภกษทงหลาย สมมาสตเปนไฉน ? นเรยกวาสมมาสต คอ ภกษในธรรมวนยน ๑) พจารณาเหนกายในกาย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๒) พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย มความเพยร มสมปชญญะมสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๓) พจารณาเหนจตในจต มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได


๔) พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได คาจากดความอกแบบหนง ทปรากฏในคมภรอภธรรม วาดงน สมมาสต เปนไฉน? สต คอ การคอยระลกถงอยเนองๆ การหวนระลก (กด) สต คอ ภาวะทระลกได ภาวะททรงจาไว ภาวะทไมเลอนหายภาวะทไมลม (กด) สต คอ สตทเปนอนทรย สตทเปนพละ สมมาสต สต สมโพชฌงค ทเปนองคมรรค นบเนองในมรรค นเรยกวา สมมาสต สมมาสต ตามคาจากดความแบบพระสตรนน กคอหลกธรรมท เรยกวา สตปฏฐาน นนเอง หวขอทง ๔ ของหลกธรรมหมวดน มชอเรยกสนๆ คอ ๑) กายานปสสนา (การพจารณากาย, การตามดรทนกาย) ๒) เวทนานปสสนา (การพจารณาเวทนา, การตามดรทนเวทนา) ๓) จตตานปสสนา (การพจารณาจต, การตามดรทนจต) ๔) ธมมานปสสนา (การพจารณาธรรมตางๆ, การตามดรทนธรรม) กอนจะพจารณาความหมายของสมมาสต ตามหลกสตปฏฐาน ๔ นเหนวาควรทาความเขาใจทวๆ ไปเกยวกบเรองสตไวเปนพนฐานกอน สตในฐานะอปปมาทธรรม “สต” แปลกนงายๆ วา ความระลกได เมอแปลอยางน ทาใหนกเพงความหมายไปในแงของความจา ซงกเปนการถกตองในดานหนงแตอาจไมเตมตามความหมายหลกทเปนจดมงสาคญกไดเพราะถาพดในแงปฏเสธสตนอกจากหมายถงความไมลม ซงตรงกบความหมายขางตน ทวาความระลกไดแลว ยงหมายถง ความไมเผลอ ไมเลนเลอ ไมฟนเฟอนเลอนลอยดวย ความหมายในแงปฏเสธเหลาน เลงไปถงความหมายในทางสาทบวาความระมดระวง ความตนตวตอหนาท ภาวะทพรอมอยเสมอในอาการคอยรบรตอสงตางๆ ทเขามาเกยวของ และตระหนกวาควรปฏบตตอสงนนๆ อยางไร โดยเฉพาะในแงจรยธรรม การทาหนาทของสตมกถกเปรยบเทยบเหมอนกบนายประต ทคอยระวงเฝาดคนเขาออกอยเสมอ และคอยกากบการ โดยปลอยคนทควรเขาออกใหเขาออกได และคอยกนหามคนทไมควร เขา ไมใหเขาไป คนทไมควรออก ไมใหออกไป สตจงเปนธรรมสาคญในทางจรยธรรมเปนอยางมาก เพราะเปนตวควบคมเราเตอนการปฏบตหนาท และเปนตวคอยปองกนยบยงตนเอง ทงทจะไมใหหลงเพลนไปตามความชว และทจะไมใหความชวเลดลอดเขามาในจตใจไดพดงายๆ วา ทจะเตอนตนเองในการทาความด และไมเปดโอกาสแกความชว


พทธธรรมเนนความสาคญของสตเปนอยางมาก ในการปฏบตจรยธรรมทกขน การดาเนนชวต หรอการประพฤตปฏบตโดยมสตกากบอยเสมอนน มชอเรยกโดยเฉพาะวา “อปปมาท” คอ ความไมประมาท อปปมาท น เปนหลกธรรมสาคญยง สาหรบความกาวหนาในระบบ จรยธรรม มกใหความหมายวา การเปนอยโดยไมขาดสต ซงขยายความไดวาการระมดระวงอยเสมอ ไมยอมถลาลงไปในทางเสอม และไมยอมพลาดโอกาสสาหรบความเจรญกาวหนา ตระหนกดถงสงทจะตองทา และตองไมทา ใสใจสานกอยเสมอในหนาท ไมปลอยปละละเลย กระทาการดวยความจรงจง และพยายามกาวรดหนาอยตลอดเวลา กลาวไดวา อปปมาทธรรมน เปนหลกความสานกรบผดชอบ ในแงความสาคญ อปปมาท จดเปนองคประกอบภายใน เชนเดยวกบโยนโสมนสการ คกบหลกกลยาณมตร ทเปนองคประกอบภายนอก พทธพจนแสดงความสาคญของอปปมาทน บางทซากบโยนโสมนสการ เหตผลกคอธรรมทงสองอยางน มความสาคญเทาเทยมกน แตตางแงกน โยนโสมนสการ เปนองคประกอบฝายปญญาเปนอปกรณสาหรบใชทาการ (เพอสรางปญญา) สวนอปปมาทเปนองคประกอบฝายสมาธ เปนตวควบคมและเรงเราใหมการใชอปกรณนน และกาวหนาตอไปไมหยด ความสาคญและขอบเขตการใชอปปมาทธรรม ในการปฏบตจรยธรรมขนตางๆ จะเหนไดจากพทธพจนตวอยางตอไปน ภกษทงหลาย รอยเทาของสตวบกทงหลายชนดใดๆ กตามยอมลงในรอยเทาชางไดทงหมดรอยเทาชาง เรยกวาเปนยอดของรอยเทาเหลานน โดยความใหญ ฉนใด กศลธรรมทงหลาย อยางใดๆ กตาม ยอมมความไมประมาทเปนมล ประชมลงในความไมประมาทไดทงหมด ความไมประมาท เรยกไดวาเปนยอดของธรรมเหลานน ฉนนน เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยางหนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรอใหอกศลธรรมทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนความไมประมาทเลย เมอไมประมาทแลว กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และ อกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยาง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ ...ทเปนไปเพอความดารงมน ไมเสอมสญ ไมอนตรธานแหงสทธรรม เหมอนความไมประมาทเลย โดยกาหนดวาเปนองคประกอบภายใน เราไมเลงเหนองคประกอบอนแมสกขอหนง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ เหมอนความไมประมาทเลย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอนเปนบพนมต ฉนใด ความถงพรอมดวยความไมประมาท กเปนตวนา เปนบพนมตแหงการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน ...ธรรมเอก ทมอปการะมาก เพอการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค กคอความถงพรอมดวยความไมประมาท ...เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยาง ทเปนเหตใหอรยอษฎางคกมรรค ซงยงไมเกด กเกดขน หรออรยอษฎางคกมรรคทเกดขนแลว กถงความเจรญเตมบรบรณ เหมอนอยางความถงพรอมดวยความไมประมาทนเลย ภกษผไมประมาทพงหวงสงนได คอเธอจกเจรญ จกกระทาใหมาก ซงอรยอษฎางคกมรรค แมปจฉมวาจา คอพระดารสครงสดทายของพระพทธเจา เมอจะเสดจดบขนธปรนพพาน กเปนพระดารสในเรองอปปมาทธรรม ดงน


สงทงหลายทปจจยปรงแตงขน ยอมมความเสอมสนไปเปนธรรมดา ทานทงหลายจงยงประโยชนทมงหมายใหสาเรจ ดวยความไมประมาท พทธพจนเกยวกบอปปมาทธรรม มตวอยางอกมากมาย พงดตอไป ภกษทงหลาย เธอทงหลาย ควรสรางอปปมาทโดยฐานะ ๔ คอ ๑. จงละกายทจรต จงเจรญกายสจรต และจงอยาประมาทในการ (ทงสอง) นน ๒. จงละวจทจรต จงเจรญวจสจรตและจงอยาประมาทในการ (ทงสอง) นน ๓. จงละมโนทจรต จงเจรญมโนสจรต และจงอยาประมาทในการ (ทงสอง) นน ๔. จงละมจฉาทฏฐ จงเจรญสมมาทฏฐ และจงอยาประมาทในการ (ทงสอง) นน ในเมอภกษละกายทจรต เจรญกายสจรต ฯลฯ ละมจฉาทฏฐ เจรญสมมาทฏฐแลว เธอยอมไมหวาดกลวตอความตายทจะมขางหนา ภกษทงหลาย ภกษควรสรางอปปมาท คอ การรกษาใจดวยสต โดยตนเอง ในฐานะ ๔ คอ ๑. ...จตของเรา อยาตดใจในธรรมทชวนใหเกดความตดใจ ๒. ...จตของเรา อยาขดเคองในธรรมทชวนใหเกดความขดเคอง ๓. ...จตของเรา อยาหลงในธรรมทชวนใหเกดความหลง ๔. ...จตของเรา อยามวเมาในธรรมทชวนใหเกดความมวเมา เมอจตของภกษ ไมตดใจในธรรมทชวนใหเกดความตดใจ เพราะปราศจากราคะแลว ไมขดเคอง...ไมหลง...ไมมวเมาแลว เธอยอมไมหวาดเสยว ไมหวนไหว ไมครนคราม ไมสะดง และไม(ตอง)เชอถอ แมแตเพราะถอยคาของสมณะ ถาม : มบางไหมธรรมขอเดยวทจะยดเอาประโยชนไวไดทง ๒ อยางคอทงทฏฐธมมกตถะ (ประ โยชนปจจบนหรอประโยชนเฉพาะหนา)และสมปรายกตถะ(ประโยชนเบองหนาหรอประโยชนชนสงขนไป)? ตอบ : ม ถาม : ธรรมนน คออะไร ? ตอบ : ธรรมนน คอ ความไมประมาท ดกรมหาบพตร ธรรมทเรากลาวไวดแลวนน สาหรบผมกลยาณมตร มกลยาณสหาย มกลยาณชนเปนทคบหา หาใชสาหรบผมบาปมตร ผมบาปสหาย ผมบาปชนเปนทคบหาไม...ความมกลยาณมตรนน เทากบเปนพรหมจรรยทงหมดทเดยว เพราะเหตนนแล มหาบพตร พระองคพงทรงสาเหนยกวา เราจกเปนผมกลยาณมตร มกลยาณสหาย มกลยาณชนเปนทคบหา พระองคผทรงมกลยาณมตรนน จะตองทรงดาเนนพระจรยาอาศยธรรมขอนอยประการหนง คอ ความไมประมาทในกศลธรรมทงหลาย


เมอพระองคไมประมาท ดาเนนพระจรยาอาศยความไมประมาทอยพวกฝายใน...เหลาขตตยบรวาร...ปวงเสนาขาทหาร...ตลอดจนชาวนคมชนบท กจะพากนคดวา “พระเจาอยหว ทรงเปนผไมประมาท ทรงดาเนนพระจรยาอาศยความไมประมาท ถงพวกเรากจะเปนผไมประมาท จะเปนอยโดยอาศยความไมประมาทดวย” ดกรมหาบพตร เมอพระองคทรงเปนผไมประมาท ทรงดาเนนพระจรยาอาศยความไมประมาทอย แมตวพระองคเอง กเปนอนไดรบการคมครองรกษา แมพวกฝายในกเปนอนไดรบการคมครองรกษา (ตลอดจน) แมเรอนคลง ยงฉาง กเปนอนไดรบการคมครองรกษา มสตรกษาตว เทากบชวยรกษาสงคม พทธพจนแสดงคณคาของสต ในเสทกสตรตอไปน เปนตวอยางทดแหงหนง ซงเชอมโยงใหเหนความหมายและคณคาในทางปฏบตทใกลชดกนของ อปปมาท กบ สต ชวยใหเขาใจความหมายของธรรมทงสองขอนนชดเจนยงขน ในเวลาเดยวกน พทธพจนนนกแสดงใหเหนดวยวา พทธธรรมมองชวตดานในของบคคล โดยสมพนธกบคณคาดานนอกคอทางสงคม และถอวาคณคาทงสองดานนเชอมโยงถงกน ไมแยกจากกน และสอดคลองไปดวยกน ภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว นกกายกรรม ยกลาไมไผขนตงแลว เรยกศษยมาบอกวา “มานแนะเธอ เจาไตไมไผขนไปแลว จง (เลยงตว) อยเหนอตนคอของเรา” ศษยรบคาแลวกไตลาไมไผขนไป ยน(เลยงตว)อย บนตนคอของอาจารย คราวนน นกกายกรรมไดพดกบศษยวา “นแนะเธอ เธอจงรกษาฉนนะ ฉนกจะรกษาเธอ เราทงสองระวงรกษากนและกนไวอยางน จกแสดงศลปะไดดวย จกไดเงนดวย และจกลงจากลาไมไผไดโดยสวสดดวย” ครนอาจารยกลาวอยางนแลว ศษยจงกลาวกบอาจารยบางวา “ทานอาจารยขอรบ จะทาอยางนนไมได ทานอาจารย (นนแหละ) จงรกษาตวเองไว ผมกจกรกษาตวผมเอง เราทงสองตางระวงรกษาตวของตวไวอยางน จกแสดงศลปะไดดวย จกไดเงนดวย และจกลงจากลาไมไผไดโดยสวสดดวย” พระผมพระภาคตรสวา: นนเปนวธปฏบตทถกตองในเรองนน ดจเดยวกบทศษยพดกบอาจารย (นนเอง) เมอคดวา “เราจะรกษาตวเอง” กพงตองใชสตปฏฐาน (มสตไว) เมอคดวา “เราจะรกษาผอน” กพงตอง ใชสตปฏฐาน (เหมอนกน) ภกษทงหลาย เมอรกษาตน กชอวารกษาผอน (ดวย) เมอรกษาผอน กชอวารกษาตนดวย เมอรกษาตน กชอวารกษาผอน นนอยางไร? ดวยการหมนปฏบตดวยการเจรญอบรม ดวยการทาใหมาก อยางนแล เมอรกษาตน กชอวารกษาผอน (ดวย) เมอรกษาผอน กชอวารกษาตน นนอยางไร? ดวยขนต ดวยอวหงสา ดวยความมเมตตาจต ดวยความเอนดกรณา อยางนแล เมอรกษาผอน กชอวารกษาตน (ดวย)


ภกษทงหลาย เมอคดวา “เราจะรกษาตน” กพงตองใชสตปฏฐาน เมอคดวา “เราจะรกษาผอน” กพงตองใชสตปฏฐาน เมอรกษาตน กชอวารกษาคนอน (ดวย) เมอรกษาคนอน กชอวารกษาตนเอง (ดวย) บทบาทของสตในกระบวนการพฒนาปญญา และกาจดอาสวกเลส อปปมาท คอความไมประมาทนน หมายถงการมชวตอยอยางไมขาดสต หรอ การใชสตอยเสมอในการครองชวต อปปมาท เปนตวการทาใหระมดระวงตว ปองกนไมใหพลาดตกไปในทางชวหรอเสอม คอยยบยง เตอนไมใหเพลดเพลนมวเมาลมหลงสยบอย คอยกระตน ไมใหหยดอยกบท และคอยเรงเราใหขะมกเขมนทจะกาวเดนรดหนาอยเรอยไป ทาใหสานกในหนาทอยเสมอ โดยตระหนกถงสงควรทา-ไมควรทา ทาแลวและยงมไดทา และชวยใหทาการตางๆ ดวยความละเอยดรอบคอบ จงเปนองคธรรมสาคญยงในระบบจรยธรรมดงไดกลาวแลว อยางไรกด ความสาคญของอปปมาทนน เหนไดวาเปนเรองจรยธรรมในวงกวาง เกยวกบความเปนอยประพฤตปฏบตทวๆ ไปของชวต กาหนดคราวๆ ตงแตระดบศลถงสมาธ ในระดบน สตทาหนาทกากบตามดแลพวงไปกบองคธรรมอนๆ ทวไปหมด โดยเฉพาะจะมวายามะหรอความเพยรควบอยดวยเสมอ การทางานของสตจงปรากฏออกมาในภาพรวมของอปปมาท คอความไมประมาท ทเหมอนกบคอยวงเตนเรงเราอยในวงนอก ครนจากดขอบเขตการทางานแคบเขามา และลกละเอยดลงไปในขนการดาเนนของจตในกระบวนการพฒนาปญญา หรอการใชปญญาชาระลางภายในดวงจต ซงเปนเรองจาเพาะเขามาขางในกระบวนการทางานในจตใจ และแยกแยะรายละเอยดซอยถออกวเคราะหเปนขณะๆ ในระดบนเอง ทสตทาหนาทของมนอยางเตมท และเดนชด กลายเปนตวแสดงทมบทบาทสาคญ ทเรยกโดยชอของมนเอง ความหมายทแทจาเพาะตวของ “สต” อาจเขาใจไดจากการพจารณาการปฏบตหนาทของสต ในกรณทมบทบาทของมนเองแยกจากองคธรรมอนๆ อยางเดนชด เชน ในขอปฏบตทเรยกวาสตปฏฐาน ในกรณเชนน พอจะสรปการปฏบตหนาทของ “สต” ไดดงน ลกษณะการทางานโดยทวไปของ สต นน คอ การไมปลอยใจใหเลอนลอย ไมปลอยอารมณใหผานเรอยเปอยไป หรอ ไมปลอยใหความนกคดฟงซานไปในอารมณตางๆ แตคอยเฝาระวง เหมอนจบตาดอารมณทผานมาแตละอยาง มงหนาเขาหาอารมณนนๆ เมอตองการกาหนดอารมณใด กเขาจบดตดๆ ไป ไมยอมใหคลาดหาย คอนกถงหรอระลกไวเสมอ ไมยอมใหหลงลม มคาเปรยบเทยบวา สต เปนเหมอนเสาหลก เพราะปกแนนในอารมณ หรอเหมอนนายประต เพราะเฝาอายตนะตางๆ ทเปนทางรบอารมณ ตรวจดอารมณทผานเขามา


ปทฏฐาน หรอเหตใกลชดทจะใหเกดสต กคอ สญญา (การกาหนดหมาย) ทถนดมน หรอสตปฏฐานตางๆ ทจะกลาวตอไป พจารณาในแงจรยธรรม จะมองเหนการปฏบตหนาทของสตได ทงในแงนเสธ (negative) และในแงนาหนน (positive) ในแงนเสธ สตเปนตวปองกน ยบยงจตไมใหฟงซาน ไมใหกาวพลาด ไมใหถลาลงในธรรมทไมพงประสงค ไมยอมใหความชวไดโอกาสเกดขนในจต และไมยอมใหใชความคดผดทาง ในดานนาหนน สตเปนตวควบคมตรวจตรากระแสการรบร ความนกคด และพฤตกรรมทกอยาง ใหอยในแนวทางทตองการ คอยกากบจตไวกบอารมณทตองการ และจงเปนเครองมอสาหรบยดหรอเกาะกมอารมณใดๆ กตาม ดจเอาวางไวขางหนาจต เพอพจารณาจดการอยางใดอยางหนงตอไป ในทางปฏบตของพทธธรรม เนนความสาคญของสตมาก อยางทกลาววา สตจาปรารถนา (คอตองนามาใช) ในกรณทงปวง หรอ สตมประโยชนในทกกรณ และเปรยบสตเหมอนเกลอทตองใชในกบขาวทกอยาง และเหมอนนายกรฐมนตรเกยวของในราชการทกอยาง เปนทงตวการเหนยวรงปรามจต และหนนประคองจต ตามควรแกกรณ เมอนาลกษณะการทาหนาทของสตทกลาวแลวนนมาพจารณาประกอบ จะมองเหนประโยชนทมงหมายของการปฏบตฝกฝนในเรองสต ดงน :- ๑. ควบคมรกษาสภาพจตใหอยในภาวะทตองการ โดยตรวจตรากระบวนการรบรและกระแสความคด เลอกรบสงทตองการ กนออกไปซงสงทไมตองการ ตรงกระแสความคดใหนงเขาท และทาใหจตเปนสมาธไดงาย ๒. ทาใหรางกายและจตใจอยในสภาพทเรยกไดวาเปนตวของตวเอง เพราะมความโปรงเบา ผอนคลาย เปนสขโดยสภาพของมนเอง พรอมทจะเผชญความเปนไปตางๆ และจดการกบสงทงหลายในโลกอยางไดผลด ๓. ในภาวะจตทเปนสมาธ อาจใชสตเหนยวนากระบวนการรบร และกระแสความคด ทาขอบเขตการรบรและความคดใหขยายออกไปโดยมตตางๆ หรอใหเปนไปตางๆ ได ๔. โดยการยดหรอจบเอาอารมณทเปนวตถแหงการพจารณาวางไวตอหนา จงทาใหการพจารณาสบคนดวยปญญาดาเนนไปไดชดเจนเตมท เทากบเปนฐานในการสรางเสรมปญญาใหเจรญบรบรณ ๕. ชาระพฤตกรรมตางๆ ทกอยาง (ทง กายกรรม วจกรรม มโนกรรม) ใหบรสทธ อสระ ไมเกลอกกลวหรอเปนไปดวยอานาจตณหาอปาทาน และรวมกบสมปชญญะ ทาใหพฤตกรรมเหลานนเปนไปดวยปญญา หรอเหตผลบรสทธ ลวนๆ ประโยชนขอท ๔ และ ๕ นน นบวาเปนจดหมายขนสง จะเขาถงไดดวยวธปฏบตทกาหนดไวเปนพเศษ ซงตามคาจากดความในขอสมมาสตน กไดแก สตปฏฐาน ๔


สตปฏฐานในฐานะสมมาสต สตปฏฐาน แปลกนวา ทตงของสตบาง การปรากฏของสตบาง ฯลฯ ถอเอาแตใจความงายๆ กคอ การใชสต หรอ วธปฏบตเพอใชสตใหบงเกดผลดถงทสด อยางทกลาวถงในพทธพจนในมหาสตปฏฐานสตรวา ภกษทงหลาย ทางนเปนมรรคาเอก เพอความบรสทธของสตวทงหลาย เพอขามพนโสกะและปรเทวะ เพอความอสดงแหงทกขและโทมนส เพอบรรลโลกตตรมรรค เพอกระทาใหแจงซงนพพาน นคอสตปฏฐาน ๔ การเจรญสตปฏฐานน เปนวธปฏบตธรรมทนยมกนมา และยกยองนบถอกนอยางสง ถอวามพรอมทงสมถะ และวปสสนาในตว ผปฏบตอาจเจรญสมถะจนไดฌาน อยางทจะกลาวถงในเรองสมมาสมาธ อนเปนองคมรรคขอท ๘ กอน แลวจงเจรญวปสสนาตามแนวสตปฏฐานไปจนถงทสดกได หรอจะอาศยสมาธเพยงขนตนๆ เทาทจาเปนมาประกอบ เจรญแตวปสสนาฝายเดยวตามแนวสตปฏฐานน ไปจนถงทสดกได วปสสนา เปนหลกปฏบตสาคญในพระพทธศาสนา ทไดยนไดฟงกนมาก พรอมกบทมความเขาใจไขวเขวอยมากเชนเดยวกน จงเปนเรองทควรทาความเขาใจตามสมควร จากการศกษาคราวๆ ในเรองสตปฏฐานตอไปน จะชวยใหเกดความเขาใจในความหมายของวปสสนาดขน ทงในแงสาระสาคญ ขอบเขตความกวางขวาง และความยดหยนในการปฏบต ตลอดจนโอกาสทจะฝกฝนปฏบต โดยสมพนธกบการดาเนนชวตของคนทวไป วาเปนไปไดและมประโยชนเพยงใด เปนตน อยางไรกตาม ในทน ไมไดมงอธบายเรองวปสสนาโดยตรง คงมงเพยงใหเขาใจวปสสนาเทาทมองเหนไดจากสาระสาคญของสตปฏฐานเทานน ก) สตปฏฐาน ๔ โดยสงเขป สตปฏฐาน มใจความโดยสงเขป คอ:- ๑. กายานปสสนา การพจารณากาย หรอตามดรทนกาย

๑.๑ อานาปานสต คอ ไปในทสงด นงขดสมาธ ตงสตกาหนดลมหายใจเขาออก โดยอาการตางๆ

๑.๒ กาหนดอรยาบถ คอ เมอยน เดน นง นอน หรอรางกายอยในอาการอยางไรๆ กรชดในอาการทเปนอยนนๆ

๑.๓ สมปชญญะ คอ มสมปชญญะในการกระทาและความเคลอนไหวทกอยาง เชน การกาวเดน การเหลยวมอง การเหยยดมอ นงหมผา กน ดม เคยว ถายอจจาระ ปสสาวะ การตน การหลบ การพด การนง เปนตน

๑.๔ ปฏกลมนสการ คอ พจารณารางกายของตนตงแตศรษะจดปลายเทา ซงมสวนประกอบทไมสะอาดตางๆ มากมายมารวมๆ อยดวยกน

๑.๕ ธาตมนสการ คอ พจารณารางกายของตน โดยใหเหนแยกประเภทเปนธาต ๔ แตละอยางๆ


๑.๖ นวสวถกา คอ มองเหนศพทอยในสภาพตางๆ กน โดยระยะเวลา ๙ ระยะ ตงแตตายใหมๆ ไปจนถงกระดกผแลวในแตละกรณนน ใหยอนมานกถงรางกายของตน วากจะตองเปนเชนนนเหมอนกน

๒. เวทนานปสสนา การตามดรทนเวทนา คอเมอเกดความรสกสขกด ทกขกด เฉยๆ กด ทงทเปนชนดสามส และนรามส กรชดตามทเปนอยในขณะนนๆ

๓. จตตานปสสนา การตามดรทนจต คอจตของตนในขณะนนๆ เปนอยางไร เชน มราคะ ไมมราคะ มโทสะ ไมมโทสะ มโมหะ ไมมโมหะ ฟงซาน เปนสมาธ หลดพน ยงไมหลดพน ฯลฯ กรชดตามทมนเปนอยในขณะนนๆ

๔. ธมมานปสสนา การตามดรทนธรรม คอ ๔.๑ นวรณ คอ รชดในขณะนนๆ วา นวรณ ๕ แตละอยางๆ มอยในใจตนหรอไม ทยงไมเกด เกด

ขนไดอยางไร ทเกดขนแลว ละเสยไดอยางไร ทละไดแลว ไมเกดขนอกตอไปอยางไร รชดตามทเปนไปอยในขณะนนๆ

๔.๒ ขนธ คอ กาหนดรวาขนธ ๕ แตละอยาง คออะไร เกดขนไดอยางไร ดบไปไดอยางไร ๔.๓ อายตนะ คอ รชดในอายตนะภายในภายนอกแตละอยางๆ รชดในสญโญชนทเกดขนเพราะ

อาศยอายตนะนนๆ รชดวาสญโญชนทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลว ละเสยไดอยางไร ทละไดแลว ไมเกดขนไดอกตอไปอยางไร

๔.๔ โพชฌงค คอ รชดในขณะนนๆ วา โพชฌงค ๗ แตละอยางๆ มอยในใจตนหรอไม ทยงไมเกด เกดขนไดอยางไรทเกดขนแลว เจรญเตมบรบรณไดอยางไร

๔.๕ อรยสจ คอ รชดอรยสจ ๔ แตละอยางๆ ตามความเปนจรง วาคออะไร เปนอยางไร ในตอนทายของทกขอทกลาวน มขอความอยางเดยวกนวาภกษพจารณาเหนกายในกายภายใน (=ของตนเอง) อยบาง พจารณาเหนกายในกายภายนอก (=ของคนอน) อยบาง พจารณาเหนกายในกาย ทงภายในภายนอกอยบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมสนไปในกายอยบาง พจารณาเหนธรรมคอความเกดขนและความเสอมสนไปในกายอยบาง กแล มสตปรากฏชดวา “กายมอย” เพยงพอเปนความร และพอสาหรบระลกเทานน แลเธอเปนอยอยางไมองอาศย และไมยดมนสงใดๆ ในโลก ข) สาระสาคญของสตปฏฐาน จากใจความยอของสตปฏฐานทแสดงไวแลวนน จะเหนวา สตปฏฐาน (รวมทงวปสสนาดวย) ไมใชหลกการทจากดวาจะตองปลกตวหลบลไปนงปฏบตอยนอกสงคม หรอจาเพาะในกาลเวลาตอนใดตอนหนง โดยเหตนทานผรจงสนบสนนใหนามาปฏบตในชวตประจาวนทวไป


จากขอความในคาแสดงสตปฏฐานแตละขอขางตน จะเหนไดวา ในเวลาปฏบตนน ไมใชใชสตเพยงอยางเดยว แตมธรรมขออนๆ ควบอยดวยธรรมทไมบงถงไว กคอสมาธ ซงจะมอยดวยอยางนอยในขนออนๆ พอใชสาหรบการน สวนธรรมทระบไวดวย ไดแก

๑. อาตาป = มความเพยร (ไดแกองคมรรคขอ ๖ คอสมมาวายามะ ซงหมายถงเพยรระวงปองกนและละความชว กบเพยรสรางและรกษาความด)

๒. สมปชาโน = มสมปชญญะ (คอตวปญญา ไดแกสมมาทฏฐ) ๓. สตมา = มสต (หมายถงสตทกาลงพดถงน คอสมมาสต) ขอนาสงเกตคอ สมปชาโน ซงแปลวามสมปชญญะ สมปชญญะน จะเหนไดวาเปนธรรมทมกปรากฏควบคกบสต สมปชญญะกคอปญญา ดงนน การฝกฝนในเรองสตนจงเปนสวนหนงในกระบวนการพฒนาปญญานนเอง สมปชญญะ หรอ ปญญา กคอ ความรความเขาใจตระหนกชดตอสงทสตกาหนดไวนน หรอตอการกระทาในกรณนนวา มความมงหมายอยางไร สงททานนเปนอยางไร ปฏบตตอมนอยางไร และไมเกดความหลงหรอความเขาใจผดใดๆ ขนมาในกรณนนๆ ขอความตอไปทวา “กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได” แสดงถงทาททเปนผลจากการมสตสมปชญญะวา เปนกลาง เปนอสระ ไมถกกเลสผกพน ทงในแงตดใจอยากได และขดเคองเสยใจในกรณนนๆ ขอความตอทายเหมอนๆ กนของทกขอทวา “มองเหนความเกดความเสอมสนไป” นน แสดงถงการพจารณาเขาใจตามหลกไตรลกษณ จากนน จงมทศนคตทเปนผลเกดขน คอการมองและรสกตอสงเหลานน ตามภาวะของมนเอง เชนทวา “กายมอย” เปนตน กหมายถงรบรความจรงของสงนนตามทเปนอยางนนของมนเอง โดยไมเอาความรสกสมมตและยดมนตางๆ เขาไปสวมใสใหมน วาเปนคน เปนตวตน เปนเขา เปนเรา หรอกายของเรา เปนตน ทาทอยางนกคอทาทแหงความเปนอสระ ไมองอาศย คอไมขนตอสงนนสงน ทเปนปจจยภายนอก และไมยดมนสงตางๆ ในโลกดวยตณหาอปาทาน การปฏบตตามแนวสตปฏฐานน นกศกษาฝายตะวนตกบางทานนาไปเปรยบเทยบกบวธการแบบจตวเคราะหของจตแพทย (psychiatrist)สมยปจจบน และประเมนคณคาวาสตปฏฐานไดผลดกวาและใชประ โยชนไดกวางขวางกวา เพราะทกคนสามารถปฏบตไดเองและใชในยามปรกตเพอความมสขภาพจตทดไดดวย อยางไรกตาม ในทนจะไมวจารณความเหนนน แตจะขอสรปสาระสาคญของการเจรญสตปฏฐานใหมอกแนวหนง ดงน ก. กระบวนการปฏบต ๑. องคประกอบหรอสงทรวมอยในกระบวนการปฏบตน ม ๒ ฝาย คอ ฝายททา (ตวทาการ ทคอยกาหนดหรอคอยสงเกตตามดรทน) กบฝายทถกทา (สงทถกกาหนด หรอถกสงเกตตามดรทน)


๒. องคประกอบฝายทถกทา หรอถกกาหนดตามดรทน กคอ สงธรรมดาสามญทมอยกบตวของทกคนนนเอง เชน รางกาย การเคลอนไหวของรางกาย ความรสกนกคดตางๆ เฉพาะทเปนปจจบน คอกาลงเกดขน เปนไปอยในขณะนนๆ ๓. องคประกอบฝายททา คอ คอยกาหนด คอยตามดรทน เปนองคธรรมหลกของสตปฏฐาน ไดแก สต กบ สมปชญญะ สต เปนตวเกาะจบสงทจะพจารณาเอาไว สมปชญญะ คอตวปญญาทรชดตอสงหรออาการทถกพจารณานนโดยตระหนกวา คออะไร เปนอยางไร มความมงหมายอยางไร เชน เมอกาหนดพจารณาการเคลอนไหวของรางกาย ขณะทเดน กรพรอมอยกบตววา กาลงเดน ไปไหน เปนตน และเขาใจสงนนหรอการกระทานนตามความเปนจรง โดยไมเอาความรสกชอบใจหรอไมชอบใจเปนตนของตนเขาไปปะปนหรอปรงแตง ๔. อาการทกาหนดและตามดรทนนน เปนอยางทวา ใหรเหนตามทมนเปนในขณะนน คอ ด-เหน-เขาใจ วาอะไร กาลงเปนอยางไร ปรากฏผลอยางไรเทานน ไมเกดปฏกรยาใดๆ ในใจ ไมมการคดวจารณ ไมมกาวนจฉยวา ดชว ถกผด เปนตน ไมใสความรสก ความโนมเอยงในใจ ความยดมนตางๆ ลงไปวา ถกใจ ไมถกใจ ชอบ ไมชอบ เพยงเหนเขาใจตามทมนเปน ของสงนน อาการนน แงนนๆ เองโดยเฉพาะ ไมสรางความคดผนวกวาของเรา ของเขา ตวเรา ตวเขา นาย ก. นาย. ข. เปนตน ยกตวอยางเชน ตามดเวทนาในใจของตนเอง ขณะนน มทกขเกดขน มความกงวลใจเกดขน กรวาทกขเกดขน ทกขนนเกดขนอยางไร กาลงจะหมดสนไปอยางไร กลายเปนเหมอนกบสนกไปกบการศกษาพจารณา วเคราะหทกขของตน และทกขนนจะไมมพษสงอะไรแกตวผพจารณาเลย เพราะเปนแตตวทกขเองลวนๆ ทกาลงเกดขน กาลงดบไป ไมมทกขของฉน ฉนเปนทกข ฯลฯ แมแตความดความชวใดๆ กตามทมอย หรอปรากฏขนในจตใจขณะนนๆ กเขาเผชญหนามน ไมเลยงหน เขารบรตามดมนตามทมนเปนไป ตงแตมนปรากฏตวขน จนมนหมดไปเองตามเหตปจจย แลวกตามดสงอนตอไปทงน เปนทาททเปรยบไดกบแพทยทกาลงชาแหละตรวจดศพ หรอนกวทยาศาสตรทกาลงสงเกตดวตถทตนกาลงศกษา ไมใชทาทแบบผพพากษาทกาลงพจารณาคดระหวางโจทกกบจาเลย เปนการดเหนแบบสภาววสย (objective) ไมใชสกวสย (subjective) ข. ผลของการปฏบต ๑. ในแงความบรสทธ เมอสตจบอยกบสงทกาหนดอยางเดยว และสมปชญญะรเขาใจสงนนตามทมนเปน ยอมเปนการควบคมกระแสการรบรและความคดไวใหบรสทธ ไมมชองทกเลสตางๆ จะเกดขนได และในเมอมองเหนสงเหลานนเพยงแคตามทมนเปน ไมใสความรสก ไมสรางความคดคานงตามความโนมเอยงและความใฝใจตางๆ ทเปนสกวสย (subjective) ลงไป กยอมไมมความยดมนถอมนตางๆ ไมมชองทกเลสทงหลายเชนความโกรธจะเกดขนได เปนการกาจดอาสวะเกา และปองกนอาสวะใหมไมใหเกดขน


๒. ในแงความเปนอสระ เมอมสภาพจตทบรสทธอยางในขอ ๑. แลว กยอมมความเปนอสระดวย โดยจะไมหวนไหวไปตามอารมณตางๆ ทเขามากระทบ เพราะอารมณเหลานนถกใชเปนวตถสาหรบศกษาพจารณาแบบสภาววสย (objective) ไปหมด เมอไมถกแปลความหมายตามอานาจอาสวะทเปนสกวสย (subjective) สงเหลานนกไมมอทธพลตามสกวสยแกบคคลนน และพฤตกรรมตางๆ ของเขา จะหลดพนจากการถกบงคบดวยกเลสทเปนแรงขบหรอแรงจงใจไรสานกตางๆ (unconscious drives หรอ unconscious motivations) เขาจะเปนอยอยางทเรยกวา ไมองอาศย ไมยดมนสงใดในโลก ๓. ในแงปญญาเมออยในกระบวนการทางานของจตเชนนปญญายอมทาหนาทไดผลดทสดเพราะจะไมถกเคลอบหรอหนเหไปดวยความรสกความเอนเอยงและอคตตางๆทาใหรเหนตามทมนเปนคอรตามความจรง ๔. ในแงความพนทกข เมอจตอยในภาวะตนตว เขาใจสงตางๆ ตามทมนเปน และคอยรกษาทาทของจตอยไดเชนน ความรสกเอนเอยงในทางบวกหรอลบตอสงนนๆ ทมใชเปนไปโดยเหตผลบรสทธ ยอมเกดขนไมได จงไมมความรสกทงในดานตดใครอยากได (อภชฌา) และดานขนหมองขดของใจ (โทมนส) ปราศจากอาการกระวนกระวาย (anxiety) ตางๆ เปนภาวะจตทเรยกวาพนทกข มความปลอดโปรง โลงเบา ผองใส ผอนคลาย ผลทกลาวมาทงหมดน ความจรงกสมพนธเปนอนเดยวกน เปนแตแยกกลาวในแงตางๆ เมอสรปตามแนวปฏจจสมปบาทและไตรลกษณ กไดความวา เดมมนษยไมรวาตวตนทยดถอไว ไมมจรง เปนเพยงกระแสของรปธรรมนามธรรมสวนยอยจานวนมากมายทสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอ กน กาลงเกดขนและเสอมสลายเปลยนแปลงไปอยตลอดเวลา เมอไมรเชนน จงยดถอเอาความรสกนกคด ความปรารถนา ความเคยชน ทศนคต ความเชอ ความเหน การรบร เปนตน ในขณะนนๆ วาเปนตวตนของตน แลวตวตนนนกเปลยนแปลงเรอยไป รสกวาฉนเปนนน ฉน เปนน ฉนรสกอยางนน ฉนรสกอยางน ฯลฯ การรสกวาตวฉนเปนอยางนนอยางน กคอการถกความรสกนกคด เปนตน ทเปนนามธรรมสวนยอยในขณะนนๆ หลอกเอา หรอเอาสงเหลานนมาสรางภาพหลอกขนนนเอง เมออยในภาวะถกหลอกเชนนน กคอการตงตนความคดทผดพลาด จงถกชกจงบงคบใหคดเหนรสกและทาการตางๆ ไปตามอานาจของสงทตนยดวาเปนตวตนในขณะนนๆ ครนมาปฏบตตามหลกสตปฏฐานแลว กมองเหนรปธรรมนามธรรมแตละอยางทเปนสวนประกอบของกระแสนน กาลงเกดดบอยตามสภาวะของมน เมอวเคราะหสวนประกอบตางๆ ในกระแส แยกแยะออกมองเหน กระจายออกไปเปนสวนๆ เปนขณะๆ มองเหนอาการทดาเนนสบตอกนเปนกระแสไปเรอยๆ แลว ยอมไมถกหลอกใหยดถอเอาสงนนๆ เปนตวตนของตนและสงเหลานนกหมดอานาจบงคบใหบคคลอยใตการชกจงของมน ถาการมองเหนนเปนไปอยางลกซง สวางแจมชดเตมท กเปนภาวะทเรยกวาความหลดพน ทาใหจตตงตนดาเนนในรปใหม เปนกระแสทบรสทธโปรงเบา เปนอสระ ไมมความเอนเอยงยดตดเงอนปมตางๆ ภายใน


เกดเปนบคลกภาพใหม กลาวอกนยหนงวา เปนภาวะของจตทมสขภาพสมบรณดจรางกายทเรยกวามสขภาพสมบรณ เพราะองคอวยวะทกสวนปฏบตหนาทไดคลองเตมทตามปรกตของมน ในเมอไมมโรคเปนขอบกพรองอยเลย โดยนยน การปฏบตตามหลกสตปฏฐานจงเปนวธการชาระลางอาการเปนโรคตางๆ ทมในจต กาจดสงทเปนเงอนปมเปนอปสรรคถวงขดขวางการทางานของจตใหหมดไป ทาใหใจปลอดโปรง พรอมทจะดารงชวตอย เผชญและจดการกบสงทงหลายในโลกดวยความเขมแขงและสดชนตอไป สขภาพกาย-สขภาพใจ เรองทไดอธบายมา อาจสรปดวยพทธพจนดงตอไปน ภกษทงหลาย โรคมอย ๒ ชนดดงน คอ โรคทางกาย ๑ โรคทางใจ ๑ สตวทงหลายทยนยนไดวา ตนไมมโรคทางกายเลย ตลอดเวลาทงป กมปรากฏอย ผทยนยนไดวา ตนไมมโรคทางกายเลย ตลอดเวลา ๒ ป ... ๓ ป ... ๔ ป ... ๑๐ ป ... ๒๐ ป ... ๓๐ ป ... ๔๐ ป ... ๕๐ ป ... ๑๐๐ ป ... กมปรากฏอย แตสตวทยนยนไดวา ตนไมเปนโรคทางใจเลย แมชวเวลาเพยงครหนงนน หาไดยากในโลก ยกเวนแตพระขณาสพ (ผสนอาสวะแลว) ทงหลาย พระสารบตร: แนะทานคฤหบด อนทรยของทานผองใสนก สหนา ของทานกสดใสเปลงปลง วนน ทานไดฟงธรรมกถาในทเฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจาแลวหรอ? คฤหบดนกลบดา: พระคณเจาผเจรญ ไฉนจะไมเปนเชนนเลา วนนพระผมพระภาคเจาทรงหลงนาอมฤตรดขาพเจาแลว ดวยธรรมกถา พระสารบตร: พระผมพระภาคเจาทรงหลงอมฤตรดทาน ดวยธรรมกถาอยางไร? คฤหบด: พระคณเจาผเจรญ ขาพเจาเขาไปเฝาพระผมพระภาค ถวายอภวาท นง ณ ทควรสวนหนงแลว ไดกราบทลวา :- พระพทธเจาขา ขาพระองคชราแลว เปนคนแกเฒา ลวงกาลผานวยมานาน รางกายกมโรคเรารม เจบปวยอยเนองๆ อนงเลา ขาพระองคมได(มโอกาส)เหนพระผมพระภาค และพระภกษทงหลาย ผชวยใหเจรญใจ อยเปนนตย ขอพระผมพระภาค ไดโปรดประทานโอวาทสงสอนขาพระองค ในขอธรรมทจะเปนไปเพอประโยชน เพอความสข แกขาพระองค ตลอดกาลนาน พระคณเจาผเจรญ พระผมพระภาคไดตรสกะขาพเจาวา: ถกแลว ทานคฤหบด เปนเชนนน อนรางกายน ยอมมโรครมเรา ดจดงวาฟองไข ซงผวเปลอกหอหมไว กผใดทบรหารรางกายนอย จะยนยนวาตนไมมโรคเลย แมชวครหนง จะมอะไรเลานอกจากความเขลา เพราะเหตฉะนนแล ทานคฤหบด ทานพงฝกใจวา “ถงกายของเราจะปวยออดแอดไปแตใจของเราจะไมปวยดวยเลย” พระคณเจาผเจรญ พระผมพระภาคทรงหลงอมฤตรดขาพเจา ดวยธรรมกถา ดงนแล


๘. สมมาสมาธ สมมาสมาธ เปนองคมรรคขอสดทาย และเปนขอทมเนอหาสาหรบศกษามาก เพราะเปนเรองของการฝกอบรมจตในขนลกซง เปนเรองละเอยดประณต ทงในแงทเปนเรองของจตอนเปนของละเอยด และในแงการปฏบต ทมรายละเอยดกวางขวางซบซอน เปนจดบรรจบ หรอเปนสนามรวมของการปฏบต ในการบรรยายเรองน เหนวา ถาจะแสดงเนอหาไปตามลาดบอยางในองคมรรคขอกอนๆ จะทาใหเขาใจยาก จงเปลยนมาใชวธสรปขอควรทราบ ใหเหนใจความไวกอน แลวจงแสดงเนอหาตอภายหลง ความหมาย และระดบของสมาธ “สมาธ” แปลกนวา ความตงมนของจต หรอ ภาวะทจตแนวแนตอสงทกาหนด คาจากดความของสมาธทพบเสมอ คอ “จตตสเสกคคตา” หรอเรยกสนๆ วา “เอกคคตา” ซงแปลวา ภาวะทจตมอารมณเปนหนง คอ การทจตกาหนดแนวแนอยกบสงใดสงหนง ไมฟงซานหรอสายไป สมาธ นน แบงไดเปน ๓ ระดบ คอ

๑. ขณกสมาธ สมาธชวขณะ (momentary concentration) ซงคนสามญทวไปสามารถนามาใชประโยชน ในการปฏบตหนาทกจการงาน ในชวตประจาวน ใหไดผลด

๒. อปจารสมาธ สมาธเฉยดๆ หรอจวนจะแนวแน (neighbourhood concentration) ๓. อปปนาสมาธ สมาธทแนวแนแนบสนท (attainment concentration) สมาธในขนฌาน เปนสมาธระดบสงสด ซงถอวาเปนความสาเรจทตองการของการเจรญสมาธ

“สมมาสมาธ” ตามคาจากดความในพระสตรตางๆ เจาะจงวาไดแก ฌาน ๔ อยางไรกด คาจากดความน ถอไดวาเปนการใหความหมายโดยยกหลกใหญเตมรปขนมาตงเปนแบบไว ใหรวาการปฏบตสมาธทถก จะตองดาเนนไปในแนวน ดงทผปฏบตธรรมสามารถเจรญวปสสนาไดโดยใชสมาธเพยงขนตนๆ ทเรยกวา วปสสนาสมาธ ซงเปนสมาธในระดบเดยวกบขณกสมาธ และอปจารสมาธ (ทานลาดบไวระหวางขณกสมาธกบอปจารสมาธ) ผลสาเรจในระดบตางๆ ของการเจรญสมาธ การเจรญสมาธนน จะประณตขนไปเปนขนๆ โดยลาดบ ภาวะจต ทมสมาธถงขนอปปนาสมาธแลว เรยกวา “ฌาน” (absorption) ฌานมหลายขน ยงเปนขนสงขนไป องคธรรมตางๆ ซงทาหนาทประกอบอยกบสมาธ กยงลดนอยลงไป ฌาน โดยทวไปแบงเปน ๒ ระดบใหญๆ และแบงยอยออกไปอกระดบละ ๔ รวมเปน ๘ อยาง เรยกวาฌาน ๘ หรอสมาบต ๘ คอ ๑. รปฌาน ๔ ไดแก


๑) ปฐมฌาน (ฌานท ๑) มองคประกอบ ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา ๒) ทตยฌาน (ฌานท ๒) มองคประกอบ ๓ คอ ปต สข เอกคคตา ๓) ตตยฌาน (ฌานท ๓) มองคประกอบ ๒ คอ สข เอกคคตา ๔) จตตถฌาน (ฌานท ๔) มองคประกอบ ๒ คอ อเบกขา เอกคคตา ๒. อรปฌาน ๔ ไดแก ๑) อากาสานญจายตนะ (ฌานทกาหนดอากาศ-space อนอนนต) ๒) วญญาณญจายตนะ (ฌานทกาหนดวญญาณอนอนนต) ๓) อากญจญญายตนะ (ฌานทกาหนดภาวะทไมมสงใดๆ) ๔) เนวสญญานาสญญายตนะ (ฌานทเขาถงภาวะมสญญากไมใชไมมสญญากไมใช) การเพยรพยายามบาเพญสมาธ โดยใชวธการใดๆ กตาม เพอใหเกดผลสาเรจเชนนทานเรยกวา “สมถะ” มนษยปถชนเพยรพยายามบาเพญสมาธเพยงใดกตาม ยอมไดผลสาเรจอยางสงสดเพยงเทาน หมายความวา สมถะลวนๆ ยอมนาไปสภาวะจตทเปนสมาธไดสงสด ถงฌาน เพยงเนวสญญานาสญญายตนะ เทานน แตทานผบรรลผลสาเรจควบทงฝายสมถะ และวปสสนา เปนพระอนาคามหรอพระอรหนต สามารถเขาถงภาวะทประณตสงสดอกขนหนงนบเปนขนท ๙ คอ สญญาเวทยตนโรธ หรอนโรธสมาบต เปนภาวะทสญญาและเวทนาดบ คอหยดปฏบตหนาท และเปนความสขขนสงสด วธเจรญสมาธ การปฏบตเพอใหเกดสมาธ จนเปนผลสาเรจตางๆ อยางทกลาวแลวนน ยอมมวธการหรออบายสาหรบเหนยวนาสมาธมากมายหลายอยาง พระอรรถกถาจารยไดรวบรวมขอปฏบตทเปนวธการตางๆ เหลานวางไว มทงหมดถง ๔๐ อยาง คอ ๑. กสณ ๑๐ เปนการใชวตถภายนอกเขาชวย โดยการเพงเพอใหจตรวมเปนหนง วตถทใชเพง ไดแก ดน นา ไฟ ลม สเขยว สเหลอง สแดง สขาว อากาศ (ชองวาง) และแสงสวาง ซงจดทาขนเพอใหเหมาะกบการใชเพงโดยเฉพาะ ๒. อสภะ ๑๐ พจารณาซากศพในระยะตางๆ รวม ๑๐ ประเภท ๓. อนสต ๑๐ ระลกถงอารมณทสมควรชนดตางๆ เชน พระพทธคณ พระธรรมคณ พระสงฆคณ ศล จาคะ เปนตน ๔. อปปมญญา ๔ เจรญธรรมทเรยกวาพรหมวหาร ๔ คอ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา โดยใชวธแผไปอยางกวางขวางไมมขอบเขต ๕. อาหาเรปฏกลสญญา ๑ กาหนดความเปนปฏกลในอาหาร


๖. ธาตววฏฐาน ๑ กาหนดพจารณาธาต ๔ ๗. อรป ๔ กาหนดอารมณของอรปฌาน ๔ วธปฏบต ๔๐ อยางน เรยกวา กรรมฐาน ๔๐ การปฏบตกรรมฐานเหลานตางกนโดยผลสาเรจ ทวธนนๆ สามารถใหเกดขน สงตา มากนอยกวากน และตางโดยความเหมาะสมแกผปฏบต ซงจะตองพจารณาเลอกใชใหเหมาะกบลกษณะนสยความโนมเอยงทแตกตางกนระหวางบคคล ทเรยกวา “จรยา” ตางๆ เชน อสภะเหมาะสาหรบคนหนกทางราคะ เมตตาเหมาะสาหรบคนหนกในโทสะ เปนตน จรยา ม ๖ คอ ๑. ราคจรยา ลกษณะนสยทหนกไปทางราคะ รกสวยรกงาม ๒. โทสจรยา ลกษณะนสยทหนกไปทางโทสะ ใจรอนหนหน ๓. โมหจรยา ลกษณะนสยทหนกไปทางโมหะ มกหลงลม ซมงง ๔. สทธาจรยา ลกษณะนสยทมากดวยศรทธา ซาบซง เชองาย ๕. พทธจรยา ลกษณะนสยทหนกในปญญา คลองแคลว ชอบคดพจารณาเหตผล ๖. วตกกจรยา ลกษณะนสยทมากดวยวตก ชอบครนคดกงวล บคคลใดหนกในจรยาใด กเรยกวาเปน “จรต” นนๆ เชน ราคจรต โทสจรต เปนตน รายละเอยดเกยวกบวธปฏบตตางๆ และลกษณะนสยเหลาน เปนเรองทจะตองอธบายไวตางหาก ขอบเขตความสาคญของสมาธ ก) ประโยชนทแท และผลจากดของสมาธ สมาธเปนองคธรรมทสาคญยงขอหนงกจรง แตกมขอบเขตความสาคญทพงตระหนกวา สมาธมความจาเปนแคไหนเพยงใด ในกระบวนการปฏบต เพอเขาถงวมตต อนเปนจดหมายของพทธธรรม ขอบเขตความ สาคญน อาจสรปดงน ๑. ประโยชนแทของสมาธ ในการปฏบตเพอเขาถงจดหมายของพทธธรรมนน อยททาใหจตเหมาะแกงาน ซงจะนามาใชเปนททาการสาหรบใหปญญาปฏบตการอยางไดผลดทสด และสมาธทใชเพอการนกไมจาเปนตองถงขนสงสด ในทางตรงขาม ลาพงสมาธอยางเดยว แมจะเจรญถงขนฌานสงสด หากไมกาวไปสขนการใชปญญาแลว ยอมไมสามารถทาใหถงจดหมายของพทธธรรมไดเปนอนขาด ๒. ฌานตางๆ ทง ๘ ขน แมจะเปนภาวะจตทลกซง แตในเมอเปนผลของกระบวนการปฏบตทเรยกวาสมถะอยางเดยว กยงเปนเพยงโลกยเทานน จะนาไปปะปนกบจดหมายของพทธธรรมหาไดไม ๓. หลดพนไดชวคราว กลาวคอ ในภาวะแหงฌานทเปนผลสาเรจของสมาธนน กเลสตางๆ สงบระงบไป จงเรยกวาเปนความหลดพนเหมอนกน แตความหลดพนนมชวคราวเฉพาะเมออยในภาวะนนเทานน และถอยกลบสสภาพเดมได ไมยงยนแนนอน ทานจงเรยกความหลดพนชนดนวาเปนโลกยวโมกข (ความหลด


พนขนโลกย) และกปปวโมกข (ความหลดพนทกาเรบ คอเปลยนแปลงกลบกลายหายสญได) และเปนวกขมภนวมตต (ความหลดพนดวยขมไว คอ กเลสระงบไปเพราะกาลงสมาธขมไว เหมอนเอาแผนหนทบหญา ยกแผนหนออกเมอใด หญายอมกลบงอกงามขนไดใหม) จากขอพจารณาทกลาวมาน จะเหนวา - ในการปฏบตเพอเขาถงจดหมายของพทธธรรมนน องคธรรมหรอตวการสาคญทสดทเปนตวตดสนขนสดทาย จะตองเปน ปญญา และ - ปญญาทใชปฏบตการในขนน เรยกชอเฉพาะไดวา “วปสสนา” ดงนน การปฏบตจงตองกาวมาถงขนวปสสนาดวยเสมอ สวนสมาธ แมจะจาเปน แตอาจยดหยนเลอกใชขนใดขนหนงกไดเรมแตขนตนๆ เรยกวา วปสสนาสมาธ (ทานแสดงไวในระดบเดยวกบขณกสมาธ และอปจารสมาธ ด หนา ๓๓๑) ข) สมถะ-วปสสนา โดยนยน วถแหงการเขาถงจดหมายแหงพทธธรรมนน แมจะมสาระสาคญวา ตองประกอบพรอมดวยองคมรรคทง ๘ ขอเหมอนกน แตกอาจแยกไดโดยวธปฏบตทเกยวของกบการใชสมาธ เหมอนเปน ๒ วถ หรอวธ คอ ๑. วธการทมงเฉพาะดานปญญา คอการปฏบตอยางทกลาวไวบางแลวในเรองสมมาสต เปนวธปฏบตทสตมบทบาทสาคญ คอ ใชสมาธแตเพยงขนตนๆ เทาทจาเปนสาหรบการปฏบต หรอใชสมาธเปนเพยงตวชวย แตใชสตเปนหลกสาคญ สาหรบยดจบหรอมดสงทตองการกาหนดไว ใหปญญาตรวจพจารณา นคอวธปฏบตทเรยกวา วปสสนา แทจรงนน ในการปฏบตวธท ๑ น สมถะกมอย คอการใชสมาธขนตนๆ เทาทจาเปนแกการทางานของปญญาทเปนวปสสนา แตเพราะการฝกตามวธของสมถะไมปรากฏเดนออกมา เมอพดอยางเทยบกนกบวธท ๒ จงเรยกการปฏบตในวธท ๑ นวาเปนแบบ วปสสนาลวน ๒. วธการทเนนการใชสมาธ เปนวธปฏบตทสมาธมบทบาทสาคญ คอบาเพญสมาธใหจตสงบแนวแน จนเขาถงภาวะทเรยกวา ฌาน หรอสมาบต ขนตางๆ เสยกอน ทาใหจตดมดาแนนแฟนอยกบสงทกาหนดนนๆ จนมความพรอมอยโดยตวของมนเอง ทจะใชปฏบตการตางๆ อยางทเรยกวาจตนมนวล ควรแกการงาน โนมไปใชในกจทประสงคอยางไดผลดทสด ในสภาพจตเชนน กเลสอาสวะตางๆ ซงตามปรกตฟงขนรบกวนและบบคนบงคบจตใจพลานอย กถกควบคมใหสงบนงอยในเขตจากด เหมอนผงธลทตกตะกอนในเวลานานง และมองเหนไดชดเพราะนาใส เหมาะสมอยางยงแกการทจะกาวตอไป สขนใชปญญาจดการกาจดตะกอนเหลานนใหหมดไปโดยสนเชง การปฏบตในชนนทงหมดเรยกวาเปน สมถะ ถาไมหยดเพยงน กจะกาวตอไปสขนใชปญญากาจดกเลสอาสวะใหหมดสนเชง คอ ขนวปสสนา คลายกบในวธท ๑ แตกลาวตามหลกการวา ทาไดงายขนเพราะจตพรอมอยแลว


การปฏบตอยางน คอ วธทเรยกวาใชทงสมถะ และวปสสนา ค) เจโตวมตต-ปญญาวมตต; ปญญาวมต-อภโตภาควมต ผลสาเรจของการปฏบตตามวถท ๑ เรยกวา ปญญาวมตต คอความหลดพน (เปนอสระสนอาสวะ) ดวยปญญา เมอปญญาวมตตเกดขน สมาธขนเบองตนทใชเปนฐานของการปฏบตมาแตเรมแรก กจะมนคงและบรสทธสมบรณเขาควบคกบปญญา กลายเปน เจโตวมตต แตเจโตวมตตในกรณนไมโดดเดน เพราะเปนเพยงสมาธขนตนเทาทจาเปนซงพวงมาดวยแตตนแลวพลอยถงจดสนสดบรบรณไปดวยเพราะปญญาวมตตนน ผลสาเรจของการปฏบตตามวถท ๒ แบงไดเปน ๒ ตอน ตอนแรก ทเปนผลสาเรจของสมถะ เรยกวา เจโตวมตต คอ ความหลดพน (เปนอสระพนอานาจกเลส-ชวคราว-เพราะคมไวไดดวยกาลงสมาธ) ของจต และ ตอนท ๒ ซงเปนขนสดทาย เรยกวา ปญญาวมตต เหมอนอยางวถแรก เมอถงปญญาวมตตแลว เจโตวมตตทไดมากอนซงเสอมถอยได กจะพลอยมนคงสมบรณกลายเปนเจโตวมตตทไมกลบกลายอกตอไป เมอแยกโดยบคคลผประสบผลสาเรจในการปฏบตตามวถทงสองน ๑. ผไดรบผลสาเรจตามวถแรก ซงมปญญาวมตตเดนชดออกหนาอยอยางเดยว เรยกวา “ปญญาวมต” คอผหลดพนดวยปญญา ๒. สวนผไดรบผลสาเรจตามวถท ๒ เรยกวา “อภโตภาควมต” คอผหลดพนทงสองสวน (ทงดวยสมาบตและอรยมรรค) ขอทควรทราบเพมเตมและเนนไวเกยวกบวถทสอง คอ วถทใชทงสมถะ และวปสสนา ซงผปฏบตไดผลสาเรจเปนอภโตภาควมตนน มวา ๑. ผปฏบตตามวถน อาจประสบผลไดพเศษในระหวาง คอความสามารถตางๆ ทเกดจากฌานสมาบตดวย โดยเฉพาะทเรยกวา อภญญา ซงม ๖ อยาง คอ ๑) อทธวธ (แสดงฤทธตางๆ ได- magical powers) ๒) ทพพโสต (หทพย- clairaudience หรอ divine ear) ๓) เจโตปรยญาณ (กาหนดใจหรอความคดผอนได- telepathy หรอ mind-reading) ๔) ทพพจกข หรอ จตปปาตญาณ (ตาทพย หรอ รการจตและอบตของสตวทงหลายตามกรรมของตน- divine eye หรอ clairvoyance หรอ knowledge of the decease and rebirth of beings) ๕) ปพเพนวาสานสสตญาณ (การระลกชาตได- reminiscence of previous lives) ๖) อาสวกขยญาณ (ญาณหยงรความสนอาสวะ- knowledge of the extinction of all cankers) จะตองทราบวา ความรความสามารถพเศษ ทเปนผลไดในระหวาง ซงทานผเปนอภโตภาควมต(อาจจะ)สาเรจนน หมายถงอภญญา ๕ ขอแรก อนเปนอภญญาขนโลกย (โลกยอภญญา)


สวนอภญญา ขอท ๖ คอ อาสวกขยญาณ ขอเดยว ซงเปนโลกตตรอภญญา เปนผลสาเรจสดทายทเปนจดหมาย ทงของพระปญญาวมต และพระอภโตภาควมต อนใหสาเรจความเปนพทธะ และเปนพระอรหนต ฉะนน ผปฏบตไมวาวถแรก หรอวถท ๒ คอ ไมวาจะเปนปญญาวมต หรออภโตภาควมต กตองไดบรรลอภญญา ขอท ๖ ทเปนโลกตตระ คอ อาสวกขยญาณ แตทานผอภโตภาควมต อาจจะไดอภญญาขนโลกย ๕ ขอแรกดวย สวนทานผปญญาวมต (วถแรก) จะไดเพยงอภญญา ขอท ๖ คอความสนอาสวะอยางเดยว ไมไดโลกยอภญญา ๕ ทเปนผลสาเรจพเศษอนเกดจากฌาน โลกยอภญญา ๕ นน ฤาษโยคกอนพทธกาลไดกนมาแลวมากมาย ความเปนพทธะ ความเปนพระอรหนต ความเปนผประเสรฐ อยทความสนอาสวกเลสดวยอาสวกขยญาณ ซงทงพระปญญาวมต และพระอภโตภาควมต มเสมอเทากน ๒. ผปฏบตตามวถท ๒ จะตองปฏบตใหครบทง ๒ ขนของกระบวนการปฏบต การปฏบตตามวถของสมถะอยางเดยว แมจะไดฌาน ไดสมาบตขนใดกตาม ตลอดจนสาเรจอภญญาขนโลกยทง ๕ ตาทพย หทพย อานใจผอนได มฤทธตางๆ กเปนไดแคฤาษโยคกอนพทธกาล ทพระโพธสตวเหนวามใชทางแลว จงเสดจปลกออกมาถาไมกาวหนาตอไปถงขนวปสสนา หรอควบคไปกบวปสสนาดวยแลว จะไมสามารถเขาถงจดหมายของพทธธรรมเปนอนขาด การใชสมาธเพอประโยชนตางๆ การฝกอบรมเจรญสมาธนน ยอมมความมงหมายเพอประโยชนตางๆ กน ขอใหพจารณาตวอยางการใชประโยชน ดงน “ภกษทงหลาย สมาธภาวนา (การเจรญสมาธ) ม ๔ อยาง ดงน คอ ๑. สมาธภาวนาทเจรญแลว ทาใหมากแลว เปนไปเพอทฏฐธรรมสขวหาร (การอยเปนสขในปจจบน) ๒. สมาธภาวนาทเจรญแลว ทาใหมากแลว เปนไปเพอการไดญาณทสสนะ ๓. สมาธภาวนาทเจรญแลว ทาใหมากแลว เปนไปเพอสตและสมปชญญะ ๔. สมาธภาวนาทเจรญแลว ทาใหมากแลว เปนไปเพอความสนไปแหงอาสวะทงหลาย” นเปนตวอยางการใชประโยชนตางๆ จากการฝกอบรมสมาธ แบบท ๑ ไดแกการเจรญรปฌาณ ๔ ซงเปนวธเสวยความสขแบบหนง ตามหลกทแบงความสขเปน ๑๐ ขน ประณตขนไปตามลาดบ คอ กามสข สขในรปฌาน ๔ ขน สขในอรปฌาน ๔ ขน และสขในนโรธสมาบต พระ พทธเจาและพระอรหนตสวนมากนยมเจรญฌาน ๔ น ในโอกาสวาง เพอพกผอนอยางสขสบาย เรยกวา ทฏฐธรรมสขวหาร


แบบท ๒ อรรถกถาอธบายวา หมายถงการไดทพยจกษ จงเปนตวอยางการนาสมาธไปใช เพอผลทางความสามารถพเศษประเภทปาฏหารยตางๆ แบบท ๓ มความหมายชดอยแลว แบบท ๔ คอการใชสมาธเพอประโยชนทางปญญา หรอเปนบาทฐานของวปสสนาโดยตรง เพอบรรลจดหมายสงสด คอ ความหลดพนสนอาสวะ ความเขาใจในเรองประโยชนหรอความมงหมายในการเจรญสมาธน จะชวยปองกนและกาจดความเขาใจผดพลาด เกยวกบเรองสมาธ และชวตของพระสงฆในพระพทธศาสนาไดเปนอนมาก เชน ความเขาใจผดวาการบาเพญสมาธเปนเรองของการถอนตวไมเอาใจใสในกจการของสงคม หรอวาชวตพระสงฆเปนชวตทปลกตวโดยสนเชง ไมรบผดชอบตอสงคม เปนตน ขอพจารณาตอไปน อาจเปนประโยชนในการปองกนและกาจดความเขาใจผดทกลาวแลวนน - สมาธ เปนวธการเพอเขาถงจดหมาย ไมใชตวจดหมาย ผเรมปฏบตอาจตองปลกตวออกไป มความเกยวของกบสงคมนอยเปนพเศษเพอการปฏบตฝกอบรมชวงพเศษระยะเวลาหนง แลวจงออกมามบทบาททางสงคมตามความเหมาะสมของตนตอไป อกประการหนง การเจรญสมาธโดยทวไป กมใชจะตองมานงเจรญอยทงวนทงคน และวธปฏบตกมมากมาย เลอกใชไดตามความเหมาะสมกบจรยา เปนตน - การดาเนนปฏปทาของพระสงฆ ขนตอความถนด ความเหมาะสมของลกษณะนสย และความพอใจสวนตนดวย บางรปอาจพอใจและเหมาะสมทจะอยปา บางรปถงอยากไปอยปา กหาสมควรไม มตวอยางทพระพทธจาไมทรงอนญาตใหภกษบางรปไปปฏบตธรรมในปาและแมภกษทอยปา ในทางพระวนยของสงฆกหาไดอนญาตใหตดขาดจากความรบผดชอบทางสงคมโดยสนเชงอยางฤาษชไพรไม - ประโยชนของสมาธและฌานทตองการในพทธธรรม กคอภาวะจตทเรยกวา “นมนวล ควรแกงาน” ซงจะนามาใชเปนทปฏบตการของปญญาตอไปดงกลาวแลว สวนการใชสมาธและฌานเพอประโยชนอนจากน ถอเปนผลไดพเศษ และบางกรณกลายเปนเรองไมพงประสงค ซงพระพทธเจาไมทรงสนบสนน ตวอยางเชน ผใดบาเพญสมาธเพอตองการอทธปาฏหารย ผนนชอวาตงความดารผด อทธปาฏหารยนนอาจกอใหเกดผลรายไดมากมายเสอมได และไมทาใหบรรลจดหมายของพทธธรรมไดเลย สวนผใดปฏบตเพอจดหมายทางปญญา ผานทางวธสมาธ และไดอทธปาฏหารยดวย กถอเปนความสามารถพเศษทพลอยไดไป - อยางไรกด แมในกรณปฏบตดวยความมงหมายทถกตองแตตราบใดยงไมบรรลจดหมายการไดอทธปาฏหารยยอมเปนอนตรายไดเสมอเพราะเปนเหตใหเกดความหลงเพลน และความตดหมกมน ทงแกตน และคนอน เปนปลโพธอยางหนง และอาจเปนเหตพอกพนกเลสจนถวงใหดาเนนตอไปไมได หรอถงกบไถลออกจากทางพระพทธเจา แมจะทรงมอทธปาฏหารยมากมาย แตไมทรงสนบสนน


การใชอทธปาฏหารย เพราะไมใชวถแหงปญญาและความหลดพนเปนอสระ ตามพทธประวตจะเหนวา พระพทธเจาทรงใชอทธปาฏหารยในกรณทตองการาบผลาพองในฤทธ ใหหมดพยศ แลวสงบลง และพรอมทจะรบฟงธรรม - สาหรบทานผฝกอบรมกาวหนาไปในมรรคแลว หรอสาเรจบรรลจดหมายแลว มกนยมใชการเจรญสมาธขนฌาน เปนเครองพกผอนอยางเปนสขในโอกาสวาง เชน พระพทธองคเอง แมจะเสดจจารกสงสอนประชาชนเปนอนมาก เกยวของกบคนทกชนวรรณะ และทรงปกครองคณะสงฆหมใหญ แตกทรงมพระคณสมบตอยางหนง คอ ฌานสลหมายความวา ทรงนยมฌาน ทรงพอพระทยเจรญฌานเปนทพกผอนในโอกาสวาง เชนเดยวกบพระสาวกเปนอนมาก อยางทเรยกวา ทฏฐธรรมสขวหาร คอเพอการอยเปนสขในปจจบน ทปรากฏวาทรงปลกพระองคไปอยในทสงดเปนเวลานานๆ ถง ๓ เดอน เพอเจรญสมาธ กเคยม - การนยมหาความสขจากฌาน หรอเสวยสขในสมาธ บคคลใดจะทาแคไหนเพยงใด ยอมเปนเสรภาพสวนบคคล แตสาหรบผยงปฏบต ยงไมบรรลจดหมาย หากตดชอบเพลนมากไป อาจกลายเปนความประมาท ทกดกนหรอทาลายความกาวหนาในการปฏบต และอาจเปนเหตละเลยความรบผดชอบตอสวนรวม ซงถกถอเปนเหตตาหนได ถงแมจะเปนความตดหมกมนในขนประณตกตาม อกทงระบบชวตของภกษสงฆในพระพทธศาสนา วาตามหลกบทบญญตในทางวนย ยอมถอเอาความรบผดชอบตอสงฆคอสวนรวมเปนหลกสาคญ ความเจรญรงเรองกด ความเสอมโทรมกด ความตงอยไดและไมไดกด ของสงฆะ ยอมขนอยกบความเอาใจใสรบผดชอบตอสวนรวมนน เปนขอสาคญประการหนง ดงจะเหนไดในภาควาดวยมชฌมาปฏปทาในแงประยกตตอไป บทเพมเตม ชวตทเปนอยด ดวยมการศกษาทง ๓ ททาใหพฒนาครบ ๔ (มรรคมองค ๘ - สกขา ๓ - ภาวนา ๔) มนษยเปนสตวทประเสรฐดวยการศกษา ธรรมชาตพเศษทเปนสวนเฉพาะของมนษย คอ เปน สตวทฝกได จะพดวา เปนสตวทพฒนาได เปนสตวทศกษาได หรอ เปนสตวทเรยนรได กมความหมายอยางเดยวกน จะเรยกวาเปนสตวพเศษกได คอแปลกจากสตวอน ในแงทวาสตวอนฝกไมได หรอฝกแทบไมได แตมนษยนฝกได และพรอมกนนนกเปน สตวทตองฝกดวยพดสนๆ วา มนษยเปนสตวทตองฝก และฝกไดสตวอนแทบไมตองฝก เพราะมนอยไดดวยสญชาตญาณ เกดมาแลว เรยนรจากพอแมนดหนอย ไมนานเลย มนกอยรอดได อยางลกววคลอดออกมาสกครหนง กลกขนเดนได ไปกบแมแลว ลกหานออกจากไขเชาวนนน พอสายหนอยกวงตามแมลงไปในสระนา วงได วายนาได หากนตามพอแมของมนได แตมนเรยนรไดนดเดยว แคพอกนอาหารเปนตน แลวกอยดวยสญชาตญาณไปจน


ตลอดชวต เกดมาอยางไรกตายไปอยางนน หมนเวยนกนตอไป ไมสามารถสรางโลกของมนตางหากจากโลกของธรรมชาต แตมนษยนตองฝก ตองเรยนร ถาไมฝก ไมเรยนร กอยไมได ไมตองพดถงจะอยด แมแตรอดกอยไมได มนษยจงตองอยกบพอแมหรอผเลยง เปนเวลานบสบป ระหวางนกตองฝกตองหดตองเรยนรไป แมแตกน นง นอน ขบถาย เดน พด ทกอยางตองฝกทงนน มองในแงนเหมอนเปนสตวทดอย แตเมอมองในแงบวก วา ฝกได เรยนรได กกลายเปนแงเดน คอ พอฝก เรมเรยนรแลว คราวนมนษยกเดนหนา มปญญาเพมพนขน พดได สอสารได มความคดสรางสรรค ประดษฐอะไรๆ ได มความเจรญทงในทางนามธรรม และทางวตถธรรม สามารถพฒนาโลกของวตถ เกดเทคโนโลยตางๆ มศลปวทยาการ เกดเปนวฒนธรรม อารยธรรม จนกระทงเกดเปนโลกของมนษยซอนขนมา ทามกลางโลกของธรรมชาต สตวอนอยางด ทฝกพเศษไดบาง เชน ชาง มา ลง เปนตน ก ๑. ฝกตวเองไมได ตองใหมนษยฝกให ๒. แมมนษยจะฝกให กฝกไดในขอบเขตจากด แตมนษยฝกตวเองได และฝกไดแทบไมมทสนสดการฝกศกษาพฒนาตน จงทาใหมนษยกลายเปนสตวทประเสรฐเลศสงสด ซงเปนความเลศประเสรฐทสตวทงหลายอนไมม หลกความจรงนสอนวา มนษยมใชจะประเสรฐขนมาเองลอยๆ แตประเสรฐไดดวยการฝก ถาไมฝกแลวจะดอยกวาสตวดรจฉาน จะตาทราม ยงกวา หรอไมกทาอะไรไมเปนเลย แมจะอยรอดกไมได ความดเลศประเสรฐของมนษยนน จงอยทการเรยนรฝกศกษาพฒนาตนขนไป มนษยจะเอาดไมได ถาไมมการเรยนรฝกฝนพฒนาตน เพราะฉะนน จงตองพดใหเตมวา “มนษยเปนสตวประเสรฐดวยการฝก” ไมควรพดแควา มนษยเปนสตวประเสรฐ ซงเปนการพดทตกหลนบกพรอง เพราะวามนษยน ตองฝกจงจะประเสรฐ ถาไมฝก กไมประเสรฐ คาวา “ฝก” น พดตามคาหลกแทๆ คอ สกขา หรอศกษา ถาพดอยางสมยใหม กไดแกคาวา เรยนรและพฒนา พดรวมๆ กนไปวา เรยนรฝกหดพฒนา หรอเรยนรฝกศกษาพฒนาศกยภาพของมนษย คอจดเรมของพระพทธศาสนา ความจรงแหงธรรมชาตของมนษยในขอทวา มนษยเปนสตวทฝกไดน พระพทธศาสนาถอเปนหลกสาคญ ซงสมพนธกบความเปนพระศาสดาและการทรงทาหนาทของพระพทธเจา ดงทไดเนนไวในพทธคณบททวา อนตตโร ปรสทมมสารถ สตถา เทวมนสสาน “เปนสารถฝกคนทควรฝก ผยอดเยยม เปนศาสดาของเทวะและมนษยทงหลาย” [ม.ม. ๑๒/๙๕/๖๗] มพทธพจนมากมาย ทเนนยาหลกการฝกฝนพฒนาตนของมนษยและเราเตอน พรอมทงสงเสรมกาลงใจ ใหทกคนมงมนในการฝกศกษาพฒนาตนจนถงทสด เชน วรมสสตรา ทนตา อาชานยา จ สนธวา กชรา จ มหานาคา อตตทนโต ตโต วร


“อสดร สนธพ อาชาไนย กญชร และชางหลวง ฝกแลวลวนดเลศ แตคนทฝกตนแลวประเสรฐกวา(ทงหมด)นน” [ข.ธ. ๒๕/๓๓/๕๗] ทนโต เสฏโ มนสเสส. “ในหมมนษย ผประเสรฐสด คอคนทฝกแลว” [ข.ธ. ๒๕/๓๓/๕๗] วชชาจรณสมปนโน โส เสฏโ เทวมานเส. “ผถงพรอมดวยวชชาและจรยะ เปนผประเสรฐสด ทงในหมมนษยและมวลเทวา” [ส.น. ๑๖/๗๒๔/๓๓๑] อตตา ห อตตโน นาโถ โก ห นาโถ ปโร สยา อตตนา ห สทนเตน นาถ ลภต ทลลภ “ตนแลเปนทพงของตน แทจรงนน คนอนใครเลาจะเปนทพงได มตนทฝกดแลวนนแหละ คอไดทพงซงหาไดยาก” [ข.ธ. ๒๕/๒๒/๓๖] มนสสภต สมพทธ อตตทนต สมาหต . . .เทวาป ต นมสสนต . . . . . . . . . “พระสมพทธเจา ทงทเปนมนษยนแหละ แตทรงฝกพระองคแลว มพระ หฤทยซงอบรมถงทแลว แมเทพทงหลายกนอมนมสการ” [อง.ปจก. ๒๒/๓๑๔/๓๘๖] คาถานเปนการใหกาลงใจแกมนษยวา มนษยทฝกแลวนน เลศประเสรฐ จนกระทงแมแตเทวดาและพรหมกนอมนมสการ ความหมายทตองการในทน กคอ การมองมนษยวาเปนสตวทฝกได และมความสามารถในการฝกตวเองไดจนถงทสด แตตองฝกจงจะเปนอยางนนได และกระตนเตอนใหเกดจตสานกตระหนกในการทจะตองปฏบตตามหลกแหงการศกษาฝกฝนพฒนาตนนน ถาใชคาศพทสมยปจจบน กพดวา มนษยมศกยภาพสง มความสามารถทจะศกษาฝกตนไดจนถงขนเปนพทธะ ศกยภาพนเรยกวา โพธ ซงแสดงวาจดเนนอยทปญญา เพราะโพธนน แปลวา ปญญาตรสร คอปญญาททาใหมนษยกลายเปนพทธะ ในการศกษาตามหลกพทธศาสนาหรอการปฏบตธรรมนน สงสาคญทจะตองมเปนจดเรมตน คอ ความเชอในโพธน ทเรยกวา โพธศรทธา ซงถอวาเปนศรทธาพนฐาน เมอมนษยเชอในปญญาททาใหมนษยเปนพทธะไดแลว เขากพรอมทจะศกษาฝกฝนพฒนาตนตอไป ตามทกลาวมานจะเหนวา คาวา โพธ นน ใหจดเนนทงในดานของศกย-ภาพทมนษยฝกไดจนถงทสด และในดานของปญญา ใหเหนวาแกนนาของการฝกศกษาพฒนานนอยทปญญา และศกยภาพสงสดกแสดงออกทปญญาเพราะตวแทนหรอจดศนยรวมของการพฒนาอยทปญญา เพอจะใหโพธนปรากฏขนมา ทาบคคลใหกลายเปนพทธะ เราจงตองมกระบวนการฝกหรอพฒนาคน ทเรยกวาสกขา ซงกคอ การศกษา สกขา คอกระบวนการการศกษา ทฝกหรอพฒนามนษย ใหโพธปรากฏขน จนในทสดทาใหมนษยนนกลายเปนพทธะ ชวตทด คอชวตทศกษา เมอพฒนาคนดวยไตรสกขา ชวตกกาวไปในอรยมรรคา


ชวตนนเปนอนเดยวกนกบการศกษา เพราะชวตคอการเปนอย และการทชวตเปนอยดาเนนไป กคอการทตองเคลอนไหว พบประสบการณใหมๆ และเจอสถานการณใหมๆ ซงจะตองรจก ตองเขาใจ ตองคด ตองปฏบตหรอจดการอยางใดอยางหนง หรอหาทางแกไขปญหาใหผานรอดหรอลลวงไป ทาใหตองมการเรยนร มการพจารณาแกปญหาตลอดเวลา ทงหมดนพดสนๆ กคอสกขา หรอการศกษา ดงนน เมอยงมชวตอย ถาจะเปนอยไดหรอจะเปนอยใหด กตองสกขาหรอศกษาตลอดเวลา พดไดวา ชวตคอการศกษา หรอ ชวตทดคอชวตทมการศกษา มการเรยนร หรอมการฝกฝนพฒนาไปดวย การศกษาตลอดชวตในความหมายทแท คออยางน ถาจะพดใหหนกแนน กตองวา “ชวต คอการศกษา” พดอกอยางหนงวา การดาเนนชวตทด จะเปนชวตแหงสกขาไปในตว ชวตขาดการศกษาไมได ถาขาดการศกษากไมเปนชวตทด ทจะอยไดอยางด หรอแมแตจะอยใหรอดไปได ตรงนเปนการประสานเปนอนเดยวกน ระหวาง การศกษาพฒนามนษยหรอการเรยนรฝกฝนพฒนาคน ทเรยกวาสกขา กบ การดาเนนชวตทดของมนษย ทเรยกวามรรค คอการดาเนนชวตชนดทมการศกษาพฒนา ชวตไปดวยในตว จงจะเปนชวตทด สกขา กคอการพฒนาตวเองของมนษย ใหดาเนนชวตไดดงามถกตอง ทาใหมวถชวตทเปนมรรค สวน มรรค กคอทางดาเนนชวต หรอวถชวตทถกตองดงามของมนษย ซงเปนวถชวตแหงการเรยนรฝกฝนพฒนาตนคอสกขา มรรค กบ สกขา จงประสานเปนอนเดยวกน จงใหความหมายไดวา สกขา/การศกษา คอการเรยนรทจะใหสามารถเปนอยไดอยางด หรอฝกใหสามารถมชวตทด เปนอนวา ชวตคอการศกษาน เปนของแนนอน แตปญหาอยทวาเราจะศกษาเปนหรอไม ถาคนไมรจกศกษา กมชวตเปลาๆ หมายความวา พบประสบการณใหมๆ กไมไดอะไร เจอสถานการณใหมๆ กไมรจะปฏบตอยางไรใหถกตอง ไมมการเรยนร ไมมการพฒนา ไมมการแกปญหา เปนชวตทเลอนลอย เปนชวตทไมด ไมมการศกษา ทางธรรมเรยกวา “พาล” แปลวา มชวตอยเพยงแคดวยลมหายใจเขาออก เพราะมองความจรงอยางน ทางธรรมจงจดไวใหการศกษา กบชวตทด เปนเรองเดยวกน หรอตองไปดวยกน ทานถอวา ชวตนเหมอนกบการเดนทางกาวไปๆ และในการเดนทางนนกพบอะไรใหมๆ อยเรอย จงเรยกวา “มรรค” หรอ “ปฏปทา” แปลวา ทางดาเนนชวต หรอเรยกวา “จรย/จรยะ” แปลวา การดาเนนชวต มรรค หรอ ปฏปทา จะเปนทางดาเนนชวต หรอวถชวตทด จรยะ จะเปนการดาเนนชวตทด กตองมสกขา คอการศกษา เรยนร และพฒนาตนเองตลอดเวลา ดงกลาวแลว มรรคทถกตอง เรยกวา “อรยมรรค” (มรรคาอนประเสรฐ หรอทางดาเนนชวตทประเสรฐ) กเปนจรยะทด เรยกวา “พรหมจรยะ” (จรยะอยางประเสรฐ หรอการดาเนนชวตทประเสรฐ) ซงกคอมรรค และจรยะ ทเกด จากสกขา หรอประกอบดวยสกขา


สกขา ทจะใหเกดมรรค หรอจรยะอนประเสรฐ คอสกขาทเปนการฝกฝนพฒนาคนครบทง ๓ ดานของชวต ซงเรยกวา ไตรสกขา แปลวา การศกษาทง ๓ ทจะกลาวตอไป ชวตม ๓ ดาน การฝกศกษากตองประสานกน ๓ สวน พฒนาคนแบบองครวม จงเปนเรองธรรมดาของการศกษา ชวต และการดาเนนชวตของมนษยนน แยกไดเปน ๓ ดาน คอ ๑. ดานสมพนธกบสงแวดลอม การดาเนนชวตตองตดตอสอสารสมพนธกบโลก หรอสงแวดลอมนอกตว โดยใช ก) ทวาร/ชองทางรบรและเสพความรสก ทเรยกวาอนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย (รวม ใจ ดวยเปน ๖) ข) ทวาร/ชองทางทากรรม คอ กาย วาจา โดย ทา และพด (รวม ใจ-คด ดวยเปน ๓) สงแวดลอมทมนษยตดตอสอสารสมพนธนน แยกไดเปน ๒ ประเภท คอ ๑) สงแวดลอมทางสงคม คอเพอนมนษย ตลอดจนสรรพสตว ๒) สงแวดลอมทางวตถ หรอทางกายภาพ มนษยควรจะอยรวมกบเพอนมนษยและเพอนรวมโลกดวยด อยางเกอกลกน เปนสวนรวมทสรางสรรคของสงคม และปฏบตตอสงแวดลอมทางวตถ ตงตนแตการใชตา ห ด ฟง ทงดานการเรยนร และการเสพอารมณ ใหไดผลด รจกกนอย แสวงหา เสพบรโภคปจจย ๔ เปนตน อยางฉลาด ใหเปนคณแกตน แกสงคม และแกโลก อยางนอยไมใหเปนการเบยดเบยน ๒. ดานจตใจ ในการสมพนธกบสงแวดลอมหรอแสดงออกทกครง จะมการทางานของจตใจ และมองคประกอบดานจตเกยวของ เรมแตตองมเจตนา ความจงใจ ตงใจ หรอเจตจานง และมแรงจงใจอยางใดอยางหนง พรอมทงมความรสกสข หรอทกข สบาย หรอไมสบาย และปฏกรยาตอจากสข-ทกขนน เชน ชอบใจ หรอไมชอบใจ อยากจะได อยากจะเอา หรออยากจะหน หรออยากจะทาลาย ซงจะมผลชกนาพฤตกรรมทงหลาย ตงแตจะใหดอะไร หรอไมดอะไร จะพดอะไร จะพดกบใครวาอยางไร ฯลฯ ๓. ดานปญญา ในการสมพนธกบสงแวดลอมหรอแสดงออกทกครง กตาม เมอมภาวะอาการทางจตใจอยางหนงอยางใด กตาม องคประกอบอกดานหนงของชวต คอ ความรความเขาใจ ความคด ความเชอถอ เปนตน ทเรยกรวมๆ วาดานปญญา กเขามาเกยวของ หรอมบทบาทดวย เรมตงแตวา ถามปญญา กแสดงออกและมภาวะอาการทางจตอยางหนง ถาขาดปญญา กแสดงออกและมภาวะอาการทางจตอกอยางหนง เรามความรความเขาใจเรองนนแคไหน มความเชอ มทศนคต มความยดถออยางไร เรากแสดงออกหรอมองสงนน ไปตามแนวคด ความเขาใจ หรอแมกระทงคานยมอยางนน ทาใหชอบใจ ไมชอบใจ มสขมทกขไปตามนน และเมอเรามองเหน เราร เขาใจอยางไร แคไหน เรากแสดงออกหรอมพฤตกรรมของเราไปตามความรความเขาใจ และภายในขอบเขตของความรของเรานน


ถาปญญา ความร ความเขาใจเกดมากขน หรอเราคดเปน กทาใหเราปรบแกพฤตกรรมและจตใจของเราใหม เชน เจอประสบการณทไมด เรารสกไมชอบใจ พอไมชอบใจ กทกข แตถาเกดปญญาคดไดขนมาวา สงทไมดหรอไมชอบนน ถาเราเรยนร เรากไดความร พอมองในแงเรยนร กกลายเปนไดความไมชอบใจหายไป กลายเปนชอบสงทเคยไมชอบ พอไดความรกเกดความสขจากทกขกเปลยนเปนสข ปฏกรยาทแสดงออกมาทางพฤตกรรมกเปลยนไป ในชวตประจาวน หรอในการประกอบอาชพการงาน เมอเจอคนหนาบง พดไมด ถาเรามองตามความชอบใจ-ไมชอบใจ ไมใชปญญา เรากโกรธ แตพอใชโยนโสมนสการ มองตามเหตปจจย คดถงความเปนไปไดแงตางๆ เชนวาเขาอาจจะมเรองทกข ไมสบายใจอย เพยงคดแคน ภาวะจตกอาจจะพลกเปลยนไปเลย จากโกรธกกลายเปนสงสาร อยากจะชวยเขาแกปญหา ปญญาเปนตวชนา บอกทาง ใหแสงสวาง ขยายขอบเขต ปรบแกจตใจและพฤตกรรม และปลดปลอยใหหลดพน หนาทสาคญของปญญา คอ ปลดปลอย ทาใหเปนอสระ ตวอยางงายๆ เพยงแคไปทไหน เจออะไร ถาไมรวาคออะไร ไมรจะปฏบตตอมนอยางไร หรอพบปญหา ไมรวธแกไข จตใจกเกดความอดอด รสกบบคน ไมสบายใจ นคอทกข แตพอปญญามา รวาอะไรเปนอะไร จะทาอยางไร กโลงทนท พฤตกรรมตดตนอย พอปญญามา กไปได จตใจอดอนอย พอปญญามา กโลงไป องคประกอบของชวต ๓ ดานน ทางานไปดวยกน ประสานกนไป และเปนเหตปจจยแกกน ไมแยกตางหากจากกน การสมพนธกบโลกดวยอนทรยและพฤตกรรมทางกายวาจา (ดานท ๑) จะเปนไปอยางไร กขนตอเจตนา ภาวะและคณสมบตของจตใจ (ดานท ๒) และทาไดภายในขอบเขตของปญญา (ดานท ๓) ความตงใจและความตองการเปนตน ของจตใจ (ดานท ๒) ตองอาศยการสอทางอนทรยและพฤตกรรมกายวาจาเปนเครองสนอง (ดานท ๑) ตองถกกาหนดและจากดขอบเขตตลอดจนปรบเปลยนโดยความเชอถอ ความคดเหน และความรความเขาใจทมอยและทเพมหรอเปลยนไป (ดานท ๓) ปญญาจะทางานและจะพฒนาไดดหรอไม (ดานท ๓) ตองอาศยอนทรย เชน ด ฟง อาศยกายเคลอนไหว เชน เดนไป จบ จด คน ฯลฯ ใชวาจาสอสารไถถาม ไดดโดยมทกษะแคไหน (ดานท ๑) ตองอาศยภาวะและคณสมบตของจตใจ เชน ความสนใจ ใฝใจ ความมใจเขมแขงสปญหา ความขยนอดทน ความรอบคอบ มสต ความมใจสงบแนวแน มสมาธ หรอไมเพยงใด เปนตน (ดานท ๒) นคอการดาเนนไปของชวต ทองคประกอบ ๓ ดานทางานไปดวยกน อาศยกน ประสานกน เปนปจจยแกกน ซงเปนความจรงของชวตนนตามธรรมดาของมน เปนเรองของธรรมชาต และจงเปนเหตผลทบอกอยในตววาทาไมจะตองแยกชวตหรอการดาเนนชวตเปน ๓ ดาน จะแบงมากหรอนอยกวานไมได


เมอชวตทดาเนนไปม ๓ ดานอยางน การศกษาทฝกคนใหดาเนนชวตไดดกตองฝกฝนพฒนาท ๓ ดานของชวตนน ดงนน การฝกหรอศกษา คอ สกขา จงแยกเปน ๓ สวน ดงทเรยกวาไตรสกขา เพอฝกฝนพฒนา ๓ ดานของชวตนน ใหตรงกน แตเปนการพฒนาพรอมไปดวยกนอยางประสานเปนระบบสมพนธอนหนงอนเดยว ไตรสกขา: ระบบการศกษา ซงพฒนาชวตทดาเนนไปทงระบบ ในระบบการดาเนนชวต ๓ ดาน ทกลาวแลวนน เมอศกษาฝกชวต ๓ ดานนนไปแคไหน กเปนอยดาเนนชวตทดไดเทานน ฝกอยางไร กไดอยางนนหรอสกขาอยางไร กไดมรรคอยางนน สกขา คอการศกษา ทฝกอบรมพฒนาชวต ๓ ดานนน มดงน ๑. สกขา/การฝกศกษา ดานสมพนธกบสงแวดลอม จะเปนสงแวดลอมทางสงคม คอเพอนมนษย ตลอดจนสรรพสตว หรอสงแวดลอมทางวตถกตาม ดวยอนทรย (เชน ตา ห) หรอดวยกาย วาจา กตาม เรยกวา ศล (เรยกเตมวา อธสลสกขา) ๒. สกขา/การฝกศกษา ดานจตใจ เรยกวา สมาธ (เรยกเตมวา อธจตตสกขา) ๓. สกขา/การฝกศกษา ดานปญญา เรยกวา ปญญา (เรยกเตมวา อธปญญาสกขา) รวมความวา การฝกศกษานน ม ๓ อยาง เรยกวา สกขา ๓ หรอ ไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา ซงพดดวยถอยคาของคนยคปจจบนวา เปนระบบการศกษาททาใหบคคลพฒนาอยางมบรณาการ และใหมนษยเปนองครวมทพฒนาอยางมดลยภาพ เมอมองจากแงของสกขา ๓ จะเหนความหมายของสกขาแตละอยาง ดงน ๑. ศล คอ สกขาหรอการศกษาทฝกในดานการสมพนธตดตอปฏบตจดการกบสงแวดลอม ทงทางวตถและทางสงคม ทงดวยอนทรยตางๆ และดวยพฤตกรรมทางกาย-วาจา พดอกอยางหนงวา การมวถชวตทปลอดเวรภยไรการเบยดเบยน หรอการดาเนนชวตทเกอกลแกสงคม และแกโลก ๒. สมาธ คอ สกขาหรอการศกษาทฝกในดานจต หรอระดบจตใจ ไดแกการพฒนาคณสมบตตางๆ ของจต ทง…ในดานคณธรรม เชน เมตตา กรณา ความมไมตร ความเหนอกเหนใจ ความเออเฟ อเผอแผ ความสภาพออนโยน ความเคารพ ความซอสตย ความกตญ ในดานความสามารถของจต เชน ความเขมแขงมนคง ความเพยรพยายาม ความกลาหาญ ความขยน ความอดทน ความรบผดชอบ ความมงมนแนวแน ความมสต สมาธ และในดานความสข เชน ความมปตอมใจ ความมปราโมทยราเรงเบกบานใจ ความสดชนผองใส ความรสกพอใจ พดสนๆ วา พฒนาคณภาพ สมรรถภาพ และสขภาพของจต ๓. ปญญา คอ สกขาหรอการศกษาทฝกหรอพฒนาในดานการรความจรง เรมตงแตความเชอทมเหตผล ความเหนทเขาสแนวทางของความเปนจรง การรจกหาความร การรจกคดพจารณา การรจกวนจฉย ไตรตรอง ทดลอง ตรวจสอบ ความรเขาใจ ความหยงรเหตผล การเขาถงความจรง การนาความรมาใชแกไขปญหา และคดการตางๆ ในทางเกอกลสรางสรรค เฉพาะอยางยง เนนการรตรงตามความเปนจรง หรอรเหน


ตามทมนเปน ตลอดจนรแจงความจรงทเปนสากลของสงทงปวง จนถงขนรเทาทนธรรมดาของโลกและชวต ททาใหมจตใจเปนอสระ ปลอดปญหา ไรทกข เขาถงอสรภาพโดยสมบรณ หลกทง ๓ ประการแหงไตรสกขา ทกลาวมาน เปนการศกษาทฝกคนใหเจรญพฒนาขนไปในองคประกอบทง ๓ ดานของชวตทดงาม ทไดกลาวแลวขางตน ยาอกครงหนงวา การฝกศกษาทจะใหมชวตทดงาม เปนสกขา ชวตดงามทเกดจากการฝกศกษานน เปนมรรค ระบบแหงสกขา เรมดวยจดปรบพนทใหพรอมทจะทางานฝกศกษาไตรสกขา เปนการศกษา ๓ ดาน ทพฒนาชวตไปพรอมกนทงระบบ แตถามองหยาบๆ เปนภาพใหญ กมองเหนเปนการฝกศกษาทดาเนนไปใน ๓ ดาน/ขนตอน ตามลาดบ (มองไดทงในแงประสานกนและเปนปจจยตอกน) ศล เปนเหมอนการจดปรบพนทและบรเวณแวดลอม ใหสะอาดหมดจดเรยบรอยราบรนแนนหนามนคง มสภาพทพรอมจะทางานไดคลองสะดวก สมาธ เปนเหมอนการเตรยมตวของผทางานใหมเรยวแรงกาลงความถนดจดเจนทพรอมจะลงมอทางาน ปญญา เปนเหมอนอปกรณทจะใชทางานนนๆ ใหสาเรจ เชน จะตดตนไม: ไดพนเหยยบยนทแนนหนามนคง (ศล) + มกาลงแขนแขงแรงจบมดหรอขวานไดถนดมน (สมาธ) + อปกรณคอมดหรอขวานทใชตดนนไดขนาดมคณภาพดและลบไวคมกรบ (ปญญา)-ไดผลคอตดไมสาเรจโดยไมยาก อกอปมาหนงทอาจจะชวยเสรมความชดเจน บานเรอนทอยททางาน ฝาผพนขรขระหลงคารว รอบอาคารถนนหนทางรกรงรง ทงเปนถนไมปลอดภย (ขาดศล) -การจดแตงตงวางสงของเครองใช จะเตรยมตวอยหรอทางาน อดอดขดของ ไมพรอมไมสบายไมมนใจไปหมด (ขาดสมาธ) -การเปนอยและทางานคดการทงหลาย ไมอาจดาเนนไปไดดวยด (ขาดปญญา) -ชวตและงานไมสมฤทธลจดหมาย เนองจากไตรสกขา เปนหลกใหญทครอบคลมธรรมภาคปฏบตทงหมด ในทนจงมใชโอกาสทจะอธบายหลกธรรมหมวดนไดมาก โดยเฉพาะขนสมาธและปญญาทเปนธรรมละเอยดลกซง จะยงไมพดเพมเตมจากทไดอธบายไปแลว แตในขนศลจะพดเพมอกบาง เพราะเกยวของกบคนทวไปมาก และจะไดเปนตวอยางแสดงใหเหนความสมพนธระหวางสกขาทง ๓ ดานนนดวย การฝกศกษาในขนศล มหลกปฏบตทสาคญ ๔ หมวด คอ ๑. วนย เปนเครองมอสาคญขนแรกทใชในการฝกขนศล มตงแตวนยแมบท ของชมชนใหญนอย ไปจนถงวนยสวนตวในชวตประจาวน วนย คอการจดตงวางระบบระเบยบแบบแผนเกยวกบการดาเนนชวต และการอยรวมกนของหมมนษย เพอจดปรบเตรยมสภาพชวตสงคมและสงแวดลอม รวมทงลกษณะแหงความสมพนธตางๆ ใหอยในภาวะทเหมาะและพรอมทจะเปนอยปฏบตกจและดาเนนการตางๆ เพอกาวหนาไปอยาง


ไดผลดทสด สจดหมายของชวต ของบคคล ขององคกร ของชมชน ตลอดจนของสงคมทงหมดไมวาในระดบใดๆ โดยเฉพาะสาคญทสด เพอเออโอกาสใหแตละบคคลฝกศกษาพฒนาชวตของเขาใหประณตประเสรฐ ทจะไดประโยชนสงสดทจะพงไดจากการทไดมชวตเปนอย วนยพนฐานหรอขนตนสดของสงคมมนษย ไดแก ขอปฏบตทจะไมใหมการเบยดเบยนกน ๕ ประการ คอ ๑. เวนการทารายรางกายทาลายชวต ๒. เวนการละเมดกรรมสทธในทรพยสน ๓. เวนการประพฤตผดทางเพศและละเมดตอคครองของผอน ๔. เวนการพดเทจใหรายหลอกลวง และ ๕. เวนการเสพสรายาเมาสงเสพตด ททาลายสตสมปชญญะ แลวนา ไปสการกอกรรมชวอยางอน เรมตงแตคกคามตอความรสกมนคงปลอดภยของผรวมสงคม ขอปฏบตพนฐานชดน ซงเรยกงายๆ วา ศล ๕ เปนหลกประกนทรกษาสงคมใหมนคงปลอดภย เพยงพอทมนษยจะอยรวมกนเปนปกตสข และดาเนนชวตทากจการตางๆ ใหเปนไปไดดวยดพอสมควร นบวาเปนวนยแมบทของคฤหสถ หรอของชาวโลกทงหมด ไมควรมองวนยวาเปนการบบบงคบจากด แตพงเขาใจวาวนยเปนการจดสรรโอกาส หรอจดสรรสงแวดลอมหรอสภาวะทางกายภาพใหเออโอกาส แกการทจะดาเนนชวตและกจการตางๆ ใหไดผลดทสด ตงแตเรอง งายๆ เชน การจดสงของเครองใชเตยงตงโตะเกาอในบานใหเปนทเปนทางทาใหหยบงายใชคลองนงเดนยนนอนสะดวกสบาย การจดเตรยมวางสงเครองมอผาตดของศลยแพทย การจดระเบยบจราจรบนทองถนน วนยของ ทหาร วนยของขาราชการ ตลอดจนจรรยาบรรณของวชาชพตางๆ ในวงกวาง ระบบเศรษฐกจ ระบบสงคม ระบบการเมองการปกครองตลอดจนแบบแผนทกอยางทอยตวกลายเปนวฒนธรรม รวมอยในความหมายของคาวา “วนย” ทงสน สาระของวนย คอ การอาศย(ความรใน)ธรรมคอความจรงของสงทงหลายตามทมนเปนอย มาจดสรรตงวางระเบยบระบบตางๆ ขน เพอใหมนษยไดประโยชนสงสดจากธรรมคอความจรงนน เพอใหบคคลจานวนมาก ไดประโยชนจากธรรมทพระองคไดตรสร พระพทธเจาจงทรงตงสงฆะขน โดยจดวางระเบยบระบบตางๆ ภายในสงฆะนน ใหผทสมครเขามา ไดมความเปนอย มวถชวต มกจหนาท มระบบการอยรวมกน การดาเนนกจการงาน การสมพนธกนเองและสมพนธกบบคคลภายนอก มวธแสวงหาจดสรรแบงปนและบรโภคปจจย ๔ และการจดสรรสภาพแวดลอมทกอยางทเออเกอกลเหมาะกน พรอมทงปดกนชองโหวโอกาสทจะกอเกอแกการทเสอมเสยหาย ทาทกอยางใหอานวยโอกาสมากทสด แกการทแตละบคคลจะฝกศกษาพฒนาตน ใหเจรญในไตรสกขากาวหนาไปในมรรค และบรรลผลทพงไดจากชวตทดงามประเสรฐ เขาถง


ธรรมสงสด ทงวชชา วมตต วสทธ สนต นพพาน กบทงใหชมชนแหงสงฆะนนเปนแหลงแผขยายธรรมและประโยชนสขกวางขวางออกไปโดยรอบและทวไปในโลก นคอวนยของสงฆะ โดยนยน วนย จงเปนจดเรมตนในกระบวนการฝกศกษาพฒนามนษยเปนกระบวนการพนฐานในการฝกพฤตกรรมทด และจดสรรสภาพแวดลอม ทจะปองกนไมใหมพฤตกรรมทไมด แตใหเออตอการมพฤตกรรมทดทพงประสงค พรอมทงฝกคนใหคนกบพฤตกรรมทดจนพฤตกรรมเคยชนทดนน กลายเปนพฤตกรรมเคยชนและเปนวถชวตของเขา ตลอดจนการจดระเบยบระบบทงหลายทงปวงในสงคมมนษยเพอใหเกดผลเชนนน เมอใดการฝกศกษาไดผล จนพฤตกรรมทดตามวนย กลายเปนพฤตกรรมเคยชน อยตว หรอเปนวถชวตของบคคล กเกดเปนศล ชวตทง ๓ ดาน การศกษาทง ๓ ขน ประสานพรอมไปดวยกน ๒. อนทรยสงวร แปลตามแบบวา การสารวมอนทรย หมายถงการใชอนทรย เชน ตาด หฟง อยางมสต มใหถกความโลภ ความโกรธ ความแคนเคอง ความหลง ความรษยา เปนตน เขามาครอบงา แตใชใหเปน ใหไดประโยชน โดยเฉพาะใหเกดปญญา รความจรง และไดขอมลขาวสาร ทจะนาไปใชในการแกปญหาและทาการสรางสรรคตางๆ ตอไป ควรทราบวา โดยสรป อนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ทาหนาท ๒ อยาง คอ ๑) หนาทร คอรบรขอมลขาวสาร เชน ตาด รวาเปนอะไร วาเปนนาฬกา เปนกลองถายรป เปนดอกไม ใบไมสเขยว สแดง สเหลอง รปรางยาวสนใหญเลก หไดยนเสยงวา ดง เบา เปนถอยคาสอสารวาอยางไรเปนตน ๒) หนาทรสก หรอรบความรสก พรอมกบรบรขอมลเรากมความรสกดวย บางทตวเดนกลบเปนความรสก เชน เหนแลวรสกสบายหรอไมสบาย ถกตาไมถกตา สวยหรอนาเกลยด ถกหไมถกห เสยงนมนวลไพเราะหรอดงแสบแกวหราคาญ เปนตน - หนาทดานร เรยกงายๆ วา ดานเรยนร หรอศกษา - หนาทดานรสก เรยกงายๆ วา ดานเสพ พดสนๆ วา อนทรยทาหนาท ๒ อยาง คอ ศกษา กบ เสพ ถาจะใหชวตของเราพฒนา จะตองใชอนทรยเพอรหรอศกษาใหมาก มนษยทไมพฒนา จะใชอนทรยเพอเสพความรสกเปนสวนใหญ บางทแทบไมใชเพอการศกษาเลย เมอมงแตจะหาเสพความรสกทถกห ถกตา สวยงาม สนนสนานบนเทง เปนตน ชวตกวนวายอยกบการวงไลหาสงท ชอบใจ และดนรนหลกหนสงทไมชอบใจ วนเวยนอยแคความชอบใจ-ไมชอบใจ รก-ชง ตดใจ-เกลยดกลว หลงไหล-เบอหนาย แลวกฝากความสขความทกขของตนไวใหขนกบสงเสพบรโภค ซงเมอเวลาผานไป ชวตทไมไดฝกฝนพฒนา กตกตาดอยคา และไมมอะไรทจะใหแกโลกน หรอแกสงคม ถาไมมวหลงตดอยกบการหาเสพความรสก ทเปนไดแคนกบรโภค แตรจกใชอนทรยเพอศกษา สนองความตองการรหรอความใฝร กจะใชตา ห เปนตน ไปในทางการเรยนร และจะพฒนาไปเรอยๆ ปญญาจะเจรญงอกงาม ความใฝรใฝสรางสรรคจะเกดขน กลายเปนนกผลตนกสรางสรรค และจะไดพบกบความสขอยางใหมๆ


ทพฒนาขยายขอบเขตและประณตยงขน พรอมกบความใฝรใฝสรางสรรคทกาวหนาไป เปนผมชวตทดงาม และมคณคาแกสงคม ๓. ปจจยปฏเสวนา คอการเสพบรโภคปจจย ๔ รวมทงสงของเครองใชทงหลาย ตลอดจนเทคโนโลย ศลในเรองน คอการฝกศกษาใหรจกใชสอยเสพบรโภคสงตางๆ ดวยปญญาทรเขาใจคณคาหรอประโยชนทแทจรงของสงนนๆ เรมตงแตอาหาร กพจารณารเขาใจความจรงวา รบประทานเพอเปนเครองหลอเลยงชวต ใหรางกายมสขภาพแขงแรง ชวยใหสามารถดาเนนชวตทดงาม อยางทตรสไววา ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน พจารณาโดยแยบคายแลว จงเสพ(นงหม)จวร เทาทวา เพอปองกนความหนาว รอน สมผสแหงเหลอบ ยง ลม แดด และสตวเลอยคลาน เทาทวา เพอปกปดอวยวะทควรละอาย พจารณาโดยแยบคายแลว จงเสพ(ฉน)อาหารบณฑบาต มใชเพอสนก มใชเพอมวเมา มใชเพอสวยงาม มใชเพอเดนโก แตเสพ(ฉน) เทาทวา เพอใหรางกายนดารงอยได เพอยงชวตใหเปนไป เพอระงบความหวเพอเกอหนนชวตทประเสรฐ ดวยการปฏบตดงน เราจะกาจดเวทนาเกา (ความไมสบายเพราะความหว) เสยดวย จะไมใหเวทนาใหม (เชนความอดอด แนน จกเสยด) เกดขนดวย เรากจะมชวตดาเนนไป พรอมทงความไมมโทษ และความอยผาสก การบรโภคดวยปญญาอยางน ทานเรยกวาเปนการรจกประมาณในการบรโภค หรอการบรโภคพอดหรอกนพอด เปนการบรโภคทคมคา ไดประโยชนอยางแทจรง ไมสนเปลอง ไมสญเปลา และไมเกดโทษ อยางท บางคนกนมาก จายแพง แตกลบเปนโทษแกรางกาย เมอจะซอหาหรอเสพบรโภคอะไรกตาม ควรฝกถามตวเองวา เราจะใชมนเพออะไร ประโยชนทแทจรงของสงนคออะไร แลวซอหามาใชใหไดประโยชนทแทจรงนน ไมบรโภคเพยงดวยตณหาและโมหะ เพยงแคตนเตนเหนแกความโกเก เหมเหอไปตามกระแสคานยมเปนตน โดยไมไดใชปญญาเลย พงระลกไววา การเสพบรโภค และเรองเศรษฐกจทงหมด เปนปจจยคอเปนเครองเกอหนนการพฒนาชวตทดงาม ไมใชเปนจดหมายของชวต ชวตมใชจบทน ชวตไมใชอยแคน เมอปฏบตถกตองตามหลกน กจะเปนคนทกนอยเปน เปนผมศลอกขอหนง ๔. สมมาอาชวะ คอการหาเลยงชพโดยทางชอบธรรม ซงเปนศลขอสาคญอยางหนง เมอนามาจดเขาชดศล ๔ ขอน และเนนสาหรบพระภกษ ทานเรยกวา “อาชวปารสทธ” (ความบรสทธแหงอาชวะ) เปนเรองของความสจรตเกยวกบ ปจจยปรเยสนา คอการแสวงหาปจจย (ตอเนองกบขอ ๓ ปจจยปฏเสวนา คอการใชสอยเสพบรโภคปจจย) ศลขอนในขนพนฐาน หมายถงการเวนจากมจฉาชพ ไมประกอบอาชพทผดกฎหมาย ผดศลธรรม แตหาเลยงชพโดยทางสจรต วาโดยสาระ คอ ไมประกอบอาชพทเปนการเบยดเบยน กอความเดอดรอนเสยหายแกชวตอน และแกสงคม หรอทจะทาชวต จตใจ และสงคมใหเสอมโทรมตกตา ดงนนสาหรบคฤหสถ จงมพทธพจนแสดงอกรณยวณชชา คอการคาขายทอบาสกไมพงประกอบ ๕ อยาง ไดแก การคาอาวธ การคามนษย การคาสตวขายเพอฆาเอาเนอ การคาของเมา (รวมทงสงเสพตดทงหลาย) และการคายาพษ


เมอเวนมจฉาชพ กประกอบสมมาชพ ซงเปนการงานทเปนไปเพอแกปญหาและชวยสรางสรรคเกอกลแกชวตและสงคมอยางใดอยางหนง อนจะทาใหเกดปตและความสขไดทกเวลา ไมวาระลกนกขนมาคราวใด กอมใจภมใจวาเราไดทาชวตใหมคณคาไมวางเปลา ซงจะเปนปจจยหนนใหเจรญกาวหนายงขนไปในมรรค โดยเฉพาะระดบจตใจหรอสมาธ สมมาชพ นอกจากเปนอาชพการงานทเปนประโยชนแกชวตและสงคมแลว ยงเปนประโยชนในดานการศกษาพฒนาชวตของตนเองดวย ซงผทางานควรตงใจใชเปนโอกาสในการพฒนาตน เชน เปนแดนฝกฝนพฒนาทกษะตางๆ ฝกกายวาจากรยามารยาท พฒนาความสามารถในการสอสารสมพนธกบเพอนมนษย ฝกความเขมแขงขยนอดทน ความมวนย ความรบผดชอบ ความมฉนทะ มสต และสมาธ พฒนาความสขในการทางาน และพฒนาดานปญญา เรยนรจากทกสงทกเรองทเกยวของเขามา คดคนแกไขปรบปรงการงาน และการแกปญหาตางๆ ทงน ในความหมายทลกลงไป การเลยงชวตดวยสมมาชพ ทานรวมถงความขยนหมนเพยร และการปฏบตใหไดผลดในการประกอบอาชพทสจรต เชน ทางานไมใหคงคางอากล เปนตน ดวย อาชพการงานนน เปนกจกรรมทครองเวลาสวนใหญแหงชวตของเรา ถาผใดมโยนโสมนสการ คดถก ปฏบตถก ตออาชพการงานของตน นอกจากไดบาเพญประโยชนเปนอนมากแลว กจะไดประโยชนจากการงานนนๆ มากมาย ทาใหงานนนเปนสวนแหงสกขา เปนเครองฝกฝนพฒนาชวตของตนใหกาวไปในมรรคไดดวยด การฝกศกษาในดานและในขนศล ๔ ประเภท ทกลาวมาน จะตองเอาใจใสใหความสาคญกนใหมาก เพราะเปนททรงตวปรากฏตวของวถชวตดงามทเรยกวามรรค และเปนพนฐานของการกาวไปสสกขาคอการศกษาทสงขนไป ถาขาดพนฐานนแลว การศกษาขนตอไปกจะงอนแงนรวนเร เอาดไดยาก สวนสกขาดานจตหรอสมาธ และดานปญญา ทเปนเรองลกละเอยดกวางขวางมาก จะยงไมกลาวเพมจากทพดไปแลว กอนจะผานไป มขอควรทาความเขาใจทสาคญในตอนน ๒ ประการ คอ ๑. ในแงไตรสกขา หรอในแงความประสานกนของสกขาทง ๓ ไดกลาวแลววา ชวตคนทง ๓ ดาน คอ การสมพนธกบโลก จตใจ และความรความคด ทางานประสานเปนปจจยแกกน ดงนน การฝกศกษาทง ๓ ดาน คอ ศล สมาธ และปญญา กจงดาเนนไปดวยกน ทพดวา สกขา/ฝกศกษาขนศลน มใชหมายความวาเปนเรองของศลอยางเดยว แตหมายความวา ศลเปนแดนหรอดานทเรากาลงเขามาปฏบตจดการหรอทาการฝกอยในตอนนขณะน แตตวทางานหรอองคธรรมท ทางานในการฝก กมครบทงศล สมาธ และปญญา ถามองดใหด จะเหนชดวา ตวทางานสาคญๆ ในการฝกศลน กคอองคธรรมฝายจตหรอสมาธ และองคธรรมฝายปญญา ดงายๆ กทศลขออนทรยสงวรนน ตวทางานหลกกคอสต ซงเปนองคธรรมฝายจตหรอหมวดสมาธ และถาการฝกศกษาตรงนถกตอง กปญญานน แหละททางานมาก มาใชประโยชนและเดนหนา


พดดวยภาษางายๆ วา ในขนศลน ธรรมฝายจต/สมาธ และปญญา มาทางานกบเรองรปธรรม ในแดนของศล เพอชวยกนฝกฝนพฒนาศล และในการทางานน ทงสมาธและปญญากฝกศกษาพฒนาตวมนเองไปดวยในขนหรอดานอนๆ กเชนเดยวกน ทงศล สมาธ และปญญา ตางกชวยกนรวมกนทางานประสานกนตามบทบาทของตนๆ ๒. ในแงมรรค หรอในแงคณสมบตภายในของชวต ขณะทมการฝกศกษาดวยไตรสกขานน ถามองเขาไปในชวตทดาเนนอยคอมรรคทรบผลจากการฝกศกษาของสกขา กจะเหนวา กระบวนธรรมของการดาเนนชวตกกาวไปตามปกตของมน โดยมปญญาในชอวาสมมาทฏฐเปนผนากระบวนของชวตนนทง ๓ ดาน สมมาทฏฐนมองเหนรเขาใจอยางไรเทาไร กคดพดทาดาเนนชวตไปในแนวทางนนอยางนนและไดแคนน แตเมอการฝกศกษาของไตรสกขาดาเนนไป ปญญาชอสมมาทฏฐนนกพฒนาตวมนเองดวยประสบการณทงหลายจากการฝกศกษานน เฉพาะอยางยงดวยการทางานคดวจยสบคนไตรตรองของสมมาสงกปปะ ทาใหมองเหนรเขาใจกวางลกชดเจนทวตลอดถงความจรงยงขนๆ แลวกจดปรบนากระบวนธรรมกาวหนาเปนมรรคทสมบรณใกลจดหมายยงขนๆ ไปการศกษาจะดาเนนไป มปจจยชวยเกอหนน ขอยอนยาวา มรรค คอการดาเนนชวตหรอวถชวตทด แตจะดาเนนชวตดไดกตองมการฝกฝนพฒนา ดงนนจงตองมการฝกศกษาทเรยกวา สกขา มรรค เปนจดหมายของ สกขา การทใหมไตรสกขา กเพอใหคนมชวตทเปนมรรค และกาวไปในมรรคนน ดวยการฝกตามระบบแหงไตรสกขา องค ๘ ของมรรคจะเกดขนเปนคณสมบตของคน และเจรญพฒนา ทาใหมชวตด ทเปนมรรค และกาวไปในมรรคนน อยางไรกด กระบวนการแหงสกขา มใชวาจะเรมขนมาและคบหนาไปเองลอยๆ แตตองอาศยปจจยเกอหนนหรอชวยกระตน เนองจากปจจยทวานเปนตวนาเขาสสกขา จงจดวาอยในขนกอนมรรค และการนาเขาสสกขานเปนเรองสาคญมาก ดวยเหตนจงทาใหแบงกระบวนการแหงการศกษาออกเปน ๒ ขนตอนใหญ คอ ขนนาเขาสสกขา และ ขนไตรสกขา ๑. ขนนาสสกขา หรอการศกษาจดตง ขนกอนทจะเขาสไตรสกขา เรยกอกอยางหนงวา ขนกอนมรรค เพราะมรรค หรอเรยกใหเตมวามรรคมองค ๘ นน กคอ วถแหงการดาเนนชวต ทเกดจากการฝกศกษาตามหลกไตรสกขานนเอง เมอมองในแงของมรรค กเรมจากสมมาทฏฐ คอความเหนชอบ ซงเปนปญญาในระดบหนง ปญญาในขนน เปนความเชอและความเขาใจในหลกการทวๆ ไป โดยเฉพาะความเชอวาสงทงหลายเปนไปตามเหตปจจย หรอการถอหลกการแหงเหตปจจย ซงเปนความเชอทเปนฐานสาคญของการศกษา ทจะทาใหมการพฒนาตอไปได เพราะเมอเชอวาสงทงหลายเปนไปตามเหตปจจย พอมอะไรเกดขน กตองคดคนสบสาวหาเหตปจจย และตองปฏบตใหสอดคลองกบเหตปจจย การศกษากเดนหนา


ในทางตรงขาม ถามทฏฐความคดเหนเชอถอทผด กจะตดหนทางทจะพฒนาตอไป เชน ถาเชอวาสงทงหลายจะเปนอยางไรกเปนไปเองแลวแตโชค หรอเปนเพราะการดลบนดาล คนกไมตองศกษาพฒนาตน เพราะไมรจะพฒนาไปทาไม ดงนน ในกระบวนการฝกศกษาพฒนาคน เมอเรมตนจงตองมปญญาอยบาง นนคอปญญาในระดบของความเชอในหลกการทถกตอง ซงเมอเชอแลวกจะนาไปสการศกษาคราวน สงทตองพจารณาตอไป กคอ สมมาทฏฐ ซงเปนฐานหรอเปนจดเรมใหคนมการศกษาพฒนาตอไปไดน จะเกดขนในตวบคคลไดอยางไร หรอทาอยางไรจะใหบคคลเกดมสมมาทฏฐ ในเรองน พระพทธเจาไดตรสแสดง ปจจยแหงสมมาทฏฐ ๒ อยาง คอ ๑. ปจจยภายนอก ไดแก ปรโตโฆสะ ๒. ปจจยภายใน ไดแก โยนโสมนสการ ตามหลกการน การมสมมาทฏฐอาจเรมจากปจจยภายนอก เชน พอแม ครอาจารย ผใหญ หรอวฒนธรรม ซงทาใหบคคลไดรบอทธพลจากความเชอ แนวคด ความเขาใจ และภมธรรมภมปญญา ทถายทอดตอกนมา ถาสงทไดรบจากการแนะนาสงสอนถายทอดมานนเปนสงทดงามถกตอง อยในแนวทางของเหตผล กเปนจดเรมของสมมาทฏฐ ทจะนาเขาสกระแสการพฒนาหรอกระบวนการฝกศกษา ในกรณอยางน สมมาทฏฐเกดจากปจจยภายนอกทเรยกวา ปรโตโฆสะ ถาไมเชนนน บคคลอาจเขาสกระแสการศกษาพฒนาโดยเกดปญญาทเรยกวาสมมาทฏฐนน ดวยการใชโยนโสมนสการ คอการรจกคด รจกพจารณาดวยตนเอง แตคนสวนใหญจะเขาสกระแสการศกษาพฒนาดวยปรโตโฆสะ เพราะคนทมโยนโสมนสการแตแรกเรมนน หาไดยาก “ปรโตโฆสะ” แปลวา เสยงจากผอน คออทธพลจากภายนอก เปนคาทมความหมายกลางๆ คออาจจะดหรอชว ถกหรอผดกได ถาปรโตโฆสะ นนเปนบคคลทด เราเรยกวา กลยาณมตร ซงเปนปรโตโฆสะชนดทมคณภาพโดยเฉพาะทไดเลอกสรรกลนกรองแลว เพอใหมาทางานในดานการศกษา ถาบคคลและสถาบนทมบทบาทสาคญมากในสงคม เชน พอแม ครอาจารย สอมวลชน และองคกรทางวฒนธรรม เปนปรโตโฆสะทด คอเปนกลยาณมตร กจะนาเดกไปสสมมาทฏฐ ซงเปนฐานของการพฒนาตอไป อยางไรกตาม คนทพฒนาดแลวจะมคณสมบตทสาคญ คอ พงตนไดโดยมอสรภาพ แตคณสมบตนจะเกดขนตอเมอเขารจกใชปจจยภายใน เพราะถาเขายงตองอาศยปจจยภายนอก กคอ การทยงตองพงพา ยงไมเปนอสระ จงยงไมสามารถพงตนเองได ดงนน จดเนนจงอยทปจจยภายใน แตเราอาศยปจจยภายนอกมาเปนสอในเบองตน เพอชวยชกนาใหผเรยนสามารถใชโยนโสมนสการ ทเปนปจจยภายในของตวเขาเอง เมอรหลกนแลว เรากดาเนนการพฒนากลยาณมตรขนมาชวยชกนาคนใหรจกใชโยนโสมนสการ


นอกจากปรโตโฆสะทเปนกลยาณมตร และโยนโสมนสการ ซงเปนองคประกอบหลก ๒ อยางนแลว ยงมองคประกอบเสรมทชวยเกอหนนในขนกอนเขาสมรรคอก ๕ อยาง จงรวมทงหมดม ๗ ประการ องคธรรมเกอหนนทง ๗ ทกลาวมานน มชอเรยกวาบพนมตของมรรคเพราะเปนเครองหมายบงบอกลวงหนาถงการทมรรคจะเกดขน หรอเปนจดเรมทจะนาเขาสมรรค อาจเรยกเปนภาษางายๆ วา แสงเงนแสงทองของ(วถ)ชวตทดงาม หรอเรยกในแงสกขาวา รงอรณของการศกษา ดงน ๑. กลยาณมตตตา (มกลยาณมตร=แสวงแหลงปญญาและแบบอยางทด) ไดแก ปรโตโฆสะทด ซงเปนปจจยภายนอก ทไดกลาวแลว ๒. ศลสมปทา (ทาศลใหถงพรอม=มวนยเปนฐานของการพฒนาชวต) คอ ประพฤตด มวนย มระเบยบในการดาเนนชวต ตงอยในความสจรต และมความสมพนธทางสงคมทดทเกอกล ๓. ฉนทสมปทา (ทาฉนทะใหถงพรอม=มจตใจใฝรใฝสรางสรรค) คอ พอใจใฝรกในความร อยากรใหจรง และปรารถนาจะทาสงทงหลายใหดงาม ๔. อตตสมปทา (ทาตนใหถงพรอม=มงมนฝกตนเตมสดภาวะทความเปนคนจะใหถงได) คอการทาตนใหถงความสมบรณแหงศกยภาพของความเปนมนษย โดยมจตสานกในการทจะฝกฝนพฒนาตนอยเสมอ ๕. ทฏฐสมปทา (ทาทฏฐใหถงพรอม=ถอหลกเหตปจจยมองอะไรๆตามเหตและผล) คอ มความเชอทมเหตผล ถอหลกความเปนไปตามเหตปจจย ๖. อปปมาทสมปทา (ทาความไมประมาทใหถงพรอม=ตงตนอยในความไมประมาท) คอ มสตครองตว เปนคนกระตอรอรน ไมเฉอยชา ไมปลอยปละละเลย โดยเฉพาะมจตสานกตระหนกในความเปลยนแปลง ซงทาใหเหนคณคาของกาลเวลา และรจกใชเวลาใหเปนประโยชน ๗. โยนโสมนสการสมปทา (ทาโยนโสมนสการใหถงพรอม=ฉลาดคดแยบคายใหไดประโยชนและความจรง) รจกคด รจกพจารณา มองเปน คดเปนเหนสงทงหลายตามทมนเปนไป ในระบบความสมพนธแหงเหตปจจย รจกสอบสวนสบคนวเคราะหวจย ใหเหนความจรง หรอใหเหนแงดานทจะทาใหเปนประโยชน สามารถแกไขปญหาและจดทาดาเนนการตางๆ ใหสาเรจไดดวยวธการแหงปญญา ทจะทาใหพงตนเองและเปนทพงของคนอนไดในการศกษานน ปจจยตวแรก คอกลยาณมตร อาจชวยชกนา หรอกระตนใหเกดปจจยตวอน ตงแตตวท ๒ จนถงตวท ๗ การทจะมกลยาณมตรนน จดแยกไดเปนการพฒนา ๒ ขนตอน ขนแรก กลยาณมตรนนเกดจากผอนหรอสงคมจดให ซงจะทาใหเดก อยในภาวะทเปนผรบและยงมการพงพามาก ขนทสอง เมอเดกพฒนามากขน คอรจกใชโยนโสมนสการแลว เดกจะมองเหนคณคาของแหลงความร และนยมแบบอยางทด แลวเลอกหากลยาณมตรเอง โดยรจกปรกษาไตถาม เลอกอานหนงสอ เลอกชมรายการ โทรทศนทดมประโยชน เปนตน พฒนาการในขนทเดกเปนฝายเลอกคบหากลยาณมตรเองน เปนความหมายของความมกลยาณมตรทตองการในทน และเมอถงขนนแลว เดกจะทาหนาทเปนกลยาณมตรของผอนไดดวย อนนบเปนจดสาคญของ


การทจะเปนผมสวนรวมในการสรางสรรคและพฒนาสงคม ถาบคคลมปจจย ๗ ขอนแลว กเชอมนไดวาเขาจะมชวตทดงาม และกระบวนการศกษาจะเกดขนอยางแนนอน เพราะปจจยเหลานเปนสวนขยายของมรรค หรอของไตรสกขานนเอง ทยนออกมาเชอมตอเพอรบหรอ ดงคนเขาสกระบวนการฝกศกษาพฒนา โดยเปนทงตวชกนาเขาสไตรสกขาและเปนตวเรง และคอยเสรมใหการฝกศกษาของไตรสกขาเดนหนาไปดวยด การศกษา[ทสงคม]จดตง ตองไมบดบงการศกษาทแทของชวต การศกษาทจดทากนอยางเปนงานเปนการ เปนกจการของรฐของสงคม กคอการยอมรบความสาคญและดาเนนการในขนของ ปจจยขอท ๑ คอ ความมกลยาณมตร ทเปน ปจจยภายนอก นนเอง ปจจยขอ ๑ นเปนเรองใหญ มความสาคญมาก รฐหรอสงคมนนเองทาหนาทเปนกลยาณมตร ดวยการจดสรรและจดเตรยมบคลากรทจะดาเนนบทบาทของกลยาณมตร เชน ครอาจารย ผบรหาร พรอมทงอปกรณ และปจจยเกอหนนตางๆ ถงกบตองจดเปนองคกรใหญโต ใชจายงบประมาณมากมาย ถาไดกลยาณมตรทด มคณสมบตทเหมาะ และมความรเขาใจชดเจนในกระบวนการของการศกษา สานกตระหนกตอหนาทและบทบาทของตนในกระบวนการแหงสกขานน มเมตตา ปรารถนาดตอชวตของผเรยนดวยใจจรง และพรอมทจะทาหนาทของกลยาณมตร กจการการศกษาของสงคมกจะประสบความสาเรจดวยด ดงนน การสรางสรรจดเตรยมกลยาณมตรจงเปนงานใหญทสาคญยง ซงควรดาเนนการใหถกตอง อยางจรงจง ดวยความไมประมาท อยางไรกด จะตองระลกตระหนกไวตลอดเวลาวา การพยายามจดใหมปรโตโฆสะทด ดวยการวางระบบองคกรและบคลากรกลยาณมตรขนทงหมดน แมจะเปนกจการทางสงคมทจาเปนและสาคญอยางยง และแมจะทาอยางดเลศเพยงใด กอยในขนของการนาเขาสการศกษา เปนขนตอนกอนมรรค และเปนเรองของปจจยภายนอกทงนน พดสนๆ วาเปน การศกษาจดตง การศกษาจดตง กคอ กระบวนการชวยชกนาคนเขาสการศกษา โดยการดาเนนงานของกลยาณมตร ในกระบวนการศกษาจดตงน ผทาหนาทเปนกลยาณมตร และผทางานในระบบจดสรรปรโตโฆสกรรม/ปรโตโฆสการ ทงหมด พงระลกตระหนกตอหลกการสาคญบางอยาง เพอความมนใจในการทจะปฏบตใหถก ตอง และปองกนความผดพลาด ดงตอไปน -โดยหลกการ กระบวนการแหงการศกษาดาเนนไปในตวบคคล โดยสมพนธกบโลก/สงแวดลอม/ปจจยภายนอก ทงในแงรบเขา แสดงออก และปฏสมพนธ สาหรบคนสวนใหญ กระบวนการแหงการศกษาอาศยการโนมนาและเกอหนนของปจจยภายนอกเปนอยางมาก ถามแตปจจยภายนอกทไมเออ คนอาจจะหมกจมตดอยใน


กระบวนการเสพความรสก และไมเขาสการศกษา เราจงจดสรรปจจยภายนอก ทจะโนมนาและเกอหนนปจจยภายในทดใหพฒนาขนมา ซงจะนาเขาเขาสการศกษา และกาวไปในทางชวตทเปนมรรค -โดยความมงหมาย เราจดสรรและเปนปจจยภายนอกในฐานะกลยาณมตร ทจะโนมนาใหปจจยภายในทดพฒนาขนมาในตวเขาเอง และเกอหนนใหกระบวนการแหงการศกษาในตวของเขา พาเขากาวไปในมรรค พดสนๆ วา ตวเราทเปนปจจยภายนอกน จะตองตอหรอจดไฟปจจยภายในของเขาขนมาใหได ความสาเรจอยทเขาเกดมปจจยภายใน (โยนโสมนสการ และบพนมตแหงมรรคขออนๆ อก ๕) ซงจะนาเขาเขาสกระบวนการ แหงการศกษา (ศล สมาธ ปญญา) ททาใหเขากาวไปในมรรค ดวยตวเขาเอง - โดยขอบเขตบทบาท ระลกตระหนกชดตอตาแหนงหนาทของตนในฐานะกลยาณมตร/ปจจยภายนอก ทจะชวย(โนมนาเกอหนน)ใหเขาศกษา สกขาอยทตวเขา มรรคอยในชวตของเขา เราตองจดสรรและเปนปจจย ภายนอกทดทสด แตปจจยภายนอกทวา “ดทสด” นน อยทหนนเสรมปจจยภายในของเขาใหพฒนาอยางไดผลทสด และใหเขาเดนไปไดเอง ไมใชวาดจนกลายเปนทาใหเขาไมตองฝกไมตองศกษา ไดแตพงพาปจจยภายนอกเรอยไป คดวาด แตทแทเปนการกาวกายกดขวางลวงลาและครอบงาโดยไมรตว - โดยการระวงจดพลาด ระบบและกระบวนการแหงการศกษา ทรฐหรอสงคมจดขนมาทงหมด เปนการศกษาจดตง ความสาเรจของการศกษาจดตงน อยทการเชอมประสานหรอตอโยง ใหเกดมและพฒนาการศกษาแทขนในตวบคคล อยางทกลาวแลวขางตน เรองน ถาไมระวง จะหลงเพลนวาได “จด” การศกษาอยางดทสด แตการศกษากจบอยแคการจดตง การศกษาทแทไมพฒนาขนไปในเนอตวของคน แมแตการเรยนอยางมความสข กอาจจะเปนความสขแบบจดตง ทเกดจากการจดสรรปจจยภายนอก ในกระบวนการของการศกษาจดตง ในชนเรยนหรอในโรงรยน เปนตน ถงแมนกเรยนจะมความสขจรงๆ ในบรรยากาศและสภาพแวดลอมทจดตงนน แตถาเดกยงไมเกดมปจจยภายในทจะทาใหเขาสามารถมและสรางความสขได เมอเขาออกไปอยกบชวตจรง ในโลกแหงความเปนจรง ทไมเขาใครออกใคร ไมมใครตามไปเอาอกเอาใจ หรอไปจดสรรความสขแบบจดตงให เขากจะกลายเปนคนทไมมความสข ซารายความสขทเกดจากการจดตงนน อาจทาใหเขาเปนคนมความสขแบบพงพา ทพงตนเองไมไดในการทจะมความสข ตองอาศยการจดตงอยเรอยไป และกลายเปนคนทมความสขไดยาก หรอไมสามารถมความสขไดในโลกแหงความปนจรง อาจกลาวถงความสมพนธระหวางการศกษาจดตงของสงคม กบการศกษาทแทของชวต ทดเหมอนยอนแยงกน แตตองทาใหเปนอยางนนจรงๆ ซงเปนตวอยางของขอเตอนใจไวปองกนความผดพลาด ดงน ๑) (ปจจยภายนอก) จดสรรใหเดกไดรบสงแวดลอมและปจจยเออทกอยางทดทสด ๒) (ปจจยภายใน) ฝกสอนใหเดกสามารถเรยนรอยดเฟนหาคณคาประโยชนไดจากสงแวดลอมและสภาพทกอยางแมแตทเลวรายทสด


๒. ขนไตรสกขา หรอกระบวนการศกษาทแทของธรรมชาต ขนตอนน เปนการเขาสกระบวนการฝกศกษา ทเปนกจกรรมแหงชวตของแตละบคคล ในระบบแหงไตรสกขา คอ การฝกศกษาพฒนาความสมพนธกบสงแวดลอม พฒนาจตใจ และพฒนาปญญา ตามหลกแหง ศล สมาธ และปญญา ทไดพดไปกอนนแลว ระบบไตรสกขาเพอการพฒนาอยางองครวมในทกกจกรรม ไดกลาวแลววา ในกระบวนการพฒนาของไตรสกขานน องคทง ๓ คอ ศล สมาธ ปญญา จะทางานประสานโยงสงผลตอกน เปนระบบและกระบวนการอนหนงอนเดยว แตเมอมองไตรสกขาน โดยภาพรวมทเปนระบบใหญของการฝก กจะเหนองค ๓ นนเดนขนมาทละอยาง จากหยาบแลวละเอยดประณตขนไป เปนชวงๆ หรอเปนขนๆ ตามลาดบ คอ ชวงแรก เดนออกมาขางนอก ทอนทรยและกายวาจา กเปนขน ศล ขนทสอง เดนดานภายใน ทจตใจ กเปนขน สมาธ ชวงทสาม เดนทความรความคดเขาใจ กเปนขน ปญญา แตในทกขนนนเอง องคอก ๒ อยางกทางานรวมอยดวยโดยตลอด หลกการทงหมดน ไดอธบายขางตนแลว แตมเรองทขอพดแทรกไวอยางหนง เพอเสรมประโยชนในชวตประจาวน คอ การทางานของกระบวนการฝกศกษาพฒนา ทองคทงสาม ทง ศล สมาธ ปญญา ทางานอยดวยกน โดยประสานสมพนธเปนเหตปจจยแกกน การปฏบตแบบทวาน กคอ การนาไตรสกขาเขาสการพจารณาของโยนโสมนสการ หรอการโยนโสมนสการในไตรสกขา ซงควรปฏบตใหไดเปนประจา และเปนสงทปฏบตไดจรงโดยไมยากเลย ดงน ในการกระทาทกครงทกอยาง ไมวาจะแสดงพฤตกรรมอะไร หรอมกจกรรมใดๆ กตาม เราสามารถฝกฝนพฒนาตนและสารวจตรวจสอบตนเอง ตามหลกไตรสกขาน ใหมการศกษาครบทง ๓ อยาง ทง ศล สมาธ และปญญา พรอมกนไปทกครงทกคราว คอ เมอทาอะไรกพจารณาดวาพฤตกรรม หรอการกระทาของเราครงน จะเปนการเบยดเบยน ทาใหเกดความเดอดรอนแกใครหรอไม จะกอใหเกดความเสอมโทรมเสยหายอะไรๆ บางไหม หรอวาเปนไปเพอความเกอกล ชวยเหลอ สงเสรม และสรางสรรค (ศล) ในเวลาทจะทาน จตใจของเราเปนอยางไร เราทาดวยจตใจทเหนแกตว มงรายตอใคร ทาดวยความโลภ โกรธ หลง หรอไม หรอทาดวยเมตตา มความปรารถนาด ทาดวยศรทธา ทาดวยสต มความเพยร มความรบผด ชอบ เปนตน และ ในขณะททาสภาพจตใจของเราเปนอยางไร เรารอน กระวนกระวาย ขนมว เศราหมอง หรอวามจตใจทสงบ ราเรง เบกบาน เปนสข เอบอม ผองใส (สมาธ) เรองททาครงน เราทาดวยความรความเขาใจชดเจนดแลวหรอไม เรามองเหนเหตผล รเขาใจหลกเกณฑและความมงหมาย มองเหนผลดผลเสยทอาจจะเกดขน และหนทางแกไขปรบปรงพรอมดแลวหรอไม (ปญญา)


ดวยวธปฏบตอยางน คนทฉลาดจงสามารถฝกศกษาพฒนาตน และสารวจตรวจสอบวดผลการพฒนาตนไดเสมอตลอดทกครงทกเวลา เปนการบาเพญไตรสกขาในระดบรอบเลก (คอครบสกขาทงสาม ในพฤตกรรมเดยวหรอกจกรรมเดยว) พรอมกนนน การศกษาของไตรสกขาในระดบขนตอนใหญ กคอยๆ พฒนาขนไปทละสวนดวย ซงเมอมองดภายนอก กเหมอนศกษาไปตามลาดบทละอยางทละขน ยงกวานน ไตรสกขาในระดบรอบเลกนกจะชวยใหการฝกศกษาไตรสกขาในระดบขนตอนใหญยงกาวหนาไปดวยดมากขน ในทางยอนกลบ การฝกศกษาไตรสกขาในระดบขนตอนใหญ กจะสงผลใหการฝกศกษาไตรสกขาในระดบรอบเลก มความชดเจนและสมบรณยงขนดวยเชนกน ตามทกลาวมาน ตองการใหมองเหนความสมพนธอยางองอาศยซงกนและกนขององคประกอบทเรยกวาสกขา ๓ ในกระบวนการศกษาและพฒนาพฤตกรรม เปนการมองรวมๆ อยางสมพนธถงกนหมด ปฏบตการฝกศกษาดวยสกขา แลววดผลดวยภาวนา ไดอธบายแลวขางตนวา สกขา ททานจดเปน ๓ อยาง ดงทเรยกวา “ไตรสกขา” นน เพราะเปนไปตามความเปนจรงในการปฏบต ซงเปนเรองธรรมดาแหงธรรมชาตของชวตนเอง กลาวคอ ในเวลาฝกศกษา สกขา ๓ ดาน จะทางานประสานสมพนธกน ซงในขณะหนงๆ อยางครบเตมทเมอออกมาถงการสมพนธกบภายนอก กม ๓ ดาน ดงเชน ในขณะทสมพนธกบสงแวดลอม ไมวาจะเปนวตถหรอบคคล ไมวาจะดวยอนทรย เชน ตา ห หรอดวยกาย-วาจา (ดานศล) กตองมเจตนา แรงจงใจ และสภาพจตอยางใดอยางหนง (ดานจตหรอสมาธ) และ ตองมความคดเหนเชอถอรเขาใจในระดบใดระดบหนง (ปญญา) นเปนเรองของธรรมภาคปฏบต ซงตองทาใหสอดลองตรงกนกบระบบความเปนไปของสภาวะในธรรมชาต แตยงมธรรมประเภทอน ซงแสดงไวดวยความมงหมายทตางออกไปโดยเฉพาะทโยงกบเรองสกขา ๓ น กคอหลกภาวนา ๔ เมอปฏบตแลว กควรจะมการวดหรอแสดงผลดวย เรองการศกษาน กทานองนน เมอฝกศกษาดวยสกขา ๓ แลว กตามมาดวยหลกทจะใชวดผล คอภาวนา ๔ ตอนปฏบตการฝก สกขาม ๓ แตทาไมตอนวดผล ภาวนาม ๔ ไมเทากน ทาไม (ในเวลาทาการฝก) จงจด เปนสกขา ๓ และ (ในเวลาวดผลคนทไดรบการฝก) จงจดเปนภาวนา ๔ ? อยางทชแจงแลววา ธรรมภาคปฏบตการตองจดใหตรงสอดคลองกบระบบความเปนไปของธรรมชาต แตตอนวดผลไมตองจดใหตรงกนแลว เพราะวตถประสงคอยทจะมองดผลทเกดขนแลว ซงมงทจะใหเหนชดเจน ตอนนถาแยกละเอยดออกไป กจะยงด นแหละคอเหตผลทวา หลกวดผลคอภาวนาเพมเปน ๔ ขอใหดความหมายและหวขอของภาวนา ๔ นนกอน “ภาวนา” แปลวา ทาใหเจรญ ทาใหเปนทาใหมขน หรอฝกอบรม ในภาษาบาล ทานใหความหมายวา “วฑฒนา” คอวฒนา หรอพฒนา นนเอง ภาวนานเปนคาหนงทมความหมายใชแทนกนไดกบ “สกขา”


ภาวนาจดเปน ๔ อยาง คอ ๑. กายภาวนา การพฒนากาย คอ การมความสมพนธทเกอกลกบสงแวดลอมทางกายภาพ หรอทางวตถ ๒. ศลภาวนา การพฒนาศล คอ การมความสมพนธทเกอกลกบสงแวดลอมทางสงคม คอเพอนมนษย ๓. จตภาวนา การพฒนาจต คอ การทาจตใจใหเจรญงอกงามขนในคณธรรม ความดงาม ความเขมแขงมนคง และความเบกบานผองใสสงบสข ๔. ปญญาภาวนา การพฒนาปญญา คอ การเสรมสรางความรความคดความเขาใจ และการหยงรความจรง อยางทกลาวแลววา ภาวนา ๔ น ใชในการวดผลเพอดวาดานตางๆ ของการพฒนาชวตของคนนน ไดรบการพฒนาครบถวนหรอไม ดงนน เพอจะดใหชด ทานไดแยกบางสวนละเอยดออกไปอก สวนทแยกออกไปอกน คอ สกขาขอท ๑ (ศล) ซงในภาวนา แบงออกไปเปนภาวนา ๒ ขอ คอกายภาวนา และศลภาวนา ทาไมจงแบงสกขาขอศล เปนภาวนา ๒ ขอ ? ทจรง สกขาดานท ๑ คอศล นน ม ๒ สวนอยแลวในตว เมอจดเปนภาวนา จงแยกเปน ๒ ไดทนท คอ ๑. ศล ในสวนทสมพนธกบสงแวดลอมทางกาย (ทเรยกวาสงแวดลอมทางกายภาพ) ไดแกความสมพนธกบวตถหรอโลกของวตถและธรรมชาตสวนอน ทไมใชมนษย เชน เรองปจจย ๔ สงทเราบรโภคใชสอยทกอยาง และธรรมชาตแวดลอมทวๆ ไป สวนนแหละ ทแยกออกไปจดเปน กายภาวนา ๒. ศล ในสวนทสมพนธกบสงแวดลอมทางสงคม คอบคคลอนในสงคมมนษยดวยกน ไดแกความเกยวของสมพนธอยรวมกนดวยดในหมมนษย ทจะไมเบยดเบยนกน แตชวยเหลอเกอกลกน สวนน แยกออกไปจดเปน ศลภาวนา ในไตรสกขา ศลครอบคลมความสมพนธกบสงแวดลอม ทงทางวตถหรอทางกายภาพ และทางสงคม รวมไวในขอเดยวกน แตเมอจดเปนภาวนา ทานแยกกนชดออกเปน ๒ ขอ โดยยกเรองความสมพนธกบสงแวดลอมในโลกวตถ แยกออกไปเปนกายภาวนา สวนเรองความสมพนธกบเพอนมนษยในสงคม จดไวในขอศลภาวนา ทาไมตอนทเปนสกขาไมแยก แตตอนเปนภาวนาจงแยก ?อยางทกลาวแลววา ในเวลาฝกหรอในกระบวนการฝกศกษา องคทง ๓ อยางของไตรสกขา จะทางานประสานไปดวยกน ในศลทม ๒ สวน คอ ความสมพนธกบสงแวดลอมดานกายภาพในโลกวตถ และความสมพนธกบมนษยในสงคมนน สวนทสมพนธแตละครงจะเปนอนใดอนหนงอยางเดยว


ในกรณหนงๆ ศลอาจจะเปนความสมพนธดานท ๑ (กายภาพ) หรอดานท ๒ (สงคม) กได แตตองอยางใดอยางหนง ดงนน ในกระบวนการฝกศกษาของไตรสกขา ทมองคประกอบทงสามอยางทางานประสานเปนอนเดยวกนนน จงตองรวมศลทง ๒ สวนเปนขอเดยว ทาใหสกขามเพยง ๓ คอ ศล สมาธ ปญญา แตในภาวนาไมมเหตบงคบอยางนน จงแยกศล ๒ สวนออกจากกนเปนคนละขออยางชดเจน เพอประโยชนในการตรวจสอบ จะไดวดผลดจาเพาะใหชดไปทละอยางวา ในดานกาย ความสมพนธกบสภาพแวดลอมทางวตถ เชนการบรโภคปจจย ๔ เปนอยางไร ในดานศล ความสมพนธกบเพอนมนษยเปนอยางไร เปนอนวา หลกภาวนา นยมใชในเวลาวดหรอแสดงผล แตในการฝกศกษาหรอตวกระบวนการฝกฝนพฒนา จะใชเปนไตรสกขา เนองจากภาวนาทานนยมใชในการวดผลของการศกษาหรอการพฒนาบคคล รปศพททพบจงมกเปนคาแสดงคณสมบตของบคคล คอแทนทจะเปน ภาวนา ๔ (กายภาวนา ศลภาวนา จตภาวนา และ ปญญาภาวนา) กเปลยนเปน ภาวต ๔ คอ ๑. ภาวตกาย มกายทพฒนาแลว (=มกายภาวนา) คอ มความสมพนธกบสงแวดลอมทางกายภาพในทางทเกอกลและไดผลด เรมแตรจกใชอนทรย เชน ตา ห ด ฟง เปนตน อยางมสต ดเปน ฟงเปน ใหไดปญญา บรโภคปจจย ๔ และสงของเครองใช ตลอดจนเทคโนโลย อยางฉลาด ไดผลตรงเตมตามคณคา ๒. ภาวตศล มศลทพฒนาแลว (=มศลภาวนา) คอ มพฤตกรรมทางสงคมทพฒนาแลว ไมเบยดเบยนกอความเดอดรอนเวรภย ตงอยในวนย และมอาชวะทสจรต มความสมพนธทางสงคมในลกษณะทเกอกล สราง สรรคและสงเสรมสนตสข ๓. ภาวตจต มจตทพฒนาแลว (=มจตภาวนา) คอ มจตใจทฝกอบรมดแลว สมบรณดวยคณภาพจต คอ ประกอบดวยคณธรรม เชน มเมตตากรณา เอออาร มมทตา มความเคารพ ออนโยน ซอสตย กตญ เปนตน สมบรณดวยสมรรถภาพจต คอ มจตใจเขมแขงมนคง มความเพยรพยายาม กลาหาญ อดทน รบผดชอบ มสต มสมาธ เปนตน และสมบรณดวยสขภาพจต คอ มจตใจทราเรง เบกบาน สดชน เอบอม ผองใส และสงบ เปนสข ๔. ภาวตปญญา มปญญาทพฒนาแลว (=มปญญาภาวนา) คอรจกคด รจกพจารณา รจกวนจฉย รจกแกปญหา และรจกจดทาดาเนนการตางๆ ดวยปญญาทบรสทธ ซงมองดรเขาใจเหตปจจย มองเหนสงทงหลายตามเปนจรงหรอตามทมนเปน ปราศจากอคตและแรงจงใจแอบแฝง เปนผทกเลสครอบงาบญชาไมได เปนอยดวยปญญารเทาทนโลกและชวต เปนอสระ ไรทกข ผมภาวนา ครบทง ๔ อยาง เปนภาวต ทง ๔ ดานนแลว โดยสมบรณ เรยกวา "ภาวตตตะ" แปลวาผไดพฒนาตนแลว ไดแกพระอรหนต เปน อเสขะ คอผจบการศกษาแลว ไมตองศกษาอกตอไป กถ ภควา ภาวตตโต ฯ ภควา ภาวตกาโย ภาวตสโล ภาวตจตโต


ภาวตป� โ� … [ข.จ. ๓๐/๑๔๘/๗๑] พระผมพระภาค ทรงเปนภาวตตต (มพระองคททรงเจรญหรอพฒนาแลว) อยางไร? พระผมพระภาคทรงเปน ภาวตกาย ภาวตสล ภาวตจตต ภาวตปญญา… (มพระวรกาย มศล มจต มปญญา … ทเจรญแลว) [ขยายความตอไปอกวาทรงเจรญโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการแลว] เทาทบรรยายมา ๒ ภาคตนน เปนการแสดงระบบของพทธธรรม เฉพาะสวนทเปนหลกการใหญ อนจาเปนสาหรบการเขาถงจดหมายของ พระพทธศาสนา จงยงคงเหลอขอทจะตองพจารณาอก ๒ เรอง คอ จดหมาย กบ การประยกตหลกการในสวนขอปฏบตตางๆ มาใชใหเกดประโยชนตามความมงหมาย ในแนวทางและกรณตางๆ ฉะนน การบรรยายจงจะไดดาเนนตอไปอก ๒ ภาค คอ ภาคท ๓ วาดวยวมตต หรอ ชวตเมอถงจดหมายแลว แสดงถงความหมายและภาวะของจดหมายเอง สวนหนง กบคณคาตางๆ ทพจารณาจากตวบคคลผเขาถงจดหมายนนแลว สวนหนง ภาคท ๔ วาดวยมชฌมาปฏปทาภาคประยกต หรอ บคคลและสงคมควรดารงอยอยางไร แสดงวธทจะนาหลกการทกลาวแลวในภาคท ๒ มาใชปฏบตในชวตประจาวน ในการครองชวตของบคคล ในการฝกอบรม บคคล และในการอยรวมกนของหมชน เพอประโยชนสขอนรวมกน สอดคลองกบแนวทางแหงชวตทเขาถงจดหมายนนแลว ทง ๒ เรองน จะไดพจารณาตอไปโดยลาดบ พระศรวสทธโมล (ประยทธ ปยตโต) [ปจจบนคอพระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต)] *สาหรบตวอางอง(FOOTNOTE) ตามหนาตางๆ หากจะใสในโปรแกรม ณ เวลาน หรอจะพมพแทรกเขาไปในระหวางหนาแตหนา เกรงวาจะเกดการสบสนและยดยาวไมตอเนองในเนอความ เพราะจอคอมพวเตอร จะ ไมเหมอนหนาในหนงสอ ทสามารถเหนขอมลทงหมดอยในหนาเดยวกนได คณะผจดทาคาดวา จะทาการปรบปรงโปรแกรมอกครงและนาตวอางอง(FOOTNOTE) ซอนอยในเนอความแตละคาหรอประโยคนนๆเพอใหงายตอการจะเรยกด และเนอความจะไมปนกบเนอความหลก ทาให การอานหรอศกษาไดอยางตอเนอง คณะผจดทา ๑๒ ก.ค. ๔๕

พุทธธรรม (ฉบับเดิม) พระธรรมปิฎก (ป. อ....

Documents