Όλα αρχίζουν καλοκαίρικαι με αυτό τελειώνουνΚαλοκαίρι: ξεδιπλώνει όλα τα χαρτιά του. Οουρανός ξανοίγει τα χρώματά του, η θάλασ-σα βάζει γαλάζιο χρυσαφί, ο τόπος χαίρεταιανείπωτες στιγμές. Διακοπές -τα σχολείαέχουν κλείσει- τουρίστριες -απλώνουν τιςγάμπες τους στην παραλία- κάτοικοι -φορά-νε μαγιό και γίνονται δελφίνια. Κι όλα αυτάκάθε καλοκαίρι στο νησί, σε μια τράπουλαμε μόνο φύλλα καλά -κόκκινα με καρδιέςκαι τριφύλλια υπάρχουν μπρος στα μάτια.Τα πάρτι με τις φωτιές αρχίζουν, τα φιλιάδροσίζουν και παίρνουνε αλμύρα, μαυρί-ζουν τα σώματα, τα πρόσωπα ήλιοι λαμπε-ροί. Κι όλα αυτά κάθε καλοκαίρι στο νησί,πλην εκείνου του ’74, που γύρισε μαύροχαρτί. Τότε, τελείωσαν όλα.

Ηταν το χειρότερο χαρτίστην τράπουλα εκείνοπου γύρισε το καλοκαίριτου 1974 για το νησί.Μαύρο, σκοτεινό με φά-

τσες διαβόλου, να χαχανίζουν και νακλέβουν τη λάμψη του. Ιούλιο μήνα, 20έγραφε το ημερολόγιο, ημέρα Σάββα-το, όταν ξέσπασε η τουρκική εισβολή.Σκοτείνιασε ο ουρανός σαν ήρθαν οιοχτροί -φωτιές και άγρια κύματα κάλυ-ψαν τη θάλασσα, στέγνωσαν τα φιλιά,μαράζωσαν τα πρόσωπα. Ανάθεμα,ανάθεμα την ώρα, κραύγαζαν οι ψυχέςνεκρές-ζωντανές στο σκόρπισμα τουθανάτου. Ζωές υπήρχαν σε τούτο τοντόπο -άνθρωποι με γέλιο και χαμόγελο-των οποίων η μοίρα γύρισε αλλιώτικοχαρτί. Στεκόμαστε σε κάποιες, ξετυλί-γοντας περασμένα καλοκαίρια τους.

Σε ένα υφάδι, στα νήματα βουνού καιθάλασσας, ζούσαν τρία αγόρια. Τρία αγό-ρια όμορφα, με σώματα απολλώνια καιεπιτυχίες κάμποσες με τα κορίτσια. Τονξανθό τον έλεγαν Χρίστο, τον μελαχρινόΚόκο και εκείνον τον τρυφερούλι καστα-νό Φοίβο. Ήταν και οι τρεις τους αγόριατης Κερύνειας, στα γλυκά 16-17, που βίω-ναν το 1971 το τελευταίο μαθητικό τουςκαλοκαίρι. Θα αποφοιτούσαν το επόμε-νο και Ιούλιο θα πήγαιναν στρατό. Οπό-τε το συγκεκριμένο καλοκαίρι του ’71ήταν διπλά ωραίο για τα αγόρια. Η πόληστα φόρτε της, οι παραλίες είχαν πλου-μίσει από ζουμερά κωλομέρια, η θάλασ-σα καυτή και προκλητική σαγήνευε ημί-γυμνα κορμιά. Ποιος στη χάρη τους, το λι-μανάκι ξεδίπλωνε κι αυτό αμέτρητα κα-λούδια.

Σε ένα άλλο μέρος, στα σύνορα Πε-νταδακτύλου και πρωτεύουσας, ήταν έναζευγαράκι. Νιοχάρτωτο το 1971, στα με-λένια του, έσταζε η λευκορόδινη Αγγέλακάθε που έβλεπε τον γαλανομάτη Δημή-τρη. Στις 27 Ιανουαρίου της χρονιάς αρ-ραβωνιάστηκαν, στήνοντας μεθοδικά καισταθερά το σπιτικό τους στη Σκυλλούρα.Ο γάμος τους θα γινόταν Οκτώβριο του1972 -πρώτη του μηνός- και καλοκαίριτης επόμενης χρονιάς θα έκαναν τον γιο.Καλά, το χωριό χρύσιζε το διάστημα εκεί-νο από ξηρό σιτάρι, στα απέραντα χωρά-φια που στόλιζαν τη γη. Μικρό, τοσο-δούλικο χωριό η Σκυλλούρα, κι όμως εί-χε χάρη και ζωή.

Η πρωτεύουσα, τι να έκανε άραγε τακαλοκαίρια; Έσταζε από την πολλή ζέστη-παραλίες δεν είχε, δροσιά έβρισκες μό-νο στα γιασεμιά στενά της- κρατούσες τηβεντάλια-άνεμο στο πρόσωπο. Άμα ήθε-λες, έπιανες το λεωφορείο της γραμμήςκαι ολόισια έβγαινες σε θάλασσα. Αλλιώςμέσα και καμίνι, έτσι όπως έκανε ένα ώρι-μο ζευγάρι. Ο γιατρός Δημητράκης Πρω-τοπαπάς -52- είχε τον γυναικόκοσμό τουνα εξετάσει κι η γυναίκα του Λυδία -44-τα της Φιλοπτώχου να αναλάβει. Από ένα

διαμέρισμα κι ιατρείο σε πολυκατοικίαστην παλιά πόλη -Φανερωμένη στα δε-ξιά, φιδίσια δρομάκια ολόγυρα- γράφο-νταν για εκείνους το καλοκαίρι του ‘71.Στο δικό του καλοκαίρι, στο νοσοκομείοΛευκωσίας, ο δόκτωρ Ανδρέας Δημη-τριάδης -θωρακοχειρουργός στην ειδι-κότητα.

Μα ο καθένας βίωνε τα καλοκαίρια μετον δικό του τρόπο στο νησί. Η κάθε ψυχήήξερε πως να περνά την αιθέρια αυτή επο-χή. Η καλλίγραμμη Σκαλιώτισσα ή η στρου-μπουλή θα πήγαινε παραλία με το καπε-λάκι και την ομπρέλα της, κορδωτή. Ο Βα-ρωσιώτης θα επιδείκνυε «ποντικούς» ήσκελετούς στη χρυσοκέντητη αμμουδιά,ο Κερυνειώτης στο καμάκι του, η Παφί-τισσα στα ντροπαλά της, οι Λεμεσιανοί ό,τιτους κατεβάσει. Χαρές και γλέντια στα χω-ριουδάκια του βορρά -γάμους έχουν, βα-φτίσεις, γεννητούρια;- πάντα κάτι γιορτά-ζουν. Πανηγύρια την ημέρα των αγίων τους,τέντες πολλών ειδών, «εδώ το καλό μα-στίχι» φωνάζει ο πραματευτής. Τα υφά-σματα ανακατεύουν κορασίδες, μπας καισαγηνέψουν φέτος τον καλό τους. Ίσωςτον βρουν και ερωτευθούν.

Πηγές: Δημήτρης και Αγγέλα Σιακαλλή,Θεογνωσία Τελεβάντου, Λυδία Πρωτοπα-

πά, συνέντευξη Μαρίας Καρεφυλλίδου-Ιω-άννου στο περιοδικό «Σύγχρονη Άποψη»,τ. Μαΐου 2010, το βιβλίο του δρος Ανδρέα

Δ. Δημητριάδη «Αγώνες και Αγωνίες», ηταινία «Ο κυρ Γιώργης και οι τρέλες του».

Παράλληλες ιστορίες στην κατάρα της εισβολής

ΕΠΕΤΕΙΑΚΟ/4725 ΙΟΥΛΙΟΥ 2010

Κόκος και Φοίβος ήταν στρατευμένοι ακόμα το κα-λοκαίρι του 1974. Θα απολύονταν τότε -πέρασαν ταδύο χρόνια- αλλά ξέσπασε το πραξικόπημα καικρατήθηκαν μέσα. Ο Χρίστος πάει χρόνος που τε-λείωσε τα ΛΟΚ -έκανε μικρότερη θητεία λόγω τουθανάτου του πατέρα του- και ετοιμαζόταν για σπου-δές στο Πολυτεχνείο. ΛΟΚ και ο Κόκος, ναύτης οΦοίβος. Δημήτρης και Αγγέλα το αποφάσισαν γιαεκείνες τις διακοπές το 1974. Θα πήγαιναν Ελλάδα -θα έκαναν τον γύρο της- σε οργανωμένη εκδρομήτης ΣΕΚ, αφήνοντας το παιδί στη γιαγιά Αναστασία.Οκτώ του Ιούλη έφτασαν αεροπορικώς Αθήνα, πί-σω θα πετούσαν στις 20 -ενθουσιασμένοι που θαταξίδευαν επιτέλους για αλλού. Έδεσα πήγαν, Πε-λοπόννησο, επισκέφθηκαν τον Παρθενώνα και εκ-κλησιές, αναμνηστικά αγόρασαν και δώρα. Γνωρι-μίες έκαναν με άλλα ζευγαράκια, όπως και με κάτιδασκάλους νεαρούς από την Αλάμπρα. Όμως, στις15 του μηνός πληροφορούνται: «Πραξικόπημαστην Κύπρο» -φόβος, κρύος ιδρώτας, το παιδί. Καιμέχρι να πάρουνε ανάσα ήρθε η εισβολή. Οι Αλα-

μπρίτες έφυγαν και πήγαν να πολεμήσουν. Τι απέγι-ναν; Δεν μάθαμε ακόμα.Η εισβολή άρχισε από την Κερύνεια. Χαράματα της20ης Ιουλίου 1974, πλοία κάμποσα φάνηκαν στονορίζοντα της θάλασσάς της. Απόβαση τουρκικώνστρατευμάτων στο Πέντε Μίλι, αλεξιπτωτιστές ναπέφτουν πίσω από τον Πενταδάκτυλο και να προ-χωρούν, βόμβες να σκοτεινιάζουν τον άλλοτε κα-ταγάλανο ουρανό. Οι πάντες στην πρώτη γραμμή -οΦοίβος στην τορπιλάκατο εκεί στο λιμανάκι, Κόκοςκαι Χρίστος στις θέσεις τους κι αυτοί. Οι τορπιλάκα-τες όμως βομβαρδίζονται -δύο ήταν, Τ1 και Τ3-ανατινάζονται και γίνονται καπνός πυκνός. Δέκαναύτες ήταν στην κάθε μία, ο Φοίβος χάθηκε στηθάλασσα. Στο βυθό ή κάπου αλλού, πήγε το καστα-νό αγόρι κι έκτοτε αγνοείται.Στις μάχες στον Άγιο Ιλαρίωνα οδηγήθηκε ο Χρί-στος, με την 33 Μ.Κ. Μπρεν κρατούσε και θέριζε τατουρκικά φυλάκια γύρω από το φρούριο. Πέρασεμια μέρα, πέρασε κι η δεύτερη στην Κερύνεια όπουφούντωνε το κακό, που έρημη αφέθηκε να ζήσει το

μαύρο της ριζικό. Ο Χρίστος; Τι απέγινε ο Χρίστος;Αλληλοσυγκρουόμενες οι πληροφορίες. Άλλοι τονείδαν τραυματία, άλλοι να πολεμά στον Άγιο Γεώρ-γιο -για τελευταία φορά- και άλλοι αιχμάλωτο. Στις22 Ιουλίου πάντως χάθηκαν τα ίχνη του, τη σκοτει-νή εκείνη ημέρα όπου η Κερύνεια έπεφτε στα χέριατων οχτρών.Ο Κόκος; Ο Κόκος μας, μετά τη δυσμενή μετάθεσήτου στον Άγιο Χρυσόστομο, ανέβηκε με τη μονάδατου (32 Μ.Κ) στην Άσπρη Μούττη. Μάχες, περιπέ-τειες, διπλά τραυματισμένος -χίλιες φορές εξοργι-σμένος- απίθωσε για λίγο τις δυνάμεις του στοΜπέλλα-Πάις. Πάει η Κερύνεια, του ’παν, έπεσε,και εκείνος ενθυμούμενος καλοκαίρια, ΠΑΕΚ, φί-λους, τον Παναθηναϊκό που τον περίμενε, επιχείρη-σε αντάρτικο κτύπημα. Ανέβηκε τον Πενταδάκτυλο,μαζί με άλλους θαρραλέους συντρόφους του, καιεξαφανίστηκε. Ίσως, κοντά στο Συγχαρί. Η Λευκωσία βούιζε από τις βόμβες που δεχόταν.Σκοτείνιασε, ψυχή δεν κυκλοφορούσε στους δρό-μους της, παρά μόνο κάτι ελάχιστες με όπλα και

στολές. Μια νεκρή πολιτεία η πρωτεύουσα, στηνοποία παρέμεινε το ζεύγος Πρωτοπαπά. Το νοσο-κομείο είχε γεμίσει από πληγωμένους στρατιώτεςκι ο γιατρός Δημητράκης χορηγούσε αναισθητικόστις εγχειρήσεις. Ήταν και ο δόκτωρ Δημητριάδηςεκεί, που εγχείριζε, εγχείριζε, συνέχεια εγχείριζε.Η Λυδία κλεισμένη στο σπίτι μετρούσε σιωπές, πυ-ροβολισμούς, φωτιές και εφιάλτες.Ο Δημήτρης και η Αγγέλα επέστρεψαν στο νησί μετο πρώτο πλοίο. Την 1η Αυγούστου ο «Ιάσων» κα-τέπλευσε στο κυπριακό λιμάνι κι εκείνοι εντοπίζο-ντας παιδί και οικογένεια στη Ζώδια, έπιασαν δρό-μους και χωριά. Όπου τους οδηγούσε η προσφυ-γιά. Η Λυδία Πρωτοπαπά έσμιξε με άλλες γυναίκες,στη Συντονιστική Επιτροπή Γυναικείων Σωματείων,αναλαμβάνοντας το δύσκολο έργο της βοήθειαςπροσφύγων. Εκεί στα αναρίθμητα τσαντίρια, όπουέβλεπες τις πληγές ανοικτές να στάζουν αίμα, πόνοκαι δάκρυ πικρό. Μες στο μαύρο κατακαλόκαιροτου 1974, που από τότε η τράπουλα δεν γύρισε ξα-νά κόκκινο χαρτί.

Οι μαύρες διακοπές, η στρατολογία και η πικρή προσφυγιά

Νιάτα και χίπικα ’70s, λιμανάκι και κουζίνα με σταφύλιαΚΑΛΟΚΑΙΡΙΑ μοσχομυρισμένα όλα εκείνα μέχρι το1974. Από Ιούνιο μέχρι Αύγουστο -και του ’71 ήσαν υπέ-ροχα και του ’72-’73 και εξίσου τα προηγούμενα. Όλαήταν, άμα είχες τη λευτεριά σου τι παραπάνω ήθελες;Είχες τον αέρα σου, τη θάλασσά σου, το σπίτι, γη, φί-λους, οικογένεια -άρχοντας ήσουν στο σώμα μα καιστην ψυχή. Μπιθικώτσης στο ραδιόφωνο -διαχρονικός-να παίζει, η μπύρα να στεγνώνει στα χείλη τα καυτά,ανάβοντας φωτιές στις πετσέτες των παραλιών. Νιάτα.Όλα για τα νιάτα ήταν εκείνα τα ανάλαφρα καλοκαί-ρια μας.

Τα νιάτα τους απολάμβαναν και οι τρεις της Κερύ-νειας. Καλοκαιρινά χίπικα ’70s, με τουρίστριες, φεστι-βάλ, ημέρες και νύχτες βασιλικές. Ξανθοκάστανα κο-ρίτσια -κυρίως Βρετανίδες- λίκνιζαν μες στα σορτς τακωλαράκια τους, στο σκερτσόζικο πήγαινε-έλα τουςστην πόλη. Το λιμανάκι μια πεμπτουσία γκόμενων, τοίδιο κι οι ακροθαλασσιές, τα μπαράκια, οι καφετέ-ριες, όπου γύριζες το μάτι. Χρίστος, Κόκος, Φοίβος -φίλοι κολλητοί, συμπαίκτες στην ΠΑΕΚ- ξαπόσταινανγια λίγο και πάλι στο κυνηγητό. Πάλι στα παιχνίδια θά-λασσας και... αέρος: μακροβούτια και σχέσεις καλο-καιρινές. Στον αέρα έπιανε την μπάλα ο Κόκος -τρομε-ρός forward στο μπάσκετ- power forward o Χρίστος,guard ο Φοίβος. Μα σαν έπιανε το Mini Cooper του οΧρίστος καπνός γινόταν - ποιος να τον προφτάσει.

Το 1971 χαρά επιφύλασσε στους δύο. Πρωταθλή-τρια Κύπρου στο μπάσκετ αναδείχθηκε η ΠΑΕΚ και Κό-κος και Χρίστος συνέβαλαν στην επιτυχία αυτή. Ο Φοί-βος θα σήκωνε το τρόπαιο μαζί τους την επόμενη χρο-νιά, ως παίκτης πλέον της ομάδας. Μια ομάδα των τριών,που το καλοκαίρι του 1971 βρέθηκε να απολαμβάνειθάλασσα και ήλιο στο λιμανάκι. Ο Χρίστος με τζιν καιανοικτό πουκάμισο φάνταζε ξανθός άγγελος, ο Κό-

κος με γαλάζιο φανελάκι ένας μελαχρινός θεός και οΦοίβος με κοντό, αντράκι απίστευτα γλυκό.

Λοιπόν, οι τρεις κάθονταν στο μαγαζί του Μίχαλου«Το Λιμάνι», δίπλα τους και άλλοι παρέες. Σκηνή απόταινία γυριζόταν τη μέρα εκείνη -από το «Διακοπές στηνΚύπρο μας», αλλιώς «Ο κυρ Γιώργης και οι τρέλες του»-με τα καΐκια και τα γραφικά κτίσματα να συγκροτούνένα ειδυλλιακά απίστευτο μοτίβο. Η Δώρα Σιτζάνη -Τζούλια- κελαηδούσε την «Κουτσή Κιθάρα» καθώς κου-νιόταν ρυθμικά, ανεμίζοντας πού και πού τα ξανθά

της μαλλιά. Με κιθάρα ο αγαπητικός της Νίκος Δαδι-νόπουλος -Ανδρέας- που ’χε κασκέτο μαύρο και ζου-μπούλια λευκομπορντό. Θα κράτησαν ώρα τα γυρί-σματα. Δεν ξέρουμε. Εκείνο που ξέρουμε είναι ότι εκείήταν τρία ανέμελα αγόρια, που χαίρονταν νιάτα και κα-λοκαίρι. Το δώρο της ζωής.

Δώρο ζωής για το ζευγάρι της Σκυλλούρας ήταν ογιος τους Γιώργος. Καλοκαιρινό παιδί, γεννήθηκε στις27 Ιουνίου 1973, στο σπίτι τους στην άκρη του χωριού.Ωραίο σπίτι έφτιαξε ο Δημήτρης για την Αγγέλα του -ξύλο έβαλε φίνο και σταράτο- με την τέχνη του ως μά-στορας καλός, πελεκάνος. Έπιπλα, κρεβάτια, τραπε-ζαρία, μπουφέ, μα εκείνη η κουζίνα ήταν το κάτι άλ-λο! Καφέ φορμάικα με σταφύλια ζούμωναν το χώρο,όπου η Αγγέλα ανέπτυσσε τις μαγειρικές της. Όχι, δενκατάφεραν ακόμα μήνα του μέλιτος να πάνε. Με γά-μο, κτίσματα και παιδί -δύσκολα τα πράγματα. Και έτσιείπαν, το άλλο καλοκαίρι. Μα ώς τις διακοπές εκείνες-12 μήνες πολλοί δεν είναι;- έπιαναν το Escortτους -γα-λάζιο ΕL72- και όπου τους βγάλει η στράτα.

Στράτα μου στρατόφιδη και χιλιοπατημένη, πρωτεύ-ουσα μαρτυρική, τι άλλο σου μέλει να γενεί; Πραξικό-πημα θα βίωνες στις 15 Ιουλίου 1974, με το ζεύγος Πρω-τοπαπά να σφαλίζεται στη Χώρα. Ο θωρακοχειρουργόςΑνδρέας Δημητριάδης σε ετοιμότητα. Κάτι έρχεται όπουνα ’σαι. Κάτι από τη θάλασσα του βορρά.

>Άνθρωποι της εποχής και πώς πορεύθηκαν οι ζωές τους τις αποφράδες ημέρες του Ιούλιου του 1974

Το ζεύγος Δημητράκης και Λυδία Πρωτοπαπά, κέντρο δεξιά, ο γιατρός και η φιλάνθρωπος, σε παλαιότερεςστιγμές.

Μαρτυρίες γιαπρόσωπα ταοποία εκείνο το τραγικό καλοκαίρι η μοίρα γύρισεαλλιώτικο χαρτί, μαύρο,σκοτεινό, πουέμελλε να αλλά-ξει εντελώς τη ζωή και ταόνειρά τους

Με την Αναστασία Σιακαλλήanastasia.siakalli@phileleftheros.com

Στην εκδρομή της ΣΕΚ στην Ελλάδα τον Ιούλιο του1974. Δεξιά ιστάμενοι οι Ανδρέας και Θεογνωσία Τελε-βάντου από τη Ζώδια.

Κάτω από την Ακρόπολη, Ιούλιο του 1974, Κύπριοι εκ-δρομείς. Δεξιά κάτω, το ζεύγος από τη Σκυλλούρα, Δη-μήτρης και Αγγέλα Σιακαλλή.

Στο φωτεινό λιμανάκι, κα-λοκαίρι του 1971, κάθο-νται τα τρία αγόρια της Κε-ρύνειας (από αριστερά):Χρίστος Καρεφυλλίδης,Κόκος Μουστάκας και Φοί-βος Φιερός. Και οι τρειςαγνοούμενοι.

O δρ Ανδρέας Δημητριάδης, αριστερά, «ο χειρουργός της πατρίδας», με αθλητή τον οποίο θεράπευσετο 1976.

Χρίστος, Κόκος, Φοίβος -φίλοι κολλητοί,συμπαίκτες στην ΠΑΕΚ- ξαπόσταιναν για λίγο και πάλι στο κυνηγητό