1.Όπως είδατε στην εισαγωγή, η «Φόνισσα» θεωρείται «δυνατό ψυχογραφικό έργο». Σ’ αυτήν παρατηρούμε επίσης ένα από τα κύρια γνωρίσματα της συγγραφικής τέχνης του Παπαδιαμάντη, το ρεαλισμό. Να επαληθεύσετε τις παρατηρήσεις αυτές με συγκεκριμένες αναφορές στο κείμενο.

Η Φόνισσα χαρακτηρίζεται ως ψυχογραφικό έργο, μιας και ο Παπαδιαμάντης παρακολουθεί τις ψυχολογικές διακυμάνσεις της ηρωίδας του, δίνοντάς μας με παραστατικό τρόπο τις σκέψεις και τα συναισθήματά της καθώς περνά από την πίκρα για τη δική της ζωή, στη μοιραία διαπίστωση πως τα κορίτσια δεν θα έπρεπε καν να γεννιούνται και πως όσα γεννήθηκαν είναι προτιμότερο να πεθάνουν.«Επί πολλάς νύκτας, η Φραγκογιαννού δεν είχε δώσει ύπνον εις του οφθαλμούς της, ουδέ εις τα βλέφαρά της νυσταγμόν, αγρυπνούσα πλησίον του μικρού πλάσματος, το οποίον ουδ' εφαντάζετο ποίους κόπους επροξένει εις τους άλλους, ουδέ πόσα βάσανα έμελλε να υποφέρη, εάν επέζη, και αυτό. Και δεν ήτο ικανόν να αισθανθή καν την απορίαν, την οποίαν μόνη η μάμμη διετύπωνε κρυφίως μέσα της: «Θε μου, γιατί να έλθη στον κόσμο κι αυτό;» Η Φραγκογιαννού για πολλές νύχτες δεν κοιμάται καθόλου, μένοντας δίπλα στο άρρωστο εγγόνι της. Η κούραση αυξάνει τον πόνο της, εντείνει την απέχθεια που έχει για την ίδια της τη ζωή και αρχίζει να θρέφει την ιδέα της πως το άρρωστο αυτό κορίτσι δε θα έπρεπε να έχει γεννηθεί.Ο συγγραφέας μας αποκαλύπτει πως οι σκέψεις αυτές της ηρωίδας προϋπήρχαν βέβαια και συχνά οι γύρω της την είχαν ακούσει να διατυπώνει ιδιαιτέρως σκληρές απόψεις για τα θηλυκά παιδιά: «Τι να σας πω!... Έτσι του 'ρχεται τ' ανθρώπου, την ώρα που γεννιώνται, να τα καρυδοπνίγη!... Ναι μεν το είπεν, αλλά βεβαίως δεν θα ήτο ικανή να το κάμη ποτέ... Και η ιδία δεν το επίστευε.». Καθώς όμως συνεχίζει να ξενυχτά δίπλα στο εγγόνι της, οι σκέψεις αυτές αποκτούν όλο και μεγαλύτερη βαρύτητα μέσα της, μέχρι τη στιγμή που η Φραγκογιαννού περνά από τα λόγια στις πράξεις και πνίγει το άρρωστο μωρό.Ο Παπαδιαμάντης θα περιγράψει τις τύψεις της φόνισσας για την πράξη της, με τη Φραγκογιαννού να πιστεύει πως η πράξη της όχι μόνο δεν είναι εγκληματική, αλλά αποτελεί κιόλας θεάρεστο έργο, εφόσον απαλλάσσει τους φτωχούς γονείς από τα κορίτσια.Με παρόμοιο τρόπο ο συγγραφέας μας πληροφορεί για κάθε συναισθηματική εναλλαγή της ηρωίδας του, δημιουργώντας έτσι ένα από τα καλύτερα ψυχογραφικά του έργα.Τα στοιχεία ρεαλισμού που βρίσκουμε στη Φόνισσα είναι: α) η προσπάθεια του συγγραφέα να αποτυπώσει με αληθοφανή τρόπο τα γεγονότα που περιγράφει, κάνοντας την ιστορία του όσο το δυνατό πιο πιστευτή, β) η καταγραφή των γεγονότων χωρίς να παίρνει θέση. Παρατηρούμε, δηλαδή, ότι ο Παπαδιαμάντης παρουσιάζει τη δράση της Φόνισσας χωρίς να κρίνει ή να επικρίνει τις πράξεις.

1

Μας παρουσιάζει τα γεγονότα όπως συνέβησαν, με αντικειμενικότητα, επιτρέποντας στα ίδια τα γεγονότα να επηρεάσουν τον αναγνώστη και να του δημιουργήσουν εντυπώσεις, γ) στο κείμενο διαπιστώνουμε την κριτική στάση του συγγραφέα απέναντι στις κοινωνικές συνθήκες, όπως αυτές είχαν διαμορφωθεί στα χρόνια του, δ) η ηρωίδα της ιστορίας αποτελεί ένα χαρακτηριστικό τύπο της εποχής της, δηλαδή είναι μια γυναίκα βασανισμένη που έχει περάσει όλη της τη ζωή στη φτώχεια και έχει διαμορφώσει το χαρακτήρα της μέσα στις συνθήκες της τότε κοινωνίας.

2. Το έργο, εκτενές διήγημα από τα καλύτερα του Παπαδιαμάντη δημοσιεύθηκε το 1903στο περιοδικό «Παναθήναια» σε συνέχειες με τον υπότιτλο «Κοινωνικόν μυθιστόρημα». Σε τι συνίσταται ο κοινωνικός χαρακτήρας της φόνισσας;

Η εικόνα της φτώχειας του αγροτικού πληθυσμού της Σκιάθου περιγράφεται στη Φόνισσα με κάθε λεπτομέρεια όπως και αυτή της ευμάρειας και του πλούτου των πλούσιων κατοίκων του νησιού. Η ανισότητα και η κοινωνική αδικία μεταξύ των κατοίκων δίνεται με σαφήνεια.Μεγάλη έκταση στη φόνισσα του Παπαδιαμάντη κατέχει το πρόβλημα της θέσης της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία.Ο κοινωνικός χαρακτήρας της Φόνισσας συνίσταται στην παρουσίαση του σοβαρού κοινωνικού προβλήματος, της καταπίεσης της γυναίκας στην ανδροκρατούμενη κοινωνία της υπαίθρου στην εποχή που γράφεται η νουβέλα. Ο Παπαδιαμάντης, γίνεται συνήγορος και υπερασπιστής των κοινωνικών δικαιωμάτων της γυναίκας.

Στη Φόνισσα, καυτηριάζεται με κάθε τρόπο η ύπαρξη του κοινωνικού φαινομένου της προίκας που τα χρόνια εκείνα είχε καταντήσει τη γυναίκα αντικείμενο αγοραπωλησίας.

3. Να επισημάνετε τα ηθογραφικά στοιχεία της νουβέλας

Η θέση της γυναίκας στην κοινωνία την εποχή που γράφεται το έργο είναι τραγική. Η Φραγκογιαννού είναι η κλασσική γυναίκα - θύμα της ανδροκρατούμενης ελληνικής υπαίθρου. Ο γάμος της ήταν αποτέλεσμα της θέλησης των γονιών της. Η θέση της γυναίκας ήταν υποβαθμισμένη. Οι γονείς δεν ήθελαν να αποκτούν κορίτσια, τα οποία θεωρούσαν βάρος για τους γονείς, επειδή έπρεπε να τα προικίσουν. Τα κορίτσια μόνο βάσανα θα έφερναν σε μια οικογένεια. Γι’ αυτό θα ήταν καλύτερα να μην γεννιούνται καν.

2

Επικρατεί έντονη θρησκευτικότητα, αλλά και θρησκοληψία και προκατάληψηΗ Φραγκογιαννού πηγαίνει στο ερημοκλήσι του Αϊ - Γιάννη, και ζητά ένα σημείο απ’ τον Άγιο ότι εγκρίνει το φόνο που έκανε.Η Φόνισσα γίνεται αυτόπτης μάρτυρας ενός τραγικού ατυχήματος: ένα μικρό κορίτσι πέφτει στο πηγάδι και η ηρωίδα δεν κάνει κάτι για να το βοηθήσει. Πιστεύει ότι ήταν θέλημα Θεού να πεθάνει για να απαλλάξει από κόπους την οικογένειά της.

4. Η Φραγκογιαννού φτάνει στην εγκληματική ιδέα της βρεφοκτονίας (στο κεφ. Ε΄) ύστερα από εμπειρίες και εσωτερικές διεργασίες που δίνονται στα τέσσερα πρώτα κεφάλαια του έργου. Με βάση τα αποσπάσματα και τις περιληπτικές πληροφορίες να διερευνήσετε τα αίτια που συντείνουν στη διαμόρφωση της παράλογης ιδέας της και να τα εκθέσετε σε συνεχή λόγο. Τα αίτια αυτά θα τα αναζητήσετε κυρίως; α) Στις ατομικές της εμπειρίες β) Στο κοινωνικό περιβάλλον της (οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, κυρίαρχες αντιλήψεις) γ) Στο χαρακτήρα της δ) Στην κατάσταση που ζει τώρα δίπλα στο άρρωστο βρέφος και στη λεχώνα κόρη της;

Η Φραγκογιαννού ξενυχτά δίπλα στο άρρωστο εγγόνι και θυμάται τα όσα έχει περάσει στη ζωή της και ξεχειλίζει μέσα της η πίκρα για τις δυστυχίες και τις κακοτυχίες της ζωής της. Όπως κάθε γυναίκα της εποχής της, πέρασε όλα της τα χρόνια υπηρετώντας τα μέλη της οικογένειάς της. Ξεκιίνησε από παιδί να υπηρετεί τους γονείς της, στη συνέχεια τον άντρα της, τα παιδιά της και κατόπιν τα εγγόνια της. Η σκληρή αυτή μοίρα έχει επηρεάσει βαθιά την προσωπικότητα της αλλά και την άποψή της για τα κορίτσια, τα οποία θεωρεί άτυχα και καταδικασμένα από τη γέννηση τους να υποφέρουν όπως κι εκείνη. Η Χαδούλα, επιπλέον, έχοντας μια αυστηρή μητέρα (θεωρούνταν μια από τις στρίγγλες της εποχής της) απέκτησε ένα κακό πρότυπο, το οποίο την επηρέασε και στην προσωπική της ζωή. Η Φραγκογιαννού με το γάμο της πήρε ελάχιστη προίκα σε σχέση με την περιουσία που καρπώθηκαν τα αγόρια της οικογένειας, με αποτέλεσμα να νοιώθει αδικημένη.

Η κοινωνική και οικονομική κατάσταση που επικρατεί στην ελληνική κοινωνία την εποχή που ζεί η Φραγκογιαννού είναι πολύ άσχημη.Η φτώχια και η ανέχεια μάστιζαν τις περισσότερες οικογένειες και καθιστούσαν την επιβίωση δύσκολη. Ακόμα δυσμενέστερη ήταν η κατάσταση για τα θηλυκά παιδιά, εξ αιτίας του θεσμού της προίκας που αποτελούσε ένα επί πλέον βάρος για τους γονείς.

3

Η Φραγκογιαννού έχοντας από την ίδια της τη ζωή σχηματίσει μία εικόνα για τη μοίρα των γυναικών, αντιμετωπίζει πλέον τα κορίτσια σαν ανεπιθύμητο βάρος.Οι εμπειρίες βέβαια που έζησε η Φραγκογιαννού, ήταν ίδιες για τις περισσότερες γυναίκες εκείνης της εποχής και δεν μπορούν να εξηγήσουν πώς το μίσος για τα κορίτσια της Χαδούλας μετατράπηκε σε πράξεις εγκληματικές με το πνίξιμο της εγγονής της. Το στοιχείο, επομένως, που έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στις πράξεις της ήταν η ιδιαίτερη προσωπικότητά της, καθώς η Φραγκογιαννού είχε εξελιχθεί σε μια σκληρή γυναίκα και δε δίσταζε να εκφράζει την περιφρόνηση και την απέχθεια που αισθανόταν για τα θηλυκά παιδιά. Η αρνητική εικόνα που είχε για τον εαυτό της και το μίσος που αισθανόταν απέναντι στους γονείς της και την κοινωνία που την είχαν καταδικάσει σε μια ζωή ταλαιπωρίας και κακοπέρασης, εκδηλωνόταν με μια αντιπάθεια για τα κορίτσια. Εκείνο, δηλαδή, που η Φραγκογιαννού ευχόταν για τον εαυτό της -να μην είχε καν γεννηθεί- αρχίζει να πιστεύει πως είναι το καλύτερο για όλα τα φτωχά κορίτσια. Αυτό, πάντως, που αποτέλεσε το τελικό ερέθισμα για να περάσει η Φραγκογιαννού από τα λόγια στις πράξεις, ήταν τα ξενύχτια πλάι στην άρρωστη εγγονή της. Η αϋπνία, οι αναμνήσεις από τη ζωή της, αλλά και η δυστυχισμένη ζωή της κόρης της με τον φτωχό μαραγκό που είχε παντρευτεί, αυξάνουν την απέχθεια που αισθάνεται η Φραγκογιαννού για την άδικη μοίρα των γυναικών. Η Χαδούλα σκέπτεται τα δικά της βάσανα και βλέποντας το άρρωστο παιδί να παλεύει με την ασθένειά του, αρχίζει να συνειδητοποιεί πως είναι παράλογο να θέλει να κρατήσει στη ζωή το κοριτσάκι αυτό, για το οποίο το μέλλον επιφυλάσσει μόνο πίκρες και δυστυχία. Η θολωμένη από την αϋπνία κρίση της, η αγανάκτηση και ο πόνος που ξύπνησαν μέσα της μετά από τον απολογισμό της μέχρι τότε ζωής της, καθώς και η φτώχια της κόρης της, ωθούν τη Φραγκογιαννού σ’ ένα μοιραίο, για την εγγονή της, συμπέρασμα. Ο θάνατος είναι προτιμότερος από μια ζωή δυστυχισμένη.

5. Να μελετήσετε τα υπαρξιακά ζητήματα που απασχολούν τον άνθρωπο, όπως αυτά αναδύονται από τη μελέτη των αποσπασμάτων

Ένα υπαρξιακό και ηθικό συγχρόνως θέμα που θίγεται στο διήγημα είναι το πώς μπορούμε να διακρίνουμε το καλό από το κακό. Ποιος θα το ορίσει και πως; Ποια η διαφορά τους; Η Φραγκογιαννού με το διαταραγμένο ψυχικό κόσμο και την αρρωστημένη σκέψη της πίστευε ότι έπραττε καλά. Δηλαδή είναι ένα άτομο που νόμισε πως μπορούσε να επέμβει στο έργο του Θεού, να ρυθμίσει τη ζωή των άλλων κατά την κρίση της

4

και να ταράξει έτσι την ανθρώπινη και κοινωνική τάξη των πραγμάτων.Πιστεύει ότι έχει δικαίωμα να ορίσει τη μοίρα και την ίδια τη ζωή των ανθρώπων και να δράσει σαν να ήταν ο Θεός.Πίσω λοιπόν από τις πράξεις της φόνισσας ξεπροβάλλουν τα υπαρξιακά προβλήματα: η σχέση του ανθρώπινου με το θεό, το τρίπτυχο ζωή-θάνατος-Θεός, η ευθύνη του ατόμου για τις πράξεις του, το πρόβλημα του καλού και του κακού.

6. Να σχολιάσετε το «ανοικτό» τέλος της Φόνισσας, τη δυνατότητα δηλαδή που παρέχει το κείμενο στον αναγνώστη να διατυπώσει διάφορες έστω και αντιφατικές μεταξύ τους ερμηνείες χωρίς να του επιβάλλει καμία απ΄αυτές ως δεσμευτική. Διαφαίνεται μέσα από την παραπάνω επιλογή η στάση του Παπαδιαμάντη απέναντι στην εγκληματική πράξη της Φραγκογιαννούς;

Η πράξη της Φραγκογιαννοπύς  δεν µπόρεσε να βρει δικαίωση ούτε από την ανθρώπινη δικαιοσύνη, ούτε από τη  θεϊκή  δικαιοσύνη. Έτσι, η φόνισσα  έµεινε χωρίς απολογία (καθώς δεν της δόθηκε ευκαιρία να δικαιολογηθεί).Εκεί που δεν έφτανε ούτε η θεία, ούτε η ανθρώπινη δικαιοσύνη, έδωσε το τέλος η Φύση. Η Φύση, µεσολάβησε για να αποδώσει δικαιοσύνη.Η Φραγκογιαννού, επομένως, δεν αντιμετώπισε ούτε τη σκληρότητα της ανθρώπινης τιμωρίας ούτε τη λύτρωση της θείας δικαιοσύνης, όπου θα είχε την ευκαιρία να ζητήσει συγχώρεση για τις πράξεις της. Η Φραγκογιαννού πνίγηκε, βρίσκοντας έτσι έναν ταιριαστό θάνατο και μια δίκαιη τιμωρία.

Ο Παπαδιαμάντης παρουσιάζει το ψυχικό δράμα της ηρωίδας σαν παρατηρητής χωρίς να σχολιάζει θετικά ή αρνητικά.Οι δυστυχίες της περιγράφονται με τέτοιο τρόπο ώστε να κάνουν τον αναγνώστη να την λυπηθεί και να την συμπονέσει.Ο συγγραφέας αποφεύγει να κρίνει ανοιχτά την ηρωίδα του. Δεν την οδηγεί στη σύλληψη, την καταδίκη και την τιμωρία, αλλά τα αποτρόπαια εγκλήματά της δεν του επιτρέπουν να την αφήσει ατιμώρητη ή να της δοθεί άφεση αμαρτιών στον Άγιο Σώστη. Γι’ αυτό και τη βάζει να πεθάνει μεταξύ της θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης και μάλιστα από πνιγμό, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο σκότωνε τα θύματά της.

7. «Στην απέραντη πινακοθήκη των προσώπων του Παπαδιαμάντη της οποίας έχει επισημανθεί το πλήθος αλλά και η μικρή ποικιλία των ανθρώπινων τύπων κορυφαίος

5

προβάλλει ο χαρακτήρας της «Φραγκογιαννούς της Φόνισσας».Λαμβάνοντας υπόψη αυτήν την παρατήρηση της Ελ. Πολίτου-Μαρμαρινού, να σχολιάσετε το πώς ο Παπαδιαμάντης καταφέρνει να διαγράψει αυτή τη μοναδική γυναικεία μορφή α) χάρη στις αφηγηματικές τεχνικές που χρησιμοποιεί και β) χάρη στην ιδεολογική προσέγγιση των πολλαπλών αιτίων που υιοθετεί προκειμένου να αιτιολογήσει την πράξη της ηρωίδας του.

α) Αφηγηματικές τεχνικές στη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη

1. Ο συγγραφέας αφηγείται μια ιστορία στην οποία δε συμμετέχει ο ίδιος. Έχουμε δηλαδή έναν απρόσωπο αφηγητή που αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο.2. Η αφήγηση δίνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να δίνεται η εντύπωση ότι ο αφηγητής έχει τη δυνατότητα να γνωρίζει κάθε τι που αφορά την ιστορία που διηγείται, συμπεριλαμβανομένων και των πιο προσωπικών σκέψεων και συναισθημάτων της Φραγκογιαννούς.3. Ο Παπαδιαμάντης πάντως φροντίζει ώστε η αφήγηση να παραμένει ουδέτερη απέναντι στην ηρωίδα, δίνοντάς μας τα γεγονότα της ιστορίας χωρίς να κρίνει τις πράξεις της φόνισσας. 4. Εντάσσει στην αφήγηση παλαιότερα γεγονότα (αναμνήσεις της ηρωίδας) , τα οποία εμπλουτίζουν τις γνώσεις του αναγνώστη για το παρελθόν και το ποιόν της ηρωίδας. 5. Η αφήγηση, η περιγραφή, οι διάλογοι, αλλά και οι στιγμές που ακούμε τις σκέψεις της ηρωίδας σαν εσωτερικό μονόλογο, χρησιμοποιούνται για να φωτίσουν τις σκοτεινές πλευρές της ψυχής της φόνισσας.

β) Ο συγγραφέας μελετά την συμπεριφορά της ηρωίδας του κι επιχειρεί να δείξει ότι είναι αποτέλεσμα τόσο εξωτερικών παραγόντων (κοινωνικής καταπίεσης, οικονομικής ανέχειας) που περιορίζουν την ελευθερία της και επηρεάζουν τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς της, όσο και του χαρακτήρα της (σκληρότητα, μοχθηρότητα) που την οδηγούν στην ακραία συμπεριφορά της. Η    Φραγκογιαννού, είναι δηµιούργηµα των κληρονοµικών καταβολών της, των οικογενειακών της βιωµάτων, της κοινωνικής της θέσης και της οικογενειακής της κατάστασης.

6