ΧΡΙΗΟΔΟΥΛΟΥ Γ. nΑΧΟΥΛΙΔΗ

Ο ΑΓΙΟΣ ΕΥ ΛΑΛΙΟΣ

Στα βόρεια τού Καραβα, εκεί που το κύμα το πολύβουο σκύβει και φιλα της στεριας τα βράχια και που στην αρχαία εποχη βρισκό­ταν το ανατολικο τμημα της πανέμορφης Λαπήθου, κτίσμα τού Πρα­ξάνδρου, και που στα ΒυζανIlνα τα χρόνια απο τον πολυ τον πλούτο, που εφερναν απο παντού τα γορκοκίνητα κυπριώIlκα καράβια, πηρε το δνομα Λάμπουσα, δίπλα απο την ξακουστη μονη της , Αχειρο­ποιήτου βρίσκεται, σαν μοναχικος καλόγερος, ό Ναος τού 'Αγίου. Ευλαλίου.

Ποιος εΤναι δμως αυτος ό 'Άγιος Ευλάλιος; ΤΟ ήμερολόγιο της 'Εκκλησίας μας την 22α 'Οκτωβρίου αναγράφει: «Tfι αυτfι ήμέρQ μνήμη τού εν Άγίοις Πατρος ήμών Ευλαλίου, 'Επισκόπου Λαμπού­σης».

Τίποτα δεν γνωρίζουμε για τον βίο και τη δράση τού ' Αγίου αυτού ' Επισκόπου. Οί χρόνοι της ακμης του εΤναι επίσης όλότελα αγνωστοι. Στο Συναξάρι του, που δημοσιεύθηκε απα τη χειρόγραφη ακοΛουθία του στον Θ' τόμο τών «Κυπριακών Σπουδών» απο τον βυ­ζανIlνολόγο - ερευνητη Κώστα Χατζnψάλm, αναγράφεται:

« . . . Οοτος ό μέγας και θαυματουργος Ευλάλιος, δια την ενάρε­τον αυτού και σεμνην ποΛηείαν και δια το αριστον της αυτού ευγλωττίας και ήδυεπείας, ψήφcv της ανωθεν χάρηος, προχειρίζεται 'Επίσκοπος Λαμπούσης, ή όποία εΤναι μία πόλις της Κύπρου παλαιά, εγγυς της θαλάσσης θεμελιωμένη, καθως και εως την σήμερον φαί­νεται. Είς τον ιδιον τόπον όραταl και ναος περικαλλης τού Άγίου, πλησίον της Σεβασμίας Μονης 'Αχειροποιήτου . . . 'ο 'Άγιος Ευλά­λιος ποιμάνας καλώς και θεαρέστως το ποίμνιόν του και εν γήρQ βα­θεί ελάσας διέβη είς τας αίωνίους μονάς . . . »(1)

'Επίσης βρίσκουμε στην ακολουθία του την ήμερομηνία τού θανάτου του. « ... τφ αυτφ μηνι κβ' 'Οκτωβρίου μνήμη τού εν Άγί­οις πατρος ήμών Ευλαλίου, 'Επισκόπου Λαμπούσης της Κύπρου . . . ».

Ύπάρχουν δύο τοπικες παραδόσεις για τον 'Άγιο Ευλάλιο. Ή

1) Κώστα Χατζnψάλm, Ή ακολοuθία τού' Αγίου Ε6λαλίοu, KunPlGKal Σποuδαί, τόμ. Θ' (1945), σελ. 7-35.

73

μια τόν θέλει 'Επίσκοπο 'Εδέσσης της Συρίας, στην πόλη δπου φυ­λασσόταν με σεβασμό τό <Άγιον Μανδήλιο που εφερε την αχειρο­ποίητο εικόνα τού Κυρίου ημών 'Ιησού Χριστού και που ό 'ίδιος ό Κύριος εστειλε για θεραπεία στόν αρχοντα της ΥΕδεσσας, Αυγαρο.

<Όταν οί ειδωλολάτρες αρχοντες της ΥΕδεσσας αποφάσισαν να καταστρέψουν τό <Άγιο Μανδήλιο, τό πηρε στα σεβάσμια χέρια του ό 'Επίσκοπος της πόλης Ε6λάλιος και εφυγε κρυφα τη νύκτα περ­πάmσε αρκετά, εφθασε στόν αιγιαλό, βρηκε πλοίο για την Κύπρο και ανέβηκε σ'α6τό, για να πάει σε χώρες που εξουσιάζονταν από χρι­σηανους αρχοντες.

Σ τό ταξίδι σηκώθηκε δυνατη τρικυμία. τα κύματα πελώρια απει­λούσαν να βουλιάξουν τό καράβι Ό 'Επίσκοπος Ε6λάλιος εβγαλε από τόν κόρφο του τό <Άγιο Μανδήλιο, τό ανοιξε με ίερη ε6λάβεια, τό δπλωσε στη φουρτουνιασμένη θάλασσα και κάθησε απάνω του. τα κύματα γαλήνεψαν αμέσως και εφεραν τόν <Άγιο στη στεριά. 'Εκεί ό <Άγιος Ε6λάλιος φρόνησε και εκησε ενα μοναστήρι, στό όποίο αφιέρωσε τό <Άγιο Μανδήλιο, για τούτο τό μοναστήρι κλή­θηκε Μονη της , Αχειροποιήτου, μια και η εικόνα τού Χριστού που (ίταν αποτυπωμένη σ' α6τό δεν εγινε από χέρια ανθρώπου.

Ή δεύτερη τοπικη παράδοση λέει πως ό <Άγιος Ε6λάλιος 'Επίσκοπος Λαμπούσης δεν εχει καμια σχέση με τόν <Άγιο Ε6λά­λιο 'Επίσκοπο 'Εδέσσης, αλλα γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Λάμ­πουσα και εΙναι Κύπριος <Άγιος. (1)

<Ύστερα από α6τό, πρέπει να σmριχθούμε καλύτερα στη βυζαν­ηνη παράδοση, στην ίστορία και στην τέχνη, που μας όδηγούν σε λογlκα και πραγμαηκα συμπεράσματα: α) Ό Ε6λάλιος, 'Επίσκοπος Λαμπούσης, δεν εχει καμια απολύτως σχέση με τόν Ε6λάλιο της ΥΕδεσσας και την ανεύρεση της 'Αχειροποιήτου εικόνας. β) Τό <Άγιο Μανδήλιο δεν μπορούσε να εχει σχέση με την Κύπρο πριν από τόν 100 αιώνα, γιατι μαρτυρείται δη (ίταν a6amPG και αποκλεισηκα το­πικό προσκύνημα στην "Έδεσσα, ως τό 944 μ.Χ γ) Ή Κύπρος ελευ­θερώθηκε από τους ΥΑραβες τό 965 μ.Χ Μετα την απαλλαγή mς από τόν αραβικό ζυγό, αρχισε πάλι η επικοινωνία mς με τό Βυζάνηο και

(1) Παπαστa6poυ Παπαγαθαγγέλου, Ο.π.π., σελ. 137.

74

τότε εγινε και έδώ γνωστη ή 'ΑχειΡοποίητος εικόνα και προς τιμή mς ίδρύθηκε ή Μονη της 'Αχειροποιήτου.

Ή Μονη Λοιπον της 'Αχειροποιήτου δεν tιταν δυνατο να είχε ίδρυθεί πριν όπο τον 100 αιώνα και δικαιοΛογημένη είναι ή γνώμη δτι αύτη ίδρόθηκε κατα τον 110 με 120 αιώνα μ.χ. Ή άψίδα mς, που είναι παΛαιοχριστιανική, διαmρεί όκόμα τοιχογραφίες ίεραρχών που χρονοΛογούνται όπο τον μ. καθηγητη-βυζαντινοΛόγο Γ. Σωm­ρίου, στον 110 fι 120 αιώνα.

Ό σωζόμενος στο δνομα τού Άγίου ΕύΛαΛίου Ναος είναι ενα δμορφο, όκέραιο και καΛα διαmρημένο μνημείο. Τ ο έσωτερικό του είναι όΛότεΛα γυμνό, χωρις πάτωμα και τοιχογραφίες εχει μόνο ενα τέμπΛο σκεΛετωμένο, χωρις φορητες εικόνες, που χρονοΛογείται στον 17 ο αιώνα.

Ό Καραβας, ή Λάπηθος, όΛόκΛηρη ή Κερύνεια μας, το 40% της Κύπρου μας, όπο το καΛοκαίρι τού 1974, βρίσκονται κάτω όπο το πέΛμα τού Τούρκου εισβοΛέα. Οί ίεροί μας χώροι, τόποι που άγίασαν μάρτυρες της πίστεως και της πατρίδος, βεβηΛώνονται, γκρεμίζονται 'Εμείς, ό γηγενης πΛηθυσμός, δεν μπορούμε να έπισκεφθούμε τα μέρη μας, να προσκυνήσουμε στις έκκΛησίες μας, να τιμήσουμε τους Άγίους μας. ΈγκαταΛείψαμε τον Θεο και ό Θεος μας έγκατέΛειψε. ΤΟ νησί μας, ή Νησος τών Άγίων, εγινε σήμερα ή νησος τού εύδαι­μονισμού, της όποστασίας, τών αίρέσεων, της άμαρτίας. Ή πίσm μας δεν εχει να πάθει τίποτα όπο τη διαγωγή μας αύτή. 'Εμείς πάθαμε, θα πάθουμε και θα ύποφέρουμε, αν δεν όΛΛάξουμε. "Ομως αν μετανοή­σουμε και ζητήσουμε την παντοδύναμη βοήθεια τού Θεού, το εΛεος και την όγάπη Του, θα ξαναγυρίσει ή εύΛογία Του σε μας. Θα φέρει τις συνθηκες που θα μας έππρέψουν να στραφούμε πανευτυχείς στα σπίτια μας, να ξανανοίξουμε τις όραχνιασμένες ΈκκΛησίες μας και να γιορτάσουμε το Πάσχα της έΛευθερίας μας. Τότε θα ψάΛΛουμε και στού 'Αγίου ΕύΛαΛίου την έκκΛησία, «Θεόφρον ΕύΛάΛιε, την σην ποίμνην περιφύΛαπε έκ πάσης βΛάβης και θΛίψεως και περιστάσεως, και έκ πάσης ρύσαι συμφορας, θεσπέσιε, και της αιχμαΛωσίας, πρε­σβείαις σου, lva δοξάζωμεν ποιμένα όΛηθέστατον και Τριάδος μέγι­στον συνήγορον». ΑΜΗΝ.

ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΗΣ ΑΧΕΙΡΟΠΟΙΗΤΟΥ

ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΛΑΜΠΟΥΣΑΣ

'Η πανάρχαια ποΛηεία της Λαπήθου στους πρώτους χΡισTlανl­κους χΡόνους tιTOν μια ποΛυάνθρωπη πόΛη με το ονομα Λάμπουσα. Δέχθηκε τον χΡισTlανισμο άπο τα πρώτο ' ΑποστοΛικα χΡόνια και εγινε εδρα 'Επισκόπου. TrΊ μεγαλύτερη άκμή mς TrΊν εζnσε ή Λά­μπουσα άπο τον 20 μέχρι τον 7 ο αιώνα μ. Χ. Ή ανθησή mς αύTrΊ τερ­ματίσθηκε με τις ' Αραβlκες επιδρομες το 694 μ.χ.

Τ rΊν άφοσίωση της Λάμπουσας σTrΊ θεία διδασκαΛία του ΧΡΙ­στου μαρτυρουν μέχρι σήμερα οι τρεις ναοι που βρίσκονται σTrΊν πε­ρlOχή της, κοντα στο κυμα της πολύβουης της θάΛασσας. Οι ναοι αύτοι είναι: Ό ΜοvασmρlOκος Ναος της ΆχεφοπOlήτου, ό ώραιος βυζανTlνος ναΤσκος του 'Αγίου ΕύΛαΛίου και ενας ιJπόγεlOς ναός, σκαΛισμένος μέσα στον βράχο, που είναι γνωστος ώς Ναος του 'Αγίου ΕύΛαμπίου.

Ό Ναος της ' ΑχεφοπOlήτου γlOρτάζεl στις 15 και 16 Αύγού­στου. Είναι, δπως και το όμώνυμο μοναστήρl, ενα άπο τα παΛαιότε­ρα βυζανTlνα κτίσματο της Κύπρου, στουροειδής, δίτΡουΛΛος και καΛα δlOmρημέvος, με κανονικες άρχηεκτονικες δlOστάσεις. Τ Ο μο­ναστήρl πάΛι είναι δειγμα βυζανTlνου μοvασmρlOυ, με τον κύρlO ναο στο μέσο και γύρω, στον περίβοΛο, σε δύο ποτώματο τα κεΛΛια τών μοναχών.

Ό Ναος της ',ΑχεφοπOlήτου εχει ΚΤισθεl άρκετες φορες μέχρι σήμερα, ωστε να ξεχωρίζουν κτίσματα παΛαlOχΡισTlανικης, βυζαν­Τινης και φράγκικης άρχηεκτονικης. Το παΛαιο κτίσμα χΡονοΛογεlται στον 60 Γι 70 αιώνα μ. Χ. και άνήκεl σTrΊν παΛαlOχplσTlανlKrΊ βασιΛι­κή, πάνω στα ερείπlO της όποίας άργότερα, κτίσθηκαν τα έπόμενα κτίσματα. Ό σημερινος κύρlOς ναος είναι κτίσμα του 110υ μ.Χ. αιώνα και είναι του Λεγομένου «εγγεγραμμένου στουροειδους τύ­που». 'ο νάρθηκας είναι βυζανTlνός, του 120υ αιώνα, και ό εξω­νάρθηκας γοτθικός, του 160υ αΙώνα.

91

Ή παράδοση λέγει δη ή μονη αύτη όνομάσθηκε «της , Αχει­ροποιήτου», έπειδη χέρι ανθρώπου δεν την εκησε έκεί που βρίσκε­ται σήμερα. Λέει ή παράδοση αύτη δη απένανη στη Μικρασία, πριν απο αίώνες βρισκόταν το μοναστήρι τούτο καί, έπειδη ΟΙ αντίχριστοι ηταν ετοιμοι νά το κάψουν, το σήκωσε ή Παναγία σε μιά νύκτα και το μετέφερε στο μέρος αύτό. ΥΕτσι ΟΙ κάτοικοι της περιοχης, που ξαφνικά εΙδαν ενα μοναστήρι νά ύψώνεται στην περιοχή τους, χωρΙς χέρι ανθρώπου νά το κτίζει, όνόμασαν το μοναστήρι αύτο «Μονα­στήρι της , Αχειροποιήτου».

"Ομως στην πραγματικόmτα το ονομά του το πηρε, γιατl ηταν αφιερωμένο στο 'Άγιο Μανδήλιο. (Γιά το 'Άγιο Μανδήλιο εχουμε αναφερθεί προηγουμένως στον βίο τού 'Αγίου Εύλαλίου).

Ό ναός τοϋ 'ΑΥίου Εύλαλίου

Ό πρώτος ναος τού 'Αγίου Εύλαλίου ηταν μιά παλOlΟχΡισηα­νικη βασιλικη τού 60υ μ.Χ. αίώνα. Άνευρέθησαν τμήματα ψηφιδω­τού δαπέδου με το σχημα τού Σταυροϋ. Ή βασιλικη αύτη καταστρά­φηκε κατά τις , Αραβικες έπιδρομές. 'ο σημερινος σωζόμενος ναος εΙνOl κτίσμα τού 160υ αίώνα και ανεγέρθη από τον '.Αρχιεπίσκοπο Κύπρου Νεόφυτο Ούρσίνο Δουκατάρη (1587-1592). Τότε δεν ύπηρχε - n κατ' ακρίβεια δεν εΙχε έπανασυσταθεί - ή Έπισκοπη Κυρηνείας και ή περιοχη της Λάμπουσας βρισκόταν κάτω απο την δικαιοδοσία τού Έπισκόπου Λευκωσίας (Άρχιεπισκόπου).(1)

Στο έσωτερικο τού ναού εΙνOl ένσωματωμένοι τέσσερεις κίονες απο την καταστραφείσα βασιλική, ΟΙ όποίοι σmρίζουν τυφλες άψίδες στους τοίχους τών πλευρών. Ό ναος στεγάζπOl με καμάρα και τρούλλο, που σmρίζεται σε τετράγωνη βάση. ΕΙνOl αφιερωμένος στον 'Άγιο Εύλάλιο, Έπίσκοπο Λαμπούσης.

(1) Κ. Χατζnψάλm, Ή άκολουθία 106 'Αγίου Ευλαλίου, ΠεΡιοδ. ,,' Αδούλωm ΚερύνεlO»,

τε6χ.9, σελ. 7 -15.

92

Ό Ναός τού 'Αγίου EιJλαλίoυ

Τό καθολικόν της Moνι'iς της' Αχειροποιήτου

93

Ό να'ί"σκος του 'Αγίου Εύλαμπίου

Στον ύπόγεlO ναΤσκο τοϋ 'Αγ. ΕυΛαμπίου βΛέπουμε κάποlO ΠΡΟχΡιστιανlκο θοΛοειδη τάφο, σκαμμένο με ύπομονη μέσα στον συμπαγη βράχο. Ό τάφος αυτος στα δύσκοΛα χρόνια των διωγμων των Χριστιανων εγινε κατακόμβη και πρωτος χωρος Λατρείας των ΠΙ­στων. "Οταν το 296 ό Μαξιμιανος θανάτωσε τον 'ΆγlO ΕυΛάμπlO, ή κατακόμβη αυτη πηρε το ονομα τοϋ Μάρτυρα της νέας θρησκείας.

Το μονασmριακο τοϋτο κέντρο (Ίταν και ή εδρα της Έπισκοπης Λαμπούσης μέχρι το 1222, που ή Λατινlκη μισαΛΛοδοξία, κατα τη Φράγκικη κατοχη τοϋ ΝησlOϋ μας, την κατήργησε, δπως και τις ύπό­Λοιπες εννέα απο τις δεκατέσσερεις τότε ΈΛΛηνορθόδοξες Έπισκο­πές, «με την ιδέα πως ή ΆνατοΛικη 'Ορθόδοξη ΈκκΛησία, με μειω­μένο το κϋρος και την επιρροή της, θα ύποχωροϋσε μπροστα στα πρoσnΛυτισΤΙKα σχέδια τοϋ Παπισμοϋ».II) 'Όμως ή ορθόδοξη ψυχη των ΈΛΛήνων της Κύπρου κράmσε την πίστη mς και σmρίχθηκε σ' αυτη απο το πνεϋμα θυσίας και αυταπάρνησης των μοναχων, που παρα τις δυστυχίες, τους κατατρεγμους και τις στερήσεις, κράτησαν ασβεσm τη φΛόγα της 'Ορθοδοξίας σ' άυτη τη γη. ΤΟ Μοναστήρl της , Αχειροποιήτου, σ' αυτο το θέμα, επαιξε τον ρόΛο του.

Έπίσκοποι Λαμπούσης που αναφέρονται είναι ΟΙ έξης:

1. 'ΆγlOς ΕυΛάΛlος, χωρις να γνωρίζουμε πότε εζησε.

2. Δίδυμος: Αυτος ηκμασε κατα τους χρόνους της Δ' εν ΧαΛκηδό­νι Οικουμενlκης Συνόδου, 451 μ.Χ Στη Σύνοδο αυτη αντιπρο­σωπεύθηκε απο τον Έπίσκοπο Τ αμασοϋ Έπαφρόδπο.(2)

Άτυχως για τη μεγάΛη αυτη Έπισκοπή, που θα (Ίταν ή Μη­τρόποΛη της Βόρειας Κύπρου και κάτω απο τη δlκαlOδοσία mς δεν θα (Ίταν παράξενο να ύπαγόταν και ή Έπισκοπη Κυρηνείας, τίποτα αΛΛο δεν γνωρίζουμε. Ή Έπισκοπη Λαμπούσης ανιδρύθηκε «επι ψlΛ� τίτΛο;>>> τον Μ610 τοϋ 1811 με Έπίσκοπο τον Λαυρέντιο, ό όποϊος το 1816 εγινε ΜητροποΛίτης Κυρηνείας και ύπέστη μαρτυρικο θάνατο την 9n ΊουΛίου 1821.(3) ( 1) :-ΙίKO� Σ. Σπανοί;' Λάl:l!l�LJσα, ΠεΡιοδ. {(' f.δού�ωm Κφύνεια», τείJχ. 14, σελ. 7. (2) Ι. Χακκεπ - Χ. ΠαπαιωαννΟLJ, Ο.Π.Π., τομ. Β , σελ. 90-91. (3) Ί. Χάκκεπ - Χ. ΠαπαϊωάννΟLJ, δ.π.π., τομ. Β Ό σελ. 91- Κώδιξ Ίεράς ΆρχιεπισκοπίΊς

Α ο, σελ. 162. 155.

94

Ή Μονη ' Αχειροποιήτου ήταν το θρησκευιικο και εθνικο κέν­τρο της περιοχης και ό τόπος δπου μάθαιναν γράμματα απο τους κα­λόγηρους τα 'Ελληνόπουλα στα δύσκολα χρόνια της τουρκικης κα­τοχης της Κύπρου.

, Εκεί μαζεύθηκε, στα χρόνια της ' Ελληνικης , Επανάστασης τοϋ 1821, το προΊΌν τοϋ εράνου της περιοχης για το μαχόμενο "Έθνος και εκεί ήλθε και το παρέλαβε με τα καράβια του ό πυρπολητης Κα­νάρης. Περι τα τέλη τοϋ 190υ αιώνα λιγόστεψαν ΟΙ μοναχοι και στις αρχες τοϋ 200ϋ αιώνα πέθανε και ό τελευταίος καλόγερός mς, ό ιερομόναχος Χαρίτων. Στην' Αχειροποίητο λειτούργησε το πρώτο Δημοιικο Σχολείο της περιοχης για τα Έλληνόπουλα της Λαπήθου, τοϋ Καραβδ και τών πέριξ χωρίων. Στον επικο αγώνα της ΕΟΚΑ, το Μοναστήρι της , Αχειροποιήτου ήταν το κέντρο της περιοχης. Έδώ τέλεσε και τον μυσιικο γάμο του ό Σταυραετος τοϋ Μαχαιρδ Γρηγό­ρης Αυξεντίου, λίγο πριν πετάξει προς τα απένανιι βουνα τοϋ Τ ρο­όδους, προς τη θυσία και τη δόξα.

Δίπλα απο το Μοναστήρι της , Αχειροποιήτου δημιουργήθηκε και ή εξαίρεm κατασκήνωση τών καmχηιικών της Μητροπολιιικης Περιφέρειας Κυρηνείας, δπου, μετ α την Τ ουρκανταρσία τοϋ 1964, στρατοπεύδευε μέχρι την αποφράδα μέρα της εισβολης Μοίρα Πυ­ροβολικοϋ.

Μέχρι το 1974, λειτουργοϋσε κάθε Δευτέρα στο Μοναστήρι της , Αχειροποιήτου ό αγωνιστης ιερέας της ' Αγίας Ειρήνης Καραβδ, μα­καριστος π. 'Ιάκωβος Χρ. Τζίρκου.

95