ГАРЧИГ · 2020. 8. 27. · 2.1. Сурагчдын сурах арга барил,...

СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙГ ДЭМЖИХ АРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ

1

ГАРЧИГ

УДИРТГАЛ ..................................................................................................................2НЭГ. ҮР ДҮНГ ОНОШЛОХ, БАТАТГАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ...........................................................................................................3

ХОЁР. ҮР ДҮНГИЙН ОНОШИЛГОО, ЭРГЭХ ХОЛБОО ТОГТООХ АРГАЧЛАЛ .....42.1. Сурагчдын сурах арга барил, бүтээлийг рубрикээр оношлох ..........................42.2. Өөрийн үнэлгээ....................................................................................................82.3. Сурагчийн гүйцэтгэлд дүн шинжилгээ хийх оношилгооны даалгавар, блюпринт ...........................................................................................9 2.3.1. 7 дугаар анги ...........................................................................................10 2.3.2. 8 дугаар анги ...........................................................................................12 2.3.3. 9 дүгээр анги ...........................................................................................14 2.3.4. 10 дугаар анги .........................................................................................17 2.3.5. 11 дүгээр анги .........................................................................................20 2.3.6. 12 дугаар анги .........................................................................................22

ГУРАВ. БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ ..............................................................263.1. Суурь боловсрол ...............................................................................................26 3.1.1. 7 дугаар анги ...........................................................................................26 3.1.2. 8 дугаар анги ...........................................................................................32 3.1.3. 9 дүгээр анги ...........................................................................................473.2. Бүрэн дунд боловсрол ......................................................................................52 3.2.1. 10 дугаар анги .........................................................................................52 3.2.2. 11 дүгээр анги .........................................................................................58 3.2.3. 12 дугаар анги .........................................................................................67

ДӨРӨВ. СУРАГЧДЫН СУРАХ АРГА БАРИЛЫГ ХИЧЭЭЛИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТӨД ТУСГАН ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ МЕНЕЖМЕНТ ...................................77

НОМ ЗҮЙ ...................................................................................................................80


2

УДИРТГАЛЦар тахалын халдвараас хүн амыг урьдчилан сэргийлж, хамгаалах чиглэлээр авах арга

хэмжээний хүрээнд цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургуулийн танхимын сургалтыг түр зогсоосонтой холбогдон 2019-2020 оны хичээлийн жилд теле хичээлийг зохион байгуулсан билээ. 2020-2021 оны хичээлийн жилийн 9 сард 3 ба 4-р улирлын газар зүйн теле хичээлийг бататгах, багшлах арга зүй (ээлжит хичээл)-д дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор энэхүү зөвлөмжийг бэлтгэлээ. Нөхцөл, боломжоос шалтгаалан теле хичээлд сурагчид харилцан адилгүй хамрагдсан тул эхний 7 хоногт сурагчдын дутуу, ташаа мэдлэг, ойлголтыг оношилж өгөгдөл цуглуулан, үр дүнд шинжилгээ хийнэ. Оношилгоог сурагчдын бүтээл (дэвтрийн тэмдэглэл, гэрийн даалгавар)-ийг рубрикээр үнэлэх, амжилт гүйцэтгэлийг даалгавраар, харин сурагч өөрийн үнэлгээний хэрэгслээр өөрийгөө үнэлэх гэсэн 3 арга замаар явуулахаар зөвлөсөн. Оношилгооны өгөгдөл цуглуулах, үр дүнг гаргахдаа аль болох үнэлж дүгнэхээс зайлсхийж, бататгал хийх агуулга, арга зүйгээ илрүүлэхэд чиглүүлнэ. Оношилгооны өгөгдлийг google form эсвэл excel программ дээр гүйцэтгэх нь зүйтэй. Хоёр гурав дахь долоо хоногийн үйл ажиллагааг оношилгооны үр дүнд үндэслэн теле хичээлийг бататгах хичээлээ явуулна.

Зөвлөмжийн 1 дүгээр бүлэгт теле хичээлийг оношилох бататгах үйл ажиллагааны ерөнхий төлөвлөлтийг Суурь, Бүрэн дунд боловсролын түвшнээр, 2 дугаар бүлэгт оношилгоо нь үнэлгээнээс ялгаатай болох, оношилгооны өгөгдөл цуглуулах хүснэгт болон оношилгоог хийх аргачлал, оношилгооны даалгавар түүний блюпринтийг танилцуулсан. Зөвлөмжийн 3 дугаар бүлэгт газар зүйн хичээл орох анги тус бүрээр заасан теле хичээлийн товчоо, 9-р сарын бататгах хичээлийн жишиг арга зүйг тусгасан бөгөөд жишиг арга зүйг зайлшгүй бататгах агуулга гэж үзсэн.

Газар зүйн багш нар цаашид сургалтадаа тогтмол хэрэглэхэд тустай гэж үзээд зөвлөмжид хэд хэдэн төрлийн рубрик болон өөрийн үнэлгээний хэрэгслийг орууллаа. Рубрик бол субъектив үнэлгээг хэмжээсжүүлэх хэрэгсэл юм. Аливаа даалгавар дахь (бичгийн ажил, төсөлт ажил, эссэ, тайлан, реферат, бүтээл гэх мэт) сурагчийн гүйцэтгэлийг үнэлэхэд өргөн хэрэглэгддэг. Рубрикийг хэрэглэснээс дүнгийн бодит чанар дээшилж багш сэтгэлийн хөдөлгөөн, үзэмжээр дүн тавихаас сэргийлдэг. Рубрик нь даалгаврын гүйцэтгэлийг илүү ойлгомжтойгоор болгож зэрэглэж өгдөг. Бас эцсийн болон албан үнэлгээнд рубрикийг хэрэглэн сурагчийн амжилтыг дүгнэх нь илүү ач холбогдолтой. Сурагчийн өөрийн үнэлгээний үр дүнг багш заавал шаардахгүй, хэрвээ сурагч хүсвэл ямар дэмжлэг хэрэгтэйг мэдэж авч туслана.

Өөрийн үнэлгээ нь мэдээллийн зуунд өөрийн суралцах үйлээ өөрөө удирдах чухал хандлага болж байна. Сурагчдад өөрийн сурах үйл явцыг эргэцүүлэн бодох боломж өгдөг. Эргэцүүлэн бодох нь суралцахуйд илүү бодитой хандах шаардлагыг бий болгодог, мэдээллийн цуглуулгаар биш харин мэдлэг бүтээх, хэрэглэх, бүтээл гаргахад мэдээллийг тодорхой бодлоготойгоор боловсруулах үйл явц юм. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ нь үнэлэх, эргэцүүлэн дүгнэх (мэдэхгүй, ташаа ойлгосон гэх мэт.), өөрөө мэдлэг, чадвараа гүйцээн суралцах төлөвлөгөө гаргах, бусад (багш, найз)-аас хүсэх дэмжлэгээ төлөвлөх гэсэн алхамуудаас бүрддэг.

2019-2020 оны хичээлийн жилд ЕБС-ийн сурагчид 165 өдөр хичээллэхээс 85 өдөр танхимд хичээллэж, 75 өдрийн сургалтын хөтөлбөрийн агуулгыг теле хичээлээр үзэж судалсан.

Теле хичээлийн хүртээмжийг эцэг эхчүүд (12000), хүүхдүүд (5700)-ээс тандах судалгаа авч үзэхэд, сурагчдын 46.8 хувь теле хичээлийг байнга, 30.52 хувь нь заримдаа үзсэн гэж хариулсан байна. Энэ нь теле хичээлээр өгсөн агуулгыг бататгах, өмнөх ангийн агуулгын хоцрогдолыг арилгах хичээл, сургалтыг зохион байгуулах эрэлт хэрэгцээ байгааг харуулж байна.


3

Хүснэгт 1. Газар зүйн теле хичээлийн агуулгыг сургалтын төлөвлөгөөнд тусгасан байдал

Боловсролын түвшин Анги

Сургалтын төлөвлөгөөн

дэх цаг

Суралцахуйн зорилтын тоо

Суралцахуйн зорилтыг судлахад зарцуулах дундаж

цаг

Теле хичээлийн тоо

Зс Сс Нийт

Суурь боловсролVII 33 23 1.4 8VIII 33 18 1.8 8IX 33 16 2 8

Бүрэн дунд боловсрол

X 66+33=99 31+17=72 1.3 12 5 32XI 66+66=132 27+52=77 1.7 12 5 36XII 132 66 2 22

Нийт 462 114Тайлбар: сонгон судлах цагийг сургалтын төлөвлөгөөнд заасан доод цагаар тооцсон болно. Дээрх 114 цагийн теле хичээлийн агуулгыг бүлэг сэдвээр багцалж бататгах хичээл, сургалтын үйл ажиллагааг 2020 оны 9 дүгээр сард зохион байгуулна.

НЭГ. ҮР ДҮНГ ОНОШЛОХ, БАТАТГАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ2020-2021 оны хичээлийн жилийн эхний 4 долоо хоногт (9 дүгээр сард) энэхүү үр дүнг

бататгаж, сэргээн давтахад зориулахыг зөвлөж байна. Хүснэгт 2. Үйл ажиллагааны төлөвлөгөө (суурь боловсрол)

7 хоног I II III IVХичээл 1 2 3 4

Зори

лго Теле хичээлийг үзэж

судалсан байдлыг оношлох

Багш сурагчдын oношлогооны үр дүнд шинжилгээ хийх Агуулгын хоцрогдолыг

арилгах төлөвлөлтийн дагуу хичээл, сургалтыг зохион байгуулах

Теле хичээлийн агуулгыг бататгах, багшлах арга зүйд дэмжлэг үзүүлэх, сурагчдын агуулгын хоцрогдолыг арилгах

Хич

ээл,

сур

галт

ыг

зохи

он б

айгу

улах

хэ

лбэр

Сурагчдын теле хичээл үзэж судалсан байдлыг тодорхой арга хэрэгсэл, ашиглан илрүүлнэ. Тухайлбал:- Мэдлэг чадвар- Сурах арга барил- Теле хичээлийн

хамрагдалт

Теле хичээлийн цөм агуулгыг бататгах хичээл, үйл ажиллагааг зохион байгуулна.

Оношилгооны үр дүнд хийсэн шинжилгээнд үндэслэн сурагчдын хоцрогдолыг арилгах хичээл, сургалтыг зохион байгуулна.

Сурагчдын эзэмшсэн мэдлэг, чадварын түвшинг илрүүлнэ.

Оношилгооны үр дүнд үндэслэн сурагчдын агуулгын хоцрогдолыг арилгах хичээл, сургалтыг зохион байгуулах төлөвлөлт хийнэ.

Хүснэгт 3. Үйл ажиллагааны төлөвлөгөө (бүрэн дунд боловсрол)

7 хоног I II III IVХичээл 1 2 3 4 5 6 7 8

Зори

лго

Теле хичээлийг үзэж судалсан байдлыг оношлох

Багш сурагчдын oношлогооны үр дүнд шинжилгээ хийх Агуулгын хоцрогдолыг

арилгах төлөвлөлтийн дагуу хичээл, сургалтыг зохион байгуулах

Теле хичээлийн агуулгыг бататгах, багшлах арга зүйд дэмжлэг үзүүлэх, сурагчдын агуулгын хоцрогдолыг арилгах


4

Хич

ээли

йн х

элбэ

рСурагчдын теле хичээл үзэж судалсан байдлыг тодорхой арга хэрэгсэл, оношлох даалгавар ашиглан илрүүлнэ. Тухайлбал:

- Мэдлэг чадвар- Сурах арга барил- Теле хичээлийн

хамрагдалт

Теле хичээлийн цөм агуулгыг бататгах хичээл, үйл ажиллагааг зохион байгуулна.

Оношилгооны үр дүнд хийсэн шинжилгээнд үндэслэн сурагчдын хоцрогдолыг арилгах хичээл, сургалтыг зохион байгуулна.

Сурагчдын эзэмшсэн мэдлэг, чадварын түвшинг илрүүлнэ.Оношилгооны үр дүнд

үндэслэн сурагчдын агуулгын хоцрогдолыг арилгах хичээл, сургалтыг зохион байгуулах төлөвлөлт хийнэ.

Тайлбар: - Сурагчдын теле хичээлийг үзэж тэмдэглэсэн байдал, бие дааж хийсэн дасгал

даалгавар, эцэг эх, асран хамгаалагчийн дэмжлэгтэйгээр хийсэн бүтээлийг багш, сурагчид хамтран тодорхой шалгуурын дагуу боловсруулсан аргачлал бүхий хуудсаар оношилж дүн шинжилгээ хийнэ.

- Сурагчид теле хичээлийг үзэж судалсан туршлага, хүндрэл бэрхшээл, багшаас асуух асуулт, цаашид сурах арга барилдаа тусгах шинэ санаа зэргийг асуулга, хяналтын хуудас ашиглан сурагчид өөрийн үнэлгээ хийнэ. Багш сурагчдын өөрийн үнэлгээнд дүн шинжилгээ хийнэ.

- Теле хичээлийн цөм агуулга, сурагчдын зайлшгүй эзэмших чадвар, ШУАБ буюу хэрэглээг блумын таксономын танин мэдэхүйн түвшний дасгал даалгавраар илрүүлж, сурагчдын ташаа ойлголт, хоцрогдож буй агуулга, чадварыг бататгах хичээл, сургалтыг төлөвлөж хэрэгжүүлнэ.

ХОЁР. ҮР ДҮНГИЙН ОНОШИЛГОО, ЭРГЭХ ХОЛБОО ТОГТООХ АРГАЧЛАЛ2.1. Сурагчдын сурах арга барил, бүтээлийг рубрикээр оношлох

Рубрик нь сурагчийн гүйцэтгэлийн янз бүрийн түвшнийг үнэлэхэд ашигладаг багц үзүүлэлт юм. Рубрик нь шалгуурт баримжаалсан байна. Шалгуур нь сургалтын цөм хөтөлбөрийн хүлээгдэж буй үр дүнтэй тохирч байхаар, гүйцэтгэлийн түвшин бүр нь сурагч ойлгохоор энгийн хэлээр бичигдсэн, товч, хэмжигдэхүйц байхаар төлөвлөгдсөн байна.

Рубрикийг хүснэгтээр илэрхийлдэг бөгөөд хүснэгтийн баганад чанарын түвшинг, хүснэгтийн мөрийн дагуу шалгууруудыг харуулсан байдаг. Зарим тохиолдолд чанарын түвшинг мөрийн дагуу, шалгууруудыг баганад байрлуулсан байж болно. Та өөрийн рубриктээ ямарч байдлаар байрлуулж болно. Чанарын түвшинг ихээс бага руу буюу зүүнээс баруун тал руу чиглүүлэн бичдэг нь ихэнх хүмүүс эхний баганад анхаарал хандуулдагтай холбоотой байдаг.

Сурагчдын теле хичээлийг үзэж тэмдэглэсэн тэмдэглэл, бие дааж хийсэн дасгал даалгавар, эцэг эх, асран хамгаалагчийн дэмжлэгтэйгээр хийсэн бүтээлийг багш, сурагчид хамтран тодорхой шалгуурын дагуу боловсруулсан аргачлал бүхий хуудсаар оношилж дүн шинжилгээ хийнэ.

Рубрик нь тухайн даалгавар эсвэл суралцахуйн үйл ажиллагааны гүйцэтгэлийг хэмжигдэхүйц байдлаар түвшинчилж илэрхийлсэн шалгууруудын багц юм.


5

Яагаад рубрик ашиглах хэрэгтэй вэ?Үнэлгээний шалгуур, түвшин тодорхой болсон байдаг. Өгсөн даалгаврын хэмжээнээс

хамаарч ямар шалгуураар оношилж болохыг тодорхойлно. Сурагчдыг оношлох үзүүлэлтүүдийг урьдчилан тодорхойлох нь багшид цаг хугацааг хэмнэх төдийгүй үнэлгээг бодитой болгоход тусална.

Өөрийн гүйцэтгэлийг бодитой үнэлэх боломжтой. 3-5 түвшний рубрикт шалгуурын дагуу гүйцэтгэлийг тэмдэглэж ашиглах нь богино хугацаанд бодитой оношилгоо хийхэд тусална.

Оношилгоо хийсэн үндэслэлээ тайлбарлах боломжтой. Рубрикийг ашигласнаар багш, сурагчид даалгаврыг хэрхэн гүйцэтгэх болон тухайн даалгаврыг гүйцэтгэснээр сурагчид ямар мэдлэг, чадвар эзэмших нь ил тод болно.

Сурагчийн идэвхи оролцоог нэмэгдүүлдэг. Үнэлгээ ил тод байх нь сурагчдад сурах хүсэл тэмүүллийг төрүүлнэ.

Рубрикийг хэрхэн боловсруулах вэ?Даалгаврын зорилгыг тодорхойлох (ямар мэдлэг, чадвар, үнэт зүйлийг үнэлэх гэж байна вэ?)Шалгуур үзүүлэлтүүдийг тодорхойлохГүйцэтгэлийг түвшинчилэх (4 байвал сайн)Түвшин хоорондын ялгааг сайн тодорхойлохГүйцэтгэлийн түвшинд харгалзах оноог өгөхРубрик боловсруулахдаа түвшин бүрт ямар шалгуур, хүлээгдэж буй үр дүнгийн

даалгаврыг хэрхэн тодорхойлох вэ? Гэдэг асуудал нэлээд бэрхшээлтэй байдаг. Жишээ нь 3*3*3 загварын рубрик боловсруулахдаа;

Хүснэгтийн нүдүүд дэх 3 төрлийн баримт нотолгоо нь мэдлэг, чадвар, хандлагын холбоо хамаарлыг агуулсан байхаар төлөвлөж бүтээх эсвэл хэд хэдэн төрлийн мэдлэг, чадвар, хандлагыг илрүүлэх байдлаар тус тусад нь ч бүтээж болно.

Хүснэгтийн эхний баганад хамгийн өндөр түвшнөөс эхлэн 3 түвшнийг бичихХүснэгтийн зүүн талаас эхлэн түвшин бүрт тохирох тус бүр 3 шалгуур бичих. Ингэхдээ

нэг шалгуур нь оюун дүгнэлт хийсэн чанарын, нөгөө нь холбоо хамаарлыг илрүүлсэн, үлдсэн нэг нь тоон буюу тоочсон шинжтэй гэх мэт ялгаатай байхыг анхаарах хэрэгтэй.

Хүснэгт 4. 3*3*3 Загварын хүснэгт

Шалгуур маш сайн хангалттай анхаарах шаардлагатай

ТоонЧанарынХолбоо хамаарлын

Рубрикийн төрөл, загварДараах төрлүүдээс тохирох загварыг сонгон боловсруулж болно. Үүнд:Аналитик рубрик- тухайн бүтээгдэхүүн, үйл явцын бие даасан хэсгүүдийн шалгууруудыг

тус тусад нь салган жагсаан бичдэг. Энэ арга нь давуу, сул талыг оношилж тогтоох, сурагч болон багшид явцын мэдээлэл өгөх, хугацаа их шаардана. Чанарын түвшинг тоо эсвэл харгалзах хэсэгт √ тэмдгээр тэмдэглэнэ.

Холистик рубрик - давуу, сул талыг тогтоох мэдээлэл өгөхөд чиглээгүй. Гүйцэтгэлд ерөнхий оноо өгдөг ба хугацаа арай бага шаардана.

Цогц рубрик – үйл явцыг уялдаа холбоотой байдлаар дүрсэлдэг.Хяналтын хуудас- сурагч даалгаврыг биелүүлсэн эсвэл биелүүлээгүй гэдгийн аль нэг

буюу тийм/үгүй гэсэн шийд маягаар дүгнэдэг. Жишээ нь хяналтын хуудсыг та юу сурчихаад


6

байна, юу сурч байна, юу сурах хэрэгтэй байна гэдгийг илрүүлэхэд ашиглаж болно.Товчоолсон рубрик- нэг удаа хэрэглээд дуусгах эсвэл тасралтгүй үйл ажиллагааг хянах

зорилгоор цаг хугацааны явцад эргэн харж болно. Жишээ нь: сурагч сорил туршилтыг хийж байгааг ажиглалтаар дүгнэж, долоо хоног бүрийн биелэлтэд зориулан цуврал багануудыг багтаасан байх бөгөөд тухайн сурагчийн ахицыг бүртгэж хөтөлнө.

Урт хугацааны рубрик- урт хугацааны ахицын рубрик юм. Энэ рубрик нь тодорхой төсөл, бие даалтын ажлын шалгуур буюу үр дүнг багтаасан байна. Сурагч тухайн хүлээж буй түвшинг эзэмшсэн үед тэрхүү шалгуур буюу үр дүнг оноолж дүгнэдэг.

Процессын рубрик- хамтын суралцахуй, манлайлал, харилцаа, хандлагыг оноогоор дүгнэхэд хэрэглэдэг.

Бүтээгдэхүүний рубрик- эцсийн бүтээгдэхүүний бүрдэл бүрийн нарийвчилсан илэрхийлэл, тодорхойлолтуудыг багтаадаг. Процессын рубриктэй хамтад нь хэрэглэхэд тохиромжтой байдаг.

Зэрэглэл тогтоох хэмжүүр- сурагчдын ур чадвар, өөртөө итгэх итгэл, суралцахуйдаа тааламжтай байдал зэргийг шалгахад хэрэглэнэ.

Энэхүү рубрикээр сурагчдын теле хичээл үзэж тэмдэглэсэн, бүтээл гүйцэтгэсэн байдлыг оношлох ба мэдээлэл цуглуулах, боловсруулах, сорил туршилт хийх, гэрийн даалгавар гүйцэтгэсэн байдал зэргийг шалгуур үзүүлэлт болгон 4 түвшнээр үнэлж үнэлгээний хуудсанд тэмдэглэнэ.

Хүснэгт 5. Сурагчдын теле хичээлийн тэмдэглэл хөтөлсөн байдал, бүтээлийг оношлох рубрик

Шалгуур 4 3 2 1

Мэд

ээлэ

л цу

глуу

лан

тэм

дэгл

эл х

өтлө

х

- Туршилтын төлөвлөлт, үр дүнг тодорхой, ойлгомжтой тэмдэглэсэн

- Зураг, бүдүүвч, хүснэгт зэргийг ойлгомжтой тэмдэглэсэн

- Түлхүүр үг, тулгуур ойлголтуудыг тодруулан тэмдэглэсэн

- Хичээлийн агуулгыг бүрэн гүйцэд, оновчтой тэмдэглэсэн

- Зураг, хүснэгт зэргийг тэмдэглэсэн

- Хичээлийн агуулгыг өөрийн ойлгосноор бүрэн тэмдэглэсэн

- Тулгуур ойлголтуудыг ойлгомжтой тэмдэглэсэн

- Хичээлийн тэмдэглэлийг дутуу хөтөлсөн

- Хичээлийн агуулгыг эмх цэгцгүй тэмдэглэсэн

- Хичээлийн агуулгыг тэмдэглэхдээ зөвхөн өөрийн сонссоноор бичсэн

- Хичээлийн тэмдэглэл хөтлөөгүй

- Он сар өдөр, сэдвээ бичсэн

- Хичээлийн агуулгыг хэт хураангуйлсан

Мэд

ээлэ

л бо

ловс

руул

ах,

тайл

барл

ах,

Сор

ил т

урш

илт

гүйц

этгэ

х

- Газар зүйн зурагт тархалт, байршлыг тэмдэглэж, газар зүйн зураг дээр хэмжилт хийж үр дүнг дүгнэсэн

- Сорил туршилтыг даган хийж туршилтын явц, үр дүнг ажиглалтын хүснэгтэд тэмдэглэсэн

- Мэдээллээс гол агуулгыг тодруулан учир шалтгааныг тайлбарласан

- Газар зүйн зурагт тархалт, байршлыг тэмдэглэсэн ч газар зүйн зураг дээр хэмжилт хийх үйлийг дутуу гүйцэтгэсэн

- Сорил туршилтын явцыг бүрэн тэмдэглэсэн ч дүгнэлт дутуу

- Мэдээллийн гол агуулгыг тодруулж тэмдэглэсэн

- Газар зүйн зурагт ажиллах дасгал даалгаврын гүйцэтгэл дутуу

- Сорил туршилтын явцын тэмдэглэл дутуу хөтөлсөн

- Мэдээллээс гол агуулгыг оновчтой сугалж авч чадаагүй

- Газар зүйн зурагт ажиллах дасгал даалгавар гүйцэтгээгүй

- Сорил туршилтын явцын тэмдэглэл хөтлөөгүй

- Дүгнэлт гаргаагүй


7

Гэри

йн

даал

гава

р гү

йцэт

гэх

- Гэрийн даалгаврын гүйцэтгэл маш сайн

- Гэрийн даалгаврыг гүйцэтгэхдээ юмс, үзэгдлийн учир шалтгааныг тайлбарлаж дүгнэсэн.

- Гэрийн даалгаврыг гүйцэтгэсэн

- Юмс үзэгдлийн учир шалтгааныг бүрэн тайлбарлаагүй

- Гэрийн даалгаврын гүйцэтгэл дутуу

- Гэрийн даалгавраа хийх гэж оролдсон боловч ойлгоогүй

- Гэрийн даалгавраа тэмдэглэсэн боловч хийгээгүй

Сурагчдын теле хичээл үзэж тэмдэглэсэн дэвтрийг сайтар үзэж шалгуурын дагуу зөв оноожуулах. Рубрикийн дагуу зөв дүгнэснээр сурагчдын сурах арга барилыг тодорхойлж түүн дээр тулгуурласан арга зүйн дэмжлэг үзүүлэхэд хялбар болно.

Үнэлгээний хуудасны загварХүснэгт 6. Рубрик үнэлгээний хуудас

Сургууль: Анги: Нэр:

№ Сурагчдын нэрс

Шалгуур үзүүлэлтүүд

НийтМэдээлэл цуглуулан тэмдэглэл

хөтлөх

Мэдээлэл боловсруулах, тайлбарлах,

Сорил туршилт гүйцэтгэх

Гэрийн даалгавар гүйцэтгэх

4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 11 Суралцагч 1 1 1 1 1 0 1 12 1 1 1 3 0 0 03 1 1 1 0 0 2 1

Нийт 2 0 1 0 1 0 1 1 1 0 1 1 4 0 3 24- маш сайн, 3-сайн, 2-дунд, 1-дэмжлэг хэрэгтэй

Сурагчдын шалгуур бүрээр авсан онооны дүнг нэгтгэн дүгнэж сурагчид аль шалгуурын ямар түвшинд байгааг тодорхойлно.

Зөвлөмж (рубрик оношлох аргачлал)Сурагчдын шалгуур бүрээр авсан онооны дүнг нэгтгэн дүгнэж сурагчид аль шалгуурын

ямар түвшинд байгааг тодорхойлно. Рубрикийн баганын дагуух 3 шалгуурын дагуу дэвтрийн тэмдэглэлийг үзэж 4 түвшинд

тохирох үнэлгээг өгч дүгнэнэ. Сурагчийн шалгуур бүрээр авсан түвшин болон өөрийн үнэлгээний оноог харгалзан үзэж тохирох зөвлөмжийг өгөхөд анхаарах. Жишээ нь: “Суралцагч 1”-ийн оноог авч үзэхэд “мэдээлэл цуглуулан тэмдэглэл хөтлөх” шалгуурын 4-р түвшин буюу маш сайн, “мэдээлэл боловсруулах, тайлбарлах, сорил туршилт, шинжлэн судлах ажлыг гүйцэтгэх” шалгуурын 2-р түвшин буюу дунд, “бие даан асуудал шийдвэрлэх, даалгавар гүйцэтгэх” шалгуурын 1-р түвшин буюу дэмжлэг хэрэгтэй гэсэн үнэлгээг тус тус авсан байна. Өөрөөр хэлбэл теле хичээлийн тэмдэглэл сайн хөтөлсөн боловч, дэвтрийн тэмдэглэлийг нэмэлт баяжуулсан (өөрийн ойлгосноор баяжуулан, нэмэлт тэмдэглэл хөтөлсөн) байдал 2-р түвшин буюу дунд (дахин ажиллах шаардлагатай), харин гэрийн даалгаврыг гүйцэтгэсэн байдал бие даан ажиллах чадвар 1-р түвшин буюу дэмжлэг хэрэгтэй тул теле хичээлийн агуулгад тусгагдсан гэрийн даалгавар, сорил туршилтыг дахин гүйцэтгүүлэхэд анхаарах шаардлагатай байна гэж оношилно.


8

2.2. Өөрийн үнэлгээӨөрийн үнэлгээний зорилго:Суралцагчид өөрсдийн бүтээлийг үнэлэх, сайжруулах, хийсэн зүйлийн талаар

эргэцүүлэн бодох, цааш хөгжүүлэх зорилгоо тодорхойлох бодит шаардлагыг бий болгож, идэвхтэй суралцахуйг дэмжих болно.

Газар зүйн теле хичээлийн өөрийн үнэлгээний хуудас

Танд энэ өдрийн мэнд хүргэе! Зорилго: 2019-2020 оны хичээлийн жилийн II хагаст заагдсан газар зүйн “Теле

хичээл”- ээс хэрхэн суралцсанаа үнэлэх

Хүснэгт 7. Өөрийн үнэлгээний хуудасны загвар

Хувийн мэдээллийн хэсэгТаны овог нэр:Таны хүйс: a) эрэгтэй b) эмэгтэйТаны суралцаж буй анги: a) 7 b) 8 c) 9 d) 10 e) 11 f) 12Таны суралцаж буй сургуулийн нэр:Таны суралцаж буй сургуулийн өмчийн хэлбэр: a) төрийн b) хувийнТаны суралцаж буй сургуулийн байршил : a) нийслэл b) аймгийн төв c) сумын төв d) баг

Үндсэн хэсэгТайлбар: та дараах шалгуур тус бүрийг хэрхэн гүйцэтгэсэнтэй тохирох тоог дугуйлна уу.

Шалгуур Маш сайн Сайн Дунд Дэмжлэг

хэрэгтэй

Мэдээлэл цуглуулан тэмдэглэл хөтөлсөн байдал

Теле хичээлээс тухайн агуулгын мэдээллийг бүрэн авсан 4 3 2 1

Теле хичээлийн агуулгыг эмх цэгц дэс дараалалгүй бүрэн хөтөлсөн 4 3 2 1

Газар зүйн зураг болон баримт мэдээлэл ажилласан сорил, туршилт шинжлэн судлах ажлыг гүйцэтгэсэн байдал

Теле хичээлд өгөгдсөн газар зүйн зурагт ажиллах дасгалыг даган гүйцэтгэсэн

4 3 2 1

Газар зүйн зураг, бүх төрлийн зураг, видео бичлэг, баримт мэдээллийг ашиглан даалгавар гүйцэтгэсэн

4 3 2 1

Сорил туршилтын үр дүнг тэмдэглэн учир шалтгааныг тайлбарласан 4 3 2 1

Теле хичээлээр хийгдсэн сорил туршилтыг зааврын дагуу даган гүйцэтгэсэн

4 3 2 1

Бие даан асуудал шийдвэрлэсэн буюу гэрийн даалгавар гүйцэтгэсэн байдал 4 3 2 1

Нийт (тухайн хэсэгт хэдэн удаа дугуйлсанаа бичих )

Өөрийн үнэлгээг шалгуур тус бүрийн харгалзах оноогоор дүгнэнэ. Жишээ нь: мэдээлэл цуглуулан тэмдэглэл хөтөлсөн байдал дээр сурагч өөрийгөө 4 гэсэн түвшнээр үнэлсэн байвал теле хичээлийг бүрэн үзэж дэвтрийн тэмдэглэл бүрэн хөтөлсөн гэж үзнэ. Өөрийн


9

үнэлгээг багш рубрикээр хийсэн үнэлгээтэй харьцуулан дүгнэж сурагч өөрийгөө хэрхэн зөв үнэлж байгааг тодорхойлж болно.

2.3. Сурагчийн гүйцэтгэлд дүн шинжилгээ хийх оношилгооны даалгавар, блюпринт

Зорилго: Теле хичээлийн цөм агуулга, сурагчдын зайлшгүй эзэмших чадвар, ШУАБ буюу хэрэглээг блумын таксономын танин мэдэхүйн түвшний дасгал даалгавраар илрүүлж, сурагчдын ташаа ойлголт, хоцрогдож буй агуулга, мэдлэг чадварыг бататгах хичээл, сургалтыг төлөвлөж хэрэгжүүлэхэд оршино.

Сурагчдын теле хичээлээр эзэмшсэн мэдлэг, чадварыг илрүүлэх даалгавар боловсруулахад юуг анхаарах вэ?

1. Теле хичээлийн агуулга (суралцахуйн зорилт), сургалтын хөтөлбөрт тусгасан үнэлгээний зорилт, шалгуур, жинг баримтална.

2. Даалгавар боловсруулах хураангуй болон дэлгэрэнгүй блюпринт боловсруулж мөрдөнө. Ингэснээр тухайн ангийн судалсан агуулга (бүлэг сэдэв, суралцахуйн зорилт), даалгаврын танин мэдэхүйн түвшин, тэдгээр нь сургалтын хөтөлбөрийн үнэлгээний зорилт, шалгуур, жинд нийцсэн байх, төлөвлөсөн харьцааг баримтлах боломж бүрдэнэ.

3. Даалгавар нь тодорхой, хэмжигдэхүйц, үйлдэл төвтэй, цаг хугацаандаа хэрэгжихүйц, үнэлж, дүгнэж болохуйц, найдварт чанарыг хангахуйц байна.

4. Даалгаврын өгөгдөл сурагчдад ойлгомжтой, хариултын ямар нэг санааг агуулаагүй байна5. Даалгаврын хариултад илэрхий зөв эсвэл буруу хариулт оруулахгүй байх

Үр дүнгийн шинжилгээ хийх аргачлалТеле хичээлийг агуулгыг үзэж судалсны дараах сурагчдын эзэмшсэн мэдлэг, чадварыг

илрүүлэхэд чиглэсэн тул “зөв, буруу”, “сайн, муу” хийсэн байна гэж үнэлж дүгнэхээс илүүтэйгээр сурагчид агуулгын хоцрогдолд орсон эсэх, ямар ташаа ойлголттой байгааг илрүүлэхэд голлон анхаарч, теле хичээлийн агуулгыг “үлгэр жишээч” эзэмшсэн, “хэсэгчлэн” эзэмшсэн, “бататгах шаардлагатай” гэсэн дүн шинжилгээ хийх хуудаст түвшний шалгуурыг сурагч, багш, эцэг эхэд ойлгомжтой байхаар боловсруулах аргачлалыг зөвлөсөн болно.

70-100% “үлгэр жишээч” эзэмшсэн 30-70% “хэсэгчлэн” эзэмшсэн 0-30% “бататгах шаардлагатай”

Хүснэгт 10. Мэдлэг чадвар эзэмшилтийн түвшний ангилал

Мэдлэг, чадварын түвшин

0-30% “бататгах шаардлагатай

30-70% “хэсэгчлэн” эзэмшсэн

70-100% “үлгэр жишээч” эзэмшсэн

Теле хичээл үзсэн сурагчдын тоо

Мэдлэг чадвар эзэмшилт


10

2.3.1 7-р ангиХүснэгт 11. Сурагчийн гүйцэтгэлд дүн шинжилгээ хийх даалгаврын блюпринт

(5 дугаар анги)

Даалгаврын мэдээлэл Танин мэдэхүйн түвшин Даалгаврын хэлбэр Нийт

№ Теле хичээлийн сэдэв

Мэдлэг, ойлголт Чадвар Хэрэглээ

Сон

гох

Боги

но

хари

улта

т

Бүтэ

эх

хари

улта

т 10

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

1 Өнөөдрийн цаг агаар 2 2 1 2 2 1 3 4

2 Агаарын тунадасыг хэмжих 1 1 1 4 1 1 2 5

3 Салхины чиг ба хүчийг судлах 1 2 1 4 1 1 2 6

4Өөр өөр

уур амьсгалтай газар орон

1 1 1 2 1 4 1 1 1 3 7

Нийт 4 4 2 4 4 14 4 3 3 10 22

7 дугаар анги (5 дугаар ангийн теле хичээлийн агуулга эзэмшилтийг оношлох даалгавар)

1. Агаарын температур хэмждэг багаж аль нь вэ? (1 оноо)

А. Б. В.

2. Агаарын температурыг хэмжихдээ термометрийн ................. барьж болохгүй. (1 оноо) а. Доод хэсэг буюу нөөцлүүрээс б. Хуваарьт хэсгээс в. Дээд хэсгээс3. Зургийг ажиглан термометрийн заалтуудыг бичээрэй. (2 оноо)

1. ........°С 2. ........°С 3. ........°С

4. ..................., ...................., ...................., .............зэргийг агаарын тунадас гэнэ. (1 оноо)

5. Манай оронд хэддүгээр сард хур тунадас хамгийн их, хэддүгээр сард хамгийн бага унадаг вэ?, Яагаад? Зургийг ажиглан тайлбарлаарай. (4 оноо)

Тайлбар:....................................................................................................................................................................................................................................................................................


11

6. Өгөгдсөн зургийг сайтар ажиглаарай. Аль тохиолдолд салхины хүч их, аль тохиолдолд салхины хүч бага байх вэ?, Яагаад? (2 оноо)

а. б. в. .............................................................

.............................................................

.............................................................

.............................................................

.............................................................

.............................................................

.............................................................

7. Зурагт үзүүлсэн тохиолдолд салхины чиглэл хаанаас хаашаабайгааг цэнхэр өнгөөр тэмдэглэсэн сумны чиглэлийг ажиглан бичээрэй. Тойргийн гадна зүг зовхисуудыг товчилсон үсгээр тэмдэглээрэй. Жишээ нь: баруун хойд – БХ, зүүн өмнөд – ЗХ, хойд – Х гэх мэт. (4 оноо)

..................................................................................................................

..................................................................................................................

..................................................................................................................

8. Өгөгдсөн графикийг ажиглаарай. Манай орондхэддүгээр сард хамгийн хүйтэн, хэддүгээр сард хамгийн дулаан байна вэ? Температурын утгуудыг бичээрэй. (2 оноо)

а. ..... сард хамгийн хүйтэн буюу .....°С байна.б. ..... сард хамгийн дулаан буюу .....°С байна. 9. Нар дэлхийн бөмбөрцгийн аль хэсэгт тусах үед

манай оронд зун болох вэ? (1 оноо)а. Мэлхийн зам дээр б. Экватор дээр в. Матрын зам дээр10. 12-р сард Тайланд улсын Бангкок хот Улаанбаатар хотоос дулаан, цасгүй, модод нь

ногооноороо байгаа зэрэгт юу нөлөөлсөн байж болох вэ? Дэлхийн газар зүйн зураг ашиглан тайлбарлаарай. (4 оноо)

Монгол – Улаанбаатар хот, 12-р сарТайланд – Бангкок хот, 12-р сар

Тайланд улс

Монгол улс

.........................................................

.........................................................

.........................................................

.........................................................

.........................................................

.........................................................

.........................................................


12

2.3.2 8 дугаар ангиХүснэгт 12. Сурагчийн гүйцэтгэлд дүн шинжилгээ хийх

даалгаврын блюпринт (7 дугаар анги)

Даалгаврын мэдээлэл Танин мэдэхүйн түвшин Даалгаврын хэлбэр Нийт

№ Теле хичээлийн сэдэв


Сон

гох

Боги

но х

ариу

лтат

Бүтэ

эх х

ариу

лтат

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

1 Дэлхийн усан мандлын хэсгүүд 1 1 1 3 1 1 2 4

2 Хуурай газрын ус 1 5 1 1 5

3 Цаг агаарыг шинжих уламжлалт аргууд 1 1 1 1 1

4 Дэлхийн уур амьсгалын ялгаа 1 1 1 2 1 5 1 1 1 3 8

5 Хөрс ялгаран тархахад нөлөөлөх хүчин зүйлс

1 1 1 4 1 5 1 1 1 3 106 Дэлхийн ургамал амьтны тархалт

7 Газар зүйн бүс бүслүүр

8 Хүн амын өсөлт, нөлөөлөх хүчин зүйлс 1 1 1 1 1

9 Хүн амын аж ахуй, соёл 1 1 1 1 1Нийт 5 5 4 10 3 15 5 4 3 12 30

Эзлэх хувь 42 17 33 33 25 50 42 33 25 100 100

8 дугаар анги (7 дугаар ангийн теле хичээлийн агуулга эзэмшилтийг оношлох даалгавар)

1. “Сар хүрээлэх” нь цаг агаарын аль шинжтэй тохирох вэ? (1 оноо) а. Дулаарах б. Тогтуун байх в. Бороо орох г. Салхигүй байх 2. Уур амьсгал бүрэлдэн тогтоход нөлөөлөх хүчин зүйлийг сонгоорой. (1 оноо) а. Үүлшилт б. Салхины хурд в. Агаарын даралт г. Гадаргын өндөр 3. Ус нэвчих үйл явц усны ямар төрөл үүсэхэд гол нөлөө үзүүлэх вэ? (1 оноо

а. Гол мөрний ус б. Гүний ус в. Далайн ус г. Нуурын ус4. Хөрсний үндсэн бүрэлдэхүүний хамгийн их хувийг ....................... эзэлнэ. (1 оноо)

а. Ус б. Агаар в. Эрдэс чулуулаг г. Органик бодис5. Дэлхийн хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн үйл явцыг сонгоорой. (1 оноо) а. Испани ханиад б. Аж үйлдвэрийн хувьсгал в. Дайн мөргөлдөөн г. Өлсгөлөн 6. Австралийн хүн ам ........................ хэлээр ярьдаг, .................... шашин шүтдэг. (1 оноо) 7. Дэлхийн хуурай газар ба далайн гадаргуу дээр агаарын дундаж температур нэмэгдэх

үйл явцыг ...................................................................... гэнэ. (2 оноо)


13

8. Дэлхийн далайн хэсгүүдийн тодорхойлолтыг хүснэгтэд бичнэ үү. (3 оноо)

9. Дараах амьтдын амьдардаг байгалийн бүсийг нэрлээрэй. (4 оноо) а. Цагаан баавгай- ...................................... б. Хүрэн баавгай- ......................................в. Хулсны баавгай- ..................................... г. Мазаалай баавгай-................................10. Дараах диаграммыг ашиглан дасгал гүйцэтгээрэй.

- Өрхийн хэмжээнд цэвэр усаа хэмнэж болох аргуудаас 2-ыг нэрлээрэй. (2 оноо).................................................................................………………

- Ямар салбарт цэвэр ус хамгийн их хэрэглэгдэж байгааг ажиглан, шалтгааныг жишээгээр тайлбарлаарай. (3 оноо)..................................................................................................

11. Уур амьсгалын диаграммыг уншин хүснэгтэн мэдээлэл рүү хувиргаарай. (5 оноо)

Газар зүйн байршилАгаарын температурын зөрүүХур тунадас хамгийн их ба бага унадаг сарУур амьсгалын бүсОнцлог

12. Дараах зурагт цөлийн бүсийн тархалтыг үзүүлсэн байна. - Яагаад Еврази болон Америкийн хойд хэсгээр тархсан бэ? (2 оноо)

....................................................................................- Цөлийн уур амьсгал, ургамал, амьтдын онцлогийг

жишээгээр тайлбарлаарай. (3 оноо)....................................................................................


14

2.3.3. 9 дүгээр ангиХүснэгт 14. Сурагчийн гүйцэтгэлд дүн шинжилгээ хийх даалгаврын блюпринт


№ Суралцахуйн зорилт

Танин мэдэхүйн түвшин Даалгаврын хэлбэр

Нийт Мэдлэг, ойлголт Чадвар Хэрэглээ

Сон

гох

Боги

но

хари

улта

т

Бүтэ

эх

хари

улта

т

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даал

гавр

ын

тоо

Оно

о

1

Гз8.4ж. Монгол орны усны нөөцөд нөлөөлсөн хүчин зүйлийг томоохон гол мөрөн нуурын жишээн дээр тодорхойлох

2 2 2 4 1 4 2 2 1 5 10

Гз8.4з. Монгол орны мөстлөг, цэвдэг ба газар доорх усны тархалт, өөрчлөлтийг тодорхойлон шалтгааныг тайлбарлах

1 1 1 1 1

2

Гз8.4и. Монгол орны хөрсний тархалтын зураг ашиглан голлох хэв шинжийн тархалт ба бүтцийг ялгах

1 1 1 2 1 1

2 3

Гз8.5а. Монгол орны голлох ургамал, амьтдын тархалтыг байгалийн бүс бүслүүрээр ялгах

1 1 1 2 1

1

2 3

Гз8.5б. Орон нутагтаа тулгараад байгаа байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг дэвшүүлэх

1 1 1 4 1

1 2 5

Нийт 6 6 4 8 2 8 6 4 2 12 22Эзлэх хувь 50 27 33 36 17 36 50 33 17 100 100

9 дүгээр анги (8 дугаар ангийн теле хичээлийн агуулга эзэмшилтийг оношлох даалгавар)

А. Хэсэг1. Монгол орны гол мөрний нийт урсацын 50 хувийг эзэлдэг боловч нутаг дэвсгэрийн 20

хувийг эзэлдэг голын ай савыг нэрлэнэ үү. (1 оноо) а. Хойд мөсөн далайн ай сав б. Номхон далайн ай сав в. Төв азийн гадагш урсгалгүй ай сав г. Энэтхэгийн далайн ай сав2. Нууруудыг хонхрын гарал үүслээр нь олон ангилдаг. Увс, Хяргас, Хөвсгөл, Буйр зэрэг

томоохон нуурууд нь ямар гарал үүсэлтэй болохыг зөв сонгоно уу. (1 оноо) а. Галт уулын б. Салхин хуримтлалын в. Мөстлөгийн г. Тектоникийн 3. Монгол орны рашааны мужлалтыг нүүрсхүчлийн хийтэй исгэлэн хүйтэн рашаан, азот

метаны хийтэй шүлтлэг халуун рашаан, эрдэсжилт ихтэй шүлтлэг хүйтэн рашаан гэж хуваадаг. Тэгвэл нүүрсхүчлийн хийтэй исгэлэн хүйтэн рашаан аль бүсэд голлон тархах вэ? (1 оноо)

а. Хэнтийн уулс болон дорнод талын хойд хэсэгт б. Говийн бүсийн ихэнх хэсэгт в. Хангайн уулст г. Хөвсгөлийн уулс орчмоор4. Хөрсний үе давхаргыг А, В, С гэж ялгадаг. Дараах хөрсний шинж чанаруудаас хөрсний

С үе давхаргын шинжийг зөв сонгоно уу. (1 оноо)


15

а. Суурь болон эх чулуулгийн үе ба органик бодисын хэмжээ маш өчүүхэн б. Ургамлын үндэс, хөрсний жижиг амьтад, бактерууд бүхий органик бодис хамгийн их в. Дээд үе давхаргаас зөөгдөж ирсэн бодис хуримтлагдана г. Аль нь ч биш5. “Нэн ховор” ургамлын тодорхойлолтыг зөв сонгоно уу. (1 оноо) а. Маш хязгаарлагдмал тархацтай, дэлхий дээр өөр газар ургадаггүй зөвхөн тухайн

орчинд ургадаг ургамал б. Байгалийн жамаар нөхөн сэргэх чадваргүй, тархац нэн хязгаарлагдмал, ашиглах

нөөцгүй, устах аюулд орсон ургамал в. Байгалийн жамаар нөхөн сэргэх чадвар хязгаарлагдмал, тархац нөөц багатай, устаж

болзошгүй ургамал г. Байгалийн жамаар нөхөн сэргэх чадвартай, тархац нөөц элбэг ургамал6. Байгалийн нөөц баялгийг сэргээгдэх, үл сэргээгдэх, шавхагдашгүй гэж 3 ангилдаг.

Дараах баялгуудаас аль нь шавхагдашгүй гэсэн ангилалд хамаарах вэ? (1 оноо) а. Эрдэс баялаг б. Ургамал, амьтан в. Агаар, нарны эрчим хүч г. Хөрс, ой мод7. Дараах гол мөрд болон хамрагдах ай савыг зөв тохируулан нөхөж бичнэ үү. (2 оноо)

№ Ай сав Хамрагдах гол мөрөн

1 ..........................................................? Онон, Хэрлэн

2 Хойд мөсөн далайн ...........................?, ...........................?

3 ..........................................................? Завхан, Ховд

8. Ойт хээр, говийн бүсийг хүснэгтэд өгөгдсөн үзүүлэлтээр харьцуулан их багын тэмдгээр (< >) тэмдэглээрэй. (2 оноо)

Дундаж тунадас /мм/ Дундаж температур (0с) Гадаргын усны нягтшил Амьтан ургамлын

тархалт, нягтшилОйт хээр ....... Говь Ойт хээр ........ Говь Ойт хээр ........ Говь Ойт хээр ........ Говь

9. Зурагт өгөгдсөн нуурын дүрсийг ажиглаад хүснэгтэд тухайн нуурын мэдээллийг гүйцээж бичээрэй. (2 оноо)

1 2 Нуурын нэр Нуурын давсжилт /цэнгэг, давстай/

1........................ 1....................................................

2........................ 2....................................................

10. Монгол орны хөрсний зургийг ажиглан давсархаг хөрсний тархалтыг тодорхойлно уу. (2 оноо)..........................................................................

..........................................................................

..........................................................................

..........................................................................

..........................................................................


16

Б. Хэсэг11. Газар зүйн зураг болон хүснэгтэн мэдээллийг ашиглан дараах даалгаврыг гүйцэтгэнэ

үү. (Нийт 4 оноо)

№ Голын нэр Урсан өнгөрөх аймагОрших өндөр (м)

Унал Урт (км) ХэвгийЭх Адаг

1 Хэрлэн 2393 539 1091 км

а. Урсан өнгөрөх аймгуудыг нэрлэж бичнэ үү. ...................................................... (1 оноо)б. Голын уналыг тооцоолж олно уу. ....................................................................... (1 оноо)в. Голын хэвгийг тооцоолж олно уу. ....................................................................... (2 оноо)12. Дараах мэдээллийг уншаад даалгаврыг гүйцэтгээрэй. (Нийт 4 оноо)

№ Бэлчээрийн талхагдлын шалтгаан Нийт бэлчээр (хувиар)1 Талхлагдсан 31.92 Мэрэгч, хортон шавьжид идэгдсэн 38.43 Цөлжсөн 24.64 Бусад 5.1

а. Бэлчээрийн талхлагдлын шалтгаанаар дугуй диаграмм байгуулаарай. (2 оноо)б. Цөлжилтөд нөлөөлж буй хүний үйл ажиллагааны нөлөө, байгалийн хүчин зүйлийн нөлөө тус бүрд 2

ба түүнээс хүчин зүйлийг нэрлэж бичээрэй. (2 оноо)Хүний үйл ажиллагааны нөлөө 1)........................................................................................... 2)...........................................................................................Байгалийн хүчин зүйлийн нөлөө 1)........................................................................................... 2) ..........................................................................................

Гүйцэтгэлийн түвшинг үндэслэн сурагчдыг хэрхэн дэмжих вэ?

Сурагчдад ямар дэмжлэг үзүүлэх вэ? Хэрхэн туслах вэ?

- Даалгаврын гүйцэтгэлээс хамааран теле хичээлийг бататгах агуулгын аль хэсгийг түлхүү өгөхөө багш анхаарна.

- Теле хичээлээс сурагчийн дутуу болон ташаа ойлгосон агуулга, ойлголтыг цөм агуулгаар багцлан бататгахад үйл ажиллагаагаа чиглүүлнэ.

- 10, 11-р даалгаварыг гүйцэтгүүлэхдээ Монгол орны хөрсний болон физик, газарзүйн зургийг ашиглах боломжоор хангах

- Мэдлэг ойлголтыг сэргээн сануулах зорилгоор дэвтрийн тэмдэглэл сайн хийсэн сурагчдын дэвтэртэй танилцуулах хамтарч мэдлэг, ойлголтоо бататгах боломжийг бүрдүүлэх.


17

2.3.4 .10 дугаар ангиХүснэгт 15. Сурагчийн гүйцэтгэлд дүн шинжилгээ хийх даалгаврын блюпринт

(9 дүгээр анги)

Суралцахуйн зорилт



Сон

гох

Боги

но х

ариу

лтат

Бүтэ

эх х

ариу

лтат

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Гз9.4а. Байгалийн нөхцөл, нөөц монгол орны эдийн засагт хэрхэн нөлөөлж байгааг тайлбарлах

1 2 1 1 2

Гз9.4б. Монгол орны газрын нэгдмэл сан, газар ашиглалтын төрлүүдийг графикаар дүрслэх

1 4 1 1 4

Гз9.4в. Монгол орны үйлдвэрийн хэв шинжийг ангилж, ялгаатай байгаагийн учрыг тайлбарлах

1 1 1 1 1

Гз9.4г. Мэдээллийн эх сурвалж ашиглан ХАА-н үйлдвэрлэлийн бүтэц, байршилд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох

2 2 2 2 2

Гз9.4д. Статистик мэдээлэлд үндэслэн монгол орны дэд бүтцийн онцлогийг дүрслэлийн аргаар илэрхийлж, дүгнэлт гаргах

1 1 1 2 1 1 2 3

Гз9.5а. Монгол орны эдийн засгийн бүсүүдийг байгалийн ба нийгэм эдийн засгийн онцлогоор нь харьцуулах

1 1 1 1 1

Гз9.5б. Эдийн засгийн тодорхой бүс нутгийг сонгон, газар зүйн байрлал, хүн ам, аж үйлдвэр онцлогийг тодорхойлох

1 4 1 1 4

Гз9.5в. Тогтвортой хөгжлийн тулгуур ухагдахууныг судалж, нийгэмд тулгамдсан асуудлыг тодорхойлох

1 1 1 1 1

Нийт 6 6 2 4 2 8 6 2 2 10 18

Эзлэх хувь 60 33 20 22 20 44 60 20 20 100 100

10 дугаар анги (9 дүгээр ангийн теле хичээлийн агуулга эзэмшилтийг оношлох даалгавар)

1. Ачаа эргэлтээр тэргүүлэгч тээврийн салбар аль нь вэ? (1 оноо) а. Төмөр замын тээвэр б. Авто замын тээвэр в. Агаарын тээвэр г. Усан замын тээвэр2. Тогтвортой хөгжлийн загвар буюу “Ногоон эдийн засаг”-ийн тодорхойлолт аль нь вэ?

(1 оноо)а. Зөвхөн нийгэм соёлын асуудалд илүү ач холбогдол өгсөн


18

б. Эдийн засаг, нийгэм, соёлын асуудалд илүү ач холбогдол өгч, байгаль орчныг орхигдуулсан

в. Зөвхөн эдийн засгийн асуудалд илүү ач холбогдол өгсөн, байгаль орчин, нийгмийн асуудал орхигдсон

г. Байгаль орчин, нийгэм соёл, эдийн засгийн ач холбогдлыг ижил тэнцүү түвшинд авч үзсэн

3. Үйлдвэрлэлийн анхдагч салбарыг зөв сонгоно уу. (1 оноо) а. Зэс, нүүрс, газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн салбарууд б. МАА, Газар тариалан, ойн аж ахуйн салбарууд в. Мэдээлэл харилцаа холбоо санхүүгийн үйлчилгээний байгууллагууд г. Боловсрол, эрүүл мэнд, нийтийн үйлчилгээний салбарууд4. Аж үйлдвэрийн байршил ямар байвал эдийн засгийн хувьд хамгийн ашигтай вэ? (1 оноо)

а. Түүхий эд ойр, эрчим хүч хол байх б. Эрчим хүч ойр, түүхий эд хол байх в. Түүхий эд эрчим хүч хоёртой ойр байх г. Түүхий эд, эрчим хүч хоёроос хол байх5. Хойд хэсгээр хөвсгөл соёны уулс, төв хэсгээр хангайн нуруу үргэлжлэх ба тайга, ойт

хээр, говь цөлийн бүс хосолсон нутагтай. Энэ нь эдийн засгийн аль бүсийн гадаргын болон байгалийн бүсийн төрх байдал вэ? (1 оноо)

а. Баруун бүс б. Хангайн бүс в. Төвийн бүс г. Зүүн бүс6. Үхэр сүргийн 50 орчим хувь нь байгалийн аль бүсэд ногдох вэ? (1 оноо) а. Говь цөлийн бүс б. Өндөр уулын бүс в. Тал хээрийн бүс г. Ойт хээрийн бүс

7. Таван толгой, Оюутолгой, Төмөртэй, Асгат зэрэг стратегийн томоохон ордуудыг таних тэмдэг ашиглан Монгол орны засаг захиргааны нэгжийн зурагт тэмдэглэж нэрлээрэй. (2 оноо)

8. Өгөгдсөн томъёог ашиглан дараах бодлогыг бодоорой. Улаанбаатар хотоос Чингис хот хүртэл 338 км зайтай бөгөөд 2 хотын хооронд 45

зорчигчтой автобусаар тээвэрлэлт хийсэн бол зорчигч эргэлтийг олоорой. (2 оноо) Z=H*S (Z- зорчигч тээврийн эргэлт, Н-зорчсон хүний тоо, S-явсан зам, км)9. Дараах зургийг ажиглан дасгал даалгаврыг гүйцэтгээрэй. (Нийт 4 оноо) а. Эдийн засгийн бүсийн тухай мэдээллийг хүснэгтэд бөглөнө үү. (2 оноо)


19

Эдийн засгийн бүсийн нэрБүсийн тулгуур хот

Хамаарагдах аймгууд

Хил залгаа орших эдийн засгийн бүсүүд

б. Тухайн бүсэд орших орд газруудаас ашигт малтмалын төрөл тус бүрт төлөөлөх нэг ордыг бичнэ үү. (2 оноо)

Нүүрс: .........................................................................................................................................Зэс молибден: ..........................................................................................................................Алт: .............................................................................................................................................Хайлуур жонш: .........................................................................................................................

10. Хүснэгтийг ашиглан даалгаврыг гүйцэтгээрэй. (Нийт 4 оноо)

№ Газрын нэгдмэл сан Хэмжээ (км2)1 Хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар 11480922 Хот тосгон, бусад суурины газар 85963 Зам, шугам сүлжээний газар 47434 Ойн сан бүхий газар 1434155 Усан сан бүхий газар 68616 Улсын тусгай хэрэгцээний газар 2524097 Улсын дүн 1564116

а. Хүснэгтийн тоон мэдээлээр баганан диаграмм байгуулаарай. (2 оноо)б. Газрын нэгдмэл санд хамгийн их, хамгийн бага хувийг ямар газар эзэлж байна вэ?

(1 оноо)....................................................................................................................................................

в. Хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газрын ангиллыг жагсааж бичнэ үү. (1 оноо) ....................................................................................................................................................


20

2.3.5. 11 дүгээр ангиХүснэгт 16. Сурагчийн гүйцэтгэлд дүн шинжилгээ хийх даалгаврын блюпринт


№

Теле хичээлийн сэдэв



Сон

гох

Боги

но х

ариу

лтат

Бүтэ

эх х

ариу

лтат

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

Даа

лгав

рын

тоо

Оно

о

1 Хийн мандлын найрлага, шинж чанар 1 1 1 2 1 4 1 1 1 3 7

2 Нарны цацраг 1 2 1 1 23 Далайн усны шинж чанар 1 4 1 1 44 Далайн урсгал 1 1 1 1 15 Нуур 1 2 1 1 2

6 Мөстлөг, мөстлөгийн гаралтай хотгор гүдгэрийн хэлбэрүүд 1 1 1 1 1

7Биосфер ба

Газар зүйн бүрхэвч1 4 1 1 4

8 Хөрс үүсэх үйл явц, шинж чанар 1 1 1 1 1

9 Хөрсний ангилал, газар зүйн тархалт 1 2 1 1 2

10 Газар зүйн бүслүүр ба байгалийн бүс 1 1 1 1 1

Нийт 5 5 4 8 3 12 5 4 3 12 25 Эзлэх хувь 42 20 33 32 25 48 42 33 25 100 100

11 дүгээр анги (10 дугаар ангийн теле хичээлийн агуулга эзэмшилтийг оношлох даалгавар)

Санамж: Сорилыг гүйцэтгэх нийт хугацаа 40 минут. Сонгох даалгаврын а, б, в, г-ээс сонгож, зөв хариултыг дугуйлна. Богино хариултыг нөхөж бичнэ.Тайлбарлах, дүгнэх даалгаврыг бичиж хариулна.

1. Агаарын найрлага дахь зонхилох элементүүдийг хүснэгтэд тэмдэглэн, эзлэх хувиар диаграмм байгуулж харьцуулан дүгнээрэй. (4 оноо)

№ Зонхилох хий Эзлэх хувь Диаграмм Дүгнэлт

1 ..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

2

3

4


21

2. Агаарын найрлага дахь ............................. нь ургамлын фотосинтезд оролцож дэлхийн гадаргаас алдагдаж буй дулааны энергийг өөртөө шингээдэг. (1 оноо)

а. Хүчилтөрөгч б. Азот в. Нүүрсхүчлийн хий г. Озон3. Зургийг ажиглан стратосферт температур нэмэгдэж байгаагийн учрыг тайлбарлаарай.

(2 оноо).................................................................................................

.................................................................................................

.................................................................................................

.................................................................................................

.................................................................................................

4. Өгөгдсөн зургийг ажиглан нарны цацрагийн төрлүүдийг нэрлэж бичээрэй. (2 оноо)1. ............................................................................2. ............................................................................3. ............................................................................4. ............................................................................5. ............................................................................

5. Нэг газраас урсан одсон усны массыг нөхөхийн тулд өөр газраас урсан ирж буй урсгалыг ямар төрлийн урсгал гэх вэ? (1 оноо)

а. Нягтын урсгал б. Нөхөх урсгал в. Дрейф урсгал6. Далайн усны нягт харилцан адилгүй байдаг нь ямар хүчин зүйлсээс шалтгаалж байна

вэ? Далайн усны шинж чанар хичээлээр үзсэнээ сэргээн санаж туршилтын үр дүнг харьцуулан шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарлаарай. (4 оноо)

Туршилтын үр дүн Тайлбар

Зураг 1. Зураг 2.

Зураг 1.

.......................................................................................................

.......................................................................................................

Зураг 2.

.......................................................................................................

.......................................................................................................

7. Нуурын фото зургийг ажиглан гарал үүслийг нөхөж бичээрэй. (2 оноо)

1................................... 2................................... 3.................................. 4....................................

8. Мөстлөг, мөсөн голын нөлөөгөөр үүссэн хотгор гүдгэрийн хэлбэр аль нь вэ? (1 оноо) а. Термокарстын хонхор б. Бөөрөг в. Тэвшин хөндий г. Халиа


22

9. Зургийг ажиглан дараах асуултуудад хариулаарай. (Нийт 4 оноо) А. Эдгээр 4 мандлыг хамтад нь ................ гэж нэрлэдэг. (1 оноо)

а. Газар зүйн бүрхэвч б. Байгалийн цогцолборв. Шим мандал г. Гидросфер Б. Чулуун мандал, агаар мандал, усан мандлын

харилцан үйлчлэлцлийн үр дүнд ................................ мандал бүрэлддэг. (1 оноо)

В. Агаар мандал биомандалд хэрхэн нөлөөлөхийг тайлбарлаарай. (2 оноо)........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

10. Хөрс нь үндсэн 3 үе давхаргатай бөгөөд В үеийг ..................... үе гэж нэрлэдэг. (1 оноо) а. Шилжилтийн үе б. Ялзмагт үе в. Хучаас үе г. Хуримтлалын үе11. Зурагт хүрэн хөрсний тархалтыг ямар тоогоор тэмдэглэсэн байна вэ? (2 оноо)

1

3

2

4

а. 1б. 2в. 3г. 4

12. Чийглэг мөнх ногоон ой буюу Гилей нь газар зүйн аль бүслүүрт ургадаг вэ? (1 оноо) а. Халуун б. Экваторын в. Сэрүүн г. Дулаан

2.3.6. 12 дугаар анги

Хүснэгт 17. Сурагчийн гүйцэтгэлд дүн шинжилгээ хийх даалгаврын блюпринт (11 дүгээр анги)

Даалгаврын мэдээлэл Танин мэдэхүйн түвшин Даалгаврын хэлбэр

Нийт

№


Сон

гох

Боги

но

хари

улта

т

Бүтэ

эх

хари

улта

т

Тоо

Оно

о

Тоо

Оно

о

Тоо

Оно

о

Тоо

Оно

о

1

11.11а. Мал аж ахуй, газар тариалангийн бүтэц, байршилд нөлөөлөх хүчин зүйлийн хамаарлыг жишээгээр тоймлон дүгнэх

2 2 1 2 2

211.12а. Өгөгдсөн эх сурвалжид тулгуурлан тээврийн төрлүүдийн онцлог ач холбогдлыг тодорхойлох

1 2 1 1 2


23

3

11.10а. Мэдээлэл ашиглан үйлдвэрлэлийн хэв шинжийн ангилал, ялгаа, хөгжил байршил, орон зайн хуваарилалтад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох 1 1 1 1 1

4

11.10в. Үйлдвэрлэлийн салбарын хөгжил ба экологийн тэнцвэртэй байдлыг хэрхэн хангаж байгааг тодорхой жишээн дээр дүгнэх

5

11.13а. Үйлдвэрлэлийн гуравдагч, дөрөвдөгч хэв шинжийн ялгааг тодорхойлж, нөлөөлөх хүчин зүйлсийн хамаарлыг тодорхой жишээгээр гаргах

1 2 1 1 2

6

11.14а. Уур амьсгалын өөрчлөлт (агаарын бохирдол, усны хомсдол, хөрсний доройтол,цэвдгийн гэсэлт),-д дасан зохицох арга замыг тодорхой жишээгээр тайлбарлах

1 2 1 5 1 1 2 7

7

11.5а. Мэдээлэлд үндэслэн дэлхийн улс орнуудын хүн амын шилжилтийн загвар (тоо, өсөлт, хүн ам зүйн бодлого, нөлөөлөх хүчин зүйл, хэтийн төлөв)-ыг тодорхойлох

1 3 1 1 3

811.5б. Хүн амын нөхөн үйлдвэрлэлийн хэв шинжийг улс орнуудын жишээн дээр харьцуулах

1 2 1 1 2

9

11.6а. Хүн амын шилжилтийн загвар ба нас хүйсийн суварга ашиглан, дэлхийн улсуудын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн үе шатыг үнэлэх

10

11.6б. Нас хүйсийн бүтэц, хөдөлмөрийн нөөцийн хэтийн төлөвийг хүн амын суварган диаграмм ашиглан загварчлах

1 2 1 2 1 1 2 71111.7а. Газар зүйн зураг ашиглан дэлхийн улсуудын хүн амын арьстны ялгаа, тархалтыг дүрслэх

12

11.8а. Хүн амын шилжих хөдөлгөөний төрлүүд, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйл, чиг хандлагыг бүс нутгийн жишээгээр тайлбарлах

1311.7б. Дэлхийн улсуудын голлох хэл, шашин, соёлын ялгаа, тархалтыг бүс нутгаар тайлбарлах

1 1 1 1 1

Нийт 4 4 5 11 3 15 3 5 3 12 30


24

12 дугаар анги (11 дүгээр ангийн теле хичээлийн агуулга эзэмшилтийг оношлох даалгавар)

1. Дараах зурагт ямар ургамлын тариалалтын бүсийг харуулсан байна вэ? (1 оноо) а. 1-Улаан буудай 2-Цагаан будаа б. 1-Цагаан будаа 2-Улаан буудайв. 1-Сахарын манжин 2-Цай г. 1- Цай 2-Сахарын манжин

2. Дэлхийн махны экспортын 8 орчим хувийг дангаар эзэлж, хурга болон хонины мах голлон экспортлодог улсыг сонгоорой. (1 оноо)

а. Нигери б. Австрали в. Судан г. Турк3. Аж үйлдвэрийн байршилд нөлөөлөх байгалийн хүчин зүйлийг сонгоорой. (1 оноо) а. Зах зээл б. Ажиллах хүч в. Тээвэр г. Түүхий эд 4. Бүс нутгийн арьстан, хэлний язгуур, шашны урсгалыг сонгоорой. (1 оноо)

а. Цагаан, Энэтхэг-Европ, Католик ба Протестантб. Шар, Энэтхэг-Европ, Католик ба Үнэн алдартанв. Шар, Энэтхэг-Европ, Католик ба Протестантг. Цагаан, Энэтхэг-Европ, Католик ба Үнэн алдартан

5. Хөрсний доройтолд нөлөөлж буй байгалийн хүчин зүйл аль нь вэ? (1 оноо)а. Бэлчээрийн даац хэтрэх б. Газар тариаланд ашиглах в. Ой модыг ашиглах г. Салхи, усны элэгдүүлэлт

6. Аялал жуулчлалын салбарын эерэг ба сөрөг үр дагаврыг ялгаж бичиж, шалтгааныг тайлбарлаарай. (1 оноо)

Эерэг:.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................Сөрөг:........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................7. Газар зүйн зурагт ажиллаарай. (3 оноо)

а. Суудлын машин үйлдвэрлэлээр ..... дугаараар тэмдэглэсэн ....................... улс тэргүүлнэ. Энэ үйлдвэрлэл нь ...................... (анхдагч, хоёрдогч, гуравдагч, дөрөвдөгч) хэв шинжид хамаарна.б. Тус улсын суудлын машин үйлдвэрлэгч ............................ корпорацийн суудлын автомашиныг ...................................... (1) улс импортлон авч байна.в. 1934 оноос үйл ажиллагаагаа эхэлсэн энэ корпораци автомашин үйлдвэрлэлээс гадна ................................... үйлдвэрлэлээр дэлхийд тэргүүлдэг.

8. Нүүрс хүчлийн хий (CO2), түүний эх үүсвэр ихэссэнээс үүдэн гарах үр дагавар, бууруулах арга замыг жишээгээр тайлбарлаарай. (5 оноо)

а. Эх үүсвэр ...............................................................................................................................


25

б. Үр дагавар.............................................................................................................................. в. Бууруулах арга зам ..................................................................................................................

9. Тээврийн төрлүүдийн онцлог болон ач холбогдлыг тодорхойлон бичээрэй. (5 оноо)

Төрөл Онцлог Ач холбогдол

Төмөр зам Их хэмжээний бараа бүтээгдэхүүнийг нэгэн зэрэг холын замд тээвэрлэдэг.

Авто зам Бараа бүтээгдэхүүн болон зорчигчийг богино зайд хурдан тээвэрлэдэг

Ердийн хөсөг Амьдрал аж ахуйдаа тохируулан хэрэглэж болно

Дамжуулах хоолой

Төв суурин газруудын цэвэр, халуун усын дамжуулдаг.

Усан зам

10. Хүн амын өсөлтийн хэв шинж тус бүрийн тодорхойлолт, жишээ бичээрэй. (4 оноо)

Үе шат 1-р үе шат 2-р үе шат 3-р үе шат 4-р үе шат 5-р үе шатТөрөлт Их Их Буурна Буурна

Төрөлт нас баралтаас их

Нас

БаралтИх Буурна Аажим буурна Бага

Өсөлт Маш бага Ихэснэ Удааширна Маш бага Маш бага (-)

Шал

тгаа

н

Эдийн засгийн

хөгжил сул

Дайн, халдварт

өвчин ихтэй холбоотой

нас баралт их

Эмэгтэйчүүдийн боловсролын

түвшин Нэмэгдэх нийгмийн

өөрчлөлттэй холбоотой нас баралт буурдаг

Дундаж наслалт өндөр, нийт хүн амын дотор өндөр настан их болдог.

УлсБразил

Хятад

Герман

Польш


26

11. “Хүн амын ердийн өсөлт ”-ийг тодорхойлон бичээрэй. (2 оноо).....................................................................................................................................................

12. Схемийг гүйцээн жишээ гаргаарай. (3 оноо) а. ......................... (хөгжингүй, хөгжиж буй) орны хүн амын шилжих хөдөлгөөнд нөлөөлөх хүчин зүйлс.б. Монгол улсын хувьд түлхэх хүчний ................................, ................................. улсад хамгийн олон хүн шилжин сууршиж байна. в. Энэ нь хүн амын ......................................... шилжих хөдөлгөөний төрөлд хамаарна.

ГУРАВ. БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ3.1 Суурь боловсрол

3.1.1. 7 дугаар анги Теле хичээлээр заагдсан агуулга, 5 дугаар анги

Хичээлийн сэдэв Суралцахуйн зорилт Эзэмших чадварууд Гарсан

огноо

Өнөөдрийн цаг агаар

5.2з. Хоногийн агаарын температурын өөрчлөлтийг тэмдэглэж, шалтгааныг илрүүлэх

•Цаг агаарын өдрийн ялгааг тайлбарлах• Термометрээр агаарын температур хэмжих•Агаар температурын өдрийн ба хоногийн

өөрчлөлтийг тайлбарлах •Салхины чиг ба хүчийг хялбар сорил,

туршилтаар илрүүлэх•Салхины хүч ба чиглэлийг зураглах • Тунадасны төрлүүдийг ялган нэрлэж ангилах• Тунадас үүсэх шалтгааныг тайлбарлах

2020

03.11

Агаарын тунадсыг хэмжих

5.2к. Салхины зүг чиг ба хүчийг хялбар аргаар тодорхойлон ялгааг тэмдэглэх

202003.18

Салхины чиг ба хүчийг хэмжих

5.2и. Агаарын тунадасыг энгийн аргаар хэмжиж, дүрслэх

•Цасны зузааныг хэмжих•Борооны хэмжээг хуваарьт саваар хэмжих•Ялгаатай уур амьсгал бүхий газар орнуудыг

харьцуулан дүгнэх•Уур амьсгалын ялгаа үүсэхэд нөлөөлөх хүчин

зүйлсийг тодорхойлох•Уур амьсгалын диаграмм унших, дүгнэх

202003.25

Өөр өөр уур амьсгалтай газар орон

5.2л. Дэлхий дээр өөр өөр уур амьсгалтай газар орон байдгийг байрлалтай нь холбож тайлбарлах

2020

04.02

Теле хичээлийг бататгах агуулга, арга зүйн хувилбар

Зорилго: 5 дугаар ангийн “Теле хичээл”-ийг багц агуулгаар бататгах

Бүлэг сэдэв Багц агуулга Сэдвийн зорилго Хугацаа

Маргаашийн цаг агаар

Цаг агаар ба уур амьсгал

Уур амьсгал ба цаг агаарын ялгааг тодорхойлон, цаг агаарын элементүүдийн өөрчлөлтийг хялбар сорил туршилтаар илрүүлж, өөрчлөгдөх шалтгаан ба нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тайлбарлах

80 минут

Тайлбар: Дараах агуулга, арга зүйн санааг ашиглан теле хичээлийн агуулгыг бататгаж болох ба багш өөрийнхөө заах арга, сургалтын орчин нөхцөлд тохируулан хөрвүүлж заах боломжтой. 7 дугаар ангийн сурагчид 6 дугаар ангид Хүн ба байгаль хичээлийг үзэж судлаагүй учраас 5 дугаар ангийн теле хичээлээр заагдсан газар зүйн хичээлүүдийг 9 дүгээр сарын эхний 7 хоног 1 цагт багтаан үзсэн байх ба үүнийг багш урьдаар төлөвлөж бэлтгэсэн байна.


27

Агуулгын бататгал, арга зүйн дэмжлэг

Хичээлийн сэдэв

Суралцахуйн зорилт Нэмэлтээр бататгах агуулга


5.2з. Хоногийн агаарын

температурын өөрчлөлтийг тэмдэглэж, шалтгааныг

илрүүлэх

- Нэг орчны нэг өдрийн цаг агаар -ын байдлыг харуулсан зураг ажиглуулж яагаад өөрчлөгдөөд байгааг сурагчдаар таамаглуулах.

- Өглөө, үдээс өмнө, үдээс хойш, орой цаг агаар хэрхэн өөрчлөгдсөн байна вэ? Яагаад?

- Шалтгааныг тайлбарлах- Багш зургаа өөрөө сонгож болно.Агаарын температурыг хэмжих багаж, түүний бүтцийг товч танилцуулж хэмжилт хийх аргыг зааж сурагчдаар хэмжилт хийлгэн заалтыг уншуулах

Нөөцлүүр

Мөнгөн уст гуурс

Нэгжийн тэмдэглэгээ

Хуваарь Анхаарах зүйлс:

- Темометрийн заалт нүдний харааны түвшинд байх

- Термометрийн нөөлүүрээс барьж болохгүй

- Биедээ хэт ойртуулж болохгүй

- Термометрийг унагаж хагалахаас болгоомжлох

Агаарын тунадас хэмжих

5.2и. Агаарын тунадасыг

энгийн аргаар хэмжих, дүрслэх

- Газар зүйн байрлал - Нарны тусгалын өнцөг - Дэлхийн хэлбэр

Эдгээр хүчин зүйлсийн аль аль нь нөлөөлж байгааг хялбар сорил хийж тайлбарлах- Нар эгц тусдаг шугамуудыг глобус эсвэл газарзүйн зураг дээр

загварчлан тайлбарлахЦаг агаарын мэдээ үзүүлэн агаарын температур өдрийн ба хоногийн явцад өөрчлөгддөг шалтгааныг тайлбарлах.- Манай оронд хоногийн агаарын

температур үүрээр хамгийн бага, 14-17 цагийн хооронд хамгийн их байдгийн учрыг тайлбарлах

- Агаарын тунадас хэрхэн яаж үүсдэгийг схемчлэн товч тайлбарлах, тунадасны төрлүүдийг зураг дээр ялган нэрлэж тэдгээрийг хэмжих хялбар аргыг зургаар танилцуулах

- Цасны зузааныг энгийн нөхцөлд шугам, метрээр хэмжих, борооны хэмжээг бороо орох үед дээд тал нь задгай хуванцар сав ашиглаж хэмжих, бороо орсны дараа савтай усыг хуваарьт мензуркэнд хийн хэмжээг тэмдэглэж авах зэргийг загварчлан харуулах, тайлбарлах


28


5.2к. Салхины зүг чиг ба хүчийг хялбар аргаар

Тодорхойлон ялгааг

тэмдэглэх

Салхины зүг чигийг гарын доорхматериал ашиглаж хийсэн багажаар тодорхойлох, аргыг танилцуулах- Салхины зүг чигийг хэрхэн

нэрлэх, хурдыг яаж томъёолох зэргийг тайлбарлах. Бө-нөөс зх чиглэлд салхилж байна гэх мэт.

- Салхины чиглэл, хүч зэрэгт нөлөөлөх зүйлсийг тайлбарлах. Тухайлбал, агаарын даралт, уул нуруудын байрлал, гадаргын бүрхэц (ой, ургамал, хад чулуу) г.м.

- Ялгаатай уур амьсгал бүхий газар орны фото зураг ажиглуулж асуудал дэвшүүлэн ярилцах

- Уур амьсгалын ялгаатай байдалд:


5.2л. Дэлхий дээр өөр өөр

уур амьсгалтай газар орон байдгийг

байрлалтай нь холбож

тайлбарлах

Сорил, туршилттай хичээлийн арга зүйн дэмжлэг

Анхаарах зүйлс

Хялбар сорил, туршилтуудыг гүйцэтгэхдээ багажны хэвийн ажиллагаа, хэмжилтийн үр дүн үнэн зөв гарч байгаа эсэхийг сайтар анхаараарай.

Хичээлийн сэдэв Багшийн чиглүүлэг Сурагчийн үйл ажиллагаа


Туршилтын зорилго: Өдрийн цаг агаарыг хэмжиж өөрчлөлтийг тодорхойлох

Хэрэглэгдэх зүйлс: Термометр, ажиглалтын хуудас, үзэг, харандаа

- Хэмжилт хийх аргыг танилцуулах буюу туршилтын төлөвлөгөөг жишээлэн танилцуулах

- Хэзээ: 2020.__ . __- Хаана: гэрийн гадна орчинд- Хэдэн цагт: 08:00, 14:00, 20:00

- Багш нэг орчны өглөө, өдөр, оройны агаарын температурыг тодорхой цагт хэмжиж температурын заалтыг тэмдэглээд тухайн орчны фото зургийг авч урьдчилан бэлдээд туршилтын явц, үр дүнгээ сурагчдад танилцуулах

- Температурын утгууд болон тухайн үеийн цаг агаарын байдлыг сурагчдаар ажиглалтын хүснэгтэд тэмдэглүүлэх

- Яагаад агаарын температур өөрчлөгдсөн бэ? Тайлбарлах

- Ангийн температур болон гадна орчны температурыг хэмжиж термометрийн заалтыг сурагчдаар уншуулах, дүгнэх

Сурагчид сорил, туршилтын төлөвлөлттэй танилцаж багшийн урьдчилан хийсэн хэмжилтийн явц, ангид болон гадаа хийсэн хэмжилтийг хооронд харьцуулан өөрчлөлтийг тодорхойлж тэмдэглэл хөтөлнө. Ингэхдээ багшийн бэлтгэсэн ажлын хуудасны дагуу тэмдэглэнэ. Ангид болон гаднах орчны температурыг хэмжиж термометрийн заалтыг унших

Ажиглалтын хуудас

Ажиглагч сурагчийн овог нэр:

Ажиглалт хийсэн сар, өдөр:

Хэмжилт хийсэн цаг 08:00 14:00 20:00

Температурын хэмжилт

Тухайн цагийн цаг агаарын

байдал

Нартай Нартай Нартай

Бүрхэг Бүрхэг Бүрхэг

Цэлмэг Цэлмэг Цэлмэг

Үүлтэй Үүлтэй Үүлтэй

Салхитай Салхитай Салхитай

Тогтуун Тогтуун Тогтуун

Туршилтын үр дүн

Дүгнэлт: Агаарын температурын өөрчлөлт, орчны байдлын зургаас харахад тухайн өдрийн өглөө температур бага байснаа өдөр тийшээ нэмэгдээд орой буцаад буурсан байна. Энэ нь нарны гэрэл, дулаан, шилжилт, үүлшилт зэрэгтэй холбоотой.


29

Агаарын тунадасыг

хэмжих

Үйл ажиллагаа: Цаг агаарын мэдээг урьдчилан харж тунадастай өдрийг сонгон туршилт хийнэ.

Туршилтын зорилго: Агаарын тунадсыг хэмжих хялбар аргатай танилцах

Хэрэглэгдэх зүйлс: Хуваарьтай шугам, ундаа юмуу усны хуванцар сав, үзэг, хайч, цаас

- Хэмжилт хийх арга буюу туршилтын төлөвлөгөөг танилцуулах

- Хэзээ: 2020. __ . __- Хаана: гэрийн гадна орчинд- Хэдэн цагт: бороо, цас орж эхлэхээс

дуусах хүртэл

Багш туршилтаа урьдчилан хийх:

Алхам 1: Хуванцар савыг сайтар цэвэрлээд дээхэн хэсгээр нь тайрна.Алхам 2: Тайрч авсан хэсгээ зурагт үзүүлсэн байдлаар доош нь харуулж дотор талд нь байрлуулна.Алхам 3: Цаасан туузан дээр мм-ийн хуваарь гаргаж савны гадна ханан дээр наана. Хэмжигч бэлэн боллоо.Алхам 4: Бороо орж эхэлснээс зогсох хүртэл хугацаанд тунадас хэмжигчийг гадаа тавьж дотор нь орсон борооны хэмжээг мм-ээр гаргаж хэмжинэ. - Бороотой өдөр тохиовол борооны хэмжээг

багш урьдаар хэмжиж хэмжилт хийж буй зургаа ашиглан сурагчдад бороо хэмжих аргыг танилцуулах, дүгнэлт гаргах

- Хэрэв бороотой өдөр тохиохгүй бол багш хуванцар саваар бороо хэмжигчийг хийгээд хэрхэн хэмжилт хийх аргыг тайлбарлан танилцуулах байдлаар хичээлийг бататгаж болно.

- Цасны зузааныг цас орж эхлэх үеэс дуусах хүртэл хэд хэдэн цагийн давтамжтай тэгш гадаргуу дээр шугам юмуу метр тавих байдлаар хэмжиж үр дүнг тооцон дүгнэнэ.

- Монгол орны хур тунадасны хэмжээг улирал ба сараар харьцуулан дүгнэх

Бороо, цасыг хэмжих хялбар аргатай танилцан багшийн урьдчилан бэлдсэн хэмжилт-туршилтын явц үр дүнг ажиглалтын хүснэгтэд тэмдэглэнэ. Теле хичээлээр үзсэнээ танхимд бататгаж, танхимд бататгаснаа практикт хэрэгжүүлж дулаан улиралд борооны хэмжээг, хүйтний улиралд цасны зузааныг өгөгдсөн аргаар бие даан хэмжиж хэмжилтийн явц, үр дүнг ажиглалтын хуудсанд тэмдэглэн борооны хэмжээ, цасны зузаан, тэдгээрийн байгальд үзүүлэх эерэг ба сөрөг нөлөөг тодорхойлж чадвал сургалтын үр дүн бодитоор хэрэгжинэ.

Ажиглалтын тэмдэглэл хөтлөх хүснэгт




Хэмжилт хийсэн цаг

Бороо орж эхлэх үед

Бороо орох явцад

Бороо зогссоны дараа

Тунадасны хэмжээ

Үр дүн, анхаарах

зүйл

Дүгнэлтийн жишээ: Өдөр 15 цагийн орчмоос бороо орж эхэлсэн бөгөөд 2 цаг орчмын дараа .... мм болсон. Орой 21 цагийн үед бороо зогссон ба .... мм хэмжээтэй болж ..... мм-ээр нэмэгдсэн байна. Бороо ширүүн, ус ихтэй орж эхэлсэн ч орой тийшээ аажмаар багасч шиврээ байдалтай болсон. Хэт ширүүн орох нь өнгөн хөрсийг эвдлэхээс гадна үер болох аюултай. Харин газартаа шингэцтэй зөөлөн шивэрч орвол ургамалд хангалттай чийгийг өгнө. Мөн гол горхи, нуур, цөөрмийн тэжээлд зохих үүрэгтэй.


30


Үйл ажиллагаа: Цаг агаарын мэдээг урьдчилан харж салхитай өдрийг сонгон туршилт хийнэ.

Туршилтын зорилго: Салхины чиг ба хүчийг хялбар аргаар тодорхойлох

Хэрэглэгдэх зүйлс: Гараар хийж урьдчилан бэлдсэн салхины зүг чиг ба хүч хэмжигч

- Хэмжилт хийх арга буюу туршилтын төлөвлөгөөг танилцуулах

- Хэзээ: 2020. __ . __- Хаана: сургуулийн гадна орчинд

- Юмсын шинж байдлыг ажиглан салхины хүчийг тодорхойлж болохыг гэрийн яндангийн утаагаар жишээлэн тайлбарлах

- Гэрийн яндангийн утаа ямар байвал салхи хүчтэй байна, эсвэл зөөлөн байна гэж мэдэх вэ?

- Салхины чиг хэмжих хялбар багажаар хэмжилт хийх.

Хүн ба байгаль v сурах бичгийн 40-р хуудасны салхины чиг ба хүч хэмжих хялбар багаж хийх зааврын дагуу багш өөрөө багажаа бэлдэнэ.

Хичээлийн эхний 10 минутад сургуулийн гадна орчинд салхины чиг ба хүчийг багшийн бэлтгэсэн хялбар багажуудаар хэмжиж үр дүнг ажиглалтын хүснэгтэд тэмдэглэнэ.




Хэмжилт хийсэн цагууд .... : .... .... : .... .... : ....

Цаг агаарын байдал

Салхины чиг

Салхины хүч

Туршилтын үр дүн

Юмсын шинж байдлыг ажиглан салхины чигийг тодорхойлж болно. Тухайлбал, гэрийн яндангийн утаа, модны навч хийсэх байдал, гадаа уясан хийморийн дарцаг гэх мэт...

Тогтуун Зөөлөн Хүчтэй

Хялбар багаж бэлтгэн хэмжилт хийсэн байдлыг зургаар харуулав. Эндээс салхины чиг ба хүчийг хүснэгтэд тэмдэглэн үр дүнг дүгнээрэй.

3.18

3.17

3.16


31


Хэрэглэгдэх зүйлс: Глобус, газар зүйн зураг, ширээний гэрэл, баримлын шавар

Сорилын зорилго: Глобус дээр тусах чийдэнгийн тусгалаар нарны гэрэл газар орон бүр харилцан адилгүй тусдагийг баталж улирлын ялгаа яагаад үүсдэгийг илрүүлэх

Асуудал дэвшүүлэх.

- Яагаад зарим газар өвөл болдоггүй байхад зарим газар зун болдоггүй вэ?

- Яагаад улирлын ялгаа үүсч байна вэ?

Алхам 1. Хөх өнгийн баримлын шавраар мэлхий ба матрын замыг, улаан өнгийн баримлын шавраар экваторыг дүрслэн глобус дээр давхарлаж наана.

Алхам 2. Чийдэнгээ глобустай зэрэгцээ байхаар тооцон байрлуулж тусгаж глобусаа эргүүлж ажиглана.

Алхам 3. Хаана, хаана нар эгц тусаж байгааг, яагаад эдгээр шугамуудыг онцолсныг тайлбарлана.

Алхам 4. Эдгээр газруудад нар эгц тусдаг учир жилийн турш халуун байдгыг ойлгуулах

Уур амьсгалын ба улирлын ялгаа үүсэхэд:

- Нарны тусгал- Дэлхийн хэлбэр- Улс орнуудын байрлал зэрэг зүйлс

нөлөөлж байгааг тайлбарлах

Дэлхийн газар орон бүр харилцан адилгүй уур амьсгалтай учраас гадагшаа албан ажил, аялал зугаалгаар явах гэж байгаа бол хувцсаа тохируулж бэлдэх, аялалаа төлөвлөх гэх зэргээр хэрэглэх

Улаанбаатар ба Тайландын уур амьсгалын диаграммыг багшийн тусламжтайгаар харьцуулан дүгнэх

Багшийн хийж буй үзүүлэх сорилын үр дүнг тэмдэглэнэ. Матар, мэлхийн зам, экваторын шугамуудын онцлог.

Газар зүйн зураг дээр тодорхой тайлбарлах

Сорилын үр дүнд үндэслэн халуун ба хүйтэн орны амьдралын ялгааг амьтан, ургамлын фото зургаар харьцуулж дэлхийн газар зүйн зураг дээр тайлбарлах

Уур амьсгалын ялгаа үүсэхэд нөлөөлсөн хүчин зүйлсийг сорил, газар зүйн зураг, фото зураг, мэдээлэл зэргээс авч нэгтгэн дүгнэх


32

3.1.2. 8 дугаар анги Теле хичээлээр заагдсан агуулга, 7 дугаар анги

Бүлэг Суралцахуйн зорилт Теле хичээлийн сэдэв

Гарсан огноо Эзэмших чадвар

Байг

аль

нийг

мий

н ор

чин

Гз7.4з. Дэлхийн далай, түүний хэсгүүдийг ялгахГз7.4и. Далайн ус ба цэнгэг усны шинж чанарыг харьцуулан дүгнэлт хийх

Дэлхийн усан мандлын хэсгүүд

2020

.02.

05

Газар зүйн зурагт ажиллах болон схем зураг унших Байгаль дахь усны эргэлтийг тайлбарлах Далайн хэсгүүдийг ялгах

Гз7.4л. Гол мөрөн, нуур, мөстлөг зэрэг усны бусад төрлүүдийн тархалт ба хүмүүсийн амьдралд нөлөөлж буйг жишээгээр тайлбарлах

Хуурай газрын ус

2020

.03.

25

Гол мөрнөөр жишээлэн кейс ажиллах Газар зүйн зурагт ажиллах болон схем зураг унших Учир шалтгааныг илрүүлэх тайлбарлах

Гз7.4в. Цаг агаарын ажиглалт, хэмжилт хийж урьдчилсан мэдээ цуглуулан харьцуулах

Цаг агаарыг шинжих уламжлалт аргууд

2020

.02.

28 Газар зүй болон иргэний ёс зүйн боловсрол интеграци хичээл

Гз7.4г. Уур амьсгалын зураг, диаграмм, бусад мэдээлэл ашиглан газар нутгуудын уур амьсгалын ялгааг харьцуулах

Дэлхийн уур амьсгалын ялгаа

2020

.02.

27

2020

.03.

09

Уур амьсгалын диаграмм байгуулах, унших Уур амьсгалын бүсийг ялгах, тооцоолол хийхУур амьсгалын ялгааг харьцуулах

Байг

аль

нийг

мий

н ха

маа

рал

Ба б

үс н

утаг

Гз7.5а. Хөрс, ургамал, амьтан бүсээр ялгаран тархахад нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлох

Хөрс ялгаран тархахад нөлөөлөх хүчин

2020

.04.

07

Газар зүйн зурагт тархалт тэмдэглэх, тайлбарлах Хөрсний ялгааг гаргах Амьтан ургамлын тархалт байршил Дэлхийн ургамал

амьтны тархалт

2020

.04.

16

Гз7.5б. Байгалийн бүс, бүслүүрийг ялган тодорхойлох

Газар зүйн бүс бүслүүр

2020

.05.

01 Газар зүйн зурагт ажиллах болон схем зураг унших Байгалийн бүсүүдийг газар зүйн зурагт ялгах

Хүн

ам б

а су

урьш

ил

Гз7.3б. Дэлхийн янз бүрийн орны хүмүүсийн төрх байдал, эрхлэх аж ахуйн ялгаатай байдалд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлох

Хүн амын өсөлт, нөлөөлөх хүчин зүйлс

2020

.05.

06

Хүн амын өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох ангилах Байгалийн бүсүүдийг газар зүйн зурагт ялгах

Гз7.3в. Тив тивийн хүмүүсийн ялгаа ба амьдралын төрх байдлыг төрөл бүрийн эх сурвалж ашиглан харьцуулах

Хүн амын аж ахуй, соёл

2020

.05.

19 Тивүүдийг газар зүйн зурагт ялгах чадвар Тив тус бүрийн аж ахуй соёлын ялгааг тодорхойлох

Тайлбар: 5 дугаар ангид нийт 10 теле хичээл заагдсан. Энэхүү зөвлөмжид 7 дугаар ангийн III-IV улиралд судалсан байх агуулгыг заасан 9 удаагийн теле хичээлийн агуулгыг хэрхэн бататгах талаар зөвлөмжилсөн болно.


33

8 дугаар ангийн Газар зүйн теле хичээлийг бататгах агуулга арга зүйн санаа:Зорилго: Оношилгоонд үндэслэн VII ангийн “Теле хичээл”- ийг “Байгаль нийгмийн

орчин” бүлэг сэдвийн хүрээнд багцлан бататгахБүлэг Тайлбар

Байгаль нийгмийн орчин 80 минутОношлогоонд үндэслэн бататгах агуулгын хувилбарыг сонгоно. Байгаль нийгмийн хамаарал 80 минут

Хүн ам ба суурьшил 80 минут

Хувилбар 1

Сэдэв: Байгаль нийгмийн орчин бүлэг сэдвийн бататгал Хугацаа: 40 минутАнхаарах зүйл: Багш үр дүнгийн оношлогоонд үндэслэн сурагч ганцаарчлан ажиллах болон баг, бүлэгт хуваах эсэхийг шийднэ. Газар зүйн мэдээлэлтэй ажиллах болон туршилт хийх хичээл тус бүрийг 2 хичээл болгон зохион байгуулж болно.

Алхам 1: Шинжлэх ухааны санаа гаргах, асуудал, таамаглал дэвшүүлэхТайлбар: Суралцагч өгөгдөл цуглуулах, ашиглахад хөтөлсөн ”яагаад”, “хэрхэн”, “аль нь”,

”ямар” зэрэг асуултуудыг асууна. Асуултын жагсаалт гаргасны дараа “цуглуулсан мэдээлэл болон туршилтаар энэхүү асуултын хариуг олж чадах болов уу?” хэмээн дахин асуух хэрэгтэй.

Сурагч: Баг, бүлэг, хосоор ажиллуулан бататгах сэдэвтэй холбогдох асуултын жагсаалт гаргуулна. Жишээ: (3 багаар тооцвол )

- Яагаад дэлхийн далайн хэсгүүдийг ялгадаг вэ?- Цэнгэг усыг далайн устай төстэй болгохын тулд юу ашиглан турших вэ?- Далайн хэсгүүдийг газар зүйн зурагт хэрхэн тэмдэглэдэг вэ? - Хаана хамгийн олон тэнгис арал байна вэ? Яагаад? гэх мэт.

- Цаг агаар ба уур амьсгалыг ялгах жишээ нэрлээрэй- Өнөөдрийн цаг агаарын мэдээг тэмдэглэсэн үү?хэрхэн зураг болгох вэ?- Одоо цаг агаарын төлөв байдал ямар байгааг тодорхойлон бичиж болох уу? гэх мэт.

- Далайн усыг шууд аж ахуйд ашиглаж болох уу? яагаад?- Гол мөрний усыг шууд аж ахуйд ашиглаж болох уу? яагаад?- Далайг хэрхэн ашигладаг вэ?- Уур амьсгалаас аж ахуй хэрхэн хамаарах вэ? гэх мэт

I баг II баг III баг

Багш: хичээлийг бататгах тул сурагчдаас эргэлзээ төрүүлсэн болон бүрэн хариулт авч чадаагүй асуултуудын жагсаалт гаргах эсвэл асуултын хувилбаруудыг бэлтгэн сурагчдаар сонгуулах боломжтой. Тухайн ангийн сурагчдын бататгах агуулгатай холбогдох асуулт нэмэлтээр бэлтгэсэн байна.

Алхам 2: Газар зүйн мэдээлэл цуглуулах, ажиглалт, туршилт, шинжлэн судлах ажлыг төлөвлөх

Тайлбар: Сурагч газар зүйн мэдээллийг цуглуулахдаа эхлээд сайтар ажиглалт хийх нь чухал. Туршилт хийх бол орчноо сайтар ажиглан туршилтын үр дүнд нөлөөлж болохуйц зүйл байгаа эсэхийг шалган үзэх хэрэгтэй.

Сурагч: Туршилтаа төлөвлөн шаардлагатай мэдээлэл болон хэрэглэгдэхүүнийг цуглуулна. Асуултад хариулахад шаардлагатай мэдээллийг төрөл бүрийн эх сурвалж ашиглана. Орчны нөхцөл байдлаас хамаарч ялгаатай байна.


34

Жишээ:I б

аг

Мэдээлэл: Дэлхийн далайн хэсгүүдийг ялгах атлас болон газар зүйн зургаас далай тэнгис булан, хоолойг олж зурагт тэмдэглэх Туршилт: Ус болон хоолны давс ашиглан далайн усны дундаж давсжилттай ойролцоо уусмал бэлтгэх.

Найрлага Хэмжээ [г] Тайлбар Ус Давс

II ба

г

Цаг агаарын мэдээг телевиз болон дараах эх сурвалжаас tsag-agaar.gov.mn болон https://weather.com/, гар утаснаас цаг агаар аппликейшн ашиглан мэдээлэл бэлтгэнэ.Туршилт: Тухайн үеийн цаг агаарыг хэмжиж турших төлөвлөгөө бичиж, ажиглалт хийнэ. Цаг агаарын элементүүдийг хэмжихэд шаардлагатай хэрэглэгдэхүүнээ сонгоно.

Хэмжигдэхүүн Хэмжих багаж ТайлбарТемператур [Цельс с] ТермометрСалхи [м/сек] АнемометрТунадас [мм]Чийг [г/м3]

ОсадкомерГигрометр

Үүлшилт [балл] Облакомер

Уур амьсгалын мэдээлэл: Монгол орны уур амьсгал: Монгол орны газар нутаг гадаад далай тэнгисээс ихээхэн алслагдсан, евразийн эх газрын төвд тал бүрээсээ өндөр уул нуруугаар хүрээлэгдсэн, далайн түвшнээс дунджаар километр хагас илүү өндөр өргөгдсөн зэргээс шалтгаалан эх газрын эрс тэс, хатуу ширүүн уур амьсгалтай. Монгол орны уур амьсгалын гол онцлог бол жилийн дөрвөн улирлын ялгаа ихтэй, энэ чанараараа агаарын температурын хэлбэлзэл өндөр, хур тунадас бага, уур амьсгалд өргөрөгийн болон өндрийн бүслүүрийн ялгаа тодорхой илэрдэг явдал юм. Монголд богино (VI сараас VIII сарын дунд хүртэл үргэлжлэх), хуурай зун, ихээхэн хүйтэн, урт (XI сараас IV сар хүртэл үргэлжлэх) өвөлтэй, хавар намрын улирлын үргэлжлэх хугацаа жилээс жилд өргөн хүрээнд хэлбэлздэг онцлогтой.

III баг

Ахуйн хэрэглээАхуйн хэрэглээний 1 литр усны үнэ дэлхийн бусад орнуудтай харьцуулахад харьцангуй бага байдаг ба тоолууртай өрхүүдэд цэвэр ус 0,62 төгрөг бохир ус зайлуулах 0.48 төгрөг байдаг [3]. 2019 оны байдлаар орон сууцны оршин суугч 1 хоногт дунджаар 139 литр ус, гэр хорооллын оршин суугч шугамд холбогдсон бол хоногт дунджаар 8,9 литр, зөөврөөр авдаг бол 8,1 литр ус хэрэглэдэг гэсэн судалгаа байдаг [4]. Энэ нь 20 жилийн өмнөхтэй харьцуулахад орон сууцны оршин суугчдын хувьд 3 дахин багассан үзүүлэлт хэдий ч усны үнэ цэнэ, ач холбогдлын талаар мэдлэг муу, мэдээлэл хангалттай байдаггүйгээс үүдэн иргэд унд, ахуйдаа усыг зөв зохистой, үр ашигтай хэрэглэж чаддаггүй. Ундны болон ахуйн хэрэглээнээс гадна бидний өдөр тутамдаа хэрэглэдэг бүтээгдэхүүнүүдийг үйлдвэрлэх бүх л шат дамжлагад ус ихээр хэрэглэгдсэн байдаг. Жишээ нь: Талхны гол орц болох гурилыг үйлдвэрлэхэд улаан буудайг ургуулах шаардлагатай. 1 кг улаан буудайг ургуулж үйлдвэрлэхэд 1827 л ус зарцуулна. Энэхүү 1 кг улаан буудайгаар 790 грамм гурил үйлдвэрлэнэ. Ингээд гурилаа исгэх, талх болгон зуурах гэх мэт дамжлагыг дамнасаар 1 кг талх бий болгоход 1608 литр ус зарцуулагддаг.

[1] http://www.unesco.mn/p/146[2] https://www.nso.mn/content/1552#.xlu8ddazbiu[3] https://www.nso.mn/content/1552#.xlu8ddazbiu[4]http://usug.ub.gov.mn/mn/menu/11/%d0%a2%d0%

Мэдээлэл: Усны хэрэглээний талаар мэдээлэл цуглуулна уу. Туршилт: Багийн гишүүдийн 7 хоногийн цэвэр усны хэрэглээг тооцоолоход бэлтгээрэй .

Багш: Оношлогоонд үндэслэн тухайн ангийн сурагчдын бататгах агуулгатай холбогдох мэдээлэл, газар зүйн зургууд, туршилтын хэрэглэгдэхүүн, ажлын хуудас зэргийг бэлтгэсэн байна.


35

Жишээ: Дэлхийн далайн хэсгүүдийг бататган үзэх бол дараах байдлаар газар зүйн зурагт өгөгдсөн мэдээлэлтэй ажиллан тодорхойлолтоо сэргээн санаж, тоогоор тэмдэглэсэн далай, тэнгис, булан, хоолойг физик газар зүйн зурагтай харьцуулан харж нэрлэнэ. Дасгалын зургийг далай тус бүрээр бэлтгэн ашиглаж болно.

Зураг 1. Номхон далайн хэсгүүд

I. Далай II.Тэнгис

III. Булан IV. ХоолойГазар зүйн зурагт далайн хэсгүүдийг нэрлэснээр бататгахаас гадна, зурагт ажиллах Алхам 3: Баримт нотолгоо гаргах, илэрхийлэхСурагч: Б. Жишээ: (3 багаар тооцвол)Тайлбар: Дэвтэртээ тэмдэглэл хөтлөх, тэмдэглэлд он сар, өдөр, бусад шаардлагатай

тэмдэглэлийг заавал хийсэн байх.

I баг

Мэдээлэл: Дэлхийн далайн хэсгүүдийг ялгах атлас болон газар зүйн зургаас далай тэнгис булан, хоолойг ялган жагсаалт бичих

I.Тэнгис II.Хоолой III. Булан

Туршилт: Найрлага Хэмжээ (гр) Тайлбар

Ус 965 35 гр давс болон 965 гр усыг хийсэн хэмжээст саванд хийж сайтар хутгана. Далайн усны дундаж давсжилттай ойролцоо болно.Давс 35


36

II баг

Мэдээлэл: Цаг агаарын мэдээллээ харьцуулан тэмдэглэл хөтөлнө.Жишээ: 2020.06.22-нд Улаанбаатар хотод агаарын температур өдөртөө 220C шөнө 120C, үүл багасна, салхины хурд 7-9 м/c.

Туршилт: Тухайн үеийн цаг агаарыг хэмжиж турших төлөвлөгөө бичиж, ажиглалт хийнэ. Цаг агаарын элементүүдийг хэмжихэд шаардлагатай хэрэглэгдэхүүнээ сонгоно. Тунадас хэмжих шаардлагатай бол дараах хэрэглэгдэхүүнийг багш бэлтгэсэн байна. Тунадас хэмжигчийг гарын доорх материал ашиглан суралцагчдаар хийлгэн ашиглаарай.

Тунадас хэмжигч хийх Тунадас хэмжсэн байдал

Тунадас хэмжигч

Хур тунадас (тухайн хугацаанд газрын гадаргын тодорхой нэг хэсэгт орсон хур тунадасны нийт хэмжээ) нь шингэн болон хатуу хэлбэрээр орсон эсвэл хэт хөрөлтөөс шалтгаалан газрын гадарга, ургамал, бусад биет дээр агаараас буусан усны хэмжээ юм. Хур тунадас нь бороо, шиврээ бороо, цас, цастай бороо, мөндөр зэрэг хэлбэртэй байна. Монгол оронд хур тунадасны нийт хэмжээ бага боловч уул нуруудын байршил, тэдгээрийн өндөршил зэрэгтэй уялдан жилд орох тунадасны хэмжээ газар нутаг бүхэнд харилцан адилгүй байна. Тухайлбал: Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, томоохон голуудын хөндий нутгаар жилдээ 250-390 мм тунадас ордог бол Алтайн уулархаг нутгаар 90-130 мм болон тал хээрийн нутгаар 180-280 мм орчим тунадас ордог байна.

Чийг болон температур хэмжих Агаарын чийг болон температур хэмжигч Гигрометр


37

Салхины хурд ба хүч хэмжих Тайлбар:Салхины хэмжилтийн төхөөрөмж нь анемометр буюу хурд хэмжигч мөн салхины чиглэл тодорхойлогчоос бүрдэнэ.Салхины хурд хэмжсэн туршилтын үр дүнгээ дараах мэдээлэлтэй харьцуулан үзээрэй.

Салхины хурд ба хүч Зураг

0 балл 0.0-0.2 м/с

1 балл 0.3-1.5 м/с

2 балл 1.6-3.3 м/с

3 балл 3.4-5.4 м/с

4 балл 5.5-7.9 м/с

5 балл 8.0-10.7 м/с

6 балл 10.8-13.8 м/с

7 балл 13.9-17.1 м/с

8 балл 17.2-20.7 м/с

9 балл 20.8-24.4 м/с

10 балл 24.5-28.4 м/с

11 балл 28.5-32.6 м/с

12 балл 32.7 м/с-ээс их

Үүлшилт хэмжихҮүлшилтийг багажгүйгээр хэмжихдээ өөрт үзэгдэж буй тэнгэрийн хэсгийг 10 хэсэгт хуваан баримжаалж хэдэн хэсэгт нь үүлтэй байгаагаар тооцоолно. Тооцоолохдоо толь болон тунгалаг цаас ашиглаж болно.Тунгалаг цаас (слайд) ашиглах: Цаасан дээр маркераар 10 тэнцүү хэсэгт хувааж зурна. Үзэгдэх хэсэг рүү чиглүүлэн барьж хэдэн хэсэгт үүл байгааг баллаар (доорх хүснэгтээс тайлбарыг харна уу.) тэмдэглэнэ.


38

Үүлшилт хэмжих багаж: Үүлшилт хэмжих

Балл 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Тэмдэглэгээ

Харагдах байдал

Тайлбар

Цэлмэг Тэнгэрийн 1/10, 2/10, 3/10 нь үүлтэй

Тэнгэрийн 4/10, 5/10, 6/10 нь үүлтэй

Тэнгэрийн 7/10, 8/10, 9/10 нь үүлтэй

Бүрхэг

Хур тунадас, манан болон будантай үед буюу үзэгдэх орчин байгалийн үзэгдлээс болж хязгаарлагдсан үед энэ тэмдэглэгээг цаг агаарын зурагт ашиглаж болно.

III баг

Мэдээлэл: Теле хичээлийн баримтуудаас цаг агаар уур амьсгалын ялгааг дахин тодорхойлно.Кейс 1. Бат цаг агаарын мэдээ үзжээ. 2020 оны 2-р сарын 17нд Улаанбаатар хотод өдөртөө -80C, шөнөдөө -210C, салхи баруун хойноос 1м/секунд, үүлшилт 0 балл буюу цэлмэг, тунадасгүй, агаарын даралт 1025 гПа буюу тогтвортой байна. Кейс 2. Хар тэнгис орчим: Орос улсын газар нутгийн дийлэнх хэсэг нь эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай байхад хойд мөсөн далайн арлууд, хойд талын нутгууд нь арктикийн болон хагас арктикийн бүсэд хамаардаг. Кавказ дахь хар далай эрэг хавиар дулаан орны халуун уур амьсгалтай байна. Цасан хучлагатай урт үргэлжилсэн хүйтэн өвөл, халуун зунтай эх газрын эрс тэс уур амьсгал бараг бүх нутагт ажиглагддаг. Алс дорнодын өмнөд хэсгээр нэгдүгээр сард дунджаар 0-5 градус хүртэл хүйтэрдэг, дулаавтар уур амьсгалтай.Хамгийн их тунадас (жилдээ 2000 мм хүртэл) Кавказ, Алтайн уулсаар унадаг байхад, хамгийн хуурай нутаг нь (жилдээ 150 мм орчим тунадастай) Каспийн тэнгисийн ойролцоох нам дор газар байдаг.

Алхам 4: Баримт нотолгоо ба үр дүнг нягтлах, тайлбарлахТайлбар: Баримтжуулах зураг, фото зургийг хавсаргах, өгөгдлийг задлан шинжлэх. ямар

үр дүн гарсан бэ? Өгөгдлөө түүвэрлэх, ангилах Туршилтаар юу сурсан бэ? Өөрийн асуултад тодорхой хариулт авч чадсан уу? Үгүй бол

яагаад?Сурагч: Багууд туршилт, ажиглалтаар цуглуулсан мэдээллээ болон туршилтаа нэгтгэн

танилцуулна. Бататгах асуулт асууж, хариулна.Багш: Хичээлийн бүх агуулгыг 2-3 слайдад багтаан багцлан бэлтгэж дүгнэнэ. Далай: Далайн усны давсжилт хаана их, хаана бага байгааг газар зүйн зурагт зааж

шалтгааныг тайлбарлана.


39

Хуурай газрын ус: Усан мандлын өчүүхэн бага хувийг эзлэх хуурай газрын усны тархалт жигд бус, харилцан адилгүй хэмжээтэй байдаг.

Дэлхийн гол, мөрөн 3 ай савд хуваагддаг. Голын системийн эзэлж буй талбайг ай сав буюу ус хураах талбай гэнэ.

Гол мөрний тархалтад уур амьсгал, унах тунадасны хэмжээ ихээхэн нөлөөлдөг. Хүмүүсийн амьдрал ахуйд гол, мөрдийн үзүүлж байгаа нөлөө (нил мөрний жишээ)

Усны нөөц багасч байгаатай холбоотойгоор гэр бүлийнхээ усны хэрэглээг хянахЦаг агаар ба уур амьсгал:Уур амьсгал бүрэлдэн тогтоход нөлөөлдөг хүчин зүйлс• Газар зүйн байрлал• Гадаргын өндөр• Далай тэнгист хол, ойр орших байдал• Далайн хүйтэн ба дулаан урсгал

Цаг агаар Уур амьсгал

УБ хотод:2020.03.06-ны байдлаар агаарын температур шөнө - 130C, үүлшинэ, салхины хурд 6м/с, өдөртөө -10С, үүл багасна, салхины хурд 7м/с

Монгол орон: Дэлхийн хойд хагаст ХӨ 420-

520 хооронд оршдог, далайгаас алслагдсан, жилийн 4-н улирал ээлжилдэг, сэрүүн, эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай.

Тухайн газар орны богино хугацаан дахь агаар мандлын төлөө байдал

Тухайн газрын олон жилийн цаг агаарын дундаж үзүүлэлт

Анхаарах зүйл: 8-р ангид цаг агаарын зураг уншиж, болон зураглах тул өмнөх ангид нэмэлтээр зарим тэмдэг, тэмдэглэгээ цаг агаарын хэмжилт хийх багаж хэрэгслийн тухай бататгасан байх нь чухал.

ҮнэлгээСуралцагчийн өөрийн үнэлгээний хуудас

№ Асуултууд Өөрийн гүйцэтгэлийг үнэлнэ үү.Маш сайн Дундаж Хангалтгүй

1 Урьдчилсан таамаглал дэвшүүлж чадсан уу?2 Туршилтаа төлөвлөж чадсан уу?3 Багаж , хэрэглэгдэхүүнийг зөв сонгож чадсан уу?4 Ажлын явцыг дарааллын дагуу хийж чадсан уу?5 Үр дүнгээс дүгнэлт хийж чадсан уу?6 Чиний таамаглалтай туршилтын үр дүн тохирсон уу?7 Үр дүнгээ дэвтэртээ илэрхийлж чадсан уу?8 Туршилтыг хийх үед алдаа гаргасан уу?

Хувилбар 2. Газар зүйн зурагтай ажиллах

Сэдэв: Байгаль нийгмийн хамаарал ба бүс нутаг бүлэг сэдвийн бататгал Хугацаа: 40 минутАнхаарах зүйл: Багш үр дүнгийн оношлогоонд үндэслэн суралцагчдыг ганцаарчлан ажиллах болон баг, бүлэгт хуваах эсэхийг шийднэ.


40

Суралцахуйн зорилт: ГЗ7.5а. Хөрс, ургамал, амьтан бүсээр ялгаран тархахад нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлохГЗ7.5б. Байгалийн бүс, бүслүүрийг ялган тодорхойлохТеле хичээлийн хураангуй агуулга

Хөрс: Ус, агаар, амьд организмуудын харилцан үйлчлэлээр үүссэн үржил шим бүхий газрын гадаргын өнгөн хэсэг юм. Хөрсөнд ургамлын үлдэгдлийн задралаар нүүрсхүчлийн хий, ус, бусад тэжээллэг элементүүд нарийн ширхэгтэй тоос, элс зэрэгтэй нэгдэж ялзмаг үүсдэг. Ялзмаг нь хар бараан өнгөтэй, бүрэлдэхүүнд нь азот, кали, фосфор, гуминий хүчил орно.

Хөрсний шинж Хөрсний бүтэц• Нүүрсхүчлийн хий их• Хүчилтөрөгч болон азот бага• Маш хуурай хөрс ч ус агуулна• Өнгө нь ялзмаг ба төмрийн агууламжаас

шалтгаална.• Чийг ихдэхэд өнгө тодорно• Бүтэц нь бөөрөнхий бол ус сайн дамжуулна,

хавтгай бол муу дамжуулна.• Шим тэжээллэг байдал нь мөн хүчиллэг, шүлтлэг

орчноос хамаарна.• Саармаг орчинд ургамал сайн урганаУргамал, амьтан: Ургамал ургахад өргөрөг гадаргын өндөр, хур тунадас нөлөөлнө. Шим

мандал нь 0,5 сая орчим зүйл ургамал 1,5 сая гаруй зүйлийн амьтадтай. Ургамал Амьтан

Ой Экваторын бүсийн амьтадӨвслөг ургамал Цөлийн болон хагас цөлийн амьтадЦөлийн ургамал Сэрүүн бүсийн амьтадТундр Хүйтэн бүсийн амьтад

Байгалийн бүс, бүслүүр: Байгалийн бүс бүр өөрийн хөрс, ургамал, амьтны ертөнцтэй байдаг. Байгалийн бүсийн төрх байдал нь ургамлын төрөл хэлбэрээр тодорхойлогдоно.

Зураг. Байгалийн бүс ба газар зүйн бүслүүр Зураг. Уур амьсгалын бүс

Өндрийн бүслүүр: Газрын гадаргаас дээш 100 метр тутамд агаарын температур 0.6С-аар буурдаг. Ийм учраас уул өөд өгсөх тутам байгалийн нөхцөл өөрчлөгдөж байгалийн өөр өөр бүсүүдийг үүсгэнэ. Өндөр ууланд үүсэх ийм бүсийг уулын босоо бүслүүр гэж нэрлэдэг. Манай оронд өндөр ууланд тайга, таг, мөнх цас гэсэн 3 бүслүүр тодорхой ялгарна. Уулын орших өргөрөгөөс шалтгаалан эдгээр бүслүүрүүдийн үүсэх өндөр нь уул бүрд өөр өөр байна.

Байгалийн бүс Газарзүйн бүслүүр

Мөсөн цөл Туйлын

Тундр Субарктик, Субантарктикийн

Тайга Сэрүүн

Холимог ой Сэрүүн

Хээр Сэрүүн

Мөнх ногоон ой Субакваторын, Субропикийн

Тропикийн цөл Тропик

Халуун орны хээр (Саванн) Субэкваторийн, Тропикийн

Халуун орны ой Тропик

Экватор Экваторын


41

Теле хичээлийг бататгах арга зүйБагшийн чиглүүлэг Сурагчийн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

Алхам1: Ойн бүсийн хөрс, ургамал амьтны аймгийн тархалтыг тайлбарлах

Дэлхийн хөрс, байгалийн бүс болон ойн тархалтыг үзүүлсэн зураг атлас бэлтгэх - Дараах зургаас дэлхийн ойн тархалтыг дүрслэн ярилцана. - Ургамал ургахад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг нэрлүүлнэ.Тайга

Тропик ба тропик орчмын өргөн навчит ой

Экваторын чийглэг ой

- Сурах бичиг дэх амьтан, ургамлын мэдээлэл болон бэлтгэсэн фото зургууд ашиглан хөрсний зүсэлтэд тохирох байгалийн бүс болон амьтан ургамал нэрлэх, ялгааг тодорхойлох - Ойн хөрсийг хэрхэн хамгаалах, ашиглах вэ?

- Ойн тархалт тус бүрийг дүрслэнэ. Жишээ: Тайгын бүс хойд америк болон евразийн хойд хэсгээр тархсан байна.- Ургамал ургахад нөлөөлөх хүчин зүйлс• Уур амьсгал • Хөрс • Амьд организм• Гадаргын хэлбэр

өндөржилт- Өгөгдсөн мэдээлэл болон өмнөх төсөөлөлд тулгуурлан хариулна.

Хөрс Онцлог Байгалийн бүс:

Амьтан:

Ургамал:

Байгалийн бүс:

Амьтан:

Ургамал:

- Хөрсийг хамгаалах аргуудаас ойн хөрс хамгаалахад тохиромжтой аргыг сонгох

Сурах бичиг• Газар зүй VII• Газар зүйн зураг • Дэлхийн физик газар

зүйн зураг • Тивүүдийн атлас • Дасгалын газар

зүйн зураг• Амьтан ургамлын

фото зургууд

Багаж хэрэгсэл • Хөрсний үе давхарга

ба бүтэц харуулсан загвар

• Хөрсний дээж (ажиглахад зориулсан )

Бусад• Ажлын хуудас • Явцын үнэлгээний

хуудас• Өөрийн үнэлгээний

хуудас

Анхаарах зүйлс: Сурах бичиг бэлтгэх ( хуудас 62-74)


42

Алхам 2: Хээрийн бүсийн хөрс, ургамал амьтны аймгийн тархалтыг тайлбарлахХээрийн бүсийг уур амьсгал болон ургамалжилтын хэв шинжээр нь ангилдаг. Халуун орны болон сэрүүн орны хээрийн ялгааг жишээгээр тайлбарлана уу?Халуун орны хээрийг: • Африкт саванн • Өмнөд Америкт Пампа• Хойд Америкт Прерий гэж

нэрлэдэгДараах зургаас хээрийн бүсийн тархалтыг дүрслээрэй.Хээр ба ойт хээр

Саванн

- Хээрийн хөрсийг элэгдэл доройтлоос урьдчилан сэргийлэхэд бид ямар арга хэмжээ авч чадах вэ?

Экватор орчмын болон тропикийн уур амьсгалтай хэсгийг хамарсан өвслөг хээрийг халуун орны хээр гэнэ.Халуун орны хээр ................... ......................... амьтад болон өндөр өвслөг ургамалтай.Сэрүүн орны хээрийн ургамлын төрөл .......................-хээрийн бүсийн ангилал тус бүрийн тархалт тус бүрийг дүрслэнэ. Жишээ: Саванн Өмнөд Америкт Бразил орчим болон Евразийн зүүн өмнөд хэсэг, Австралын хойд хэсэг, Африкийн төв (ойн бүсийн захаар) хэсгээр тархсан байна.-Хөрсийг хамгаалах аргуудаас хээрийн бүсэд хамгийн тохиромжтой аргыг сонгон тайлбарлах Жишээ: Тариалангийн хөрсний хувьд хэрэглэх. Хучлага: Хучлага хэрэглэх гэдэг нь хөрсний өнгөн хэсгийг навч, өвс мөчир, таримлын үлдэгдэл, сүрэл зэрэг ургамлын болон нийлэг хальсан материалаар хучих ажиллагаа юм.

Сурах бичиг• Газар зүй VII• Газар зүйн зураг • Дэлхийн физик газар зүйн

зураг • Тивүүдийн атлас • Дасгалын газар зүйн зураг• Амьтан ургамлын фото

зургуудБагаж хэрэгсэл • Хөрсний үе давхарга ба

бүтэц харуулсан загвар • Хөрсний дээж (ажиглахад

зориулсан )

Бусад• Ажлын хуудас • Явцын үнэлгээний хуудас• Өөрийн үнэлгээний хуудас

Анхаарах зүйлс: -Халуун орны хээрийг нийтэд “Саванн” гэж нэрлэх тохиолдол ч байна.

Алхам 3: Цөлийн бүсийн хөрс, ургамал амьтны аймгийн тархалтыг тайлбарлах-Дараах зургаас хээрийн бүсийн тархалтыг дүрслээрэй.-Цөлийн уур амьсгал, ургамал, амьтдын онцлогийг жишээгээр тайлбарлаарай Тундр

Цөл

-Цөлийн хөрсийг элэгдэл доройтлоос урьдчилан сэргийлэхэд бид ямар арга хэмжээ авч чадах вэ?

-Цөлийн бүсийн тархалт тус бүрийг дүрслэнэ. Жишээ: Тундр Хойд Америк болон Евразийн хойд хэсгээр тархсан байна.- Цөлийн уур амьсгал: Хуурай халуун (мөсөн цөл хуурай хүйтэн) 250 мм-ээс бага тунадас унана. Ургамал: Тачир сийрэг бөгөөд үндэс нь урт, чийгийг гадагш бага алдах өргөсөн навчит ургамал зонхилно. Жишээ: Кактус, цөлийн лаванда, заг, гоёо Амьтан: Халуунд тэсвэртэй, удаан хугацаанд ус уухгүй байж чадах амьтадЖишээ: Нэг бөхт тэмээ, хоёр

бөхт тэмээ, цөлийн үнэг, могой, гүрвэл гэх мэт.-Цөлийн хөрсийг элэгдэл доройтлоос хамгаалах- Таримал тарих


43

Алхам 4: Өндрийн бүслүүр ялгарах ньАльп болон Андын нурууны ургамалжилтын ялгааг харьцуулан өндрийн бүслүүр үүсэхэд

нөлөөлөх хүчин зүйлийг тайлбарлана.

Сурах бичгийн 74-р хуудасны зурагтай харьцуулан тайлбарлах боломжтой.Дүгнэлт: Тархалтын зураг бүтээх

Сурах бичгийн хуудас 61, зураг 6.1-тэй харьцуулахҮнэлгээ


1 Ойн бүсийн хөрс, ургамал амьтны аймгийн тархалтыг зураглан тайлбарласан

2 Хээрийн бүсийн хөрс, ургамал амьтны аймгийн тархалтыг зураглан тайлбарласан

3 Цөлийн бүсийн хөрс, ургамал амьтны аймгийн тархалтыг зураглан тайлбарласан

4 Өндрийн бүслүүр үүсэх шалтгааныг зураглан тайлбарласан

5 Үр дүнгээс дүгнэлт хийж чадсан уу?6 Үр дүнгээ дэвтэртээ илэрхийлж, танилцуулсан


44

Нэмэлт мэдээлэл болон ажлын хуудас


45

Хувилбар 3. Тохиолдол шинжлэх

Сэдэв: Хүн ам ба сууршил бүлэг сэдвийн бататгал Хугацаа: 40 минут

Анхаарах зүйл: Багш үр дүнгийн оношилгоонд үндэслэн сурагчдыг ганцаарчлан ажиллах болон баг, бүлэгт хуваах эсэхийг шийдээрэй.Суралцахуйн зорилт: ГЗ7.3б. Дэлхийн янз бүрийн орны хүмүүсийн төрх байдал, эрхлэх аж ахуйн ялгаатай байдалд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлохГЗ7.3в. Тив тивийн хүмүүсийн ялгаа ба амьдралын төрх байдлыг төрөл бүрийн эх сурвалж ашиглан харьцуулах

Теле хичээлийн хураангуй агуулгаӨнөөгийн байдлаар дэлхийн нийт хүн ам 7,7 тэрбум болсон бөгөөд жилд дунджаар 1,08 хувиар өсөж байна. Хүн амын өсөлтөд нөлөөлдөг хүчин зүйлс• Хүн амын төрөлт• Хүн амын нас баралт• Хүн амын шилжих хөдөлгөөн• Улс төрийн бодлого дэмжлэгДэлхийн хүн амын жилийн дундаж өсөлтийн түвшин

Хүн ам (2020) сая.хүн

Жилийн дундаж өсөлт

Ази 4,641 0.86%Африк 1,341 2.49%Европ 748 0.06%Латин Америк Карибын орнууд 654 0.9%Хойд Америк 369 0.62%Австрали ба далайн орнууд 43 1.31%

Дэлхийн хүн амын жилийн дундаж өсөлтийн түвшин

Хэсэг бүлэг хүмүүсийн хэл шашин идээ ундаа, хөгжим, урлаг хувцас, ахуй зан заншлаараа бусдаас ялгарах шинж чанарыг багтаасан ойлголтыг соёл гэнэ.Дэлхийн улс орнууд нь хэл соёл, зан заншил, өв уламжлалаараа ялгаатай байхаас гадна ямар уур амьсгалын бүсэд байна гэдгээс хамаарч аж амьдрал, эрхлэх аж ахуйн хувьд эрс ялгаатай байдаг.Жишээ нь: Манай улс жилийн дөрвөн улирал ээлжилсэн эрс тэс уур амьсгалтай нүүдлийн мал аж ахуйн орон юм. Харин далай тэнгист ойр оршдог улс орнууд нь загасны аж ахуй эрхэлж, дун хясаа, сувд зэргийг олборлодог байна.

Теле хичээлийг бататгах арга зүйБагшийн чиглүүлэг Сурагчийн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн Алхам 1: Юу тохиолдсон бэ? Сурах бичиг

Газар зүй VIIГазар зүйн зураг Тивүүдийн атлас Дасгалын газар зүйн зураг

Чиглүүлэх асуулт асуух Хүн ам тоо буурсан, төрөлт багассанАлхам 2: Хаана тохиолдсон бэ?Аль бүс ямар улсуудад илүү тохиолдох талаар жишээлэх Европ тивийн өмнө ба зүүн хэсэгт

Алхам 3: Хэзээ тохиолдсон бэ?Европ тивийн хүн амын өсөлт хэзээнээс буурах болсон

Тухайн мэдээлэлд өгөгдсөнөөр 2010-2020 онд

Алхам 4: Яагаад тохиолдсон бэ?


46

Дундаж наслалтын талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлах

Европ тив хүн амын дундаж нас өндөр болсон.

Европ тивийн хүн амАлхам 5: Хэнд, юунд хэрхэн нөлөөлсөн бэ?Хөдөлмөрийн насныхны тоо арван буурч, ажиллах хүч хорогдож бүс нутаг болсон.

Дүгнэлт: Багш хичээлийг дүгнэх мэдээллээ тохиолдолд үндэслэн бэлтгэсэн байх

Үнэлгээ Суралцагчийн өөрийн үнэлгээний хуудас


1 Өгөгдсөн тохиолдлыг бүрэн уншсан уу?2 Алхамын дагуу хариулсан уу?3 Багшийн нэмэлт мэдээллийг анхаарсан уу?4 Бусдаас асуулт асуусан уу?5 Асуултын дагуу тэмдэглэл хөтөлж чадсан уу?

Жишээ: Европ тивийн хүн амЕвроп тив нь дэлхийн нийт газар нутгийн 2%-ийг эзэлдэг, хүн амын

11% нь амьдардаг тив юм. Европ тив нь хойд хэсгээр умард мөсөн далай, өмнөд талаар Газар дундын тэнгис, зүүн өмнөд талаараа Хар тэнгисээр хүрээлэгдэнэ. Европ 731 сая гаруй хүн амтай ба энэ нь Ази, Африк тивийн дараа эрэмблэгддэг. НҮБ-ын тооцоогоор 2050 он гэхэд Европ тивийн хүн ам

7% болтлоо буурах магадлалтай бөгөөд ялангуяа тивийн өмнө ба зүүн нутагт төрөлт эрс буурч, цагаачлал нэмэгдсэн. Төрөлт буурсан шалтгаан нь тухайн тивийн хүн амын дундаж наснаас хамаарна.

Дэлхийн бүсүүдийн хүн амын дундаж нас

Эх сурвалж: financial times

Энэ үйл явц санхүүгийн өсөлтөд саад болно хэмээн НҮБ-ын шинжээчид үзэж байна. Хөдөлмөрийн нас буюу 20 - 64 насныхны тоо 2010 онд оргилдоо хүрсэн бөгөөд 2020 оны эхэн гэхэд хөдөлмөрийн насныхны тоо арван жилийн өмнөхөөс 12 саяар буурсан байна. Европ тив нь ажиллах хүч хорогдож байгаа дэлхийн цорын ганц бүс нутаг болсон. Европын комиссын дүгнэлтээр 2040 он гэхэд өндөр настны эрүүл мэндийн зардал өсөх төдийгүй 2035 он гэхэд Европ тивийн дөрвөн хүний нэг нь 65-аас дээш настай байх юм.


47

2010-2020 оны бүс нутгийн ажиллах хүчний өөрчлөлт (хувь)

Эх сурвалж: Financial Times

3.1.3. 9 дүгээр ангиТеле хичээлээр заагдсан агуулга, 8 дугаар анги

Теле хичээлээр заагдсан агуулга

Бүлэг сэдэв Сэдэв Суралцахуйн зорилт Эзэмших чадварууд

Монгол орны усны нөөц

Монгол орны гол мөрөн

ГЗ8.4ж. Монгол орны усны нөөцөд нөлөөлсөн хүчин зүйлийг томоохон гол мөрөн нуурын жишээн дээр тодорхойлох

Газар зүйн зурагт ажиллах болон схем зураг унших Монгол орны гол мөрний тархалт байршлыг газрын зурагт гол мөрний ай саваар ялган тодорхойлохНууруудыг газар зүйн зурагт давсжилтаар нь ялган нэрлэхЖишээлэх зарчим

Монгол орны нуур

Цөлжилт(интеграци) Газар зүй болон монгол хэл, дүрслэх урлаг интеграци хичээл

Агаарын даралт (интеграци) Газар зүй болон физикийн интеграци хичээл

Газар доорх ус

ГЗ8.4з. Монгол орны мөстлөг, цэвдэг ба газар доорх усны тархалт, өөрчлөлтийг тодорхойлон шалтгааныг тайлбарлах

Гол мөрнөөр жишээлэн кейс ажиллах Газар зүйн зурагт ажиллах болон схем зураг унших Учир шалтгааныг илрүүлэх тайлбарлах

Байгал-ийн бүс байгаль хамгаалал

Монгол орны хөрс

ГЗ8.4и. Монгол орны хөрсний тархалтын зураг ашиглан голлох хэв шинжийн тархалт ба бүтцийг ялгах

Газар зүйн зурагт тархалтыг тэмдэглэх, тайлбарлах Хөрсний ялгааг гаргах Амьтан ургамлын тархалт байршилГазар зүйн зурагт ажиллах болон схем зураг унших Байгалийн бүсүүдийг газар зүйн зурагт ялгах

Монгол орны амьтан ургамал

ГЗ8.5а. Монгол орны голлох ургамал, амьтдын тархалтыг байгалийн бүс бүслүүрээр ялгах

Байгаль хамгаалал

ГЗ8.5б. Орон нутагтаа тулгараад байгаа байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг дэв шүүлэх

Байгаль орчинд сөргөөр нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлж, хамгаалах аргуудыг орон нутгийн түвшинд тодорхойлох


48

Монгол орны газрын гадарга

Гадаргын хэлбэрийг хаяалбараар дүрслэх нь

ГЗ8.4а монгол орны гадаргын хэв шинжийн ялгааг тодорхойлох

Хаяалбар шугамаар гадаргын хэлбэрийг дүрслэх тодорхойлох

Монгол орны эрдэс ашигт малтмал

ГЗ8.4в монгол орны ашигт малтмалын тархалтыг геологийн хөгжлийн түүхтэй холбон тайлбарлах

Монгол орны ашигт малтмалын тархалтыг гарал үүслийг тодорхойлон газрын зурагт тэмдэглэх


Зорилго: 8 дугаар ангийн “Теле хичээл”- ийг багц агуулгаар бататгах Бүлэг сэдэв Багц агуулга Хугацаа

Монгол орны усны нөөц Монгол орны гол мөрөн, нуур, цэвдэг, рашаан 40 минутБайгаль хамгаалал Хээрийн нөхцөлд хөрсийг судлах 40 минут

Хувилбар 1.Зорилго: 8 дугаар ангийн 2019-2020 оны хичээлийн жилийн II хагаст “Теле хичээл”-ээр

заагдсан агуулгыг багц агуулгаар бататгахБүлэг сэдэв Арга зүйТайлбар: Дараах агуулгаар газар зүйн шинжлэн судлах арга барил болон газар зүйн зурагт ажиллах

Монгол орны усны нөөц(40 мин)

Багшийн үйл ажиллагаа Сурагчийн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн Монгол орны физик газар зүйн зураг, Монгол орны дасгалын зурагТеле хичээл 8-р анги (монгол орны гол мөрөн, нуур) Сурах бичиг, газар зүй 8-р анги Econtent.edu.mn

Сурагчдыг багаар нь болон хосоор нь хамтран ажиллах боломж бүрдүүлэн гол мөрөн нуурын байршилыг дасгалын зурагт тэмдэглэх ажлыг хамтран гүйцэтгүүлэхэд анхаарна. Тодорхой голоор жишээлэн унал, хэвгийг тооцоолж олоход чиглүүлнэ. Нуурын үзүүлэлт (талбай, гүн)-ийг ашиглан график диаграммаар илэрхийлэхэд чиглүүлнэ. Сурагчдад теле хичээлийн агуулгаас түүвэрлэн үзүүлэхэд анхаарна.

Дасгалын зурагт гол мөрөн, нуурын ай савыг ялган тэмдэглэж түүнд хамрагдах гол мөрөн нуурыг нэрлэж бичнэ. Гол мөрдийн эх, адаг, цутгал гол зурагт тэмдэглэнэ.Голын унал, хэвгийг тооцоолж олно. Нууруудыг давсжилт, хонхрын гарал үүслээр нь ялган, байршил тархалтыг газрын зурагт тэмдэглэнэ. Нуурын талбай болон гүний хэмжээг харьцуулан график диаграммаар илэрхийлнэ. Монгол орны рашааны ангиллыг газрын зурагт тэмдэглэж төлөөлөх рашааныг нэрлэх

Үйл ажиллагааны алхам.

Алхам 1: Газар зүйн асуулт гаргах (Багш дараах асуултаар бататгах хичээлийг сэдэлжүүлэн сурагчдын

гүйцэтгэх үйлийг төлөвлөж болно)- Монгол орны томоохон гол мөрнийг нэрлээрэй. Хаанаас эх авч хаана цутгаж байна вэ?- Монгол орны гол мөрний ай савуудыг нэрлээрэй. Тухайн ай савуудад багтах гол мөрнийг ялгаж

бичээрэй. - Монгол орны усны нөөцийг бүрдүүлэх томоохон нууруудыг нэрлээрэй. Хаана оршиж байна вэ?

Нууруудыг талбайн хэмжээгээр харьцуулаарай.- Нууруудын хонхрын гарал үүсэл тус бүрээр төлөөлөх нууруудыг нэрлэх, давсжилтаар ялгах

(газрын зурагт давстай цэнгэг нуурыг хэрхэн дүрсэлснийг тайлбарлах)- Монгол орны байгалийн бүсүүдэд гадаргын усны сүлжээ нягтшил хаана хамгийн их, бага байна

вэ?


49

Алхам 2: Газар зүйн мэдээлэл цуглуулах (сурах бичиг, төрөл бүрийн мэдээллийн эх сурвалж ашиглан

гол мөрөн нуурын тоон мэдээлэл цуглуулна)- Гол мөрний урт, эх авсан өндөр, цутгаж буй цэгийн өндөр, голын ай савуудын урсац,

талбайн хэмжээ, ай савд хамаарах гол мөрнүүдийн жагсаалт, Туул голын жилийн урсацын хуваарилалт (СБ., Газар зүй VIII, 58-р тал., Хүснэгт 4.2., 59-р тал., Хүснэгт 4.3., 4.4.)

- Нуурын талбай гүн, нуурын хонхорын гарал үүсэл (СБ., Газар зүй VIII, 61-р тал., Хүснэгт 4.5., 59-р тал., Хүснэгт 4.6.)

- Газрын зураг (ус зүйн сүлжээ, ай сав, рашааны мужлалт, физик газар зүйн гэх мэт.)

Алхам 3: Газар зүйн мэдээллийг боловсруулах - Гол мөрдийг ай саваар нь дасгалын зурагт ялган тэмдэглэх- Нууруудын талбай болон гүний үзүүлэлтээр нь график байгуулах- Гол мөрний унал, хэвгийг тооцоолох- Туул голын жилийн урсацын хуваарилалтаар график байгуулах

Алхам 4:Газар зүйн мэдээллийг задлан шинжлэх - Аль ай савд гол мөрний сүлжээ нягтшил өндөр байгааг газрын зургаас харж тайлбарлах- Монгол орны томоохон нууруудын байрлал аль бүсэд тархсан байна. Тэдгээрийг

давсжилтаар ялган нэрлэх, заах- Нууруудыг талбайн хэмжээгээр болон дарааллуулан нэрлэх, заах- Гол мөрний унал, хэвгий хамгийн их ямар гол байгааг газрын гадаргуутай холбон

тайлбарлах- Гол мөрний тэжээлийн горимыг Туул голоор жишээлэн тайлбарлах

Алхам 5:Газар зүйн асуултад хариулах, дүгнэлт гаргах - Монгол орны байгалийн бүсүүдэд гадаргын усны сүлжээ нягтшил хамгийн их, бага байгааг дүгнэх- Усны нөөцөд гол мөрөн нуурын эзлэх харьцааг тодорхойлон дүгнэхАлхам 6: Харилцах- Гол мөрөн нуурын усны нөөцийг хэрхэн хамгаалах талаар ярилцах

Нэмэлт мэдээлэл Интернет эх сурвалж: econtent.edu.mn, https://eic.mn/ Теле хичээлүүдХэрэглэгдэхүүн: Газар зүйн зураг, (Монгол орны гадаргын усны ай сав, ус зүйн сүлжээ, цэвдгийн тархалт, рашааны мужлалт, гадаргын усны нөөцийн хуваарилалт, Ном: Газар зүй VIII СБ 2017, 2019 УБ., 56-69-р талБусад


50

Хувилбар 2.

Бүлэг сэдэв Арга зүйТайлбар: Хөрсийг хээрийн нөхцөлд судлах

Байгаль хамгаалал (40 мин)

Багшийн үйл ажиллагаа

Сурагчийн үйл ажиллагаа

Хэрэглэгдэхүүн• Хадаас эсвэл хөрсний үеийн хил заагийг

тэмдэглэх бусад зүйл • Хөрсний өнгө тодорхойлох хүснэгт,

харандаа эсвэл бал • Хутгуур, хүрз, газар ухах бусад хэрэгсэл,

метр, (модон, төмрөн) • Таглаатай хуванцар сав, эсвэл амсар нь

наалддаг гялгар уут• Маркер, зургийн аппарат, алх эсвэл

хөрс бутлах багаж, резинэн бээлий, цаасан таваг, хөрсний бичиглэлийн хуудас

• Теле хичээл 8-р анги (Монгол орны гол мөрөн, нуур)

• Сурах бичиг, Газар зүй 8-р анги• Econtent.edu.mn

Хээрийн нөхцөлд хөрсний хэв шинжийг тодорхойлох, туршилт хийх боломжоор хангана.

Хээрийн нөхцөлд хөрсний судалгаа хийнэ.• Хөрсний дээж авна.• Хөрсний өнгийг

тодорхойлно.• Хөрсний ширхгийн

бүрдлийг ажиглан бүтцийг тодорхойлно.

• Хөрсний PH–ийг тодорхойлно.

• Хөрсний чийгийг тодорхойлно.

Хөрсийг хээрийн нөхцөлд судлахАлхам 1. Хөрсний үе давхаргыг тодорхойлж дээж авах: • Жалга болон нүхний ирмэгийг цэвэрлэж хэмжилт хийхэд бэлдэнэ. • Газрын гадарга дээр метрийн “0” хэмжээсийг тааруулна. • Үе давхаргын дээд доод хилийг (хадаасаар модоор) тэмдэглэнэ. • Хөрсний давхаргын үе бүрээс дээжийг авч бэлдсэн сав, уутанд хийж хөрсний аль хэд

дэх үеэс авснаа уут болон саван дээр тэмдэглэнэ.

Үе давхаргын зузаан янз бүр. А,В,С гэсэн үндсэн 3 үеийг ялгах ба шинж чанараараа ялгаатай. “А” үе давхаргад ургамлын үндэс, хөрсний жижиг амьтад, бактерууд бүхий органик бодис хамгийн их хуримтлагдана. “В” үед дээрээс зөөгдөж, шилжиж ирсэн бодис хуримтлагдана. “С” нь суурь буюу эх чулуулгийн үе болно. Энд органик бодисын хэмжээ маш бага. Үе давхаргуудын хил зааг зарим хөрсөнд их тод илэрдэг бол заримд нь бүдэг байдаг.

Алхам 2. Хөрсний өнгийг тодорхойлох: Хөрсний үе бүрээс дээж авч өнгөний карт ба гурвалжинтай харьцуулах

Өнгө нь ялзмаг ба төмрийн агууламжаас шалтгаална. Ялзмаг ихсэх тутам хар бараан, төмрийн исэл их бол улаавтар шаргал болно. Хөрсний өнгө гүн рүү гээ цайвар болох нь ялзмаг багасаж буйн илрэл юм. Зарим үед эх чулуулаг болон элементийн агуулгаас бас хамаардаг. Чийг ихсэхэд хөрсний өнгө тодорно. Эх сурвалж: СБ “Газар зүй VIII” УБ 2019 72-73-р тал

Алхам 3. Хөрсний ширхгийн бүрдлийг ажиглах:

Хөрсийг ширхгийн бүрдлээр нь хүнд шавар, шавранцар, хөнгөн шавранцар, элсэнцэр гэхчлэн ангилна. Жишээ нь: тоос, 10%, шавар 40%, элс 50%, бол хөрс элсэрхэг, нүх сүв их усыг сайн хурдан дамжуулж, амархан хатна. Шаварлаг бол ургамлын үндэс хөрсөнд нэвтрэх нь бага, сийрэгжилт муу, тэжээлийн бодисын эргэлт муудна.


51

Алхам 4. Бүтцийг тодорхойлохҮе давхарга бүрээс цул хэсгийг авч 1 метр орчим өндрөөс доош унагаж хагарч бутарсан

хэсгүүдийн хэлбэрээр тодорхойлно.

Хөрсөнд ус нэвтрэх, элэгдэлд орох нь бүтцээс хамаарна. Бөөгнөрсөн бүтэцтэй бол ус дамжих нь сайн, хавтгай бол муу дамжуулдаг. Хөрсний бүтцийг хэлбэрээр нь дараах байдлаар ангилдаг.

Дугуй – дөрвөлжин бөөмөрхөг бүтэц (түрс, үрлэн, самран гэх мэт.)Призм хэлбэрийн бүтэц (баганан, призмэн г.м)Үелсэн давхраат буюу хавтанлаг хэлбэрийн бүтэцМөхлөгт буюу үйрмэг бүтэц

Алхам 5. PH-ийг тодорхойлохХөрсний дээжүүдийг тусгай саванд хийж, усаар норгох, 1-2 минутын дараа лакмусын

цаас дүрж өнгийг ажиглахPH тогтоох хүснэгттэй харьцуулах (PH=4.0-6.0 бол хүчиллэг, PH=8.0-11 шүлтлэг хөрс гэж

үздэг) PH тодорхойлох цаас байхгүй бол хамгийн энгийн арга нь улаан байцааны шүүсийг ашиглаж болно.

Хөрсний хүчиллэг байдлаас түүний ургамал ба бичил организмуудын байдал хамаарна. Хуурай уур амьсгалтай нутгийн хөрсөнд шүлтлэг шинж давамгайлна. Саармаг хөрсөнд бичил биетэн болон тэжээлийн бодис элбэг учир ургамал сайн ургана.

Алхам 6. Чийгийг хэмжих: Гараараа имэрч атгаж үзэх. Атгаж үзэхэд бөөгнөрч, гарын хээ үлдээж байвал чийгтэй;

гарт наалдаж байвал чийглэг; атгахад бөөгнөрөөд бутран унаж байвал өлөн чийгтэй; хурууны өндгөнд наадахгүй байвал хуурайдуу; хурууны өндгөнд нарийн ширхэгтэй тоос үлдээж байвал хуурай гэхчлэн ангилна.

Хөрсний өнгө, механик бүрэлдэхүүн, ургамлын тархалт, үржил шим хөрсний чийгээс хамаардаг. говь цөлийн бүсэд хөрсний чийг бага байдгаас ургамлын үндэс маш гүнд байна. Эзэлхүүний дөрөвний нэгийг ус чийг эзэлсэн хөрсөнд таримал ургамал сайн ургадаг.


52

3.2 Бүрэн дунд боловсрол 3.2.1. 10 дугаар анги2019-2020 оны хичээлийн жилийн 2 дугаар хагаст 9 дүгээр ангид Байгалийн нөхцөл

нөөц, ХАА, Аж үйлдвэр, Дэд бүтэц, Бүс нутаг бүлгийн 9 суралцахуйн зорилтын 9 теле хичээлийг багтаасан.

Теле хичээлээр заагдсан агуулга, 9-р анги

Бүлэг сэдэв Суралцахуйн зорилт Теле хичээлийн сэдэв Эзэмших чадварууд

Байгалийн нөхцөл нөөц

ГЗ9.4а. Байгалийн нөхцөл, нөөц монгол орны эдийн засагт хэрхэн нөлөөлж байгааг тайлбарлах

Аж үйлдвэр

Монгол орны аж үйлдвэрийн салбар, газар тариалан, уул уурхайн үйлдвэрлэлийн явцыг схемчлэхГазар тариалан уул уурхайн салбарын боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг ялган тодорхойлно. Аж үйлдвэрийн олборлох болон боловсруулах салбарыг жишээгээр нэрлэнэ.Аж үйлдвэрийн байршилд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг эрэмбэлнэ.

Монгол орны байгалийн нөхцөл нөөц

Монгол орны байгалийн нөхцлийг тодорхойлно.

ГЗ9.4б. Монгол орны газрын нэгдмэл сан, газар ашиглалтын төрлүүдийг графикаар дүрслэх

Газрын нэгдмэл сан

Газрын нэгдмэл сангийн төрлүүдийг газар зүйн зургаас ялган нэрлэнэ.Статистикийн мэдээ ашиглан газрын нэгдмэл сангийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн өөрчлөлтийг хүснэгтэд тэмдэглэнэ. Сумын газар ашиглалтын зургаас газар ашиглалтын төрлийг ялган тодорхойлно.

ГЗ9.4в. Монгол орны үйлдвэрийн хэв шинжийг ангилж, ялгаатай байгаагийн учрыг тайлбарлах

Эрдэс чулуулаг ашигт малтмалын нөөц

Эрдэс чулуулаг ашигт малтмалын төрлийг ялган тодорхойлно.Орд газруудыг дасгалын зурагт тэмдэглэнэ.

ХАА

ГЗ9.4г. Мэдээллийн эх сурвалж ашиглан Хаа-н үйлдвэрлэлийн бүтэц, байршилд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох

ХАА-н бүтэц, байршил, хөгжил

ХАА–н хөгжил, байршил, төрөлжилтөд байгаль, нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйл хэрхэн нөлөөлдөг болохыг жишээгээр гаргана.

Дэд бүтэц

ГЗ9.4д. Статистик мэдээлэлд үндэслэн монгол орны дэд бүтцийн онцлогийг дүрслэлийн аргаар илэрхийлж, дүгнэлт гаргах

Дэд бүтэц

Дэд бүтцийн төрлүүдийг ялгана.Зам тээврийн төрөл тус бүрийн онцлогийг ялган тодорхойлно. Ачаа эргэлт, зорчигч эргэлтийг тооцоолно.Үйлчилгээний төрлийг бүдүүвч хэлбэрт оруулна.


53

Бүс нутаг

ГЗ9.5а. Монгол орны эдийн засгийн бүсүүдийг байгалийн ба нийгэм эдийн засгийн онцлогоор нь харьцуулах

Бүс нутаг

Бүс нутгийн тулгуур хотууд, хамрагдах аймгуудыг газрын зурагт ялган нэрлэнэ.Бүс нутгуудыг газрын зурагт ялган тодорхойлно.Бүс нутаг бүрийн хүн ам, аж ахуйг онцлогийг ялган тодорхойлно.Тодорхой бүс нутгийг сонгон авч төрөл бүрийн мэдээлэлд тулгуурлан Газар зүйн тодорхойлолт гаргана.

ГЗ9.5б. Эдийн засгийн тодорхой бүс нутгийг сонгон, газар зүйн байрлал, хүн ам, аж үйлдвэр онцлогийг тодорхойлох

ГЗ9.5в. Тогтвортой хөгжлийн тулгуур ухагдахууныг судалж, нийгэмд тулгамдсан асуудлыг тодорхойлох

Хүрээлэн буй орчны бохирдол

Хүрээлэн буй орчны бохирдлын төрлүүдийг тодорхойлно.Бохирдлын шалтгаан нөлөөлөх хүчин зүйлийг төрөл тус бүрээр тодорхойлно.

“Дэлхийн дулаарал” интеграци хичээл (Газар зүй, Монгол хэл, Дүрслэх урлаг)


Зорилго: 9 дүгээр ангийн “Теле хичээл”-ийг багц агуулгаар бататгах Бүлэг сэдэв Багц агуулга Хугацаа

Аж үйлдвэр, дэд бүтэц, Аж үйлдвэрийн хөгжил байршил, уул уурхай, цахилгаан эрчим хүч, 40 минут

Байгалийн нөхцөл нөөц Газар ашиглалт, газрын нэгдмэл сан 40 минут

Бүс нутаг Монгол орны эдийн засгийн бүс нутгийн ялгаа, онцлог 80 минут

Хувилбар 1 (Аж үйлдвэр)

Бүлэг сэдэв Арга зүйСуралцахуйн зорилт: ГЗ9.4в. Монгол орны үйлдвэрийн хэв шинжийг ангилж, ялгаатай байгаагийн учрыг тайлбарлах

Аж үйлдвэр(40 мин)

Багшийн үйл ажиллагаа Сурагчийн үйл ажиллагаа ХэрэглэгдэхүүнWww.1212.mnСурах бичиг, “Газар зүй IX” анги 2019. 59-р тал, Хүснэгт 6.1.Теле хичээл 9-р анги, www.econtent.edu.mnШугам, харандаа,www.1212.mn

Монгол орны аж үйлдвэрийн гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн бүтцийн тоо баримтыг ашиглан диаграмм байгуулж анализ хийж шалтгааныг тайлбарлуулахад сургалтын үйл ажиллагаагаа чиглүүлнэ.

Монгол орны аж үйлдвэрийн гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн бүтцийн тоо баримтыг ашиглан диаграмм байгуулж анализ хийж шалтгааныг тайлбарлана. Үүнд: Монгол орны аж үйлдвэрийн гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн бүтцийн тоо баримтыг цуглуулна. 2015 оноор (СБ Газар зүй IX 2019., 59-р тал., Хүснэгт 6.1., www.1212.mn) Тоон мэдээлэл хэрэв задгай байвал хүснэгт хэлбэрт оруулна. Диаграммын төрлөө сонгон диаграммаа байгуулна. Дүрсэлсэн диаграммд анализ хийж нөлөөлсөн хүчин зүйл, учир шалтгааныг тайлбарла


54

Диаграмм байгуулан анализ хийж учир шалтгааныг тайлбарлах алхмууд

Алхам 1.Дүрслэх гэж буй зүйлийнхээ талаарх тоон мэдээллийг цуглуулна.2005, 2010, 2015 оны байдлаар Аж үйлдвэрийн гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг цуглуулна. (www.1212.mn, СБ Газар зүй IX 2019., 59-р тал., Хүснэгт 6.1.,)

Алхам 2.

Тоон мэдээллээ хүснэгт хэлбэрт оруулж, хамгийн их, бага утга нь ямар байгаа болон хоорондох ялгааг ажиглан боловсруулалт хийнэ. Аж үйлдвэрийн гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг бүлгээр нь хүснэгт авч үзэж болно.

Салбар 2005 он 2010 он 2015 он

Уул уурхайн олборлох аж үйлдвэр 65.4 69.4 63.2Боловсруулах аж үйлдвэр

Цахилгаан дулаан, эрчим хүчний үйлдвэрлэл, усан хангамж

Салбар 2005 он 2010 он 2015 он

100 100 100

1

Уул уурхайн олборлох аж үйлдвэр 65.4 69.4 63.2

1.1 Нүүрс олборлолт 5 20.9 7.1

1.2 Төмөрлөгийн хүдэр олборлолт 57.8 41.4 46.7

1.3 Газрын тос олборлолт 2 5.4 5.5

1.4 Бусад ашигт малтмал олборлолт 1.9 1.7 3.9

2

Боловсруулах аж үйлдвэр 20.3 21.5 27.2

2.1 Хүнсний бүтээгдэхүүн ундаа үйлдвэрлэл 7.1 11.1 11.1

2.2 Нэхмэлийн үйлдвэрлэл 4.5 3.5 2.5

2.3 Хувцасны үйлдвэр 2.1 0.2 22.4 Хар төмрийн үйлдвэр 3.5 2.2 1.4

3

Цахилгаан дулаан, эрчим хүчний үйлдвэрлэл, усан хангамж 10.1 9.1 9.6

3.1 Цахилгаан дулаан үйлдвэрлэл 8.4 8.3 7.53.2 Ус ариутгал, усан хангамж 1.5 0.9 2.1

Алхам 3.

Диаграммын төрлөө сонгон авч зураглал үйлдэх бэлтгэлээ хийнэ. Жишээ нь: Баганан диаграммыг сонгон авч байгаа бол мм-ийн хуваарьтай юмуу дөрвөлжин шугамтай дэвтрийн цаас, шугам бэлдэнэ. Дугуй буюу тойргон диаграммыг сонгон авсан бол гортиг, транспортир бэлдэнэ.

Алхам 4.

Боловсруулсан мэдээллээ диаграммаар дүрслэх үе шат. Энэ нь нэгж зайд хэдий хэмжээг багтаан зурах, босоо ба хэвтээ масштабаа хэрхэн авах зэргээс бүрдэнэ. Дугуй диаграммаар дүрслэх бол тойргийн радиусын хэмжээ, тойргийн нэгж градуст хэдий хэмжээг багтаах зэргийг сайтар тооцно. Аж үйлдвэрийн гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг бүлгээр нь диаграмм байгуулсан байдал. Уул уурхайн аж үйлдвэрийн гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүнээр диаграмм байгуулсан байдал

Диаграммыг Боловсруулах аж үйлдвэр, Цахилгаан дулаан эрчим хүчний үйлдвэрлэл гэх мэтээр тус тусд нь байгуулж болно.


55

Алхам 5.

Диаграмм дээр ямар үзүүлэлтийг ямар өнгөөр юмуу зураасаар тэмдэглэсэн, ямар оныг үзүүлж байгаа зэрэг дүрсэлсэн бүх зүйлийнхээ таних тэмдгийг үзүүлнэ. Таних тэмдэг нь диаграмман дүрслэлийг уншиж ойлгоход хэрэглэгддэг тул нямбай хийх шаардлагатай. Жишээ нь: Дээрх диаграммын таних тэмдэгт оныг өнгөөр ялган дүрсэлсэн, босоо баганад өгөгдсөн тоон интервалыг зөв хуваарилах, хэвтээ баганад өгөгдсөн бүтээгдэхүүний нэрийг бичсэн байна.

Ахлам 6.

Диаграммаар дүрсэлсэн зүйлдээ анализ хийж шалтгааныг тайлбарлана. Тухайн зүйлийн өсөлтөд нөлөөлсөн хүчин зүйл юу байж болох гэх мэтчилэн тайлбарлана.Жишээ нь: Аж үйлдвэрийн гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүн дотор хамгийн өндөр хувийг уул уурхайн олборлох үйлдвэр эзлэх ба 2005 онд 65.4 хувь эзэлж байсан бол 2010 онд 69,4 хувь болж өссөн, харин 2015 онд 63,2 хувь болж бага зэрэг буурсан байна. Энэ нь Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт бууралтаас шалтгаалан олборлолтын хэмжээ өөрчлөгдсөн. Мөн Таван толгой, Оюу толгой зэрэг томоохон уурхайн үйл ажиллагаатай холбон тайлбарлах. Цаашид боловсруулах үйлдвэрлэлийн гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний өсөлтийг нэмэгдүүлэхийн тулд ямар алхам хийх шаардлагтай вэ? гэх мэт асуултаар дүгнэж болно.

Хувилбар 2

Сэдэв: Зам тээвэр (40 минут)Арга зүй: ХарьцуулалтГазар зүйн юмс, үзэгдлийн хэмжээ, хэлбэр, байрлал, үйл явц, шинж чанараас гадна

хийсвэр ухагдахуун эзэмшүүлэхэд харьцуулалт хэрэглэнэ. Газар зүйн үзэгдэл, үйл явц, газар нутаг, аж ахуй, улс орон, бүс нутгуудыг тоо хэмжээ, цаг хугацаа, ижил төстэй шинж, эсрэг шинж гэхчлэн олон төрлийн харьцуулалт бий.

Харьцуулахын тулд тодорхой дараалал баримтална. Жишээ нь: Зам тээврийн гол төрлүүд болох төмөр зам, авто зам, агаарын зам, усан замын онцлогийг харьцуулах үе шатууд дараах байдалтай байж болно.

Алхам 1. Зам тээврийн голлох төрлүүд болох төмөр зам, авто зам, агаарын зам, усан замын онцлог шинжүүдээр харьцуулан ялгааг нь тодорхойлно.

№ Үзүүлэлтүүд Томъёо Томъёо тайлбар Тодорхойлолт

1 Ачаа эргэлт E=A*SE- ачаа эргэлт (тн.км)А- ачааны хэмжээ (тн)S- явсан зам (км)

Тээвэрлэсэн ачааны хэмжээг явсан замаар үржүүлсэнтэй тэнцэх үзүүлэлт бөгөөд тн.км –ээр хэмжигдэнэ.

2 Ачаа тээвэр Нийт тээвэрлэсэн ачааны хэмжээ (тн)

3 Зорчигч эргэлт Z=H*SZ- зорчигч эргэлт (хүн.км)Н- зорчсон хүний тооS- явсан зам (км)

?

4 Зорчигч тээвэр Нийт зорчсон хүний тоо

Асуулт 1. Хүснэгтийг ажиглаад зорчигч эргэлтийн тодорхойлолтыг бичээрэй.

№ Тээврийн төрөл Ачаа эргэлт(тн.км)

Ачаа тээвэр(тн)

Зорчигч эргэлт(хүн.км)

Зорчигч тээвэр (хүн)

Нийт 100 % 100 % 100 % 100 %1 Төмөр зам 78.4% 53.4 24.5 1.12 Авто тээвэр 21.5 46.5 47.8 98.63 Агаарын зам 0.1 0.1 27.6 0.24 Усан зам - - 0.1 0.02


56

Хүснэгтийг ажиглаад тээврийн төрлүүдийг харьцуулаарай. Асуулт 1. Ачаа эргэлтээр аль тээврийн төрөл хамгийн их, аль нь хамгийн бага байна вэ?Асуулт 2. Ачаа тээврээр аль тээврийн төрөл хамгийн их, аль нь хамгийн бага байна вэ?Асуулт 3. Зорчигч эргэлтээр аль тээврийн төрөл хамгийн их, аль нь хамгийн бага байна вэ?Асуулт 4. Хүн тээврээр аль тээврийн төрөл хамгийн их, аль нь хамгийн бага байна вэ?Алхам 2. Авто зам, төмөр зам, агаарын замын онцлогийг харьцуулан хүснэгтийн

харгалзах нүдэнд “+” тэмдгээр тэмдэглээрэй.

№ Тээврийн төрөл

Богино зайн тээвэрт зохицсон, хөдөлгөөний чиглэл чөлөөтэй, ачааг хэрэглэгчдэд шууд хүргэж өгдөг

Цаг уурын нөхцлөөс тэр бүр шалтгаалахгүй, их хэмжээний ачаа, зорчигч алс холд хүргэх боломжтой, тогтмол үйлчилгээтэй.

Алс зайг бага хугацаанд туулна, цаг хожих боломжтой ч үнэ өртөг ихтэй.

1 Төмөр зам2 Авто зам3 Агаарын зам

Алхам 3. Газар зүйн зургуудыг ажиглан авто замын сүлжээ, төмөр замын сүлжээний орон зайн байршлыг харьцуулан ярилцаарай.

Алхам 4. ДүгнэлтДараах асуултаар дүгнээрэй. Асуулт 1. Монгол орны тээврийн төрлүүдийг нэрлэж тэдгээрийн онцлогийг

тайлбарлаарай. Асуулт 2. Зорчигч эргэлт, зорчигч тээврээр тэргүүлэгч тээврийн төрөл аль нь вэ?

Шалтгааныг тайлбарлаарай. Асуулт 3. Ачаа эргэлт, ачаа тээврээр тэргүүлэгч тээврийн төрөл аль нь вэ? Шалтгааныг

тайлбарлаарай. Асуулт 4. Уул уурхайн бүтээгдэхүүн болох нүүрс, зэсийн хүдрийг зөөвөрлөхөд тээврийн

ямар төрөл ашиглах нь оновчтой вэ? Яагаад?


57

Хувилбар 3 (Бүс нутаг)

Бүлэг сэдэв Арга зүйСуралцахуйн зорилт: ГЗ9.5б. Эдийн засгийн тодорхой бүс нутгийг сонгон, газар зүйн байрлал, хүн ам, аж

үйлдвэр онцлогийг тодорхойлох

Бүс нутаг(80 мин)

Багшийн үйл ажиллагаа Сурагчийн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүнwww.1212.mnСурах бичиг, “Газар зүй IX” анги 2019. 77-89-р талТеле хичээл 9-р анги, бүс нутаг, www.econtent.edu.mnМонгол орны физик газар зүйн зурагБүс нутгийн ашигт малтмалын тархалтын зурагБүс нутгийн нийгэм эдийн засаг, байгаль газар зүйн тодорхойлолтууд

1. Тоо баримт, мэдээллийн эх сурвалж ашиглан Монгол орны эдийн засгийн бүс нутгуудийн газар зүйн байрлал, хүн ам, аж үйлдвэрийн онцлогийг сурагчдаар тодорхойлуулахад чиглүүлнэ. 2. Эдийн засгийн бүс нутгуудын тухай олон төрлийн мэдээлэл бэлтгэнэ. Үүнд: Бүс нутгийн ашигт малтмалын тархалтын зурагАжиллагсдын хувь, эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбарын диаграмм ДНБ-ний салбарын бүтэцХүн амын тоо, тархалт байршилын тоон мэдээлэл Багшийн анхаарах зүйл:Бүс нутгийн талаар төрөл бүрийн мэдээлэл цуглуулах боломжоор хангахад анхаарна. Баг болгон хувааж нэг бүс нутгийн тодорхойлолтыг сэдэв тус бүрээр бичүүлэх эсвэл бүс нутаг бүрийг багуудад хуваан өгч болно. Монгол улс, тодорхой бүс нутгийн физик газар зүйн болон нийгэм эдийн засгийн газар зүйн тодорхойлолт жишээгээр харуулж болно.

Төрөл бүрийн мэдээлэл ашиглан бүс нутгийн онцлогийг тодорхойлно. Үүнд: Монгол орны ФГЗ-н зураг ашиглан газар зүйн байрлалыг тодорхойлж бичихБүс нутгийн ашигт малтмалын тархалтын зураг ашиглан аж үйлдвэр уул уурхайн салбарыг тодорхойлж бичнэ.Холбогдох мэдээлэл ашиглан хүн ам болон нийгэм эдийн засгийн онцлогийг тодорхойлж бичнэ.

Дээрх алхам болон аргачлалын дагуу Монгол орны эдийн засгийн аль нэг бүс нутгийг сонгон авч газар зүйн тодорхойлолт бичээрэй. (Багаар хамтран ажиллаж болно).

№ Гүйцэтгэх алхам Аргачлал, мэдээлэл цуглуулах, боловсруулах, тайлагнаж бичих бусаддаа танилцуулах

1 Бүс нутгийн талаар мэдээлэл цуглуулан судлахад бэлтгэх

Монгол орны бүс нутгийн ерөнхий газар зүйн болон сэдэвчилсэн зургууд холбогдох бусад материал, мэдээ баримт тоон үзүүлэлт гэх мэтийг цуглуулна. (Интернет эх сурвалж ашиглах, ном сурах бичиг, газрын зураг гэх мэт.) www.1212.mn СБ, Газар зүй IX анги УБ., 2019

2 Газар зүйн байрлалыг тодорхойлох

Бүс нутгаар хуваасан засаг захиргааны, физик газар зүйн зураг ашиглан, хамрагдах аймгууд, томоохон уул нуруу, гол мөрөн нуур, байгалийн бүсүүд, тулгуур төв хотууд, хил залгаа орших бүс нутаг улс орнууд зэргийг судална.

3Хүн амын тоо, нягтшил, томоохон хот суурин газруудыг судлах

Хүн амын тоон мэдээлэл ашиглаж бүс нутагт хамаарах аймгуудын хүн амыг хооронд нь харьцуулах, хүн амын тархалт байршлыг тодорхойлно.

4 Аж үйлдвэрийн байршилт, төрөлжилтийг тодорхойлох

Төрөл бүрийн зураг, тоон мэдээлэл ашиглан аж үйлдвэр, ашигт малтмалын томоохон орд газруудын тархалт байршлыг тодоройлох.

5Хөдөө аж ахуйн голлох салбарын байршил хөгжлийг тодорхойлох

Газар тариалангийн гол бүс нутгийн байршлыг тодорхойлон шалтгааныг тайлбарлах Мал аж ахуйн тоо баримт зэргээр харьцуулсан диаграмм байгуулж болно.

6Дэд бүтэц, зам тээвэр төмөр ба авто замын сүлжээний нягтшлыг тодорхойлох

Тухайн бүс нутгаар дайран өнгөрөх төмөр зам болон оу-ын чанартай авто зам хатуу хучилттай замын урт болон байршил, чиглэлийг тодорхойлж бичнэ.


58

3.2.2. 11 дүгээр анги

Теле хичээлээр заагдсан агуулга, 10-р анги

Хичээлийн сэдэв Суралцахуйн зорилт Эзэмшүүлэх чадварууд

Хийн мандлын найрлага, шинж чанар

10.7а. Хийн мандлын найрлага, үе давхаргын зүй тогтлыг график, диаграммд үндэслэн тайлбарлах

• Агаар мандлын зонхилох хийн найрлагаар диаграмм байгуулах, дүгнэх

• Агаарын найрлага дахь элементүүдийн үүрэг, ач холбогдлыг тодорхойлж харьцуулан дүгнэх

• Хийн мандалд явагдах юм үзэгдлийн орон зайн ба өндрийн тархалт, тэдгээрийн хоорондын хамаарлыг тодорхойлох

• Даралт, температурын өндөрлүүгээ өөрчлөгдөх байдал, түүний шалтгааныг тайлбарлах, агаар мандлын үе давхаргуудыг харьцуулан дүгнэх

• Нарны цацрагийн төрлүүд, тэдгээрийн үүрэг, ач холбогдлыг тодорхойлох

• Дэлхийн гадарга дээр ирэх нарны цацрагийн төрлүүдийг загварчлах

• Нарны тогтмол, нарны өндөр, альбедог тайлбарлах• Өгөгдөл ба томъёо ашиглан нарны өндрийг

тооцоолох

Нарны цацраг

10.7б. Дэлхийн гадарга дээрх нарны цацрагийн хуваарилалт ба өөрчлөлтийг төрлөөр нь ялгаж онцлогийг тодорхойлох

Далайн усны шинж чанар

10.8б. Далайн усны шинж чанар, зүй тогтлыг газар зүйн зурагт тайлбарлах

• Далайн усны шинж чанар, хөдөлгөөн, зүй тогтлыг хялбар туршилтаар илрүүлэх

• Далайн урсгалын төрлүүдийг ялган, байгаль нийгэмд үзүүлэх нөлөөг жишээгээр тайлбарлах

• Нуурын гарал үүслийг эндоген ба экзоген процесстой холбон тайлбарлах

• Нуурын газар зүйн тархалт, талбайн өөрчлөлтийн шалтгааныг тайлбарлах, гео-орон зайн технологи ашиглан харьцуулах

• Мөстлөг ба цэвдгийн ангилал, тархалт, орон зай-цаг хугацааны өөрчлөлтийг газар зүйн зурагт тайлбарлах

• Мөстлөг ба цэвдгийн нөлөөгөөр үүссэн гадаргын хэлбэрүүдийг ялгах

• Хионосферийн хайлалт, гэсэлт, түүний шалтгаан, үүдэн гарах сөрөг үр дагавруудыг газар зүйн үүднээс тайлбарлах

• Усны хэрэглээ, бохирдол, хомсдлын талаар мэдээлэл цуглуулж дүн шинжилгээ хийх

• Кейс болон дүн шинжилгээнд тулгуурлан усны хомсдол, бохирдлын шалтгааныг тайлбарлах, харьцуулан дүгнэх

Далайн урсгал

10.8в. Далайн урсгалын төрлүүдийг ялган, байгаль нийгэмд үзүүлэх нөлөөг жишээгээр тайлбарлах

Нуур 10.8г. Хуурай газрын усны төрлүүд (гол мөрөн, нуур, мөнх цас), тэдгээрийн тархалт, өөрчлөлт ба онцлогийг судлахдаа гео оронзайн дүрслэл ашиглан харьцуулах

Мөстлөг, мөстлөгийн гаралтай хотгор гүдгэрийн хэлбэрүүд

Усны хэрэглээ

10.8д. Усны хомсдол, бохирдлын талаар мэдээлэл цуглуулж, газар зүйн ялгааг тодорхойлох, дүгнэх

Хөрс үүсэх үйл явц, шинж чанар

10.9б. Хөрсний бүтэц бүрэлдэхүүнийг тодорхойлон ялгаж, нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн хамаарлыг гарган дүгнэлт хийх

• Биомандлын хил хязгаар, дотоод зүй тогтол, шинж чанар, холбоо хамаарлыг газар зүйн үүднээс тайлбарлах

• Хөрсний үндсэн шинжүүдийг тодорхойлох, хялбар туршилтаар ялган таних, бодит хэрэглэгдэхүүн ашиглан тайлбарлах, схемлэн зураглах

• Хөрсний газар зүйн тархалтыг дэлхийн болон монгол орны хөрсний газар зүйн зурагт тэмдэглэх, тархалтын зүй тогтлыг илрүүлэх

Хөрсний ангилал, газар зүйн тархалт


59

Биосфер ба Газар зүйн бүрхэвч

10.10а. Газар зүйн бүрхэвчийн бүрэлдэхүүн, түүнд явагдах үйл явцуудын зүй тогтлыг жишээгээр тайлбарлах

• Газар зүйн бүрхэвчийн бүтэц бүрэлдэхүүн, холбоо хамаарлыг тайлбарлах

• Газар зүйн бүрхэвчийн шинж чанар, дотоод холбоог схемчлэх, зураглах

• Газар зүйн бүслүүр үүсэх шалтгаан, гадаад илрэл, онцлог шинж зэргийг сэдэвчилсэн газар зүйн зургууд дээр харьцуулан тайлбарлах

• Байгалийн бүсүүд ба өндрийн бүслүүр ялгарахад нөлөөлөх үндсэн хүчин зүйлсийг тайлбарлаж, тэдгээрийн гадаад илрэл, хил заагийг газар зүйн зураг болон фото зургаар харьцуулан дүгнэх

Газар зүйн бүс, бүслүүр

10.11а. Уур амьсгал, ургамал, хөрсний шинж чанар зэрэгт үндэслэн газар зүйн бүс, бүслүүрийг ялгах, бүрэлдэх шалтгааныг жишээгээр тайлбарлах

Байгалийн бүс ба өндрийн бүслүүр


Зорилго: 10 дугаар ангийн “Теле хичээл”- ийг багц агуулгаар бататгах

Бүлэг сэдэв Багц агуулга Сэдвийн зорилго Хугацаа

Өөрчлөгдөж буй уур амьсгал

Хийн мандлын шинж чанар, дулааны хуваарилалт

Хийн мандлын найрлага, шинж чанар, уялдаа холбоо, зүй тогтлыг шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарлан, нарны цацрагийн төрлүүдийг тодорхойлж нарны өндрийг тооцоолон бодох, харьцуулан дүгнэх

40 минут

Усны нөөц, хэрэглээ

Далай ба хуурай газрын усны шинж чанар

Далай ба хуурай газрын усны шинж чанар, тэдгээрт нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлж, шалтгаан үр дагаврыг тайлбарлан, газар зүйн зурагт зүй тогтол, тархалтыг тэмдэглэх

80 минут

Дэлхийн амьдралын тархалт

Биосферийн бүрэлдэхүүн, газар зүйн бүрхэвчийн шинж чанар ба онцлог

Газар зүйн бүслүүр, байгалийн бүс, өндрийн бүслүүр зэргийн ялгаа, дэлхийн гадарга дээрх хуваарилалт, хөрс, ургамлын тархалтын зүй тогтол, бүс, бүслүүрийн ялгаа үүсэхэд нөлөөлөх хүчин зүйлс зэргийг тодорхойлж, газар зүйн бүрхэвчийн шинж чанар, дотоод холбоо хамаарлыг тайлбарлах

40 минут

Агуулга, арга зүйн хувилбарТайлбар: Дараах агуулгаар газар зүйн шинжлэн судлах арга барил болон газар зүйн

зурагт ажиллахХичээлийн

сэдэвТеле хичээлээр заагдсан агуулга Нэмэлтээр бататгах агуулга

Хийн мандлын найрлага, шинж чанар

10.7а. Хийн мандлын найрлага, үе давхаргын зүй тогтлыг график, диаграммд үндэслэн тайлбарлах

Хийн мандлын найрлага, шинж чанар сэдвийн агуулгыг бататгахдаа теле хичээлийн хураангуй агуулгаар товч тайлбарлах Бусад гарагуудын хийн найрлагыг дэлхийн хийн мандлын найрлагатай харьцуулан дүгнэхАгаарын найрлага дахь элементүүдийн өөрчлөлт, түүний шалтгааныг тодорхой жишээгээр тайлбарлах (Жишээ: СО2, О3)


60

Нарны цацраг

10.7б. Дэлхийн гадарга дээрх нарны цацрагийн хуваарилалт ба өөрчлөлтийг төрлөөр нь ялгаж онцлогийг тодорхойлох

Нарны цацраг сэдвийнагуулгыг бататгахдаа теле хичээлийн агуулгаас гол зүйлсийг түүвэрлэн хугаангуйлж товч тайлбарлан дүгнэх, схем зураглал хийлгэхэд анхаарах

Далайн усны шинж чанар

10.8б. Далайн усны шинж чанар, зүй тогтлыг газар зүйн зурагт тайлбарлах

Далайн усны шинж чанар ба далайн урсгал сэвдүүдийг хялбар туршилтаар 20-30 минутад багтааж бататгана. Туршилт хийх дараалал, хэрэглэгдэхүүн, арга зүй, анхаарах зүйлсийг туршилттай хичээлийн арга зүй хэсэгт дэлгэрэнгүй тусгасан байгаа тул багш хичээлийн цаг, анги танхимын нөхцөлд тохируулан ямар ч байдлаар төлөвлөж туршилтаа явуулж болно.Газар зүйн зурагт тархалт, өөрчлөлтийг товч бөгөөд оновчтой тайлбарлаж өгөхөд анхаарах

Далайн урсгал


Нуур

10.8г. Хуурай газрын усны төрлүүд (гол мөрөн, нуур, мөнх цас), тэдгээрийн тархалт, өөрчлөлт ба онцлогийг судлахдаа гео оронзайн дүрслэл ашиглан харьцуулах

Нуурын газар зүйн тархалт, зүй тогтлыг газар зүйн зурагт тайлбарлан дүгнэхНуурын талбайн өөрчлөлтийг тодорхой жишээгээр тайлбарлаж шалтгааныг тодруулахМөстлөг сэдвийн агуулгыг нилээд хураангуйлах шаардлагатай ба гол ухагдахуун, ойлголтуудыг багцалсныг хичээл бататгахдаа ашиглах

Мөстлөг, мөстлөгийн гаралтай хотгор гүдгэрийн хэлбэрүүд

Усны хэрэглээ, хомсдол, бохирдол

10.8д. Усны хомсдол, бохирдлын талаар мэдээлэл цуглуулж, газар зүйн ялгааг тодорхойлох, дүгнэх

Сэдвийн гол ойлголтуудыгнэгтгэн дүгнэж сурагчдын хийсэн даалгаврын гүйцэтгэлд үндэслэн дутуу ойлгосон агуулгыг нэмэлтээр тайлбарлах, дадлага ажил хийлгэх зэргээр орхигдсон агуулгыг бататгах, усны хомсдол, бохирдлоос үүдэн гарах сөрөг нөлөөг товч дурдах

Хөрс үүсэх үйл явц, шинж чанар

10.9б. Хөрсний бүтэц бүрэлдэхүүнийг тодорхойлон ялгаж, нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн хамаарлыг гарган дүгнэлт хийх

Хөрс үүсэх үйл явц болон хөрсний үндсэн шинжүүдийг маш товч тодорхойлох, дэлхийн болон монгол орны хөрсний газар зүйн зурагт тархалтын зүй тогтлыг тайлбарлах

Хөрсний ангилал, газар зүйн тархалт


61

Биосфер ба газар зүйн бүрхэвч

10.10а. Газар зүйн бүрхэвчийн бүрэлдэхүүн, түүнд явагдах үйл явцуудын зүй тогтлыг жишээгээр тайлбарлах

Биосферийн бүтэц,бүрэлдэхүүн хэсгүүд болон хил хязгаарыг товч тайлбарлах, биосфер дэх амьд биеийн бүлгэмдэл (биоценоз) тэдгээрийн амьдрах орчин(биотоп)-тойгоо үүсгэх нэгдэл буюу экосистем зэргийг товч тайлбарлах, газар зүйн бүрхэвчийн бүрэлдэхүүн, хил хязгаар, үндсэн шижүүдийг схемлэн тайлбарлах, гол агуулгаар бүдүүвч хийлгэх

Газар зүйн бүс, бүслүүр 10.11а. Уур амьсгал,

ургамал, хөрсний шинж чанар зэрэгт үндэслэн газар зүйн бүс, бүслүүрийг ялгах, бүрэлдэх шалтгааныг жишээгээр тайлбарлах

Газар зүйн бүслүүр бабайгалийн бүсүүдийг хамтад нь дүрсэлсэн газар зүйн зураг дээр бүс, бүслүүрлэг байдал үүсэхэд нөлөөлсөн байгалийн хүчин зүйлсийг тайлбарлаж, газар зүйн бүслүүрүүд болон байгалийн бүсүүдийн онцлогийг товч тодорхойлоход анхаарах, хичээлийн гол гол агуулгуудыг түүвэрлэж бэлтгэсэн цахим хичээлийн хураангуй ашиглах

Байгалийн бүс ба өндрийн бүслүүр

Туршилттай хичээлийн арга зүйТеле хичээлээр заагдсан туршилттай хичээлүүд

№ Сэдэв Суралцахуйн зорилт Туршилтын зорилго Хэрэглэгдэхүүн

1

Дала

йн у

сны

шин

ж ча

нар 10.8б. Далайн усны

шинж чанар, зүй тогтлыг газар зүйн зурагт тайлбарлах

Далайн усны янз бүрийн хэсгүүд даралт, температур, давсжилт, нягт зэргээрээ харилцан адилгүй байдгийг халуун, хүйтэн ус, давс, усан будаг болон бусад зүйлсийг ашиглан илрүүлэх

• Ус хийх сав• Бээлий• Будаг• Нунтаг давс – 35 гр• Термометр • Жин• Ижил хэмжээтэй шилэн

сав – 4ш

2

Дала

йн у

рсга

л


Далайн усны шилжилт хөдөлгөөн, далайн урсгал хэрхэн үүсдэгийг ус, будаг, давс болон бусад зүйлсийг ашиглан тодорхойлох

• Ус хийх сав• Бээлий• Будаг• Давс• Ижил хэмжээтэй цаасан

аяга

3

Хөрс

ний

шин

ж ча

нар

10.9б. Хөрсний бүтэц б ү р э л д э х ү ү н и й г тодорхойлон ялгаж, нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн хамаарлыг гарган дүгнэлт хийх

Хөрсний ширхэгийн бүрдэл буюу механик бүрэлдэхүүн(текстур)-ийг хэсэг хөрс, ус ашиглан зуурах аргаар тодорхойлох

• Хэсэг хөрс• - хайрга чулуугүй• - ургамлын хатсан

үлдэгдэлгүй• - хоорондоо ялгаатай 3-4

хөрс (элсэрхэг, шаварлаг гэх мэт)

• Ус


62

Турш

илт

хийх

арг

а зү

й

Хэрэ

глэг

дэхү

үнХи

чээл

1: У

с, у

с хи

йх с

ав, б

ээли

й, б

удаг

, нун

таг

давс

, тер

мом

етр,

жин

, шил

эн с

ав –

4ш

Хичэ

эл 2

: Хал

уун,

хүй

тэн

ус, х

ийх

сав,

бээ

лий,

буд

аг, и

жил

хэм

жээт

эй ц

ааса

н ая

гаХи

чээл

3: Х

айрг

а чу

лууг

үй, у

ргам

лын

хатс

ан ү

лдэг

дэлг

үй х

эсэг

хөр

с, у

сС

эдэв

Багш

ийн

чигл

үүлэ

гС

ураг

чийн

үйл

ажи

ллаг

ааАн

хаар

ах з

үйлс

Дала

йн у

сны

ш

инж

чана

р

Дала

йн у

сны

хоё

р өө

р те

мпе

рату

ртай

, дав

сжил

ттай

, няг

ттай

хэ

сгий

н ни

йлэх

заа

гийг

хар

уулс

ан

бичл

эг э

свэл

тод

ялг

арса

н ф

ото

зура

г үз

үүлж

түү

нд д

үрсл

эгдс

эн з

үйлс

ийг

сайт

ар а

жигл

уулж

бол

но.

Энд

ээс

“Яаг

аад

ийм

ялг

аата

й ба

йна

вэ?”

гэсэ

н ас

ууда

л дэ

вшүү

лж с

ураг

чдаа

р та

амаг

луул

ахС

ураг

чды

н та

амаг

лалы

г бат

лах,

няц

аах,

тэд

ний

эргэ

лзээ

г та

йлах

ын

тулд

усн

ы ш

инж

чана

рыг х

арьц

уула

н ха

рах

үзүү

лэх

турш

илты

г төл

өвлө

ж гү

йцэт

гэнэ

. Ту

ршил

т 1-

ийг г

үйцэ

тгэх

дар

аала

л:Ху

ваар

ьтай

том

сав

анд

35 гр

дав

с хи

йнэ.

35 гр

дав

с хи

йсэн

хэм

жээс

т са

ванд

965

гр у

с хи

йж с

айта

р ху

тган

а.4

ижил

хэм

жээт

эй ж

ижиг

шил

эн с

авны

2-т

нь

давс

тай

усы

г, 2-

т нь

цэв

эр у

сыг д

үүрт

эл х

ийнэ

.Да

вста

й ба

цэн

гэг у

саа

ялга

хын

тулд

уса

н бу

дгаа

р өн

гө

оруу

лна.

Давс

тай

– цэ

нхэр

, цэн

гэг –

шар

Ө

нгөө

р ял

гаса

н ш

илтэ

й ус

нууд

ыг

зура

гт ү

зүүл

сний

ади

лаар

ним

гэн

слай

даар

таг

лан

шил

ний

амы

г хо

орон

д нь

ний

лүүл

ээд

слай

дыг

аажм

аар

тата

ж ав

на.

Давс

тай

ба д

авсг

үй у

сны

хоо

ронд

ям

ар ү

йл я

вц я

вагд

аж

байг

ааг с

айта

р аж

игла

на.

Дүгн

элт:

Дал

айн

ус д

авсж

илт

ихтэ

й бо

л ня

гт и

хтэй

, да

всжи

лт б

агат

ай б

ол н

ягт

бага

тай

байд

аг.

Зура

г дээ

р дү

рслэ

гдсэ

н хо

ёр ө

өр д

алай

н ус

ны

өнгө

ний

ялга

аг с

айта

р аж

игла

на.

Ний

лэх

хил

зааг

ийг а

жигл

ана.

Зург

аас

боло

н би

члэг

ээс

ажиг

ласа

н зү

йлсэ

э дэ

втэр

тээ

тэм

дэгл

энэ.

Яаг

аад

хил

зааг

үүс

ч ял

гарч

бай

гаа

тала

ар

таам

агла

л дэ

вшүү

лнэ.

Ба

гшта

й ха

мтр

ан а

жлы

н тө

лөвл

өгөө

ний

дагу

у ту

ршил

тыг г

үйцэ

тгэж

өөр

сдий

н та

амаг

лал

үнэн

эс

эхий

г шал

гаж

явцы

н ба

үр

дүнг

тэм

дэгл

энэ.

Турш

илты

н яв

ц, ү

р дү

нг т

эмдэ

глэх

, дүг

нэх

Дара

алал

Үйл

явц

Үр д

үн

Алха

м 1

Алха

м 2

Алха

м 3

Алха

м 4

Алха

м 5

Алха

м 6

Дүгн

элт:

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

....

Усы

г ам

саж

боло

хгүй

.Хэ

т ха

луун

уса

ар

турш

илт

хийж

бо

лохг

үй.

Бээл

ий х

эрэг

лэх

Терм

омет

ртэй

бо

лгоо

мжт

ой

харь

цах

Турш

илта

а су

рагч

идта

й ха

мтр

ан х

ийж

тэдн

ий о

ролц

оог

дэм

жих

Турш

илты

г бо

лгоо

мжт

ой з

өв

хийж

гүйц

этгэ

хДа

вста

й ба

дав

сгүй

ус

ыг ө

өр т

од ө

нгөө

р ял

ган

хару

улж

болн

о.2

шил

тэй

усы

г за

агла

сан

слай

дыг

тата

ж ав

ахда

а бо

лгоо

мжт

ой т

атах

Асга

сан

усы

г цаг

ту

хайд

нь

арчи

ж цэ

вэрл

эх


63

Турш

илт

2-ий

г гүй

цэтг

эх д

араа

лал:

4 иж

ил х

эмжэ

этэй

жиж

иг ш

илэн

са

вны

2-т

нь

бүлэ

эн у

с, 2

-т н

ь хү

йтэн

ус

дүү

ртэл

хий

нэ.

Шил

эн с

авта

й ус

тус

бүр

ийн

тем

пера

туры

г хэм

жин

хэм

жилт

ийн

хүсн

эгтэ

д тэ

мдэ

глэн

э.Бү

лээн

ба

хүйт

эн у

саа

ялга

хын

тулд

уса

н бу

дгаа

р өн

гө

оруу

лна.

Бүлэ

эн -

шар

, хүй

тэн

– цэ

нхэр

Өнг

өөр

ялга

сан

шил

тэй

усну

уды

г зур

агт

үзүү

лсни

й ад

илаа

р ни

мгэ

н сл

айда

ар

тагл

ан ш

илни

й ам

ыг х

ооро

нд н

ь ни

йлүү

лээд

сла

йды

г ааж

маа

р та

таж

авна

. Бү

лээн

ба

хүйт

эн у

сны

хоо

ронд

ям

ар ү

йл я

вц я

вагд

аж

байг

ааг с

айта

р аж

игла

на.

Дүгн

элт:

Дал

айн

ус х

үйтэ

н бо

л ня

гт и

хтэй

, дул

аан

бол

нягт

ба

гата

й ба

йдаг

.

Турш

илты

н яв

ц, ү

р дү

нг т

эмдэ

глэх

, дүг

нэх

Усны

тем

пера

туры

г тэм

дэгл

эхБү

лээн

усн

ы

t°cХү

йтэн

ус

ны t°

c

Дара

алал

Үйл

явц

Үр д

үн

Алха

м 1

Алха

м 2

Алха

м 3

Алха

м 4

Алха

м 5

Дүгн

элт:

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

...

Ус з

аава

л ха

луун

эс

вэл

хэт

хүйт

эн

байх

шаа

рдла

гагү

й.

Хоор

ондо

о те

мпе

рату

рын

тодо

рхой

ялг

аата

й

ус б

айж

болн

о.Те

рмом

етри

йг

бүлэ

эн б

а хү

йтэн

ус

анд

дүрэ

эд

тодо

рхой

хуг

ацаа

ны

дара

а за

алты

г ха

рна.

За

алты

г хар

ахда

а

терм

омет

рийн

нө

өцлү

үрээ

с ба

рьж

боло

хгүй

. Инг

эвэл

хэ

мжи

лтий

н үр

дүн

д нө

лөөл

нө.

Газа

р зү

йн з

ураг

тай

ажил

лах

Дала

йн у

сны

дав

сжил

т ха

агуу

р их

, ха

агуу

р ба

га б

айга

аг ө

гөгд

сөн

газа

р зү

йн

зург

аас

ажиг

луул

ахДа

лайн

усн

ы т

емпе

рату

рын

хува

арил

алты

г өгө

гдсө

н га

зар

зүйн

зур

аг д

ээрэ

эс а

жигл

уула

х

Давс

жилт

ба

тем

пера

туры

н ял

гаа

үүсэ

х ш

алтг

ааны

г физ

ик га

зар

зүйн

зур

аг д

ээр

товч

тай

лбар

лах,

хар

ьцуу

лан

дүгн

эх

Газа

р зү

йн з

ураг

т ха

агуу

р да

лайн

усн

ы д

авсж

илт

их, х

аагу

ур б

ага

байг

ааг

тэм

дэгл

эх, д

үгнэ

х

Газа

р зү

йн з

ураг

т да

лайн

ус

ны т

емпе

рату

р ха

ана

их,

хаан

а ба

га б

айга

аг т

эмдэ

глэх

, ф

изик

газа

р зү

йн з

ураг

т ш

алтг

ааны

г тод

руул

ах,

харь

цуул

ан д

үгнэ

х

Багш

сур

агчд

аар

газа

р зү

йн з

ураг

т тэ

мдэ

глүү

лэх

ба

учир

шал

тгаа

ныг

газа

р зү

йн

шин

жлэх

уха

аны

үү

днээ

с то

дорх

ой

тайл

барл

ахС

ураг

чдаа

р дү

гнэл

т га

ргуу

лах


64

Дала

йн у

рсга

л

Багш

асу

удал

дэв

шүү

лэх

Дала

йн э

ргий

н да

гуу

байр

лалт

ай, н

эг

өргө

рөгт

орш

дог б

олов

ч те

мпе

рату

рын

хувь

д ял

гаат

ай у

лсуу

дыг ж

ишээ

лэн

судл

ах (Ө

мнө

д Ам

ерик

-Пер

у- Л

има

хот,

Авст

рали

– Д

арви

н хо

т)Га

зар

зүйн

бай

рлал

ыг т

одор

хойл

ох, а

гаар

ын

тем

пера

туры

г ха

рах

Яаг

аад

тем

пера

туры

н ху

вьд

ялга

атай

бай

на в

э? гэ

сэн

асуу

дал

дэвш

үүлэ

хУу

р ам

ьсга

лд н

өлөө

лөх

хүчи

н зү

йлси

йг с

эргэ

эн с

анах

Физ

ик га

зар

зүйн

зур

гаас

тус

хоё

р хо

тын

ойро

лцоо

х да

лайн

урс

галу

уды

г олж

тэм

дэгл

эх

Дала

йн у

рсга

лыг х

аруу

лсан

бич

лэг э

свэл

зур

аг ү

зүүл

эхЯ

агаа

д да

лайн

урс

гал

үүсч

бай

на в

э? гэ

сэн

асуу

лт га

ргаж

су

рагч

даар

таа

маг

луул

ахДа

лайн

урс

гал

хэрх

эн ү

үсдэ

гийг

хял

бар

турш

илта

ар х

арах

Өгө

гдсө

н хү

снэг

тэд

тус

хоёр

хот

ын

агаа

рын

тем

пера

туры

г тэм

дэгл

эхЛи

ма

хот,

t°c

Дарв

ин х

от,

t°c

Газа

р зү

йн б

айрл

алы

н ху

вьд

нэг ө

ргөр

өгт

орш

дог,

аль

аль

нь д

алай

н тэ

нгис

ийн

эрэг

даг

уу

байр

лада

г ч т

емпе

рату

рын

хувь

д ял

гаат

ай

байг

аа н

ь ю

унаа

с х

амаа

рч б

олох

ыг т

аама

глах

Ө

өрчл

өгдө

ж бу

й уу

р ам

ьсга

л сэ

двий

н хү

рээн

д үз

сэн

уур

амьс

галд

нөл

өөлө

х хү

чин

зүйл

сийг

сэ

ргээ

н са

нах

Газа

р зү

йн б

айрл

ал, г

азры

н га

дарг

а, э

рэг

орчм

ын

дала

йн у

рсга

л зэ

ргий

г хар

ьцуу

лан

харн

а. П

еруг

ийн

хүйт

эн у

рсга

л ба

Өмн

өд

Пасс

атын

дул

аан

урсг

алТу

ршил

тыг б

агш

тай

хам

тран

хий

х, д

үгнэ

х

Усы

г ам

саж

боло

хгүй

.Хэ

т ха

луун

уса

ар

турш

илт

хийж

бо

лохг

үй.

Бээл

ий х

эрэг

лэх

Терм

омет

ртэй

бо

лгоо

мжт

ой

харь

цах

Турш

илта

а су

рагч

идта

й ха

мтр

ан х

ийж

тэдн

ий о

ролц

оог

дэм

жих

Шаа

рдла

гагү

й зү

йлси

йг а

жлы

н та

лбар

аас

холд

уула

х.

Турш

илты

г гүй

цэтг

эх д

араа

лал:

Хоёр

цаа

сан

аяга

нд и

жил

хэм

жээт

эй у

с хи

йж н

эг а

яган

д нь

баг

а зэ

рэг д

авс

хийж

ху

тган

а.Да

вста

й, д

авсг

үй у

сыг б

удги

йн ө

нгөө

р ял

гана

. Да

вста

й –

улаа

н, д

авсг

үй –

хөх

Хоёр

цаа

сан

аяга

цоо

лж б

элдэ

нэ.

Тал

уста

й ш

илэн

сав

анд

цоол

сон

хоёр

аяг

аа д

үрж

давс

тай,

да

всгү

й ус

аа х

ийнэ

. Давс

ны х

эмжэ

энээ

с ха

маа

рч у

с хэ

рхэн

ш

илжи

ж ба

йгаа

г сай

тар

ажиг

лана

. (у

лаан

доо

гуур

, хөх

дээ

гүүр

шил

жих)

Хэсэ

г хуг

ацаа

нд а

жигл

ан ү

р дү

нг

тэм

дэгл

энэ.

Дү

гнэл

т: Д

авсж

илт

ихтэ

й ус

няг

т их

тэй

учра

ас д

оогу

ур

шил

жиж

цэн

гэг у

с ня

гт б

агат

ай т

ул д

ээгү

үр ш

илжи

ж ня

гты

н ур

сгал

үүс

гэж

байн

а.

Турш

илты

н яв

ц, ү

р дү

нг т

эмдэ

глэх

, дүг

нэх

Дара

алал

Үйл

явц

Үр д

үнАл

хам

1Ал

хам

2Ал

хам

3Ал

хам

4Ал

хам

5Ал

хам

6

Дүгн

элт:

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.

Давс

тай

ба ц

энгэ

н ус

ыг т

од я

лгах

ын

тулд

уса

н бу

дгаа

р са

йтар

өнг

ө ор

уула

хЦ

ааса

н ая

гану

уды

г хэ

т то

м ц

ооло

хгүй

ба

йхС

авта

й ус

анд

цоол

сон

аяга

а дө

нгөж

дүр

мэг

цээ

бэлд

сэн

буда

гтай

ус

аа х

ийх

Турш

илты

н яв

цыг

хүсн

эгтэ

д тэ

мдэ

глэх


65

Дэлх

ийн

физ

ик

газа

р зү

йн

зура

гт

дала

йн

том

оохо

н ур

сгал

ууды

г тэ

мдэ

глэх

, нэ

рлэх

, ял

гах

Да

лайн

ур

сгал

эр

эг о

рчм

ын

газр

ууда

д хэ

рхэн

нөл

өөлж

бай

гааг

ийн

учир

ш

алтг

аан,

зүй

тог

тлы

г тай

лбар

лах.

Ж

ишээ

лэх.

.. Т

ухай

лбал

, чи

йглэ

г, ду

лаан

, та

алам

жтай

уур

ам

ьсга

лтай

, ая

лал

жуул

члал

хө

гжсө

н дэ

лхий

н то

моох

он

хоту

уд х

аагу

ур б

айрл

аж б

айга

аг, т

үүнд

дал

айн

урсг

ал х

эрхэ

н нө

лөөл

сний

г дү

гнэн

яри

лцах

, мө

н ху

урай

ган

дуу

нутг

ууд

бую

у то

моох

он ц

өлүү

д үү

сэхэ

д хэ

рхэн

нөл

өөлс

өн гэ

х мэ

т.

Физ

ик га

зар

зүйн

зур

аг б

олон

сур

ах б

ичиг

т өг

өгдс

өн з

ураг

5.1

4-ий

г хар

ьцуу

лан

ажиг

лаж

дала

йн т

омоо

хон

урсг

алуу

дын

байр

лал,

чиг

лэл,

он

цлог

шин

жийг

сум

ны ө

нгөө

р ял

ган

нэрл

эж

дэвт

эртэ

э би

чиж

тэм

дэгл

эх, с

хем

члэн

зур

агла

хС

урах

бич

гийн

106

-р х

ууда

сны

хүс

нэгт

5.1

бу

юу

дала

йн у

рсга

лын

төрл

үүди

йг ү

үсэх

хүч

ин

зүйл

сийн

хам

т хү

снэг

тлэн

тэм

дэгл

эхФ

изик

газа

р зү

й бо

лон

улс

төри

йн га

зар

зүйн

зу

раг а

шиг

лан

дала

йн э

ргээ

р ба

йрла

х ая

лал

жуул

члал

хөг

жсөн

бүс

нут

гууд

бол

он т

омоо

хон

цөлү

үдий

г олж

тэд

гээр

т да

лайн

урс

гал

хэрх

эн

яаж

нөлө

өлж

байг

ааг т

айлб

арла

х

Дала

йн у

рсга

лууд

то

м з

ураг

дээ

р то

дорх

ой х

араг

дах

учир

физ

ик га

зар

зүйн

зур

гийг

то

мру

улж

хару

улах

Хоор

ондо

о ой

ролц

оо б

айга

а да

лайн

урс

галу

уды

г ан

дуур

ахгү

йн т

улд

байр

лал,

чиг

лэл,

су

мны

өнг

ө зэ

ргий

г са

йтар

ялг

ан

ажиг

лах

Хөрс

үүс

эх

үйл

явц,

шин

ж ча

нар

Багш

асу

улт

асуу

х, а

сууд

ал д

эвш

үүлэ

хЗа

рим

хөр

с ус

ыг а

мар

хан

шин

гээж

, нэв

трүү

лж б

ас

уурш

уулж

бай

хад

зари

м х

өрс

усы

г маш

уда

ан т

огто

он

барь

ж ба

йдаг

. Энэ

нь

юут

ай х

олбо

отой

бай

ж бо

лох

вэ?

Хөрс

ний

ус ш

ингэ

эх, д

амжу

улах

, ус

нэвт

рүүл

эх ч

анар

ыг

хэрх

эн т

одор

хойл

ох в

э?Я

агаа

д эл

стэй

газа

р бо

лон

их ш

авар

тай

газа

р ур

гам

ал

бага

ург

адаг

вэ?

гэх

мэт

асу

улту

уды

г баг

ш с

ураг

чдаа

с ас

ууж

таам

аглу

улах

.Хө

рсни

й те

ксту

р бу

юу

шир

хэги

йн б

үрэл

дэхү

үний

г хял

бар

турш

илта

ар т

одор

хойл

ох

Үүни

й ту

лд б

агш

ялг

аата

й 2-

3 хө

рсни

й дэ

эж б

элдс

эн б

айх

Ям

ар х

өрс

усы

г ам

арха

н ш

ингэ

эж, н

эвтр

үүлж

, уу

ршуу

лж б

олох

тал

аар

таам

агла

хЭ

лсэн

ба

шав

арла

г хө

рсий

г хэр

хэн

тодо

рхой

лж б

олох

ыг,

элс

эсвэ

л ш

авра

нд у

ргам

ал

яага

ад м

уу у

ргад

аг т

алаа

р эр

гэцү

үлэн

бод

охБа

гшта

й ха

мтр

ан х

өрсн

ий м

ехан

ик

бүрэ

лдэх

үүни

йг т

одор

хойл

ох х

ялба

р ту

ршил

т хи

йж ү

р дү

нг д

үгнэ

н яр

илца

ж т

аам

агла

лаа

залр

уула

х, б

атла

х, н

ягтл

ах

Хөрс

өн д

эх ч

улуу

, ха

йрга

, ург

амлы

н үн

дэс,

хат

сан

үлдэ

гдэл

, жиж

иг

хог з

эрги

йг с

айта

р цэ

вэрл

эсэн

бай

хХө

рсни

й те

ксту

р ял

гаат

ай э

сэхи

йг

сайт

ар н

ягтл

ах,

багш

өөр

өө у

рьда

ар

зуур

ч үз

эх

Турш

илты

г гүй

цэтг

эх д

араа

лал

Бэлд

сэн

дээж

нээс

баг

а зэ

ргий

г гар

ын

алга

н дэ

эр а

вч

савт

ай у

снаа

с ба

га б

агаа

р ш

үрш

иж х

уруу

гаар

им

рэн

зуур

на.

Зуур

ч үз

ээд

бөөр

өнхи

йлж

болж

бай

гаа

эсэх

, нар

ийсг

ан

цуви

хад

таса

рч э

свэл

цув

игда

ж ба

йгаа

эсэ

х, н

арий

сгас

ны

дара

а ду

гуйл

ан ц

агир

аг х

ийж

болж

бай

гаа

эсэх

ийг

сура

гчда

д то

дорх

ой х

аруу

лах,

үр

дүнг

тул

ган

хара

х

Турш

илты

н яв

ц, ү

р дү

нг т

эмдэ

глэх

, дүг

нэх

Хөрс

ийг з

уурч

үзэ

эд б

өөрө

нхий

лж б

олж

байг

аа

эсэх

, нар

ийсг

ан ц

увих

ад т

асар

ч эс

вэл

цуви

гдаж

ба

йгаа

эсэ

х, н

арий

сган

цув

исны

дар

аа

дугу

йлан

цаг

ираг

хий

ж бо

лж б

айга

а эс

эхий

г са

йтар

ажи

глан

өгө

гдсө

н хү

снэг

тэд

тэм

дэгл

эх

(+)

Багш

тек

стур

ын

хувь

д ял

гаат

ай 2

-3

хөрс

урь

дчил

ан

бэлд

эхУс

ыг ш

үрш

иж

ашиг

лаж

боло

хуйц

аар

сава

нд б

элдэ

ж та

вина

.


66

Дүгн

элт:

Элс

эн х

өрс

усы

г маш

хур

дан

дам

жуул

ж ам

арха

н ха

тдаг

учи

р ур

гам

алд

хэрэ

гцээ

т чи

йгий

н хү

рэлц

ээ м

уу.

Хэт

шав

арла

г хөр

с ус

ыг м

аш у

даан

дам

жуул

ахаа

с га

дна

тэжэ

элий

н бо

дисы

н эр

гэлт

муу

, ург

амлы

н үн

дэс

хөрс

өнд

тэлэ

н ур

гаж

чадд

аггү

й. Г

ол т

өлөв

хөн

гөн

шав

ранц

ар б

а ду

нд ш

авра

нцар

хөр

с ур

гам

ал у

ргах

ад х

эрэг

цээт

ус

чийг

, тэ

жээл

ийн

боди

сыг с

айн

тогт

оон

барь

даг б

өгөө

д чи

йгээ

ам

арха

н ал

дахг

үй. М

өн т

эжээ

лийн

бод

исы

н эр

гэлт

ийг

сайж

руул

ж ур

гам

лын

үндс

ийг г

үн н

эвтр

үүлс

нээр

ус,

чи

йгий

г сай

н нө

өцөл

ж ху

рим

тлуу

лдаг

.

Зуур

агда

х ба

йдал

Хөрс

1Хө

рс 2

Хөрс

3Бө

өрөн

хийл

өхөд

бут

арч

унах

Бөөр

өнхи

йлж

болж

буй

эс

эх

Нар

ийсг

аж б

олж

буй

эсэх

Цаа

ш н

арий

сган

цу

виха

д ха

гарч

буй

эсэ

х

Нар

ийсг

ахад

хаг

арах

гүй

байс

ан ч

цаг

ираг

хий

хэд

шуу

д ха

гарч

буй

эсэ

хЦ

арги

раг б

олсо

н ч

заха

араа

хаг

арч

буй

эсэх

Цаг

рира

г хий

хэд

хага

рч

таср

ахгү

й ба

йхТу

ршил

тын

үр д

үнг х

ичээ

лийн

дэв

тэр

дээр

дү

гнэн

бич

нэ.

Дүгн

элт:

...

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

..

Хөрс

өө з

уура

хдаа

хэ

т их

ус

хийж

бо

лохг

үй, м

аш

бага

ар ш

үрш

ин

усаа

тох

ируу

лна.

И

нгэх

дээ

сура

гчда

ас т

усла

мж

авах

Хөрс

тус

бүр

ээс

бага

зэр

гийг

ав

ч зу

урч

үзэн

ха

рьцу

улах

Турш

илт

хийх

дээ

сура

х би

чгий

н 14

0-р

хууд

асны

мэд

ээлэ

л,

ажлы

н да

раал

ал,

зура

г зэр

гийг

аш

игла

хХө

рсөө

хоо

ронд

нь

холи

хоос

сэр

гийл

ж хо

л та

вих

Сур

агчд

ад т

еле

хичэ

элий

н аг

уулг

ыг б

агцл

ан ө

гөх

Хөрс

үүс

эх ү

йл я

вц,

шин

ж ча

нар

хичэ

элий

н ху

раан

гуйл

сан

агуу

лгы

г хич

ээлд

ээ

ашиг

лан

бата

тгаж

бо

лно.

Сур

ах б

ичги

йн 1

34-1

36-р

хуу

дасн

ы с

эдэв

тэй

холб

оото

й хэ

сгий

г гүй

лгэж

унш

аад

теле

хи

чээл

ийн

багц

алса

н дү

гнэл

ттэй

хар

ьцуу

лан

хара

х за

маа

р хи

чээл

ээ б

атат

гана

. Хө

рсни

й бү

рэлд

эхүү

н хэ

сгүү

дийг

дуг

уй

диаг

рам

маа

р дү

рслэ

хХө

рсни

й үн

дсэн

шин

жүүд

ийг м

аш т

овч

тэм

дэгл

эхХө

рсни

й бү

тэц

ба ү

е да

вхар

гыг

зура

х


67

3.2.3. 12 дугаар ангиТеле хичээлээр заагдсан агуулга, 11 дүгээр анги

Бүлэ

г

Суралцахуйн зорилт Теле хичээлийн сэдэв Гарсан огноо Эзэмших чадвар

Байг

аль

нийг

мий

н ор

чин

11.11а. Мал аж ахуй, газар тариалангийн бүтэц, байршилд нөлөөлөх хүчин зүйлийн хамаарлыг жишээгээр тоймлон дүгнэх

Дэлхийн газар тариалан 2020.02.12 Фото зураг схем уншиж

учир шалтгааныг тайлбарлахДэлхийн мал аж

ахуй 2020.02.11

Цаг тоолол 2020.02.28

11.12а. Өгөгдсөн эх сурвалжид тулгуурлан тээврийн төрлүүдийн онцлог ач холбогдлыг тодорхойлох

Зам тээврийн төрлүүд 2020.03.13

Учир шалтгааныг илрүүлэх тайлбарлахЗам тээврийн

үзүүлэлтүүд 2020.04.03

11.10а. Мэдээлэл ашиглан үйлдвэрлэлийн хэв шинжийн ангилал, ялгаа, хөгжил байршил, орон зайн хуваарилалтад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох

Аж үйлдвэрийн байршил, хэв шинж

2020.03.17Нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох Хэв шинж ялгах11.10в. Үйлдвэрлэлийн салбарын хөгжил

ба экологийн тэнцвэртэй байдлыг хэрхэн хангаж байгааг тодорхой жишээн дээр дүгнэх

Аж үйлдвэр 2020.03.27

11.13а. Үйлдвэрлэлийн гуравдагч, дөрөвдөгч хэв шинжийн ялгааг тодорхойлж, нөлөөлөх хүчин зүйлсийн хамаарлыг тодорхой жишээгээр гаргах

Үйлчилгээний салбар 2020.03.30 Хүн амын өсөлтөд

нөлөөлөх хүчин зүйлcийг

БНХ

11.14а. Уур амьсгалын өөрчлөлт (Агаарын бохирдол, усны хомсдол, хөрсний доройтол,цэвдгийн гэсэлт),-д дасан зохицох арга замыг тодорхой жишээгээр тайлбарлах

Уур амьсгалын өөрчлөлт 2020.04.17

Мэдээллийг ашиглах Газар зүйн зурагт ажиллах болон схем зураг унших График диаграмм унших, байгуулах

Хөрсний доройтол 2020.04.17

Хүн

ам б

а су

урьш

ил

11.5а. Мэдээлэлд үндэслэн дэлхийн улс орнуудын хүн амын шилжилтийн загвар (тоо, өсөлт, хүн ам зүйн бодлого, нөлөөлөх хүчин зүйл, хэтийн төлөв)-ыг тодорхойлох11.5б. Хүн амын нөхөн үйлдвэрлэлийн хэв шинжийг улс орнуудын жишээн дээр харьцуулах

Хүн амын өсөлт 2020.05.08

11.6а. Хүн амын шилжилтийн загвар ба нас хүйсийн суварга ашиглан, дэлхийн улсуудын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн үе шатыг үнэлэх, 11.6б. Нас хүйсийн бүтэц, хөдөлмөрийн нөөцийн хэтийн төлвийг хүн амын суварган диаграмм ашиглан загварчлах

Дэлхийн хүн амын нас хүйсийн бүтэц

2020.05.12

Газар зүйн зурагт ажиллах болон схем зураг унших Хүн амын суварга унших, бүтээх График диаграмм унших, байгуулах

11.7а. Газар зүйн зураг ашиглан Дэлхийн улсуудын хүн амын арьстны бүтэц, ялгаа, тархалтыг дүрслэх

Хүн амын угсаатны бүтэц 2020.05.22 Газар зүйн зурагт ажиллах

болон схем зураг унших

11.8а. Хүн амын шилжих хөдөлгөөний төрлүүд, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйл, чиг хандлагыг бүс нутгийн жишээгээр тайлбарлах

Шилжих хөдөлгөөн 2020.02.17 Газар зүй , нийгмийн

ухаан интеграци хичээл

11.7б. Дэлхийн улсуудын голлох хэл, шашин, соёлын ялгаа, тархалтыг бүс нутгаар тайлбарлах

Хүн амын хэл болон шашны ялгаа,тархалт

2020.05.25 Газар зүйн зурагт ажиллахТайлбарлах


68

11-р ангийн Газар зүйн Теле хичээлийг бататгах агуулга арга зүйн санаа

Зорилго: Оношлогоонд үндэслэн XI ангийн “Теле хичээл”-ийг бүлэг сэдвийн хүрээнд багцлан бататгах

Бүлэг Хугацаа ТайлбарБайгаль нийгмийн орчин 80 минут Оношлогоонд үндэслэн бататгах агуулгын

хувилбарыг сонгоно. Байгаль нийгмийн хамаарал Хүн ам ба суурьшил 80 минут

Хувилбар 1. Тохиолдол шинжлэх

Сэдэв: Хүн ам ба сууршил бүлэг сэдвийн бататгал Хугацаа: 80 минут

Анхаарах зүйл: Багш үр дүнгийн оношлогоонд үндэслэн суралцагчдыг ганцаарчлан ажиллах болон баг, бүлэгт хуваах эсэхийг шийднэ.Суралцахуйн зорилт: 11.5а. Мэдээлэлд үндэслэн дэлхийн улс орнуудын хүн амын шилжилтийн загвар (тоо, өсөлт, хүн ам зүйн бодлого, нөлөөлөх хүчин зүйл, хэтийн төлөв)-ыг тодорхойлох11.5б. Хүн амын нөхөн үйлдвэрлэлийн хэв шинжийг улс орнуудын жишээн дээр харьцуулах11.6а. Хүн амын шилжилтийн загвар ба нас хүйсийн суварга ашиглан, дэлхийн улсуудын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн үе шатыг үнэлэх, 11.6б. Нас хүйсийн бүтэц, хөдөлмөрийн нөөцийн хэтийн төлвийг хүн амын суварган диаграмм ашиглан загварчлах11.7а. Газар зүйн зураг ашиглан Дэлхийн улсуудын хүн амын арьстны бүтэц, ялгаа, тархалтыг дүрслэх11.7б. Дэлхийн улсуудын голлох хэл, шашин, соёлын ялгаа, тархалтыг бүс нутгаар тайлбарлах11.8а. Хүн амын шилжих хөдөлгөөний төрлүүд, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйл, чиг хандлагыг бүс нутгийн жишээгээр тайлбарлах

Теле хичээлийн хураангуй агуулга

Хүн ам ба суурьшилДэлхийн хүн ам 1650-иад оны үед дэлхийн хүн ам 500 сая л хүрсэн бөгөөд 2020 оны байдлаар дэлхийн нийт хүн ам 7,7 тэрбум болсон бөгөөд жилд дунджаар 1,08 хувиар өсөж байна НҮБ-ын зөвлөмжийн дагуу ихэнх улс орнууд 10 жилд 1 удаа хүн амын тооллого явуулдагХүн амын өсөлтөд нөлөөлдөг хүчин зүйлсЭдийн засгийн хөгжилНийгмийн тогтвортой байдалУлс төрийн бодлогоЭрүүл мэндийн салбарын хөгжилНийгмийн халамж үйлчилгээТөрөлт, нас баралт ба ердийн өсөлтийн үр дүнд хүн амын үе тасралтгүй солигдож, сэргээгдэх үйл явцыг хүн амын нөхөн үржихүй гэнэ. Тодорхой хугацаанд төрсөн хүүхдийн тооноос нас барсан хүний тоог хасаж гаргасан үзүүлэлтийг хүн амын ердийн өсөлт гэнэ. Дэлхийн дунджаар 1000 хүн ам тутамд 20 хүүхэд шинээр төрж, 8 хүн нас барж, ердийн өсөлт 12 хувь. Хүн амын өсөлт нь хасах утгатай (нас барсан хүний тоо нь төрсөн хүүхдийн тооноос давах) байдаг улсуудыг хүн ам зүйн хямралд орсон гэж үздэг. Хүн амын суварга (Population pyramids) нь хүн амын тоо, хувь, насны болон хүйсийн бүтцийг нэгэн зэрэг илэрхийлсэн диаграмм юм.


69

Хүн амын нас хүйсийн бүтцэд нөлөөлдөг хүчин зүйлс:• Газар зүйн байрлал, байгалийн нөхцөл, нөөц• Улс орны нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн байдал• Хөгжлийн түвшин (боловсрол, эрүүл мэнд)• Хүн ам зүйн бодлого• Халдварт өвчин, цар тахал• Зөрчил мөргөлдөөн, дайн байлдаанДэлхийн улс орнууд нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн янз бүрийн үе шатанд орших учраас овог, ястан, үндэстний аль аль нь одоо ч гэсэн байна. Өнөөгийн байдлаар дэлхий дээр 4-5 мянган угсаатан байна гэж үздэг. 50 саяас олон хүн амтай үндэстэн 27 гаруй бөгөөд тэдгээр нь дэлхийн хүн амын 3/5-тай тэнцэх юм.Хүний ерөнхий ойлголт, үзэл бодол, утга санаа зэргийг илэрхийлж хоорондоо харилцахад хэрэглэгддэг дохио зангаа, дүрэм зүй, тэмдэглэгээ, дуудлага, үг зэргийг бүхэлд нь багтаасан ситемийг хэл гэнэ.Энэтхэг-Европ хэлний язгуур нь хамгийн том хэлний язгуур юм. Гималайн нуруу хавиар нутаглаж байсан Энэтхэг, Европчууд олон мянган жилийн өмнө санскрит хэлээр ярьдаг байсанДэлхийн хүн амын 45% нь дээрх хэлээр ярьдаг бөгөөд дараах бүс нутагт ихэвчлэн хэрэглэдэг.• Австрали • Европ• Баруун Өмнөд Ази• Өмнөд ази• Өмнөд Америк• Хойд АмериктАлбан ёсны хэл: Тодорхой улсад хуульчлан хэрэглэгддэг хэлийг хэлнэ Тухайн улсын голлох үндэстний хэл байдаг боловч зарим улсад өөр байдаг.НҮБ-ын албан ёсны хэл: Англи, Франц, Испани, Араб, Хятад, Орос Дэлхийн томоохон шашин түүний урсгал Жишээ:

Шашны тархалт

Арьстны үндсэн дөрвөн бүлгээс гадна холимог болон завсрын шилжилтийн хэлбэрүүд бий. Этиоп, Судан, Индонези, Филиппин, Өмнөд Энэтхэг, Энэтхэг-Хятадын хойгийн хүн ам холимог-шилжилтийн арьсны хэлбэрт багтдаг. Шар ба цагаан арьстны завсрын холимог арьстан Хойд Европ, Урал, Баруун Сибирь, Төв Азийн хүн амын дунд өргөн тархсан. Мексик, Төв Америк, Колумб, Перу улсад шар ба цагаан арьстан холилдсон хүн амын эзлэх хувь нэмэгдэж, цагаан ба хар арьстны холимог төрхтэй мулатуудын тоо өсч байна.

Дотроо 11 хэлний бүлэгтэй. Үүнээс олон хүн ярьдаг хэлний бүлэг нь:• Индро-Ари: Хинди, Урду, Бенгал• Роман: Испани, Итали, Франц• Герман: Анли, Герман• Славян: Орос, Укриан, Беларус, Польш, Чех, Болгар• Иран: Перс, Таджик, Белудикс

Шашин 2010 он 2020 он 2050 он

Христос 31,4% 30% 31,4%

Ислам 23,2% 24% 29,7%


70

Теле хичээлийг бататгах арга зүй

Багшийн чиглүүлэг Сурагчийн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

Алхам1: Юу тохиолдсон бэ?Сурах бичигГазар зүй VIIГазар зүйн зураг Тивүүдийн Атлас Дасгалын Газар зүйнБаримт, тохиолдол

Хүн амын тоо өсөлтийн мэдээлэл уншихХүн ам тоо хэд болсон Хүн амын тоо буурсан, төрөлт багассан

Алхам2: Хаана тохиолдсон бэ?

Аль бүс ямар улсуудад илүү тохиолдох талаар жишээлэх

Европ тивд Тухайн тивийн өмнө ба зүүн нутагт

Алхам3: Хэзээ тохиолдсон бэ?

Европ тивийн хүн амын өсөлт хэзээнээс буурах болсон. Хүн амын насны бүлгийн харьцаа хэзээ өөрчлөгдөж байна вэ?

Тухайн мэдээлэлд өгөгдсөнөөр 2010-2020 онд 2015-2050 онд (Хүн амын суварга)

Алхам4: Яагаад тохиолдсон бэ?Дундаж наслалтын талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлах Хүн амын насны бүлгийн харьцаа хэзээ өөрчлөгдөх шалтгаан

Европ тив хүн амын дундаж нас өндөр болсон.

Дасгалын Газар зүйнБаримт, тохиолдолАлхам4: Хэнд, юунд хэрхэн нөлөөлсөн бэ?

Хүн амын хэдэн хувь хотод оршин сууж байна вэ? Түүний үр дагавар

Хөдөлмөрийн насныхны тоо арван буурч, ажиллах хүч хорогдож бүс нутаг болсон.

Дүгнэлт: Багш хичээлийг дүгнэх мэдээллээ тохиолдолд үндэслэн бэлтгэсэн байхҮнэлгээСуралцагчийн өөрийн үнэлгээний хуудас


1 Өгөгдсөн тохиолдлыг бүрэн уншсан уу?

2 Алхамын дагуу хариулсан уу?3 Бусдаас асуулт асуусан уу?

Жишээ: Европ тивийн хүн амЕвроп тив нь дэлхийн нийт газар нутгийн 2

хувийг эзэлдэг, хүн амын 11 хувь нь амьдардаг. Европын хүн ам НҮБ-ын хамгийн сүүлийн

тооцооллоор (2020.07.07) 747,644,579 байна. Европ дахь хүн амын нягтшил 34хүн/км2 Хүн амын 74.5% нь хоmод оршин сууж байна.НҮБ-н тооцоогоор 2050 он гэхэд Европ

тивийн хүн ам 7% болтлоо буурах магадлалтай бөгөөд ялангуяа тивийн өмнө ба зүүн нутагт төрөлт эрс буурч, цагаачлал нэмэгдсэн. Төрөлт буурсан шалтгаан нь тухайн тивийн хүн амын дундаж наснаас хамаарна.


71

Энэ үйл явц санхүүгийн өсөлтөд саад болно хэмээн НҮБ-ийн шинжээчид үзэж байна. Хөдөлмөрийн нас буюу 20 - 64 насныхны тоо 2010 онд оргилдоо хүрсэн бөгөөд 2020 оны эхэн гэхэд хөдөлмөрийн насныхны тоо арван жилийн өмнөхөөс 12 саяар буурсан байна. Европ тив ажиллах хүч хорогдож байгаа дэлхийн цорын ганц бүс нутаг болсон. Европын комиссын дүгнэлтээр 2040 он гэхэд өндөр настны эрүүл мэндийн зардал өсөх төдийгүй 2035 он гэхэд Европын дөрвөн хүний нэг нь 65-аас дээш настай байх юм. Хөдөлмөрийн нас буюу 20 - 64 насныхны тоо 2010 онд оргилдоо хүрсэн бөгөөд 2020 оны эхэн гэхэд хөдөлмөрийн насныхны тоо арван жилийн өмнөхөөс 12 саяар буурсан байна. Европ тив ажиллах хүч хорогдож байгаа дэлхийн цорын ганц бүс нутаг болсон. Европын комиссын дүгнэлтээр 2040 он гэхэд өндөр настны эрүүл мэндийн зардал өсөх төдийгүй 2035 он гэхэд Европын дөрвөн хүний нэг нь 65-аас дээш настай байх юм.

Хувилбар 2. Даалгаварт суурилсан арга зүй

Сэдэв: Хугацаа: 80 минутАнхаарах зүйл: Теле хичээл суралцахуйн зорилтын дагуу багцлан заагдсан тул оношлогооны даалгавартай төстэй буюу ихэнх агуулгыг багтаасан хувилбараар даалгавар зохион хичээлийн бататгалд ашиглана. Орон нутаг, сургуулийн онцлогоос хамааран бататгах даалгаврыг олон хувилбараар зохион ашиглаж болно.Хамрагдах агуулгын хүрээ их тул багш хичээлийн явцад дэлгэрүүлэн тайлбарлаарай.Хүн ам ба суурьшил бүлэг сэдвээр заагдсан теле хиёээлийн агуулгыг өмнөх хувилбараас үзээрэй.

Суралцахуйн зорилт: 11.5а, 11.6б, 11.6а, 11.6б, 11.7а, 11.6б, 11.8а, 11.10а, 11.10в, 11.11а, 11.12а, 11.14аТеле хичээлийн хураангуй агуулгаХөдөө аж ахуй Улс орны нийгмийн баялгийг бүтээгч материаллаг үйлдвэрлэлийн хоёрдогч том салбар бол хөдөө аж ахуй юм.Тариалангийн бүтээгдэхүүнийг хүнсэнд шууд авч хэрэглэдэг таримлыг хүнсний ургамал гэнэҮйлдвэрт оруулж техник технологийн тусламжтайгаар боловсруулан төрөл бүрийн бүтээгдэхүүн гаргаж авдаг таримлыг техникийн ургамал гэнэ.Байгалийн нөхцөлөөс ихээхэн хамааралтайНөлөөлөх хүчин зүйлс нь:Хөрс (үржил шимтэй, хар шороон)Чийг (хангамж сайтай, чийглэг)Газрын гадарга (нам дор болон тэгш тал, хөндий)Уур амьсгал (халуун дулаан, чийглэг)Дэлхий дээр ойролцоогоор 19 тэрбум тахиа, 1.5 тэрбум үхэр, 1,2 тэрбум хонь болон 1 тэрбум гаруй гахайг өсгөн, үржүүлж байна. Сүүлийн 50 жилийн хугацаанд дэлхийн хүн ам хоёр дахин нэмэгдсэнийг дагаад мах махан бүтээгдэхүүний хэрэглээ гурав дахин өссөн байна.Дэлхийн мал аж ахуйн голлох 4-н салбар нь үхэр, хонь, гахай, шувууны гэсэн бүтэцтэй.Аж үйлдвэр өндөр хөгжсөн Европ, Хойд Америкийн орнууд, Австрали, Шинэ Зеландын хөдөө аж ахуйн голлох салбар нь мал аж ахуй юм. Хүн амын тоо ихтэй улс орнуудад мал аж ахуйн салбар эрчимтэй хөгжсөн байна.Аж үйлдвэрӨндөр хөгжилтэй орнуудад боловсруулах, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх салбар голлон хөгжсөн байдаг бол хөгжиж буй орнуудад олборлох, түүхий эд бэлтгэх салбар зонхилдог.Материалын индекст үндэслэн үйлдвэрийн байршилд нөлөөлдөг хүчин зүйлсийг тодорхойлох • Материалын индекс нь 5-аас д• ээш бол түүхий эд дагаж байрших нь тохиромжтой.• Материалын индекс нь 1 бол түүхий эд, зах зээлээс

гадна ажиллах хүч хүний нөөц зэргийг харгалзан үзнэ. • Материалын индекс нь 1-ээс бага байвал зах

зээлээ дагаж байршуулах нь эдийн засгийн хувьд ач холбогдолтой.


72

ҮйлчилгээҮйлдвэрлэлийн гуравдахь болон дөрөвдэх хэв шинжид хамаарах үйлчилгээний салбар нь 19-р зуунаас эрчимтэй хөгжиж эхэлсэн. Үйлчилгээний салбарт технологийн дэвшил, менежментийн шийдлүүд нь тэргүүлэх нөлөөтэйХувь хүн өөрийн байнгын оршин суудаг газар нутгаасаа нэгээс 183 хоног хүртэлх хугацаагаар амралт, сувилал, танин мэдэхүйн зорилгоор болон шашин шүтлэг, ажил мэргэжлийн шугамаар өөр улс оронд аялан явах, байрлан хоноглох, тэдэнд үйлчилгээ үзүүлж буй бүх байгууллагын үйл ажиллагааг аялал жуулчлал гэнэ.

Зам тээвэр Тээвэр нь дээрх салбаруудын үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэдэг онцлогтой.Зам тээврийг хөгжүүлэхэд байгалийн хүчин зүйлс ихээхэн нөлөөлдөг.Рельеф: Өндөр уул, уул нүхэлж туннель гаргах, уул хоорондох хөндийд гүүр барих гэх мэт

Ус зүй: Далай тэнгисийн тээвэр, суваг, өргөн урсац ихтэй голуудад ачаа, зорчигч тээвэрлэх, нуурын тээвэр зэрэг нөлөөлнө.Уур амьсгал: Агаарын хуйлраа урсгал зэрэг нь агаарын тээвэрт, их хэмжээний цас орох, үер буух зэрэг нь автотээврийн үйл ажиллагаанд нөлөөлдөг.Ачаа тээвэрлэлтийг• Тээвэрлэсэн нийт ачааны хэмжээ.• Ачаа эргэлт. Өөрөөр хэлбэл ачааны хэмжээ, тээврийн хэрэгслийн явсан зам (тн.км) -аар хэмждэг.Тухалбал XX зууны эхээр ачаа эргэлтийн ихэнх хувийг авто зам болон төмөр зам эзэлж байсан бол одоо далайн тээвэр болон дамжуулах хоолойн тээвэр тэргүүлэх болжээ. Далай тэнгисийн тээвэр нь тив хоорондын тээвэрлэлтийн бараг 80 хувийг эзэлдэг байна. Зорчигч тээвэрлэлтийг

• Зорчигч эргэлт. Үүнийг хүн.км-ээр илэрхийлнэ. Нэг зорчигчийг нэг км-ээс дээш зайд тээвэрлэсэн тээврийг хэмждэг нэгж юм.

• Тодорхой хугацаанд тодорхой зайд тээвэрлэсэн нийт зорчигчдын тооХөрсний доройтолХөрс нь хүн, амьтан, ургамлын амьдрах орчин, хоол хүнсээр хангадаг, дэлхийн геоэкосистемийн бүрэлдэхүүн хэсэг юм.Хүний үйл ажиллагаа болон байгалийн хүчин зүйлийн улмаас хөрс үүсвэрийн нөхцөл өөрчлөгдөх, хөрсний шинж чанар муудах үзэгдлийг хөрсний доройтол гэнэ.Хөрсний доройтлын ангилал / Олдеман (1994) /• Элэгдэл, эвдрэл: Салхи, усны нөлөөллөөр явагдана.• Химийн доройтол: Хөрсний шохойжилт, давсжилт, шим тэжээлийн бодис ба органик бодисын

алдагдал, хүчиллэгжих.• Физик доройтол: Хөрс нягтрах, гадаргуу өрөмтөж хатуурах, сүвшилт багасах, намагжих, хөрсний

усны түвшин буурах, бүтэц эвдрэх, хөрс бохирдох.• Биологийн доройтол: Ойн хомсдол, бэлчээрийн талхлагдал, oрон нутаг дахь ургамлын нөөцийн

хэт ашиглалт, үйлдвэрлэлийн улмаас хөрсний биологийн идэвх буурах, амьд биетнүүд бичил организмаар бохирдох.

Хөрсний доройтолд нөлөөлөх хүчин зүйл


73

Хөрсний доройтол нь цөлжилт үүсэхэд нөлөөлдөг. Уур амьсгалын өөрчлөлт, хүний үйл ажиллагаа хавсарсан олон янзын хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр хуурай, заримдаг хуурай, хуурайвтар, чийг дутмаг нутаг оронд газар орчин доройтохыг цөлжилт гэнэ»НҮБ-аас хийсэн судалгаагаар дэлхийн хэмжээнд жил бүр 6 сая га газарт цөлжилт явагдаж байна.

Теле хичээлийг бататгах арга зүй

Багшийн чиглүүлэг Сурагчийн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн Алхам 1: Сонгох даалгавар гүйцэтгэх

Сурах бичигГазар зүй 11Газар зүйн зураг Тивүүдийн Атлас Нийгэм эдийн засгийн Газар зүйн атласДасгалын Газар зүйн11 дүгээр ангийн Теле хичээийг бататгах даалгавар 11 дүгээр ангийн Теле хичээийг б а т а т г а х д а а л г а в р ы н хариулт

Өгөгдсөн блюпринтийн дагуу оношлогооны даалгавартай ойролцоо боловсруулсан Теле хичээийг бататгах даалгавар Даалгавар № 1-5 Багш даалгавар боловсруулан ашиглах Асуултын хариулт тус бүрийн үүргийг тайлбарлах

Даалгавар № 6Сонгох даалгаврыг багаар ажиллан хариулт бүрийг задлан шинжлэх Агуулга тус бүрээр сурах бичгээс бататган унших, ярилцахАтлас, Газар зүйн зургаас аж ахуйн тархалтыг ажиглан асуултаа дахин нягтлах

Алхам 2: Богино хариулттай болон бүтээх даалгавар гүйцэтгэхТеле хичээлийг бататгах даалгавар Даалгавар № 7 Багш нэмэлт мэдээлэл бэлтгэхЭнэ даалгавар нь Газар зүйн зурагт ажиллах ба аж үйлдвэрийн салбар хичээлийг бататгах бөгөөд сурах бичиг өгөгдсөн кейс, жишээ баримттай хэрхэн ажилласан болохыг илрүүлэх боломжтой.

Даалгавар № 7 Даалгаврыг суралцагч тус бүр ажиллаж өөрийгөө сорихБагаар ажиллаж дахин нягтлахБагштай хамтран сонирхолтой жишээ, баримтаар дэлгэрүүлэн тайлбарлах,, нэмэлт мэдээлэлтэй харьцуулах

Алхам 3: Богино хариулттай болон бүтээх даалгавар гүйцэтгэх

Теле хичээлийг бататгах даалгавар № 6Эдийн засагт үзүүлэх нөлөө Бодит орлого тогтмол өсөхАмралтын бодит зардал буурах Агаарын тээврийн орлого өсөж байх гэх мэт Нийгэмд үзүүлэх нөлөөБусад улс орны соёлтой танилцахБайгалийн өвөрмөц тогтоц, бусдын соёлтой Агаарын тээврийн орлого өсөж байх гэх мэт № 8-12Даалгавруудыг хариултын дагуу шалгах

Даалгавар № 6Олон улсын аялал жуулчлалын нийгэм болон эдийн засагт үзүүлэх нөлөөнөөс нэгийг сонгон бичихСонгосон нөлөөг тайлбарлах Алдаатай хариулсан хэсгийг тодруулах Алдааг засах Даалгавар № 8-12Даалгаваруудыг гүйцэтгэх Ном, сурах бичиг, сэтгүүлээс нэмэлт мэдээлэл цуглуулах


74

Дүгнэлт: Багш хичээлийг дүгнэх агуулгаа урьдчилан бэлтгэнэ. Теле хичээлийн бичлэгийг дахин үзүүлэн бататгаж болно. Анхаарах зүйл: Хүн ам ба сууршил бүлэг сэдэвт хамаарах “Хот ба хөдөөгийн хүн ам”, “Хотжилт хот төлөвлөлт” агуулгыг 12-р ангийн 2020 оны 3 сарын 13-19нд заагдсан теле хичээлийг үзэж бататгаарай. Үнэлгээ

Суралцагчийн өөрийн үнэлгээний хуудас


1 Даалгаврыг бүрэн уншсан уу?

2 Даалгавар тус бүрийг хариулсан уу?3 Багшийн нэмэлт мэдээллийг анхаарсан уу?4 Бусдаас асуулт асуусан уу?5 Тайлбар бичиж тэмдэглэл хөтөлж чадсан уу?

11 дүгээр ангийн Теле хичээлийг бататгах даалгавар1. Дараах зурагт ямар ургамлын тариалалтын бүсийг харуулсан байна вэ? (1 оноо)

а. 1-Улаан буудай 2- Цагаан будаа б. 1-Цагаан будаа 2-Улаан буудайв. 1-Сахарын манжин 2- Алим г. 1- Алим 2- Сахарын манжин

2. Дэлхийд экспортоор тэргүүлэх бөгөөд үхрийг дээдлэн шүтэх уламжлалтай улсыг сонгоорой. (1 оноо)

а. Монгол б. Австрали в. Бразил г. Энэтхэг 3. Аж үйлдвэрийн байршилд нөлөөлөх нийгмийн хүчин зүйлийг сонгоорой. (1 оноо) а. Зах зээл б. Эрчим хүч в.Уур амьсгал г. Түүхий эд 4. Бүс нутгийн арьстан, хэлний язгуур, шашны урсгалыг сонгоорой. (1 оноо)

а. Цагаан, Энэтхэг-Европ, Католик ба Протестантб. Шар, Энэтхэг-Европ, Католик ба Үнэн алдартанв. Шар, Энэтхэг-Европ, Католик ба Протестантг. Цагаан, Энэтхэг-Европ, Католик ба Үнэн алдартан

5. Хөрсний доройтолд нөлөөлж буй хүний хүчин зүйл аль нь вэ? (1 оноо) а. Бэлчээрийн даац хэтрэх б. Химийн өгөршил в. Физикийн өгөршил г. Усны элэгдүүлэлт 6. Олон улсын аялал жуулчлалын нөлөөг нэрлэн тайлбарлаарай. (1 оноо) Эдийн засагт үзүүлэх нөлөө: ........................................................................................................................................ Нийгэмд үзүүлэх нөлөө: .......................................................................................................................................

7. Газар зүйн зурагт ажиллаарай. (3 оноо) а. Усан онгоц үйлдвэрлэлээр ... дугаараар

тэмдэглэсэн .................. улс тэргүүлнэ. Энэ үйлдвэрлэл нь ............... (анхдагч, хоёрдогч, гуравдагч, дөрөвдөгч) хэв шинжид хамаарна.

б. Байгалийн нөхцлөөс шалтгаалан .........................(1), ........................(11) улсууд энэ үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүнийг импортлох нь бага байна.

в. .........................(2), ........................(5) улсууд усан


75

онгоц үйлдвэрлэл болон экспортод тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэдэг8. Mетаны хий (CH4), түүний эх үүсвэр, ихэссэнээс үүсэх үр дагавар, бууруулах арга

замыг жишээлэн тайлбарлаарай. (5 оноо) а. Эх үүсвэр ...................................................................................................................... б. Үр дагавар .................................................................................................................... в. Бууруулах арга зам .....................................................................................................9. Тээврийн төрлүүдийн онцлог болон ач холбогдлыг тодорхойлон бичээрэй. (5 оноо) Төрөл Онцлог Ач холбогдол

Төмөр зам Байгалийн хүчин зүйл бага нөлөөдөг

Авто зам Хот суурин газар, үйлдвэр, орд газруудыг холбосон дөт зам барьж болдог ач холбогдолтой

Ердийн хөсөг Аялал жуулчлал болон богино зайнд нүүхэд тохиромжтой.


Шингэн бүтээгдэхүүнийг хол, ойрын зайнд тасралтгүй дамжуулдаг

Усан зам Байгаль орчинд ээлтэй, маш бага зардлаар бараа бүтээгдэхүүн тээвэрлэдэг

10. Хүн амын өсөлтийн хэв шинж тус бүрийн тодорхойлолт, жишээ бичээрээ. (4 оноо)

Үе шат 1-р үе шат 2-р үе шат 3-р үе шат 4-р үе шат 5-р үе шатТөрөлт Их Их Буурна Буурна Төрөлт нас

баралтаас ихНас баралт Их Буурна Аажим буурна Бага

Өсөлт Маш бага Ихсэнэ Удааширна Маш бага Маш бага (-)

Шал

тгаа

н

Хөгжил сулДайн, халдварт өвчин ихтэй холбоотой нас баралт их

Эмэгтэйчүүдийн боловсролын түвшин нэмэгдэх, нас баралт буурдаг

Дундаж наслалт уртсаж, төрөлт буурна.

Улс Мексик энэтхэг

ГерманПольш

11. “Хүн ам зүйн бодлого”-ыг тодорхойлон бичээрэй. (2 оноо)...................................................................................................................................................12. Схемийг гүйцээн жишээ гаргаарай. (3 оноо)

а. ......................... (хөгжингүй, хөгжиж буй) орны хүн амын шилжих хөдөлгөөнд нөлөөлөх хүчин зүйлс.

б. Монгол улсын хувьд татах хүчний ............................. ба ................................ улс руу хамгийн олон хүн шилжин сууршиж байна.

в. Энэ нь хүн амын ................................ шилжих хөдөлгөөний төрөлд хамаарна.


76

11 дүгээр ангийн Теле хичээлийг бататгах даалгаврын хариулт№ Зөв хариултын төрөл, хувилбар Оноо1 в. 1-Сахарын манжин 2- Алим 12 г. Энэтхэг 13 а. Зах зээл 14 г. Цагаан, Энэтхэг-Европ, Католик ба Үнэн алдартан 15 а. Бэлчээрийн даац хэтрэх 16 Олон улсын аялал жуулчлалын нөлөөг тайлбарласан байдлаар дүгнэх 2

7

а. Усан онгоц үйлдвэрлэлээр 4 дугаараар тэмдэглэсэн Солонгос (БНСАУ) улс тэргүүлнэ. Энэ үйлдвэрлэл нь хоёрдогч хэв шинжид хамаарна.б. Байгалийн нөхцлөөс шалтгаалан Монгол, Лаос улсууд энэ үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүнийг импортлох нь бага байна.в. Хятад ба Япон улсууд усан онгоц үйлдвэрлэл болон экспортод тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэдэг

3

8

Mетаны хий (CH4) а. Эх үүсвэр: Хөдөө аж ахуй, шатах түлшийн олборлолт болон органик хог хаягдлын ялзмаг б. Үр дагавар: Агаар бохирдох, дэлхийн уур амьсгал дулаарахад давамгайлах нөлөөлнө. в. Бууруулах арга зам:Жишээ: Хог хаягдлын зүй зохистой устгах, газар ашиглалтын горимыг өөрчлөхгүй байх г.м

5

9

Төрөл Онцлог Ач холбогдол

Төмөр зам Байгалийн хүчин зүйл бага нөлөөдөг

Их хэмжээний бараа бүтээгдэхүүнийг нэгэн зэрэг холын замд тээвэрлэдэг.

Авто замБараа бүтээгдэхүүн болон зорчигчийг богино зайнд хурдан тээвэрлэдэг

Хот суурин газар, үйлдвэр, орд газруудыг холбосон дөт зам барьж болдог ач холбогдолтой

Ердийн хөсөг

Амьдрал аж ахуйдаа тохируулан хэрэглэж болно

Аялал жуулчлал болон богино зайнд нүүхэд тохиромжтой.


Шингэн бүтээгдэхүүнийг хол, ойрын зайнд тасралтгүй дамжуулдаг

Төв суурин газруудын цэвэр, халуун усын дамжуулдаг.

Усан замБайгаль орчинд ээлтэй, маш бага зардлаар бараа бүтээгдэхүүн тээвэрлэдэг

Байгаль орчинд ээлтэй

5

10

Үе шат 1-р үе шат 2-р үе шат 3-р үе шат 4-р үе шат 5-р үе шат

Шал

тгаа

н

Эдийн засгийн хөгжил сулДайн, халдварт өвчин ихтэй холбоотой нас баралт их

Эрүүл мэндийн салбар хөгжиж, нийгмийн халамж үйлчилгээ сайжирснаар нялхсын эндэгдэл, нас баралт буурдаг.

Эмэгтэйчүүдийн боловсролын түвшин нэмэгдэх, нийгмийн өөрчлөлттэй холбоотой нас баралт буурдаг

Дундаж наслалт уртсаж, төрөлт буурна.

Дундаж наслалт өндөр, нийт хүн амын дотор өндөр настан их болдог.

улс Судан Мексик энэтхэг

Бразил Хятад

Япон Их британи

ГерманПольш

5

11 Хүн амын төрөлтийн түвшинг төрөөс эдийн засгийн болон бусад механизмаар зохицуулах үйл явц 2

12

а. Хөгжингүй орны хүн амын шилжих хөдөлгөөнд нөлөөлөх хүчин зүйлс.б. Монгол улсын хувьд татах хүчний нөлөөгөөр Солонгос, АНУ улсад хамгийн олон хүн шилжин сууршиж байна. в. Энэ нь хүн амын гадаад шилжих хөдөлгөөний төрөлд хамаарна.

3


77

Дөрөв. Сурагчдын сурах арга барилыг хичээлийн төлөвлөлтөд тусган хэрэгжүүлэх менежмент

Сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн нэг тулгуур нь орон нутгийн болон сургуулийн хөгжилтэй уялдсан өөрийн онцлог бүхий менежмент юм.

Зорилго: Сурагчдын оношилгооны үр дүнд үндэслэн 9 дүгээр сарын сүүлийн 7 хоногт зохион байгуулах хичээл сургалтын агуулгыг тогтоох, цаашид сургалтын тасралтгүй үйл ажиллагааг сургуулийн менежментээр дэмжих чиглэлийг энэхүү хэсэгт тусгав.

Судлагдахууны агуулга, арга зүйг бататгах менежментСудлагдахуун бүрийн онцлогийг тусгасан агуулга, арга зүйн зөвлөмжийг багш нар

хэрэгжүүлэхэд нэг сурагчид үүсэж болзошгүй ачааллыг тооцох, ажлын менежмент зайлшгүй хэрэгтэй болж байна. Үүний тулд Сургалтын менежер, ЗАН хамтран багш болон Бага, Дунд, Ахлах ангийн нэгж сурагчид үүсэх ачааллын төлөв-ийг гаргана. Үүний тулд:

Оношилгоо хийх, оношилгооны үр дүнд дүн шинжилгээ хийх;Зөвлөмжид тусгасан агуулга, арга зүйн дагуу хичээл, сургалтыг зохион байгуулах;Оношилгооны үр дүнд үндэслэн сургууль, багш хамтран хичээл, сургалтыг цаашид

төлөвлөн хэрэгжүүлэх агуулга, арга зүйн чиглэлийг авч үзэх хэрэгцээтэй болж байна.Нэг. Оношилгоо хийх, оношилгооны үр дүнд дүн шинжилгээ хийх;Сурагчийн оношилгоо нь теле хичээлийн тэмдэглэл, даалгавар гүйцэтгэсэн байдал,

теле хичээлээр эзэмшсэн мэдлэг, чадвар, хандлага, сурах арга барилыг авч үзэх талаар бид зөвлөмжид тусгасан.

Теле хичээлийн тэмдэглэл, даалгаврыг нөхөж хийхийг зөвлөмжлөөгүй болно.Сургалтын менежер, багшийн анхаарах зүйлс:

1. Зөвлөмжийг сургуулийн онцлог, багшийн нөөц, сурагчийн онцлог зэргийг харгалзан төлөвлөлт, хэрэгжилт, үр дүнг тооцохдоо уян хатан, бүтээлчээр хэрэгжүүлнэ.

2. Хичээл бүрийн төлөвлөлт, бэлтгэлийг бүрэн хангасан байх ёстой.3. Сурагчдын хоцрогдлыг гэрийн даалгавраар нөхөхгүй. Харин бататгах хичээлийн

агуулга, арга зүй нь танхимын хичээлд ногдох цагт нягт төлөвлөгдөн, хэрэгжинэ. Хоёр. Зөвлөмжид тусгасан агуулга, арга зүйн дагуу хичээл, сургалтыг зохион

байгуулах;ЗАН, мэргэжлийн багш нар зөвлөмжийг сургалтын хөтөлбөртэй уялдуулж уншиж судална.Бага, Дунд, Ахлах ангийн багш нар сургалтын менежертэй хамтарч зөвлөмжийг

хэрэгжүүлэх талаар хэлэлцүүлэг хийнэ. Хэлэлцүүлэгт дараах зүйлсийг харгалзана. Үүнд:• Сургуулийн ээлжийн байдал• Нэг багшид ногдох сурагчийн дундаж тоо• Анги, кабинет, лабораторийн хүртээмж• Сургалтын хэрэглэгдэхүүний хүртээмж, хангалт• Мэргэжлийн багшийн нөөц, хамтын ажиллагаа зэрэг болно.Теле хичээл нь багш төвтэй явагдсан тул багш зөвлөмжид тусгасан агуулга, арга зүйгээр

танхимын хичээлийг сурагч төвтэй зохион байгуулах бэлтгэлийг сайтар хангана.Сургуулийн удирдлага өмнөх ангийн хичээлийн агуулгыг бататгах хугацаа (9 дүгээр

сар)-нд сургалтыг танхимд төдийгүй танхимын бус хэлбэрээр зохион байгуулах нөхцөл боломжийг бүрдүүлнэ.

Мэргэжлийн багш нар хамтарч хичээл сургалтыг зохион байгуулахад дэмжлэг үзүүлнэ.Багш нарыг хичээл сургалтын үйл ажиллагаанаас хөндийрүүлэхгүй байх менежментийг

хэрэгжүүлнэ.Сургалтын менежер онцгой нөхцөл байдал үүссэнтэй холбоотойгоор зөвлөмжийг

хэрэгжүүлэхүйц түр хугацааны хичээлийн хуваарийг мөрдөж болно.Гурав. Оношилгооны үр дүнд үндэслэн сургууль, багш хамтран хичээл,

сургалтыг цаашид төлөвлөн хэрэгжүүлэх агуулга, арга зүйСурагчийн хөгжлийн онцлогийг харгалзан хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх Зөвлөмжид санал болгосон рубрикийг ашиглан сурагчийн даалгаврын гүйцэтгэлийн

ялгаатай байдал, Тухайлбал: суурь чадварын онцлог, мэдлэг, чадвар эзэмшилтийн түвшин, сурах арга барил, бие бялдрын хөгжлийн ялгаатай байдал зэргийг харгалзан сурагчдын хөгжлийг дэмжинэ. Үүнд:


78

Суурь боловсролын түвшинд суралцаж буй 11-14 насны сурагчдын танин мэдэхүй, нийгэмшлийн онцлог1

Танин мэдэхүй Нийгэмшил

Газар зүйн мэдээлэлтэй ажиллах дасгал даалгавраа бүтээлчээр гүйцэтгэх чадварыг нь дэмжих үүднээс дасгал даалгаврыг олон янзын аргаар шийдэх бүтээлч хялбар аргуудыг хэрэглэж хүүхэд дуурайлган хийх үйлийг хийлгэх.Газар зүйн мэдээлэл цуглуулах, туршилт хийх чадварыг дэмжихГазар зүйн ойлголт, ухагдахуун, нэр томьёоны гол утга санааг бодит энгийн жишээн дээр энгийн үг, хэллэгээр тайлбарлахад байнга анхаарахГазар зүйн ойлголт бүрийн гол шинж, туслах шинжийг тайлбарлан эзэмшүүлэх үйлийг хийлгэх. Газар зүйн зургийг таних тэмдэг ашиглан унших, дасгалын зурагт тэмдэглэх, өөрсдөөр нь олуулах, заалгах, тайлбарлуулах үйлдлийг хийхЭнгийн богино өгүүлбэрээр ярьдаг. Газар зүйн хэлээр дэлгэрэнгүй оновчтой илэрхийлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх

Өөртөө итгэх итгэл, өөрийгөө үнэлэх нь эерэг байгаа учир бусдыг үнэлдэг хүндэлдэг болгохНийцтэй, нөхөрсөг, бусадтай харилцах, хамтрах сонирхол сайтай байгаа учир найз нөхдөө хэрхэн сонгох талаар хамтран ярилцдаг байх,Өсвөр насанд бусдыг хүлээн зөвшөөрөх нь буурч, шүүмжлэлтэй хандлагатай байгааг анхаарч сургамж зөвлөлгөөг өгдөг байх,Өсвөр насанд эцэг эхтэйгээ дотно харилцах нь суларсан учир эцэг эх, асран хамгаалагчтайгаа хэрхэн ойлголцох талаар хамтран ярилцах,Багшийн зүгээс сурагчидтай ажил хэрэгч, нөхөрсөг харилцаатай байхАмжилтыг нь хөхүүлэн урамшуулах, ялгавартай хандлагыг харуулахгүй байхАнги дотор зөрчил үүссэн тохиолдолд хэн нэгнийг “ялагч” мэтээр асуудлыг шийдвэрлэх, тийнхүү сэтгэгдэл үүсэхээс зайлсхийхХувь хүний өрсөлдөөнийг дэмжихээс зайлсхийх, бусад хүүхдэд бусдаас дутуу, юу ч чаддагүй гэх зэргээр өөрийгөө үнэлэхээс урьдчилан сэргийлэх11-12 насанд хүүхэд дунд ангид дэвших, шилжилтийн насны эхэн үетэй холбоотойгоор түгших, дасан зохицох чадвар сул байх, зан төлөвийн хувьд тогтворгүй болох гэх мэт зан үйл ажиглагдах тул багшийн зүгээс мэдрэмжтэй хандах, дасан зохицох чадварыг нь дэмжих үйлийг тогтмол анхаарч сурах арга барилыг олгох

Бүрэн дунд боловсролын түвшинд суралцаж буй 15-17 насны сурагчдын танин мэдэхүй, нийгэмшлийн онцлог2

Танин мэдэхүй Нийгэмшил

• Байгальд хамаарах асуудлаар хязгаарлах бус байгаль орчин- нийгмийн харилцан уялдаанд нь цогцоор авч үзэх өөрийн байр сууринаас хандах чадвар төлөвшүүлэхэд анхаарах

• Газар зүйн бодлого дасгалыг хөнгөнөөс хүнд даалгавар гүйцэтгүүлэх замаар дэмжих

• Газар зүйн мэдээллийг дотоод мөн чанар, учир шалтгаанд нь сэтгэж харьцуулан ойлгох чадвар хангалтгүй байгаа учир асуудал дэвшүүлэн шийдвэрлэх хэд хэдэн аргатай дасгал даалгавар өгч ажиллуулах

• Газар зүйн мэдээллийг тодорхой дэс дарааллаар боловсруулах, боловсруулсан үр дүнгээ тайлбарлах, хамтран тайлбарлах арга хэрэглэх

• Газар зүйн шинжлэх ухааны ойлголт, ухагдахуун, тодорхойлолтыг бодит нөхцөлд харьцуулан, энгийнээр тайлбарлах нь хийсвэр сэтгэхүйн хөгжлийг дэмжинэ

• Өөртөө итгэх итгэл, өөрийгөө үнэлэх нь эерэг шинжтэй болох ч өөртөө итгэх итгэл нь буурах талтай тул амжилтыг нь урамшуулах

• Нийгмийн хэм хэмжээг даган биелүүлэх, бусдад хүндэтгэлтэй хандах боломж олгох, дүгнэлт хийлгэх, санагаа илэрхийлэх хэлэлцүүлэг хийх

• Өөрийн байр сууринаас асуудалд хандах нь илэрхий сайжирах боловч өөртөө итгэх итгэл нь буурах талтай тул амжилтыг нь урамшуулах асуудал дэвшүүлсэн хэлэлцүүлэг зохион байгуулах

• Ганцаардмал зожиг хандлагатай байж болох тул ганцаарчилсан болон багийн дасгал даалгаврыг гүйцэтгүүлэхдээ биеийн тамирын хичээл болон бусад хичээлтэй холбож багаар ажиллуулах

• Бие даасан байдлыг нь хүндэтгэх, тохуурхсан харилцааны өнгө аясыг харуулахаас зайлсхийх энэ нь ямар хор уршигтай байж болохыг харилцан ярилцах

• Сэтгэлийн хөдөлгөөн, зан төлөвийн илрэлд хүндэтгэлтэй хандах, шүүмжлэх байр сууринаас хандахгүй байхад анхаарах

1 Монголын хүүхэд залуучуудын хөгжлийн шалгуурыг сургалтын практикт нэвтрүүлэх нь төслийн судалгааны үр дүнд тулгуурлан боловсруулав.

2 Монголын хүүхэд залуучуудын хөгжлийн шалгуурыг сургалтын практикт нэвтрүүлэх нь төслийн судалгааны үр дүнд тулгуурлан боловсруулав.


79

Тусгай хэрэгцээт боловсрол шаардлагатай сурагч (хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд, суралцахуйн бэрхшээл, зан төлөвийн өөрчлөлт, анхаарлын хэт идэвхижилттэй хүүхэд) суралцдаг бол тухайн суралцагчийн хөгжлийн (өөртөө үйлчлэх чадвар, хэл яриа-танин мэдэхүй, бие бялдар-хөдөлгөөн, харилцаа-нийгэмшлийн чадвар) түвшний оношлогоо хийнэ. Оношилгооны үр дүнд үндэслэн тухайн сурагч ебс-ийн сургалтын хөтөлбөр ба ганцаарчилсан сургалтын төлөвлөгөө (БСШУС-ын сайдын 2018 оны А/155) -р суралцах эсэхийг шийдвэрлэнэ.

Хэл соёлын ялгаатай хүүхэд (өөр хэлээр ярьдаг, гадаад улс оронд суралцаж байгаад шилжиж ирсэн) суралцдаг бол тэдэнд анхаарал хандуулж даалгаврын утга, агуулгыг ойлгож буй эсэхийг тодруулж, дэмжлэг үзүүлнэ.

Сургуулийн удирдлага, багш нарын хамтын ажиллагаанд анхаарах зүйлс:1. Сурагчдын оношилгоог багш нар хамтран хийх менежментийг хэрэгжүүлэх;2. Оношилгооны мэдээллийн сан бүрдүүлэх, үр дүнд шинжилгээ хийхэд хамтарч,цаг

ашиглах боломжийг бүрдүүлэх (оношилгоонд зориулсан сурагчдын нэрсийг дахин давтан шивэхгүй байх);

3. Багш нар боломжтой цагаараа (цонхтой цаг) бусад багшийн хичээл, сургалтад дэмжлэг үзүүлэх менежментийг хэрэгжүүлэх;

4. Сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг хамтран бэлтгэх, хэрэглэгдэхүүний нэгдсэн сан бүрдүүлэх менежментийг хэрэгжүүлэх;

5. Бүлэг сэдвийн үнэлгээний даалгаврын сан бүрдүүлэхэд багш нар хамтран ажиллах нөхцөл бүрдүүлэх,

6. Теле хичээл үзэж чадаагүй, хөдөө мал дээр байсан сурагчдад зориулсан дэмжлэгийг хичээлийн жилийн туршид тусгайлан хэрэгжүүлэхдээ дотуур байрын багш болон эцэг эхчүүдтэй хамтран ажиллах,

7. Дотуур байранд амьдардаг сурагчдад зориулсан хөгжүүлэх үйл ажиллагаанд багш нарыг татан оролцуулах менежментийг хэрэгжүүлэх,

8. Багш, эцэг эхчүүдийн хамтын ажиллагааг үүссэн нөхцөл байдалтай холбоотойгоор тусгайлан авч үзэж, зөвлөмжид тусгасан чиглэлийг хэрэгжүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх зэрэг болно.

Багш нар, эцэг эхийн хамтын үйл ажиллагаанд анхаарах зүйлс:2019 - 2020 оны хичээлийн жилийн сүүлийн хагас жилийн агуулгыг теле хичээлээр

хүргэхэд эцэг эх, асран хамгаалагч хүүхдийн сурах, хөгжих үйл ажиллагааг дэмжиж ирсэн. Эцэг эх, асран хамгаалагчийн энэхүү эерэг туршлагыг судалж, цаашид хүүхдийн сурах арга барил, мэдлэг, чадвар эзэмших үйл ажиллагаанд гэр бүл, олон нийтийн оролцоо, сургууль, багш нартай хамтран ажиллах боломжийг бүрдүүлж ажиллана.

Цар тахлын нөхцөл нь эцэг эхчүүдэд хүүхдийнхээ боловсрол, хөгжлийг дэмжих, сургууль багш нартай харилцах зэрэгт шинэ сорилт бий болсон. Эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ боловсрол, хөгжлийг гэр бүлийн орчинд дэмжих чадвар хэр байгаадаа дүгнэлт хийсэн. Мөн сургалтын агуулга, арга зүйг ихээхэн анхаарч, хүүхэд нь тухайн хичээлээр юу мэдэж, чаддаг болсон талаар мэдээлэлтэй болсон. Гэсэн хэдий ч тэдэнд тодорхой хэмжээгээр ачаалал үүссэнийг тооцож, цаашид хүүхдийнхээ хөгжил, боловсролыг өдөр тутам дэмжих мэдээлэл, арга зүйгээр хангахад багш нарын үүрэг роль тод болсон энэ үед бид хамтын ажиллагааг мэргэжлийн түвшинд хэрэгжүүлэх шаардлагатай боллоо. Үүний тулд:

1. Сурагчдын оношилгоог хэрхэн хийсэн, суурь чадвар, мэдлэг,чадварын түвшин, сурах арга барилын онцлог ямар байгаа талаар мэдээллээр хангах,

2. Оношилгооны үр дүнтэй холбоотой хүүхдэдээ эцэг эхчүүд гэр бүлийн нөхцөлд ямар дэмжлэг үзүүлэх талаар багш нар хамтран зөвлөгөө өгөх,

3. Оношилгооны үр дүнд тулгуурлан хичээл сургалт өмнө хэрэгждэг байснаас ямар онцлогтой хэрэгжих (сурагч, багшийн аль алинийх нь ачаалал зохих хэмжээгээр нэмэгдсэн) талаар мэдээллийг хүргүүлж, эцэг эхээс дэмжлэг авах,

4. Эцэг эхийн хурлыг хичээлийн жил эхэлмэгц, оношилгооны үр дүнг гарсны дараа хийх, мөн сарын дараа сурагчийн хөгжилд ямар ахиц гаргасан талаар мэдээлэл өгөх хурлыг дахин хийх хэрэгтэй.


80

НОМ ЗҮЙ

Батчулуун.Е. (2017). Газар зүйн боловсролын үндэс. Улаанбаатар.Батчулуун.Е. (2019). Дэлхий судлал. Улаанбаатар.БСШУСЯ. (2018). Багшийн ном, Газар зүй. Улаанбаатар.БСШУСЯ. (2019). Бага боловсролын сургалтын хөтөлбөр. Улаанбаатар.БСШУСЯ. (2019). Бүрэн дунд боловсролын сургалтын хөтөлбөр. Улаанбаатар.БСШУСЯ. (2019). Газар зүй IX. Улаанбаатар.БСШУСЯ. (2019). Газар зүй VII. Улаанбаатар.БСШУСЯ. (2019). Газар зүй VIII. Улаанбаатар.БСШУСЯ. (2019). Газар зүй X. Улаанбаатар.БСШУСЯ. (2019). Газар зүй XI. Улаанбаатар.БСШУСЯ. (2019). Суурь боловсролын сургалтын хөтөлбөр. Улаанбаатар.МУИС. (2019). Дэлхий судлалын үндэс. Улаанбаатар.Б.Хүрээлэн, (2019). Бүрэн дунд боловсролын сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх

суралцахуйн удирдамж. Улаанбаатар.Б.Хүрээлэн, (2019). Суурь боловсролын сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх

суралцахуйн удирдамж. Улаанбаатар.

Цахим холбоос:www.1212.mnwww.tsag-agaar.mn www.econtent.edu.mn www.mier.mn

ГАРЧИГ · 2020. 8. 27. · 2.1. Сурагчдын сурах арга барил,...

Documents