ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ24

4

Η ΑΥΓΗ8 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2012

Η ριζοσπαστική σκέψη απέναντι στην ΚΩΣΤΑΣ ΔΟΥΖΙΝΑΣ, Αντίσταση και Φιλοσοφίαστην κρίση, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 272

Το νέο βιβλίο του Κώστα Δουζίνα έρχεται να προστε-θεί σε μια σειρά βιβλίων που εκδόθηκαν πρόσφαταστην Ελλάδα και τα οποία, κινούμενα στον χώρο της

σύγχρονης ριζοσπαστικής σκέψης, επιχειρούν να ψηλαφή-σουν τις υπό εξέλιξη τεκτονικές μετατοπίσεις που λαμβά-νουν χώρα στις σύγχρονες κοινωνίες, τόσο σε επίπεδο κε-ντρικής πολιτικής σκηνής όσο και στο επίπεδο των κοινω-νικών κινημάτων. Έχουμε κατά νου εδώ το Πλήθος τωνΧαρντ και Νέγκρι (Αλεξάνδρεια 2011), τις Πολιτικές της ελευ-θερίας του Αλ. Κιουπκιολή (Εκκρεμές, 2011), όπως και το βι-βλίο των Γιοβανόπουλου και Μητρόπουλου (επιμ.), Δημο-

κρατία under construction (Α/συνέχεια, 2011), το οποίο, μεκεντρικό άξονα τους «Αγανακτισμένους» του Συντάγματος,παρέχει και το χρήσιμο πρωτογενές υλικό στο οποίο καλού-νται να δοκιμασθούν τα θεωρητικά και μεθοδολογικά εργα-λεία των παραπάνω.

Η Ελλάδα των «Αγανακτισμένων», παράλληλα με τις πλα-τείες της «Αραβικής Άνοιξης», την Ισπανία των«Indignados» και τις ΗΠΑ του κινήματος «Occupy», ανα-δεικνύεται σήμερα σε προνομιακό πεδίο έρευνας των σύγ-χρονων κοινωνικών κινημάτων. Ένα πεδίο ραγδαίων κοι-νωνικοπολιτικών μετασχηματισμών αλλά και απρόσμενωνδιαυγών «εκλάμψεων» νέων συλλογικών υποκειμένων, πουαρθρώνουν τον λόγο και την δράση τους γύρω από τα κε-ντρικά αιτήματα της χειραφέτησης και της ισοελευθερίας.Από τις πιο πρόσφατες εμφανίσεις τέτοιων υποκειμένωνκαι μορφών δράσης στην Ελλάδα («Υπατία» και «Αγανακτι-σμένοι») αφορμάται ο Δουζίνας για να αναπτύξει τους συλ-λογισμούς του. Υπό το πρίσμα του διερευνητικού του φακούτίθενται τα σύγχρονα υποκείμενα της αντίστασης και τωναγώνων για τη συλλογική χειραφέτηση, το χρέος και οι διά-φορες χρήσεις του, ο ρόλος και η σημασία των διανοουμέ-νων, η δημοκρατία και η επίθεση που δέχεται το τελευταίοδιάστημα, καθώς και οι προοπτικές τής (διόλου) ενωμένηςΕυρώπης στις παρούσες συνθήκες.

Αυτό που απασχολεί ιδιαίτερα τον συγγραφέα είναι η επι-μονή των εγχώριων και ευρωπαϊκών ελίτ σε μια επιχείρησηριζικής αλλαγής της κοινωνίας. Το χρέος εδώ προκύπτει ωςχρήσιμο εργαλείο, ως «μοχλός» επιβολής των μέτρων -εξ ουκαι η «επιθυμία του χρέους» (σ. 40)- και η Ελλάδα χρησιμο-ποιείται από την Ευρώπη «ως πειραματόζωο για να δοκι-μάσει τις συνθήκες αναδιοργάνωσης του ύστερου καπιτα-λισμού» (σ. 43). Σκοπός των διαφόρων μέτρων δεν είναιαπαραίτητα η βελτίωση του οικονομικού κλίματος ή τωνπροοπτικών ανάπτυξης της χώρας (κάτι που επιβεβαιώνε-ται και από την παταγώδη αποτυχία του πρώτου μνημονί-ου, αλλά και τις διόλου ευοίωνες προβλέψεις για τα αποτε-λέσματα του «Μνημονίου ΙΙ»), αλλά μάλλον η εμπέδωσηενός νέου ηθικού-πολιτικού παραδείγματος.

Μια σειρά κατεπειγουσών ριζικών «μεταρρυθμίσεων»που απογυμνώνουν το κράτος από το «φορτίο» της κοινω-νικο-προνοιακής μέριμνας, τα πανεπιστήμια και τα σχολείααπό τον δημόσιο, δωρεάν και ουσιωδώς παιδευτικό τουςχαρακτήρα, που απορρυθμίζουν τις σχέσεις εργασίας, κ.ο.κ.,προσδοκάται πως θα μας βγάλουν από τον φαύλο δρόμομιας «επάρατης» Μεταπολίτευσης της «ανευθυνότητας» καιτου «λαϊκισμού», αφού η νέα κανονιστική νόρμα θα πλάσειέναν πολίτη «υπεύθυνο» και πάνω απ’ όλα «φιλήσυχο».Εκείνον που θα ζει με ολιγάρκεια, θα σέβεται τους νόμουςκαι θα συναινεί· θα υπομένει και δεν θα αντιδρά στο «φάρ-μακο» που του δίνουν οι αυτο-χριζόμενοι ιατροί της οικο-νομικής και κοινωνικής μας παθολογίας ακόμα κι όταν τοφάρμακο έχει αφόρητες παρενέργειες. «Ευθύνη», «συναίνε-ση», «νομιμότητα», λοιπόν, λέξεις που κυριαρχούν στη δη-μόσια σφαίρα και βρίσκουν πρόθυμους φορείς και «μεταλα-μπαδευτές», από τα βουλευτικά έδρανα και τα τηλε-παράθυ-ρα έως τα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα και την mainstreamεπιφυλλιδογραφία. Στη στάση απέναντι στην επιβολή αυ-

τών των σημαινόντων στον πυρήνα του κοινωνικού καθή-κοντος έγκειται και ο ρόλος του σύγχρονου διανοούμενουκατά τον Δουζίνα∙ θα επιλέξει τον ρόλο του «μεταπράτη»του κυρίαρχου λόγου ή θα θυμίζει περισσότερο την κριτικήστάση του Φουκό και την «τέχνη του να μην κυβερνιόμαστε μ’αυτόν τον τρόπο και με τέτοιο τίμημα» (σ. 96-115, 133-134); ΟΔουζίνας, είναι μάλλον εμφανές, μέσα από τις συχνές δη-μόσιες παρεμβάσεις του με αρθρογραφία στον Guardian,στην Αυγή, ή ομιλίες σε συνέδρια, ημερίδες και αλλού, όπωςκαι αυτό εδώ το βιβλίο πως έχει επιλέξει τον δεύτερο δρό-μο· αυτόν της άρθρωσης της διαφωνίας, του ανοίγματοςστο εναλλακτικό, της άρθρωσης του λόγου των αποκλεισμέ-νων.

Η λογική που πρεσβεύουν διάφοροι Ευρωπαίοι και εγχώ-ριοι υπέρμαχοι της «υπευθυνότητας» και της «κοινωνικήςευταξίας» είναι εκείνη της απόλυτης αφοσίωσης στην ύψι-στη αρχή της «νομιμοφροσύνης». Έτσι εννοούν τη δημο-κρατία τους στην αυγή του 21ου αιώνα. Η μεγαλύτερη αλα-ζονεία ωστόσο αυτής της εξουσίας, όπως εύστοχα σημειώ-νει ο Δουζίνας, «είναι να πιστέψει ότι μπορεί να αλλάξει ρι-ζικά την κοινωνία επειδή άλλαξε κάποιους νόμους, ενώταυτόχρονα καταστρέφει το υπόστρωμα που επιτρέπει τηναποδοχή και εφαρμογή των νόμων» (σ. 29). Η κατηγορικήπροσταγή «απόλαυσε»1 των προηγούμενων δεκαετιών, αυτόςο επιθετικός ωφελιμισμός που διαχέονταν από «τα πάνω»προς «τα κάτω» (σ. 30-31) και επιχειρούσε να γαλουχήσειτον νέο «ευδαίμονα» πολίτη2 αυτο-διαψεύδεται πλέον πα-νηγυρικά και εκρήγνυται δημιουργώντας αντιφατικά αδιέ-ξοδα. Το υποκείμενο που μέχρι χθες (προσ)καλούταν νααπολαύσει, να καταναλώσει, τώρα εγκαλείται ως «αμαρτω-λός» πολίτης ακριβώς επειδή υπάκουσε· κατανάλωσε καιαπόλαυσε, του λένε, «πέρα από τις δυνατότητές του», άρατώρα οφείλει όχι μόνο να συμμορφωθεί σε νέους όρους ζω-ής, αλλά και να τιμωρηθεί για το «παράπτωμά» του. Η δια-σπορά της συλλογικής ενοχής έχει συγκεκριμένη λειτουργίαεδώ. «Η δημιουργία καθολικού ενοχικού συνδρόμου αποτε-λεί βασική τακτική βιοπολιτικής πειθάρχησης» (σ. 84) και οηθικιστικός λόγος έρχεται να καλύψει το κενό της λαϊκής-δημοκρατικής νομιμοποίησης, προσδοκώντας παράλληλανα κάμψει δραστικά τις όποιες ενδεχόμενες αντιστασιακέςροπές.

Μέσα σ’ αυτό το ζοφερό πλαίσιο, αν υπάρχει κάτι το

οποίο αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας για τον Δουζίνα αυτόείναι η ανάδυση νέων μορφών συλλογικής αντίστασης καιειδικά εκείνου του υποκειμένου που αναγνωρίζει, στο συμ-βάν που ονομάζει «Στάση Σύνταγμα»: το κίνημα των «Αγα-νακτισμένων». Στο κίνημα αυτό, ο συγγραφέας, βλέπει τηνανάδυση του βιοπολιτικού πλήθους (βλ. Χαρντ/Νέγκρι). ΤοΣύνταγμα, σημειώνει, «αποτελεί ελευθερία στην πράξη σεατομικό επίπεδο και δημοκρατία εν δράσει σε συλλογικό»(σ. 159, 165). Η έλλειψη ιδεολογικο-πολιτικής γραμμής, οιαντι-ιεραρχικές οριζόντιες δομές, η απουσία ηγετών και ηάμεση ενσώματη συμμετοχή στις συνελεύσεις, αποτελούντα βασικά χαρακτηριστικά αυτού του νέου υποκειμένου (σ.154). Οι μοναδικότητες που συναντώνται στο Σύνταγμασυν-κινούνται από μια κοινή επιθυμία αλλά και την υλικήσυνύπαρξη των σωμάτων τους· συνδέονται στη βάση τηςκοινής δράσης και δημιουργίας (σ. 190). Και αν ο Δεκέμ-βρης «είναι η πολιτική στο σημείο μηδέν», τότε οι «Αγανα-κτισμένοι» είναι η «αναδυόμενη μορφή της νέας πολιτικής»που συνιστά και αναγέννηση της δημοκρατίας στον χώροπου γεννήθηκε (σ. 164-165). Για τον Δουζίνα ωστόσο παρα-μένει ζητούμενο η πολιτικοποίηση του «κεφαλαίου αγανά-κτησης» των Αγανακτισμένων και η μετουσίωσή του σε«όργανο ριζικής αλλαγής».

Σε αυτό το σημείο αναδεικνύεται κι ένας θεωρητικοπολι-τικός διάλογος, ο οποίος εντοπίζεται σε διάφορα σημεία στοφόντο του βιβλίου. Μιλάμε για τον διάλογο ανάμεσα στο λε-γόμενο «ηγεμονικό» και το «μετα-ηγεμονικό» ή «αντι-ηγε-μονικό» μοντέλο πολιτικής, ειδικά όπως αυτός αναπτύσσε-ται ανάμεσα στα δίδυμα Χαρντ/Νέγκρι και Λακλάου/Μουφ.3

Ενώ ο συγγραφέας αναγνωρίζει αυτή τη διαλογική έντασηπου διατρέχει το βιβλίο και μας υπόσχεται μια συνθετικήπροσέγγιση που θα αναδεικνύει περισσότερο τις συγκλίσειςπαρά τις αποκλίσεις μεταξύ των δύο μοντέλων (σ. 32-33),μας αφήνει τελικά μάλλον με το αίσθημα του ανικανοποίη-του.4 Αλλού φαίνεται λοιπόν να προτάσσει τη λογική τηςηγεμονικής συγκρότησης των κοινωνικο-πολιτικών αγώ-νων και των συλλογικών υποκειμένων (Λακλάου/Μουφ),ενώ αλλού προβάλει τις αρετές της δικτυακής αντι-ηγεμονι-κής συγκρότησης του πλήθους (Χαρντ/Νέγκρι), χωρίς να γί-νονται σαφή τα σημεία κάποιας μορφής σύζευξης. Αυτόπου φαίνεται να μας λέει τελικά, με αφορμή την πλατεία Συ-ντάγματος, είναι ότι μπορεί στην τελευταία να βλέπουμε ένα

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΤΣΑΜΠΕΚΗ

Xωρίς τίτλο

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ33

Η ΑΥΓΗ8 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2012

5

κρίσησύνολο ατόμων το οποίο λειτουργεί δικτυακά και «αμεσο-πολιτικά», αλλά στην κρίσιμη στιγμή αυτό το ετερόκλιτο δι-κτυακό πλήθος συγκροτεί τελικά «λαϊκό πόλο αντιπαράθε-σης» σε μια ηγεμονική λογική, η οποία θυμίζει πολύ περισ-σότερο το πλαίσιο των Λακλάου/Μουφ. «[Η] στάση Σύνταγ-μα υιοθετεί ηγεμονική στρατηγική χωρίς ηγέτες και καθο-δηγητές και προσκαλεί όλο τον λαό στον αντιμνημονιακόπόλο (ή δημιουργεί την κοινωνία μέσω της αντιπαράθεσηςλαού/ελίτ, όπως θα έλεγε ο Λακλάου)» (σ. 236).

Δε θα ήταν νομίζουμε αυθαίρετο να υποστηρίξουμε ότιεδώ τελικά το πλήθος δείχνει να συνιστά περισσότερο μορ-φή συγκρότησης και οργάνωσης του λαού, μία από τις με-τωνυμίες του ίσως, παρά νέο τύπο συλλογικού υποκειμένουή νέα μορφή πολιτικού πράττειν. «Η καθολικότητα βρίσκε-ται από την πλευρά των αποκλεισμένων», του πλήθους, τοοποίο ναι μεν συναντιέται, διαβουλεύεται και συγκροτείται«αμεσοπολιτικά», δικτυακά, αλλά τελικά δρα με όρους ηγε-μονικής αντιπαράθεσης (ως λαός). Το ανταγωνιστικό δίπολολαός/ελίτ είναι ξεκάθαρο (σ. 236, 243) και αυτό που διακυ-βεύεται είναι το κοινό συμφέρον (σ. 244). Αυτό βεβαίως δενείναι κάτι το οποίο αναδεικνύεται ρητά στο βιβλίο. Αποτε-λεί περισσότερο προϊόν της δικής μας ανάγνωσης, που ελ-πίζουμε να μην αδικεί τον συγγραφέα. Πώς θα συμβιβα-στούν/συνυπάρξουν τελικά οι οριζόντιες μοναδικές πολλα-πλότητες των Χαρντ/Νέγρι, που αρνούνται την συμπερίλη-ψη σε ένα «πρωτοπρόσωπο» υποκείμενο («εμείς ο λαός»), μετις κάθετες δομές και την ηγεμονική λογική του λαού τωνΛακλάου/Μουφ; Αυτό είναι ένα ερώτημα που μάλλον μένεινα διερευνηθεί περαιτέρω στο μέλλον και στο οποίο είμα-στε σίγουροι πως ο Δουζίνας με τις επεξεργασίες του θαέχει να συνεισφέρει στην προαγωγή του τρέχοντος δημι-ουργικού διαλόγου.

Ο συγγραφέας επιλέγει να κλείσει αυτό το ενδιαφέρον βι-βλίο με το βλέμμα του στραμμένο στην «Ευρώπη που έρχε-ται» (σ. 248-264). Εντοπίζει το μεγάλο χάσμα που χωρίζειτους ηγέτες της Ευρώπης από τους λαούς της και τη διάχυ-ση μιας μεταδημοκρατικής κουλτούρας στις ευρωπαϊκέςελίτ, οι οποίες δείχνουν να τρέμουν τη βούληση των λαών,καθώς τον θεωρούν «αδαή», «άσχετο», τελικά ίσως και επι-κίνδυνο (σ. 259). Όσες φορές δόθηκε η ευκαιρία στους λα-ούς μέσω δημοψηφισμάτων να επηρεάσουν τις διαδικασίες(Γαλλία, Ολλανδία, Ιρλανδία), αυτοί απέρριψαν τις δομέςπου οι ευρωπαϊκές ελίτ τους «σέρβιραν» και τελικά η συ-ναίνεσή τους ή παρακάμφθηκε ή εκβιάστηκε. Η μεταπολι-τική Ευρώπη των πεφωτισμένων τεχνοκρατών, οι οποίοιυπακούν μόνον στην φυσικοποιημένη «αστρολογία τηςαγοράς», στέκεται τραγικά ανεπαρκής απέναντι στο ελληνι-κό δράμα και φρίττει μπροστά στο ενδεχόμενο άμεσου επη-ρεασμού των πραγμάτων από τον ελληνικό λαό. Δεν είναιτυχαίο το γεγονός ότι γνωστοί μετριοπαθείς ευρωπαϊστέςδιανοούμενοι (όπως ο Γιούγκεν Χάμπερμας και ο ΟύρλιχΜπεκ) αισθάνθηκαν προσφάτως την ανάγκη να παρέμβουνδημοσίως και σε ασυνήθιστα δραματικούς τόνους υπέρμιας άλλης, δημοκρατικής και αλληλέγγυας Ευρώπης. Μιαπαρόμοια Ευρώπη (αν και όχι με τους ίδιους όρους) φα-ντάζεται και ο Δουζίνας: δημοκρατική, ανοιχτή στο άλλο,ανεκτική, γόνιμο πεδίο συλλογικής ανάπτυξης των διαφο-ρετικοτήτων και δημιουργικής σύζευξης λαών και πολιτι-σμών.

1. Επ’ αυτού βλ. και Γ. Σταυρακάκης, «Απαγόρευση και επιβεβλημένηαπόλαυση: ηθικές συμβιώσεις;», Σύναξη, τχ. 116, 2010, σ. 27-41.

2. Βλ. σχετικά Ν. Σεβαστάκης, Κοινότοπη Χώρα (Σαββάλας, Αθήνα2004)· του ίδιου, «Αποδιοπομπαίοι τράγοι», Red Notebook, 25.02.2012(http://www.rednotebook.gr/details.php?id=4947).

3. Για μια συμπυκνωμένη εικόνα αυτού του διαλόγου και ορισμένεςκριτικές απαντήσεις βλ. Σύγχρονα Θέματα, τχ. 114 (2011), θεματικός φά-κελος «Ηγεμονία αντι-ηγεμονία και βιοπολιτικό πλήθος: η διαμάχη», σ.24-70.

4. Για μια τέτοια ενδιαφέρουσα απόπειρα «διαζευκτικής σύζευξης»των δύο λογικών βλ. και Αλέξανδρος Κιουπκιολής, Πολιτικές της ελευθε-ρίας, ό.π., σ. 33-54, 65-156.

Ο Γιώργος Κατσαμπέκης είναι υποψήφιος διδάκτωρ του τμήματος Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ

Γυναικείος υπερρεαλισμόςΧΡΗΣΤΟΣ ΔΑΝΙΗΛ, ...Ιούς, Μανιούς, ίσως και Aqua Marina. Μάτση Χατζηλαζάρου. Η πρώτη Ελληνίδα υπερρεαλίστρια,Εκδόσεις Τόπος, σελ. 175

ΗΜάτση Χατζηλαζάρου (1914-1987) υπήρξε η πρώ-τη συνειδητά συνεπής αποδέκτρια των αρχών-επι-ταγών του υπερρεαλισμού και, απ’ αυτή την άπο-

ψη, μπορεί να πει κανείς ότι είναι η πρώτη ελληνίδα υπερ-ρεαλίστρια. Η προηγηθείσα κατά μία πενταετία -με το εκτε-νές ποίημα Σύμπτωση (1939)- Μέλπω Αξιώτη, όσο κι ανπροκάλεσε «τα ειρωνικά κι επιπόλαια σχόλια πολλών που

καταπιάνονται με όλα και δεν ξέρουν τίποτα»· όσο κι αν θε-ωρήθηκε ως «μια από τις ελάχιστες ελληνικές υπερρεαλι-στικές επιτυχίες» (Μήτσος Παπανικολάου, Νέα Εστία,1940), δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «καθαρόαι-μη» υπερρεαλίστρια. Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, ότι και οΣεφέρης, αναφερόμενος, ανωνύμως, στο ίδιο ποίημα, σταΝέα Γράμματα (1939), μιλάει για «ποσοστό υπερρεαλισμού»,το οποίο, αν παραβλέψει κανείς και «αν παραδεχτεί τιςιδιοτροπίες του όπως παραδέχεται τις ιδιοτροπίες ενός φί-λου, θα βρει μια αυθεντικότητα τόνου, μια ενότητα στηναφήγηση, μια αλήθεια δική του τέλος πάντων...».

Εντέλει, αν η αποδεδειγμένα ποιητικής ιδιοσυστασίαςΑξιώτη, «όπως φαίνεται και από τη δομή των πεζογραφη-μάτων της, [...] πλήρωσε το φόρο της, ως ποιήτρια, στη θη-ριωδία της εποχής μας» (Αλ. Αργυρίου), καταβάλλοντας τονοβολό της στην υπόθεση του νεωτερισμού, περισσότερο ωςπεζογράφος και λιγότερο ως ποιήτρια, η Μάτση Χατζηλα-ζάρου, ακολουθώντας εκ του σύνεγγυς το νεωτερικό ποιη-τικό κλίμα που καλλιέργησε η γενιά του ‘30, μαθητεύειστον υπερρεαλισμό και γίνεται μέλος της ομάδας που συ-σπειρώνεται γύρω απ’ αυτόν στα χρόνια της Κατοχής. Θαέλεγε κανείς ότι βρίσκει στον υπερρεαλισμό το πρόσφοροέδαφος για την αδιαμεσολάβητη έκφραση-αποκάλυψη μύ-χιων σκέψεων, αισθημάτων και φαντασιώσεών της, καθώςκαι σκοτεινών πτυχών της προσωπικότητάς της. Στουςκόλπους του αισθάνεται ότι της παρέχεται η δυνατότητα ναπροσδώσει υλική-γλωσσική υπόσταση στη διάχυτη αίσθη-ση ελευθερίας -κάποτε και ελευθεριότητας- που τη διακα-τέχει ως πνευματική, κοινωνική και σωματική οντότητα,με μιαν ηδυπάθεια άλλοτε ναρκισσιστική, άλλοτε διεκδικη-τική, ενίοτε επιθετική.

Ο Χρήστος Δανιήλ θέλησε να παρουσιάσει τους σημα-ντικότερους σταθμούς του βίου της Μάτσης Χατζηλαζάρου·ενός βίου πολυκύμαντου, άκρως ποιητικού και αντισυμβα-τικού, στενότατα συνδεδεμένου με τα νεωτερικά ποιητικά-εμμέσως και τα δραματικά ιστορικά- δρώμενα της εποχής.Συνέθεσε μία ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα, με αφηγηματικέςαρετές, βιογραφία, διανθισμένη από ενδεικτικά, διαφωτι-στικά των εκάστοτε προσεγγιζόμενων σταθμών της ζωήςτης βιογραφούμενης ποιήτριας, ποιήματα και άλλα κείμε-να. Εκμεταλλευόμενος με φιλολογική ευσυνειδησία, συγ-γραφική ευαισθησία και την επιβαλλόμενη από τις περι-στάσεις φειδώ, το πλούσιο βιογραφικό, φιλολογικό καιιστορικό υλικό που φρόντισε να έχει στη διάθεσή του, με-ρίμνησε για την ανάπλαση του κλίματος της εποχής, κα-θώς και για την κατάδειξη της κριτικής πρόληψης του έρ-γου της βιογραφούμενης, αν και σωστότερο θα ήταν να πωτης «ηρωίδας» του «αφηγήματός του». Για την πραγματο-ποίηση του εγχειρήματός του βασίστηκε σε διαφορετικήςπροέλευσης στοιχεία-τεκμήρια· σε άρθρα και βιβλία, σε μελέ-τες, στο υλικό ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών εκπομπών, και,βέβαια, σε στοιχεία που εντόπισε στο προσωπικό αρχείοτης ποιήτριας, φροντίζοντας να περιοριστεί στα απολύτωςαναγκαία για την εξυπηρέτηση των φιλολογικών του προ-θέσεων και αποφεύγοντας όσα, κατά τη γνώμη του, θα εξή-πταν την περιέργεια του αναγνώστη.

Το βιβλίο χωρίζεται σε σύντομα επιτιτλισμένα κεφάλαια,χρονολογικά προσδιορισμένα και συνεχόμενα, ώστε να

προβάλλουν απρόσκοπτα -και ανάγλυφα- οι φάσεις της ζω-ής της Μάτσης Χατζηλαζάρου, στενότατα συνυφασμένεςμε τις φάσεις της ποιητικής της πορείας, πράγμα απολύτωςαπαραίτητο για τη συγκεκριμένη ποιήτρια, που η ποίησήτης «προέκυψε» ως άνθος και ως καρπός της ζωής της καιτανάπαλιν: η ζωή της υπήρξε το έμβιο αντικαθρέφτισματης ποίησής της. Οργανικός συνεκτικός αρμός ανάμεσάτους στάθηκε, αναμφίβολα, ο υπερρεαλισμός με τις σαγη-νευτικές επιταγές του και τα πρότυπα ζωής και τέχνης,όπως αυτός τα προέβαλλε στους «πιστούς» του· στους φί-λους της έλληνες θιασώτες του κατά την περίοδο του με-σοπολέμου αλλά κυρίως στα χρόνια της Κατοχής (Εμπειρί-κος, Ελύτης, Εγγονόπουλος, Σαχτούρης, Κακναβάτος, Πα-παδίτσας, Λίκος, Γκάτσος κ.ά.) και στα μετακατοχικά χρό-νια, οπότε και συμμετέχει στις διεργασίες για την έκδοσητου λογοτεχνικού περιοδικού Τετράδιο, με τον Ανδρέα Κα-μπά, τον Αντώνη Βουσβούνη και τον Αλέξη Σολωμό (στηνομάδα προστέθηκε αργότερα και ο Αλέξ. Ξύδης).

Καθοριστικό ρόλο, πάντως, στη συγκεκριμενοποίηση τωνενδιάθετων και, ως ένα σημείο, συγκεχυμένων, υπερρεαλι-στικών ή υπερρεαλιζουσών ροπών της διαδραματίζει ο Αν-δρέας Εμπειρίκος, του οποίου υπήρξε και η πρώτη σύζυγος(1939-1940). Αυτός «την μυεί στον χώρο της ποίησης καιστα αιτήματα του υπερρεαλιστικού κινήματος», βοηθώνταςτην να εντοπίσει, να καλλιεργήσει και να απελευθερώσειστοιχεία που ήδη διέθετε, για να προκύψει λίγα χρόνια αρ-γότερα (1944) η πρώτη ποιητική συλλογή της Μάης, Ιούνηςκαι Νοέμβρης, που γίνεται δεχτή με ενθουσιασμό. Για «πα-θητικότατα συνθεμένη εικόνα σπαρταριστής ζωής, γυναι-κείας», μιλάει ο Ανδρέας Καραντώνης, επισημαίνοντας ότι«για πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση τον μύθοτου σύγχρονου έρωτα, ξετυλιγμένο ψυχολογικά κι αισθη-σιακά», ενώ για την ιδιαιτερότητα του γυναικείου της αι-σθησιασμού κάνει λόγο ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, γράφο-ντας, μεταξύ άλλων: «Ο έρωτας αισθησιακά, ρεαλιστικά, ρω-μαλέα, όπως μπορεί να τον νιώσει και να τον μετουσιώσειποιητικά μια γυναίκα που δε βάζει γιασμάκι στα αισθήμα-τα και στις αισθήσεις της». Φύση βαθύτατα ερωτική και γή-ινη, η Μάτση Χατζηλαζάρου, μάλλον «φευγαλέα και περι-θωριακή», με τον ανήσυχο βίο της και τη μακρόχρονηαπουσία της -αφού έζησε στο Παρίσι, σε δύο περιόδους(1945-1958 και 1965-1973) περίπου είκοσι χρόνια-, δενεκτιμήθηκε όσο θα έπρεπε ως μία από τις σημαντικότερεςπεριπτώσεις ανάμεσα «στις ανανεωτικές δυνάμεις του με-ταπολεμικού ποιητικού λόγου». Είθε η παρούσα έκδοση νασυμβάλει στην επανεκτίμηση της προσφοράς της.

Ο Κώστας Παπαγεωργίου είναι ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Xωρίς τίτλο