ЭСКИ ЈЫЛДЫҤ АЙДЫНГАНЫ

Јакшы болзын, балдарым,Эскирип калдым, арыдым.Јанар ӧйим јет келди,Јепсенедим мен эмди.

Јаҥы јылда, балдарым,Акту кӱӱним, алкыжым:Су-кадык јӱрӱгер,Элбек болзын јолыгар.

ЈЫЛДАр, ЈЫЛДАр...

Чычкан сӱӱнип јарлады,Јылдар тоолоп адады:- Бажында мен болойынЭэчиде слерди тоолойын:

Уй, Бар, Койон, Улуу -Јылыгар болзын тузалу.Јылан, Ат, Кой, Мечин - Јонго ырыс экелзин.

Такаа, Ийт, Какай -Ончо јылдар мактаткай.Он эки јылдаҥ эбирип,Келигер јонды сӱӱндирип.

Јаҥарчы Тодош

ТУрЛУДА

Ыраак бистиҥ турлугаАйылдады Соок-Таадак.Сыйным ла меге сӱӱнчи -Кирип келген бу таадак.

Jаҥы jылла бисти уткып,Бисле кожо ойноды.Ӱлгерлеристи тыҥдап,Jараш сыйлар ӱледи.

Чибини эбире биjелеп,Энемди ойынга кычырды.Айылда адабыс jогыJаҥы ла биске билдирди.

«Адам кайда? Адам кайда?» -Сыйным ыйлап баштады.Мекелеп таадак токтотсо,Токтоор кӱӱни jок болды.

Кенетийин Соок-ТаадакБӧрӱк-тонын уштыды.Тери-буры бурлаганАдабыс турды алдыста.

Аҥдар-куштар, jуулыгар!Биске келди Jаҥы jыл.Кожоҥдогор, ойногор,Биске болбос кунукчыл.

Jаҥы jылды уткыырга, Jакшы кожоҥ бисте jок.Оны бойыс чӱмдеерис,Кайда, башта, Койонок.

До-ре-ми-фа-соль-ля-си —Кожоҥыстыҥ бу бажы.Арткан сӧстӧр табылар,Кожоҥчылар кожулар.

Кемге керек ми-фа-соль,Кожоҥ чӧйӧр бисте ол.Айса болзын ля ла си,Кожоҥысты улалтсын.

Ой-ла-ла, ой-ла-ла,Турзын Айу чочыйла.Болор ого jадарга,Кыш чыгара уйуктаарга.

Шулмус оогош тийиҥдер,Кожоҥдогор: до-ре-ми.Удабай ла jас келер,Кодорыгар кӧмзӧни.

Ой-ла-ла, ой-ла-ла,Тыҥдайт бисти арка-таш. Jараш сӱӱнчи ойынлаӦдӱп калзын калjу кыш.

До-ре-ми-фа-соль-ля-си — Кожоҥыстыҥ бу бажы.Биске келип кожулзаҥ,Кожоҥысты чӧйишсеҥ.

КӦрӰКТИҤ КОЖОҤЫ Кӱлер Тепуков

ЧАНАГЫМ сӧстӧри К. Тепуковтыҥ кӱӱзи А. Тозыяковтыҥ

Чанак, чанак, чанагым,Ӧлӧҥ jибес сен адым.Кырды тӧмӧн учуртсам,Шуулай берер чанагым.

Кош кожоҥ:

Кандый jакшы кышкыда,Кайыр-каскак кырлаҥда.Мында балдар бастыра,Каткы-сӱӱнчи толтыра.

Чанак, чанак, чанагым,Туйлап ийер сен адым.Ачынала, сен чачтыҥ,Кӧбӱ карга кӧмӱлдим.

Кош кожоҥ

АГАШ АрАЗЫНЫҤ JАрАЖАЙЫ - ЈАҤЫ ЈЫЛДЫҤ СӰӰНЧИЗИ

Jаҥы jылдыҥ алдында ийне бӱри jытанган jаражай-ёлка айылдарга келзе, байрамды ла келетен ырысты сакыганы болот.

Чӱмдӱ агаштыҥ алдында Jаҥы jылды уткыыры ыраак ороондордоҥ келген. Бистиҥ эранаҥ озо 336 jылда, Римде*, Сатурналий деп байрам ӧдӧтӧн. Римниҥ улузы Сатурн деп планетага мӱргӱген. Сатурн — jер ижиниҥ кудайы болгон. Сатурналий 17-24 декабрьга jетире ӧткӱрилип, Агару Тӱндер деп адалган. Бу кӱндерде jаантайын jажыл турар jаан эмес агаштарга ӱспекчиндер* ле jӱзӱн-базын jарангыштар илилетен.

Телекейде ёлка керегинде кӧп сооjындар бар. Ол райда jӱрӱмниҥ агажы деп чоттолот. Оныҥ бажындагы jылдыс Вифлеемниҥ* jылдызын керелейт. Бу jылдыс волхвыларга* Ии-сус Кудай чыккан куй ташка jолды кӧргӱскен. Ёлканы кӱйӱп турган ӱспекчиндерле, jула-jарыткыштарла* тегин jарандырбаган. Олор Агару Тӱнде Вифлеемниҥ койчыларыныҥ кӱйдӱрген отторын ла олорго jарыган jылдыстарды керелеген.

Баштапкы ёлкалар кыска болгон, олорды потолоктоҥ бажын тӧмӧн эттире илетен. Анайда ок бу агаш айыл-jуртты jаман неменеҥ корыыр кӱчтӱ деп бодолгон. XVI-чы чактыҥ ортозында ёлка jерге тӱшкен. Ол бажыла потолок jаар ууланып, тураныҥ орто-зына тургузылган.

Ёлканы бис нениҥ учун мишурала jарандырадыс? Ол керегинде сооjын бар. Jебренде кӧп балдарлу jокту келин jуртаган. Рождествоныҥ алдында ол ёлка jарандырып турар-да, илер ойынчыктары ас болуп калган. Тӱнде jӧргӧмӧштӧр ёлкала ары-бери баскылап, уу* кере тарткан. Келинниҥ килемкейи учун Кудай агашты алкаарда, jӧргӧмӧштӧрдиҥ чӧйгӧн “учуктары” мызылдап турар мӧҥӱн боло берген.

Арасейге ёлка jарандырар чӱм-jаҥ 1700 jылда немец jеринеҥ келген. Баштапкы ёлканы Улу Пётр деп орус каан Москвада тургускан.

1916 jылда, Арасей ле Германия jуулажып турарда, орус серкпе ёлка тургузарын ӧштӱниҥ jеринеҥ келген чӱм-jаҥ дейле, токтодып салган. Jӱк 1935 jылда ёлка тургузар-jарандырар чӱм-jаҥ ойто орныккан. Анаҥ ла бери бистиҥ де Алтайда jаражай-ёлканы кажы ла айылда тургузып баштаган.

*Рим — Италияныҥ тӧс калазы*ӱспекчин — свеча*jула-jарыткыш — фонарь*Вифлеем — Палестинада Иисустыҥ чыккан калазы *волхвы — jебренде jылдыстардыҥ болужыла jӱрӱм белгелеер ойгор кӧгӱстӱ улус; куулгазын кӱчтӱ улус; куулгазынла кижи эмдеер улус*уу — паутина

Кышкы, кышкы бу кӱнде - Ончобыска јаан байрам.Јаҥы јылга кирерге,Артып калды бир алтам.

Кош кожоҥ:Колдорыстаҥ тудужып,Кожоҥдожып ойнойлык.Јаҥы јылды уткыйлы,Јаҥы јыл! Јаҥы јыл!

Бисле кожо, койондор,Айу, тӱлкӱ, ач бӧрӱ,Ойногор ло ойногор.Тийиҥ база бу туру.

Кош кожоҥ:Колдорыстаҥ тудужып,Кожоҥдожып ойнойлык.Јаҥы јылды уткыйлы,Јаҥы јыл! Јаҥы јыл!

Кыш-кы, кыш-кы бу кӱн - де

Он-чо-быс-ка јаан бай-рам. Ја- ҥы јыл - га ки - рер

ге Ар -тып кал-ды бир ал - там.

Кол - до-рыс - таҥ ту - ду -жып, ко - жоҥ-до - жып

ой - ной-лык - Ја - ҥы јыл - ды ут - куй - лы -

Ја - ҥы - јыл. Ја - ҥы

јыл

ЈАҤЫ ЈЫЛсӧстӧри К. Тепуковтыҥ кӱӱзи А. Тюрункинниҥ

КОЙОНОКТЫҤ СӰӰНЧИЗИ

Jаайт-jаайт кӧбӱ кар,Алдыбыста узун кыш.Кезик аҥдар амыраар,Болор меге эмди тыш.

Шокчыл борсук уйуктаар,Jолыма мениҥ туштабас.«Кылчыр кӧстӱ койон» деп,Мени база шоотпос.

Нӧкӧрим мениҥ айучакУйкуга база атанар.Jаҥыдаҥ табарым ойынчык,Туруп келзе, ол сӱӱнер.

Jаа-jаа, кӧбӱ кар,Ак тонымды кийерим.Ач бӧрӱ сӱрӱшсе,Таппас мени, билерим.

ТООЛОТКЫШТАр * * *Тиҥ-тиҥ, тиҥ-тиҥ,Мӧшкӧ чыкты тийиҥ.Кук-кук, кук-кук,Колына алды кузук.

Ал-ал, ал-ал,Учуп келди тарал.Тар-тар, тар-тар,Ончо мениҥ кузуктар.

Чып-чып, чып-чып,Тийиҥ чыкты чочып.Кип-кип, кип-кип,Тарал сӱӱнет кӧкип.

* * *Эбиреде кар тӱшти,Буурайа берди аркалар.Эмди каргаа калактаар:Кар-кар-кар, кар-кар-кар. Ого кӧрӧ уулчактарJардак, омок каткыда.Калактаба сен, каргаа,Сӱӱнедис ап-ак карга.

* * *Кара каргаа,Карга кара.Кар быјылЈаан тӱшкен.Јан, каргаа,Сен тӱрген.

ТОМЫрТКАНЫҤ МеКеЗИ

Тук-тук, коҥыстар,Эжигерди ачыгар!Соок-Таадакты уткыгар,Сыйлу баштык алыгар!

Тӧгӱнденбе, Томыртка,Эжигисти ачпазыс!Сениҥ «тату сыйыҥды»Бис јакшы билерис!

Некелей Мекелей

МеНИ ЭЭЧИЙ АЙДЫГАр,ТАБЫШКАКТЫ ТАБЫГАр

Бойы јажыл, ару-чек,Школго келди ...

Айу айдат: меге тыш,Алтайыста узун ...Тамаштарым соорорым,Уйуктап эмди ...

Балдар анда јыҥылайт.Ол килеҥ, ол јобош,Ады оныҥ ...Тайкылган балдар ...

Шуулап учат тышкары,Јолды јалмайт ап-ару.Ол не јошкын?Бис билерис, ол ...

Кол до јок, бут та јок,Кулагымнаҥ чымчыды.Ой, ой, ол - корон ...

Соок-Таадакты ӱйдешкенКерсӱ, јакшы кызычак.Ады оныҥ ...

Эки тонду јаранчак,Ол ... деп аҥычак.

Сӱрекей ол сӱмелӱ,Байбак јараш куйрукту.Ады оныҥ ...

Аалу-баалу терелӱ,Сӱӱген ӧйи кыш.Аҥныҥ ады ...

АЛТАЙ ТАБЫШКАКТАР

ТӧмӧртинеҥТӧрт таманду куш келди.(Jылдыҥ тӧрт ӧйи)

Орчылаҥды айланып,Он эки сабарлу куш келди.(Jыл ла айлар)

Былтыр барган кара тайБыjыл ойто jедип келди.(Jыл jаҥырганы)

Былтыр барган боро бееБыjыл келип, суу ичти.(Jас келгени)

Ары барган ак байталАйланып келип, киштеди.(Кыш барган, ойто келген)

Тӧрт баатыр кӱрежет,Бирӱзи де jеҥип болбойт.(Кыш, jас, jай, кӱс)

Бирӱзи “Jылу керек” дийт,Бирӱзи “Соок керек” дийт.(Jай ла кыш)

Бир мӧш он эки будакту,Будак сайын одус кузукту.(12 ай, бир айда 30 кӱн)

Бир тытта 12 будак,Кажы ла будак 4 айрылу,Кажы ла айрыда 7 чочогой.(1 јылда 12 ай, 1 айда 4 неделе, 1 неделеде 7 кӱн)

СООК-ТААДАК КАЙДАҤ КеЛГеН?

Jаҥы jылдыҥ алдында балдар Соок-Таадакка самара-лар бичип, кӱӱнзегенин сурайт. Ончо jерде оны тӱҥей адабай jат. Кайда да ол Санта-Клаус, Агару Николай, Пэр Ноэль… Бис, алтайлар, Дед Мороз деп атты орус тилдеҥ кӧндӱре кӧчӱреле, Соок-Таадак деп адайдыс.

Jажытту Соок-Таадак качан, кайда чыккан, табыл-ган? Ӱчинчи чактыҥ учында Средиземный талайдыҥ jарадында турган Патары деп калада, кудайзак бай кижиниҥ билезинде, Николай деп уулчак чыккан. Ол jаштаҥ ала Кудайга бӱдӱп, абыс боло берген. Бир катап ол талайла Палестина* барып jада, jаан кайкалдар эткен. Кудайга мӱргӱп, jотконды токтоткон, ӧлӱп калган талай-чыны тиргискен. Бу jорыктыҥ кийнинде ол Ликияныҥ* Миры деп тӧс калазында jуртай берген. Мирыда jаан торо башталган ӧйдӧ, бир коjойым аш садып, талайла барып jаткан. Тӱш jеринде ого Николай келип, керебин Миры jаар бурызын деп сураган. Анайып Мирыныҥ улузы торо ӧлӱмнеҥ аргадантыр.

Талай ажыра саду ӧткӱрген грек коjойымдардыҥ Ни-колай керегинде кайкал куучындары Арасейге де jеткен. Арасейде эҥ ле кӧп храмдарды кайкал эдеечи Николайга туткандар. Орустар оныҥ сӱрин Аргадаачы-Кудайдыҥ ла Кудайдыҥ Энезиниҥ сӱриле коштой тургузатан.

Николай эне-адазы арттырган jӧӧжӧзиле jоктуларга ла кенектерге болужатан. Кеп куучынла болзо, Патары-да ӱч эjелӱ-сыйынду кыстар jуртаган. Олордыҥ адазы jоксырайла, кыстарын кижиге берип болбой турган. Кыстардыҥ комыдалду куучынын Агару Николай угала, алтынду акчакабын ачык кӧзнӧк ажыра айылга кийдире шы-балаптыр. Ол акчала jаан эjези энчиленер jӧӧжӧзин алып, кижиге барган. Бир jылдаҥ Николай акчакабын ойто ло ол айылга кийдире шыбалаарда, ортон кыс кижиге сала берген. Ӱчинчи jылда Рождество соок кӱнге келишкен. Кӧзнӧктӧр jабык болордо, Ни-колай тураныҥ jабынтызына чыгала, акчакапты печкениҥ трубазына кийдире чачкан. Бу ӧйдӧ кичӱ кыс чулуктарын jунала, оттыҥ jанындагы бууга илип салтыр. Сый чулук-ка кире берген. Анаҥ ла бери улус сыйларды jаркынду чулуктарга салып баштаган.

Мындый ла кайкалдар Мирыда да болотон. Jоктуларга, кенектерге болушкан jажытту кижи олордыҥ абызы деп кем де сеспеген. Балдарга ла jоктуларга белете-ген сыйлу таарын jӱктенеле, Бейдаалары кырдаҥ тӱшкен килеҥкей карганактыҥ сӱр-кеберин улус анайып сананып тапкан.

Jылдар ээчижип ӧткӧн. Агару Николай jажыдын кемге де ачпаган. Бир катап сый-лар ӱлеп, туранаҥ турага барып jадарда, оны тӱнниҥ каруулы туткан. Олор алама-ларлу, ойынчыктарлу, курсактарлу таар јӱктенген Николайды танып ийген.

Jажыт ачыларда, улус Николайды рождествоныҥ Адазы деп адап баштаган. Соок-Таадактыҥ тӧрӧли — Кичӱ Азияда Миры кала деп, эмди бис билерис.

Николай кӧп jаш jажап, Мирыда божогон. Ол кумран ӧйлӧрдӧ дӧ jӱрген болзо, jе кажы ла ӱйениҥ балдары jаҥыjылдык тӱнде оныҥ сыйын алат.

Санта-Клаус деп ат кайдаҥ келген? Эҥ озо Америкага кӧчӱп келген Европаныҥ улузы серкпезин Санта-Клаус деп адаган. Санта-Клаус деп англосакстар* Агару Николайды адаган.

Германияда jаҥыjылдык тӱнде чыбыкту солдат оромло ба-зып, балдарды таарга сугала апарарым деп коркыдатан. Оны Кнехт рупрехт деп адагылаган. Сыйды анаҥ кем де сакыбаган.

Орус чӧрчӧктӧрдиҥ Соок-Таадагы (Дед Трескун) улуска база jарабаган. Оны узун сагалду, кату кылыкту кичинек кар-ганак деп айдыжатан. Ол айландыра ончо немени тоҥыратан.

Ӧйлӧр ӧткӧн. Снегурочка деп баркызы Соок-Таадакла кожо jадарга келерде, ол кӱӱнзек ле нени де карамдабас боло берген.

Jаҥыjылдык байрамдарга Соок-Таадак XIX чактыҥ учында келген. Бастыра европей албатыларда оныҥ бӱдӱжи тӱҥей: ак тереле jарандырып салган кызыл тонду, кызыл бӧрӱкту, ак са-галду, таарда сыйларлу. Арасейде Дед Мороз, Мороз Красный нос, Мороз-воевода — ол Агару Николай, Николай Чудотво-рец.

Эмди Соок-Таадактыҥ тӧрӧли деп Лапландияны айдадыс. Телекейдиҥ балдарына ол jаҥыс, оныҥ учун ол бойын Санта-

Клаус эмезе Дед Мороз деп адайт. Оныҥ туразы Корватунтури деп кырдыҥ ичин-де. Анда ол Муори деп ӱйиле, гномдорло кожо jадат. Бу кыр jолдоҥ ыраак турат. Олорго jедерге кӱч болордо, Соок-Таадак ӧскӧ jерге кӧчкӧн. Эмди ол айылчыла-рын Тӱндӱкте (Полярный круг) Рованиеми каланыҥ jанындагы туразында уткыйт. Кем Соок-Таадакка jедип болбос, бу сурула самара аткарып ийер аргалу: Finlandia, 99999, Korvatunturi. Самараныҥ каруузы jазымы jогынаҥ келер деп иженигер, бал-дар.

Арасейдиҥ Соок-Таадагы ар-бӱткенди шиҥдейт. Балдарга табышкак-самаралар аткарат. Ого мындый сурула бичигер: Деду Морозу, Лапландский заповедник, Мон-чегорск, Мурманская область, Россия, 184280.

*Палестина — Кӱнбадыш Азияда еврей ле араб каандыктардыҥ jери*Ликия — Кичӱ Азияда jебрен каандык, эмди ол jок

*англосакс — англы, саксы деп герман уктар

Соок-Таадак, Соок-Таадак,Кайда удап калдыгар?Соок-Таадак, Соок-Таадак,Айылдап келзеер капшай!

Ончо балдар - бис мында,Кунугат чиби-jаражай.Эски jыл jаныксап,Отуры мында унчукпай.

Соок-Таадак, Соок-Таадак,Jаҥы jылды экелзеер!Сӱӱндирерис бис оны,Кычырарыс ӱлгерлер.

СООК-ТААДАК кӱӱзи А. Тандыбаеваныҥсӧстӧри К.Тепуковтыҥ

Эзендей Тоюшев

ЧИБИЧеК

Аркада ӧскӧн наjыбыс,Айылчыдый сен келдиҥ.Турага кирген бойынча,Тӧргӧ чыгып отурдыҥ.

Кош кожоҥ:Чиби, чиби, чибичек,Чӧкӧнбӧзӧҥ бистеҥ чек! – 2 катап

Ойынчыктарды эм тагып,Айландыра базадыс.

Кол-колыстаҥ алыжып,Кожоҥ-jыргал баштайдыс. Кош кожоҥ:Чиби, чиби, чибичек,Чагылышкан муҥ чечек! – 2 катап

Кӱзӱҥилер ӱн алыжып,Jаркыныла чагылзын.Jаҥарыс дезе айланып,Jыл келерин jарлазын.

Кош кожоҥ:Чиби, чиби, чибичек,Чедиргендий от чечек! – 2 катап

ТАБЫШКАКТАр

Кыш чыгара мен јаттым,Јерди бӱркеп јылыттым.Јылу јастаҥ коркыдым,Јерге кирип јажындым. (Кар)

Арка бӱгӱн јаранды,Мӧҥӱн тонын јабынды.Кӧлӧткӧдӧ јалтырайт,Кӱн чогына мызылдайт. (Кыру)

Ак кӧбӧлӧкАлаканыма конгон.Јылынып алала,Ол јылыйган. (Кар)

Мен — кышкы јурукчы,Кӱӱнзебеген айылчы.Кӧзнӧктӧрдӧ јуругымЭҥ артык једимим. (Соок)

Јайгыда мен илӱде,Јайым, јакшы уйкуда.Карлу кыш келгежин,Балдарла кожо кырлаҥда. (Чанак)

Мени улус айлына кийдирбейт,Мен келгемде, эжигин јапкылайт. (Соок)

Кардаҥ бӱткен мен бойым,Алдыгарда бу турум.Јыртык сабат бажымда,Кайыларым јаскыда. (Кар-Карычак)

Јоргой Кыдыев

САЛКЫН, САЛКЫН, СеН УКСАҤ

Салкын, салкын, сен уксаҥ,Карды учуртып апарбазаҥ.Бис кайда јыҥылайтаныс,Адыжып неле ойнойтоныс?

Соокторды айдап апарзаҥ,Соодонбой кӧндӱре учсаҥ.Салкын угала, «ш-у-у» этти,Карга тийбей, уча берди.

Некелей Мекелей

БӰГӰН БӦрӰ — СООК-ТААДАК

Бӱгӱн бӧрӱ — Соок-Таадак -Аркада ӧткӧн ойында.Сыйлары оныҥ бир табак, Аҥычактар јанында.

Каргаа ӱлгер кычырат:«Јаайт кар, кар-кар-кар,Соок сӱӱнип каткырар.Кыш келди, кар-кар».

Тийиҥ дезе бијелейт,Кӧрӱк кӧкип секирет.Агас ла јоонмойынКожоҥдоордо, јаражын.

Јарсылдада куучындап,Бӧрӱ ӱлейт сыйларын.Айу канпет чайнап,Айдып турат: «Татузын». Јаҥыс ла койон унчукпайт,Соок-Таадакка јууктабайт.Бӱгӱн ӧткӧн јараш байрам —Болды ого јаан кыйын.

Балдар, Соок-Таадак аҥычактарга сыйлар белетептир. Jе олорго слердеҥ болуш керек. Ӧҥдӱ карандаштарды алала, аҥдардыҥ сыйга jедер jолын будыгар. Jе мында бир буудак бар. Койонок сыйына барып jадала, бардыҥ айлына кирерге сананган. Сен койонокко нӧкӧрине jедер јолды, оноҥ сыйга

jедерин кӧргӱзип берзеҥ, сӱреен jакшы болор эди.

Некелей Мекелей

СООК-ТААДАККА ӰЧ СУрАК

Уулчак:Јакшылар ба, Соок-Таадак,Слерге менеҥ ӱч сурак.Нениҥ учун слер бискеКӱнӱҥ-кӱнӱҥ келбеске?

Слердиҥ таарда кӧп сыйлар,Оны кайдаҥ аладаар?Кар-Кысчак деп јаражайКайдаҥ келген? Айдыгар.

Соок-Таадак:Јаҥы јылды экелер,Јаанды-јашты сӱӱндирерМениҥ ижим учурлу,Керек дезе каруулу.

Оныҥ учун бир катапЈаҥы јылда келедим.Јылына јууган сыйымдыБолчомдорго ӱлейдим.

Теҥери кызы — Кар-Кысчак —Керсӱ, омок, јалакай.Ол — јакшы болушчым,Ого алкыш-быйаным.

Эмди де кӧп балдарЭнчикпей бисти сакып јат.Меҥдеп олорго једерис,Кожо сӱӱнип ойноорыс.

Кӱлер Тепуков

СООК-ТААДАКТЫҤ УТКУУЛЫ

Карудаҥ кару балдарым,Jаҥы jылды экелдим.Таарымдагы сыйлардыКӱӱнзеп слерге берерим.

«Тӧрт» лӧ «бешке» ӱренип,Су-кадык јӱрӱгер.Јаанга-јашка болужып,Тоомјылу кижи болыгар.

Ойноп кожо аларыс,Јаҥы јылды уткыырыс.Сӱӱйдим слерди, балдарым,Эзенимле, Соок-Таадак!

МеН КеМ? СЫЙЫМ Не?

Сыйым мениҥ таарымда,Таарым мениҥ белимде.Белим дезе бойымда,Бойым слердиҥ jанаарда.

Сыйым мениҥ jажытту,Адын оныҥ табыгар.Таап оны алзагар,Сооттоп оны амзагар.

Оны кӧп jигежин,Оору болор тиштериҥ.Оныҥ учун, нӧкӧрим,Санан jӱрзеҥ айтканым.

Т. Эрмек

JАрАЖАЙ

Jараш jыды jытанып,Jаражай-чиби jет келди.Сырга-јинји тагынып,Ортобыста ол турды.

Jажыл кирбиги jыпылдап,Биске кӧрӧт jалакай.Бисле кожо кожоҥдоп,Jайканып турат jаражай.

Соок-Таадак кӱрееде,Сыйлар ӱлейт балдарга.Кар-Кысчак та сӱӱнчиде,Уткуул айдат бистерге.

В . Н а е в

Ч И Б И Ч е К

Ийнелӱ бӱри сарбайганЈайымда ӧскӧн чибичек.Јайы-кыжы кӧгӧргӧн,Јажыл турар чибичек.

Ӧҥи ӧчпӧс кийимдӱАрканаҥ биске келедиҥ.Чичке бажыҥ чолмонду,Мызылдаган турадыҥ.

Јаҥы јылда кожоҥдуЈаранганыҥ кӧрӧдис.Шулмус бойыс табышту,Шулурып бис кӧкийдис.

Јаанду-јашту јаныҥдаЭзин кептӱ айланат.Байбак бӱриҥ алдындаБуурайган таадак каткырат.

ТАБЫШКАКТАРКӧрӱнбейт, тудулбайт,Је табыжы угулат.

Соок тӱшсе, када берер,Јылу келзе, ага берер.

Барза-барза, арыбас,Талкан берзеҥ, чек јибес.Кижини эптӱ бастырар,Карда изин арттырар.

АрКАДАГЫ JАҤЫ JЫЛ

Балдар, мен ол тушта слердий ле кичинек болгом. Jаҥы jылдыҥ байрамыныҥ алдында акамла кожо айлыска ёлка тургузарга, чиби кезип алар деп, агаш ара-зына барганыс. Тизегиске jетире карга тӱжӱп, jарагадый чиби бедиреп, ыраак jӱре бергенисти билбей де калганыс. Jаан карга базып болбой арып та турган болзом, акамнаҥ бир де кичинек артпай турдым. Шокчыл соок тумчугымды, сабарларымныҥ баштарын курч тиштериле тиштеп турды.

Соок то болзо, кышкыда аркада кандый jакшы! Анчада ла айас кӱндерде теҥери чап-чаҥкыр, кей jеҥил ле ару.

Jараган чибини табып, бир эмеш амырап аларга, отура тӱштис. Кенетийин jаныста кемниҥ де ыйы угулды. Бистиҥ кезерге турган чибиниҥ тӧзинде кичинек Тийиҥеш ыйлап отурды.

— Не болгон, Тийиҥеш? Не ыйладыҥ, айса сени кем-кем jаман кӧрди бе? — деп, акам сураарда, ол нени де айтпай, “быштагын” сыгат ла.

— Айса бис сеге кандый бир болужысты jетирерис? - деп, мен коштондым.— Бӱгӱн бистиҥ аркада Jаҥы jылдыҥ байрамы. Мен дезе jолымнаҥ азып кал-

дым — деп, Тийиҥ ыйлайт.— Jе, анайдарда, ӱчӱ бедиреерис — деп, акам айдып, озо базып ийди. Оныҥ кийнинеҥ — Тийиҥеш, Тийиҥештиҥ кийнинеҥ — мен. Удабай

аҥычактардыҥ ёлка ӧткӱретен jерине jедип келдис. Аҥычактар Тийиҥешти кӧргӧн лӧ бойынча, колдорын чабыжа бердилер. Байрам болотон jер jӱзӱн-jӱӱр агаштардыҥ бӱрлериле кееркедилип калган эмтир. Кажы ла аҥычак башка-башка амаалдайлу. Койонок Тӱлкӱ болуп, Тӱлкӱчек — Бӧрӱ, Бӧрӱ Койонок болуп кий-инип алган.

— Jе баштайлыктар ба? — деп, јааназыла кожо тӧҥӧштиҥ ӱстинде отурган Кӧрӱгеш чичке ӱниле кыйгырды.

— Айу jок! Айу jок! — деп, аҥычактар ӱн алышты. — Кӧрӱгеш, сен эҥ ле чыйрак. Айуга барып кел.

Удабай Айучак ла Кӧрӱгеш jедип келди.— Баштайлы, баштайлы! — деп, аҥычактар jаҥыс ӱнле айдышты.— Баштаар болзо, баштагайыс — деп, уйкузы jетпеген Айучак кӱӱн-кӱч jок

эстеди.Аҥычактар колдорынаҥ тудужып, кееркеде jазап салган чибини айландыра

базып, кожоҥдожо бердилер:Бӱгӱн биске Jаҥы jылJаҥы ырыс экелген.

Кӱлер Тепуков

Jылына бисти сӱӱндиргенJакшы болзын, Эски jыл!

Кожоҥдожып божогон кийнинде, тӧҥӧжӧктиҥ бажында отурган Кӧрӱк jарлады:

— Эмди аҥычактардыҥ ӱлгерлерин угарыс. Jе, Тийиҥеш, башта!Тийиҥеш аҥычактардыҥ алдына чыгып келеле, та неге де эпjоксынып

тургандый, бир канча ӧйгӧ унчукпай турала, бойыныҥ сананып тапкан ӱлгерин эске кычырып берди. Оныҥ кийнинеҥ — Бӧрӱ, Бӧрӱчектиҥ кийнинеҥ — кичинек Тӱлкӱ, Тӱлкӱни ээчий Койонок кычырды. Айучактыҥ ӱлгер кычыратан тужы келерде, ол нени де айтпай, саҥ тӧмӧн кӧрӱп алган турды.

Чындап та, ол тушта Айуга сӱрекей уйатту болды. Ӱлгерлер кычырган аҥычактарга апагаш тон кийип алган Кӧрӱк тату курсактар сыйлаарда, Айучак араай ыйлай берди.

— Ыйлаба, Айучак, ыйлаба. Сен эзендеги jылда куру келбес эмейиҥ, эҥ jакшы ӱлгер ӱренип аларыҥ! — дейле, карган Кӧрӱк Айучакка эҥ тату канпет берди.

Бис та узак болгоныс, та бир ле кичинек, jе Кӱнниҥ ажа бергенин сеспей де калганыс. Акам ла мен тӱрген-тӱкей чибичекти кезип, jанып ийдис. Jанып келеле, мен слерге бу учурал керегинде куучындап берерге санандым.

JАҤЫJЫЛДЫК ОЙЫН

Ойынныҥ туружаачылары:Соок-ТаадакКар-КысчакАранай ла Шаранай деп шокчыл карындаштарБӧрӱКойонокКӧрӱкСаҥыскан

Школдо Jаҥы jылдыҥ байрамы. Jарандырылган чибиниҥ jанында jыргаган балдар. Jаҥыjылдык ойын баштала берди, jе Соок-Таадак ла Кар-Кысчак удагылайт.

Балдар: Соок-Таадак ла Кар-Кысчак, Сооттоп кайда jӱрӱгер?! Бисте байрам, бисте байрам, Капшай биске келигер!

(Кенетийин арыган-чочыган Койонок кийдире маҥтап келди).

Койонок:Ой, балдар, аҥдар-куштар!Тӱбек келди, оны канайдар!?

Балдар:Не болды? Не болды?Капшай айтсаҥ, Койонок.

Койонок:Кара санаалу шокчылдар,Аранай ла Шаранай,

Кӱлер Тепуков

Эдӱзин бӱгӱн божотты.Соок-Таадак ла Кар-КысчакКараҥуй кыпта, олjодо.

Балдар:Капшай ончобыс бараалы,Биске кару улустыТӱрген олjодоҥ айрыйлы.

Койонок:Jо-ок, балдар!Олорды айрып аларга,Jуу-согуш керек jок.

Балдар:Айса не керек?

Койонок:Тапкыр-билгир балдардыТалдап мен алайын.

Бӧрӱ:Мениҥ билик-билгиримСен билериҥ, Койонок!Jажынган кӱлӱктердиJыткарып мен сезерим.

Кӧрӱк:Мени кожо алыгар,Jеҥил болор jолыгар.Бийик мӧшкӧ чыгарым,Jолды слерге баштаарым.

Койонок:Кожо бараалы, Кӧрӱк,Jолды биске кӧргӱс.

Саҥыскан:Мени, мени, мени,Мени не ундыдаар?Тайга-таштыҥ кобынКемнеҥ слер угараар?Албас болзоор, керек бет,Балдарла кожо арткайым.

Койонок:Сакыгар бисти, балдар,Удабай ла келерис.Соок-Таадак ла Кар-КысчактыСоот ойынга экелерис.

(Койонок эки кысчак ла эки уулчакты, аҥдарды алып, эжиктеҥ чыгат). Балдар:Аранай ла Шаранай,Каалга-эжигеер ачыгар!Кандый jӧӧжӧ керек?Капшай биске айдыгар!

Аранай:Биске jӧӧжӧ керек jок,Бис тегин де бай.Слерди ченеп кӧрӧргӧ,Бис экӱ турбай.

Шаранай:Соок-Таадак ла Кар-КысчакСлердеҥ болуш сакып jат.

Аранай:Табышкактар слерге берерис,Слерди ченеп кӧрӧрис.Оны чын тапсагар,Олор олjодоҥ айрылар.

Шаранай:Jайы-кыжы бу агашJаантайын jажыл турат,Jаҥы jыл келгенде,Улус оны jарандырат.Бу не агаш?

Аранай:Jаҥы jылдыҥ эҥириндеБиске айылдап келди.Jыргап турган балдаргаJараш сыйлар экелди.

Барбак сагалду айылчыныБиjе-ойынга кычыраак.Келер jылда jыргалыскаКатап келгей ...

Шаранай:Кулактары оныҥ уккур,Кӧстӧри дезе сӱмелӱ.Бойы jараш бӱдӱмдӱ,Jылбыҥдууш бӱткен ...

Аранай:Бастыра бойы апагаш,Куйругы кичинек, мӱӱс jок.Jайгыда бороро берет,Jаан кулакту ...

Шаранай:Кырда, jалаҥдаКыймырап jӱрет.Этти, тӱкти, терениЭл-jонго ол берет.

Аранай:Кышка курсак белетебес,

Кышкыда ол кӧрӱнбес.Jас келгенче уйуктаар,Табаштарын ол соорор.

Шаранай:Jе, канайдар, jеҥӱни слер алдыгар.Нӧкӧрлӧрӧӧрди ээчидип,Ойынга меҥдеп барыгар.Анда jуулган балдарга,Айылдап келген аҥ-кушкаЭзен бистеҥ айдыгар!Эптӱ-jӧптӱ ойногор!

(Аранай ла Шаранай Соок-Таадак ла Кар-Кысчакты божодот).

Аранай:Балдарга бистиҥ кӱӱнистиСлер база айдыгар.Jаҥы jылда jазап ӱрензин,Баштак кылыктар ас болзын.

Шаранай:Су-кадыктары бек болзын,Jаандардыҥ сӧзин уксын,Jаштарды кичееп jӱрзин.

Соок-Таадак ла Кар-Кысчак:Аранай ла Шаранай,Слерге мында кунукчыл.Байрамдап биске келигер,Ойын-јыргал кӧрӱгер.

Аранай ла Шаранай:Јаҥы јылды јакшы уткыгар!Бис келерис, сакыгар!

Борис Укачин

УТКУУЛ

Јаҥы јылла,Јаҥы јылла,Шыраҥкай Мениҥ албатым.Јаҥы јылла,Јаҥы јылла!Айса болзоЈаҥы јолло,Јаҥы јонло!

Эзендей Тоюшев

ЧАГАН АЙ

Кем чана кийет,Кем чанак алат.Чаган айСоогыла чагат,Кулакты чымчып,Јаакты каарат.

Јоргой КыдыевЈАҤЫ ЈЫЛДЫҤ АЛДЫНДА

Јаҥы јылга клазыстыЈарандырып јазадыс.Толуктаҥ толукка учуктыТолгоп чӧйӧ тарттыбыс.

Ак вата карычактыАк учукка тистибис.Балдар эткен ойынчыктыБаза коштой илдибис.

Эмди класстыҥ ичиндеАраай-араай кар јаагандый.Ончо балдар јӱзиндеЈаркындап, јарып тургандый.

Балдар:Соок-Таадак! Соок-Таадак!Кайда удап калдыгар?Бис ончобыс мында,Кунугат чиби-jаражай,Эски јыл jаныксап,Отуры мында санааркап.Jаҥы јылды экелзеер,Биске сӱӱнчи сыйлазаар!

Саҥыскан:Слердиҥ кыйгыны угала,Соок-Таадак келип jат.Кар-Кысчакла экӱлеп,Jаҥы јылды экелип jат.

Балдар:Jакшы солун jетирдиҥ,Быйан сеге, Саҥыскан!Бисле кожо ойнозоҥ,Jӱрбе анда jаҥыскан!

(Эжиктеҥ Соок-Таадак ла Кар-Кысчак киргилейт).

Соок-Таадак:Кару мениҥ балдарым,Кичинек удап калтырым!

Кар-Кысчак:Соок-Таадакла бис экӱСооттоп-ойноп jӱрбедис.Jер-телекейди эбирип,Кӧп школдордо бис болдыс.

К е Л З е Ҥ - К е Л З е Ҥ , JАҤЫ JЫЛ!

Кӱлер Тепуков

Соок-Таадак:Кӱнчыгыштаҥ Бадышка jетиреJолыс бистиҥ эмди де узун!

Кызычак:Jаҥы jылды кийдирзеер!

Уулчак:Уткуулду сӧзис айдарыс!

Соок-Таадак:Эски јылды, балдарым,Эжиктеҥ ӱйдежип салаалы!Эткен оныҥ керегинМактулу сӧслӧ айдаалы!

Кар-Кысчак ла балдар:Эски јыл, Эски јыл,Биске наjы сен болгоҥ!Кӱн болуп кубулып,Бисле кожо ойногоҥ!

Эски јыл:Jакшы болзын, кысчактар!Jакшы болзын, уулчактар!Баатыр кептӱ чыдагар,Амыр-энчӱ jӱрӱгер!

Кар-Кысчак:Уткыгар, уткыгар, уткыгар!Слерге келди Jаҥы јыл!

Соок-Таадак:Эмди ойыныс баштайлы,Ончобыс бӱгӱн сӱӱнели!

Александра Саруева

Ј А Ҥ Ы Ј Ы Л

Алтын-мӧҥӱн ойындарТорко учукка тизилди.Аттар, уйлар, койондорЈажыл чибиге илинди.

Јаркынду оттор мызылдап,Балдар јӱзин јарытты.Сӱӱнчилӱ кожоҥ јыҥырап,Ойынга бисти кычырды.

Ботпок Кушкулин

ЧИБИ

Соок јыбарлу аралдаБир чиби јуртаган.Јаҥы јылдыҥ алдындаШколыска ол келген.Солун-собыр айылчы,Биске дезе ол - сӱӱнчи.Тӧргӧ оны кычырадыс,Кееркедип бис јазайдыс.Јажыл бӱрлӱ будагынаАлтын јӱстӱктер илилди.Соокко тоҥгон кулагындаМӧҥӱн сыргалар јалтырады.Удабай ла јаан байрам,Кожоҥ-комыт башталар.Соок-Таадак келгежин,Биске сыйлар берилер.

ЈЫЛ КеЛ, ЈЫЛ КеЛ

Јыл кел,Јыл кел!Мен - кӧктӧш.Јайыла курттар јоголтып,Јакшы кожоҥ чӱмдегем.Кожоҥымды угала.Јыл эбирип келип јат.Јыл эбирип келип јат!Јыл кел,Јыл кел!Мен - кӧктӧш!

ТАрАЛ

Тар-р, тар-р, мен - тар-рал!Таштар-р алдына ӱр-рен суккам.Талдама мӧштӧр-р кӧп ӧзӧр-р,Тар-р, тар-р, мен - тар-рал!

Сурайа Сартакова

ЧИБИЧеК

Чиби, чиби, чибичек,Чичке сынду кӧӧркийек.Чыдырт соокто јет келдиҥ,Чӧрчӧк биске экелдиҥ.

Александр ередеев

ЁЛОЧКА - ЧИБИЧеКВ лесу родилась ёлочка, В лесу она росла.Зимой и летом стройнаяЗелёная была.

Метель ей пела песенку:«Спи, ёлочка, бай-бай!»Мороз снежком укутывал:«Смотри, не замерзай!»

Трусишка зайка серенькийПод ёлочкой скакал.Порою волк, сердитый волкРысцою пробегал.

Теперь ты здесь, нарядная,На праздник к нам пришлаИ много-много радостейДетишкам принесла.

(Эмди алтайлап кожоҥдогор).

Койу јышта чыккан чибиАнда ла чыдаган.Јайы-кыжы јажыл бойыСедеҥ ле ол турган.

Шуурган ого кожоҥдогон:«Шулмузагым, бай-бай!»Соок оны карла купчып:«Калак, экем, тоҥбо».

Боро кӱлӱк, кортык койонЧибини эбирген.Бӧрӱ коокой, калју бӧрӱКоштойында јелген.

Эмди мында јараш бойыҥБайрамыска келдиҥ.Кемјип болбос ойын-јыргалБалдарга экелдиҥ.

Борис Кортин ле Т. Эрмек кӧчӱрген

раиса Кудашева