ΛΑΚ 402

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

Οδηγός μαθήματος χειμερινού εξαμήνου 2009Διδάσκουσα: Αλεξάνδρα Μπακαλάκη Τρίτη 7-10, αίθ. 111 νέου κτιρίου

Ώρες Συνεργασίας: Δευτέρα 12-2, Πέμπτη 11-2.Σπουδαστήριο Λαογραφίας, παλιό κτίριο Φιλοσοφικής Σχολής, αίθ. 104

Για πληροφορίες και υλικό σχετικά με το μάθημα: www.blackboard.lib.auth.gr

Παρουσίαση του μαθήματος Στην οικεία καθημερινότητα η λέξη «οικονομία» φέρνει στο νου απρόσωπες

συναλλαγές οι οποίες διαμεσολαβούνται από χρήμα, η κυκλοφορία και η αξία του οποίου καθορίζεται από κρατικούς και διακρατικούς θεσμούς. Η «οικονομία» παραπέμπει σε δραστηριότητες, σχέσεις και επιλογές μέσω των οποίων τα υποκείμενα προσπαθούν να εξασφαλίζουν το μέγιστο δυνατό χρηματικό κέρδος καταβάλλοντας το μικρότερο δυνατό κόστος. Αντίστροφα, από τη σφαίρα της οικονομίας εξαιρούνται δραστηριότητες, σχέσεις και επιλογές που αποσκοπούν σε οφέλη τα οποία δεν μεταφράζονται σε χρήμα. Από την άποψη αυτή η οικονομία δεν ταυτίζεται με το σύνολο της κοινωνικής ζωής, αλλά αποτελεί έναν ξεχωριστό τομέα ο οποίος συνυπάρχει με άλλους όπως είναι η οικογένεια και η συγγένεια, η θρησκεία, η πολιτική ή το δίκαιο, αλλά δεν επικαλύπτεται και δεν πρέπει να επικαλύπτεται μ’ αυτούς. Οι αρνητικές συνδηλώσεις της έννοιας της «εμπορευματοποίησης» άλλωστε οφείλονται στην αντίληψη ότι τα «ήθη και έθιμα» της αγοράς δεν πρέπει να μεταφέρονται εκτός των ορίων της. Από την άλλη ωστόσο, η διασφάλιση αγαθών και υπηρεσιών απαραίτητων για την επιβίωση, όπως το νερό, το φαγητό, η στέγη ή η ιατρική φροντίδα, απαιτεί χρήματα. Συνεπώς η συμμετοχή στην οικονομία, δηλαδή η πρόσβαση σε πηγές χρηματικού εισοδήματος είναι απαραίτητη προϋπόθεση της συμμετοχής στη «λοιπή» κοινωνικής ζωής. Με τα λόγια του Μωρίς Γκοντελιέ, «η οικονομία αποτελεί την κύρια πηγή αποκλεισμού των ατόμων, αλλά αυτός ο αποκλεισμός δεν τα αποκλείει μόνον από την οικονομία […], αλλά και από την κοινωνία»1. Όπως σημειώνει ο ίδιος, πρόκειται για «παράδοξο, που χαρακτηρίζει αποκλειστικά τις καπιταλιστικές κοινωνίες». Το παράδοξο αυτό συνοψίζει με τον τρόπο του ο Καραγκιόζης όταν ρωτάει, «δηλαδή, ρε Χατζατζάρη, εμείς που δεν έχουμε λεφτά δεν πρέπει να τρώμε; Μόνο όσοι έχουνε λεφτά θα τρώνε»;2

Η διαπίστωση του Γκοντελιέ δεν σημαίνει βέβαια ότι οι καπιταλιστικές κοινωνίες είναι οι μόνες οι οποίες παρουσιάζουν χαρακτηριστικά, τα οποία παρότι θεωρούνται αυτονόητα στο εσωτερικό των κοινωνιών αυτών, φαίνονται παράδοξα από τη σκοπιά κοινωνιών οι οποίες λειτουργούν με διαφορετικούς όρους. Σημαίνει ωστόσο ότι για να αντιληφθεί κανείς ότι ο οικείος τρόπος ζωής δεν αυτονόητος θα πρέπει να τον συγκρίνει με άλλους. Ο πρώτος βασικός στόχος του μαθήματος είναι η επίγνωση ότι οι οικείες συνδηλώσεις της «οικονομίας» είναι κάθε άλλο παρά αυτονόητες σε κοινωνίες όπου η πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες δεν 1 Godelier, Maurice2003 Το Αίνιγμα του Δώρου. Αθήνα: Gutenberg, σ. 13.2 Κιουρτσάκης, Γιάννης 1985 Καρναβάλι και Καραγκιόζης: Οι Ρίζες και οι Μεταμορφώσεις του Λαϊκού Γέλιου. Αθήνα: Κέδρος, σ. 333.

1

διαμεσολαβείται από το χρήμα, αλλά εξαρτάται από την ένταξη των υποκειμένων σε ομάδες και κατηγορίες οι οποίες συγκροτούνται με βάση τη συγγένεια, την εντοπιότητα ή τη θρησκεία, όπου η συγκέντρωση πλούτου δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μέσο για την απόκτηση της κοινωνικής δύναμης που αποφέρει η γενναιόδωρη προσφορά, όπου η διάκριση μεταξύ εργασίας και ελεύθερου χρόνου είναι ρευστή ή ανύπαρκτη ή όπου θεωρείται δεδομένο ότι η δράση των ανθρώπων είναι αποτέλεσμα των υποχρεώσεών τους σε άλλους μάλλον, παρά της επίγνωσης των συμφερόντων τους και της δυνατότητάς τους να τα διεκδικούν. Τα σενάρια στα οποία βασίζεται η κοινωνική ζωή σε συνθήκες όπως οι παραπάνω μπορεί να μας φαίνονται ειδιλιακά ή εφιαλτικά. Είναι πάντως βέβαιο ότι δεν μοιάζουν με τα δικά μας. Συνεπώς τα ερωτήματα που είναι εύλογα για μας δεν ανταποκρίνονται αναγκαστικά στην πραγματικότητα που επικρατεί «αλλού». Εξίσου βέβαια ισχύει και το αντίστροφο. Το ερώτημα, «πόσα βόδια προσφέρετε στην οικογένεια της συζύγου σας με τη γέννηση κάθε παιδιού» είναι για μας άνευ νοήματος. Το ποιο είναι το σωστό ερώτημα στην εκάστοτε περίπτωση είναι ίσως το δυσκολότερο ερώτημα στην ανθρωπολογική έρευνα.

Πάντως, οι διαφορές που προκύπτουν από τη συγκριτική παράθεση εθνογραφικών παραδειγμάτων τα οποία αναφέρονται σε διαφορετικές κοινωνίες ή σε διαφορετικές περιστάσεις στο εσωτερικό της ίδιας κοινωνίας δεν αποκλείουν και κάποιες ομοιότητες. Στο κάτω-κάτω για να είναι κάτι συγκρίσιμο με κάτι άλλο, πρέπει να μοιράζεται μαζί του κάποιο χαρακτηριστικό. Το γεγονός ότι υπάρχουν διαφορετικές οικονομίες, όπως υπάρχουν διαφορετικές θρησκείες ή διαφορετικά πολιτεύματα, οι επιμέρους αυτές οικονομίες μοιράζονται κάποια χαρακτηριστικά τα οποία τις καθιστούν συγκρίσιμες. Ο δεύτερος βασικός στόχος μας είναι λοιπόν να σκεφτούμε ποια είναι αυτά. Παρότι για το θέμα υπάρχουν διαφορετικές απόψεις, οι περισσότεροι ανθρωπολόγοι θα συμφωνούσαν ότι σε όλες τις κοινωνίες, ακόμα και σε εκείνες όπου δεν υπάρχει η έννοια της «οικονομίας», υπάρχουν διαδικασίες που επιτρέπουν στους ανθρώπους να εξασφαλίζουν αγαθά και υπηρεσίες που ανταποκρίνονται ανάγκες και στις επιθυμίες τους, να κατανέμουν τα αγαθά αυτά και να τα χρησιμοποιούν ή να τα καταναλώνουν σύμφωνα με συγκεκριμένα πρότυπα. Από την άποψη αυτή η έννοια της οικονομίας αναφέρεται στις διαδικασίες της εξασφάλισης, της διανομής και της χρήσης και κατανάλωσης αγαθών, και αντικείμενο της οικονομικής ανθρωπολογίας είναι η μελέτη των μορφών τις οποίες οι διαδικασίες αυτές παίρνουν σε διάφορες κοινωνίες.

Υιοθετώντας τον παραπάνω ορισμό, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι το περιεχόμενο της έννοιας «αγαθό» δεν είναι το ίδιο για όλες τις κοινωνίες και ότι συχνά ποικίλλει στο εσωτερικό πολλών απ’ αυτές. Στην κατηγορία αυτή δεν περιλαμβάνονται μόνον υλικά αντικείμενα, αλλά δυνάμει επίσης ανθρώπινα δημιουργήματα τα οποία δεν έχουν υλική υπόσταση – για παράδειγμα χοροί, τραγούδια ή γνώσεις, καθώς υπηρεσίες, προνόμια, δικαιώματα χρήσης, ονόματα ή τίτλοι τιμής που αποτελούν δείκτες κύρους ή κάποιας θεϊκής χάρης, ακόμα και άνθρωποι. Η οικονομική ανθρωπολογία λοιπόν δεν εξετάζει μόνο τους τρόπους με τους οποίους τα αγαθά αποκτώνται, διανέμονται και καταναλώνονται, αλλά και τα κριτήρια με τα οποία ορίζονται ως τέτοια και ιεραρχούνται ως προς τη σημασία και την αξία τους σε συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια. Τέλος δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι διαδικασίες της εξασφάλισης ή της παραγωγής, της κατανομής και της διανομής καθώς και της κατανάλωσης και της χρήσης αγαθών προϋποθέτουν η μια την άλλη, αλλά και επικαλύπτονται μεταξύ τους. Συχνά επίσης κάποια απ’ αυτές θεωρείται σημαντικότερη από τις άλλες, με αποτέλεσμα να τις συγκαλύπτει. Οι σχέσεις μεταξύ των διαδικασιών αυτών είναι επίσης αντικείμενο μελέτης της οικονομικής

2

ανθρωπολογίας. Σε κάθε περίπτωση πάντως, συμπεριλαμβανομένων των «δικών μας» καπιταλιστικών κοινωνιών, οι διαπλεκόμενες αυτές διαδικασίες προϋποθέτουν και αναπαράγουν τις κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των ατόμων και των ομάδων που εμπλέκονται σ’ αυτές. Από την άποψη αυτή, το ερώτημα «τι είδους σχέσεις προϋποθέτουν και αναπαράγουν οι επιμέρους μορφές τις οποίες οι διαδικασίες αυτές παίρνουν σε επιμέρους κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια» είναι εξαιρετικά κρίσιμο από τη σκοπιά της οικονομικής ανθρωπολογίας, όπως και από τη σκοπιά της κοινωνικής ανθρωπολογίας γενικότερα. Στο ερώτημα αυτό επικεντρώνεται η Οικονομική Ανθρωπολογία της Susana Narotzky και η Ανθρωπολογία της Οικονομίας του Stephen Gudeman, δηλαδή τα βιβλία που θα μοιραστούν στο πλαίσιο του μαθήματος. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι στην ανθρωπολογική μελέτη της οικονομίας εμπίπτουν περιστάσεις ως προς τις οποίες μπορούν να τεθούν ερωτήματα όπως τα παραπάνω. Οι περιστάσεις αυτές βέβαια μπορεί να διαφέρουν πάρα πολύ μεταξύ τους.

Βαθμολογία Μπορείτε να διαλέξετε μια από τις παρακάτω δυνατότητες, όχι όμως και να

κάνετε ένα συνδυασμό μεταξύ των δύο. Α) Ο τελικός σας βαθμός μπορεί να είναι το άθροισμα 1)μιας εξέτασης

προόδου στο μέσο του εξαμήνου, 2) μιας δεκάλεπτης προφορικής παρουσίασης στην τάξη 3) μιας γραπτής εκδοχής της προφορικής παρουσίασης και 4) μιας εξέτασης στο τέλος του εξαμήνου η οποία θα αφορά τα ζητήματα τα οποία καλύψαμε στο διάστημα που μεσολάβησε από την εξέταση προόδου.

Η εξέταση προόδου και η τελική εξέταση θα γίνουν με ανοιχτά βιβλία και σημειώσεις και θα αφορούν θέματα τα οποία θα έχετε την ευκαιρία να μελετήσετε προηγουμένως.

Β)Εναλλακτικά, μπορείτε να διαλέξετε την «παραδοσιακή» μέθοδο αξιολόγησης, δηλαδή την τελική γραπτή εξέταση «εφ’ όλης της ύλης» στο τέλος του εξαμήνου χωρίς βιβλία και σημειώσεις Στην περίπτωση αυτή, ως συνήθως, δεν θα έχετε μαζί σας βιβλία ή σημειώσεις και θα εξεταστείτε

Προσωπικά συνιστώ την πρώτη δυνατότητα: θα μάθετε περισσότερα, θα αγχωθείτε λιγότερο και, αν κρίνω από προηγούμενες φορές, θα πάρετε πολύ καλύτερους βαθμούς. Σε κάθε περίπτωση, έχετε υπόψη ότι αν δεν παρακολουθείτε το μάθημα συστηματικά, πιθανότατα θα δυσκολευτείτε στην κατανόηση του περιεχομένου του.

Βιβλιογραφία Στο μάθημα αυτό αντιστοιχούν δύο βιβλία. Μπορείτε να επιλέξετε είτε το

Οικονομική Ανθρωπολογία: Νέοι Προσανατολισμοί της Susana Narotzky, είτε το Η Ανθρωπολογία της Οικονομίας: Κοινότητα, Αγορά και Πολιτισμός του Stephen Gudeman. Όπως γνωρίζετε τα βιβλία μοιράζονται πολύ αργά, συνήθως λίγες εβδομάδες πριν από τις εξετάσεις. Η υποχρεωτική βιβλιογραφία του μαθήματος ωστόσο, περιλαμβάνει και κάποια άλλα κείμενα τα οποία θα πρέπει να διαβάσετε όλες/οι και τα οποία είναι διαθέσιμα από την αρχή του εξαμήνου. Μπορείτε λοιπόν να αρχίσετε το διάβασμα αμέσως. Τα κείμενα αυτά θα βρίσκονται στο Σπουδαστήριο της Λαογραφίας από όπου θα μπορείτε να τα δανειστείτε. Ορισμένα θα βρίσκονται επίσης στην ιστοσελίδα του μαθήματος: www . blackboard . lib . auth . gr Στη διεύθυνση αυτή θα βρείτε επίσης οδηγίες για τις προφορικές σας παρουσιάσεις και εργασίες και άλλο υλικό σχετικό με το μάθημα. Για να μπείτε δεν χρειάζεται κωδικός.

3

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ Στο διάγραμμα παρατίθενται οι θεματικές ενότητες με τις οποίες θα

ασχοληθούμε. Στο τέλος της κάθε μιας αναφέρονται τα υποχρεωτικά κείμενα που αναφέρονται σε ορισμένα τουλάχιστον από τα ζητήματα με τα οποία θα ασχοληθούμε στο πλαίσιο της κάθε ενότητας. Τα κείμενα τα οποία δεν περιλαμβάνονται στα βιβλία που θα μοιραστούν και που πρέπει να διαβαστούν από όλους/ες σημειώνονται με αστερίσκο (*).

Ι. Εθνοκεντρισμός, πολιτισμικός σχετικισμός και διαπολιτισμική σύγκριση

Αντί άλλης εισαγωγής, θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε μερικά από τα ερωτήματα τα οποία συνήθως δημιουργεί μια πρώτη επαφή με την κοινωνική ανθρωπολογία, όπως: «Τι ενδιαφέρον μπορεί να παρουσιάζει η μελέτη αντιλήψεων και συνηθειών πληθυσμών από τους μας χωρίζουν μεγάλες χρονικές και χωρικές αποστάσεις»; «Δεδομένης της εξέλιξης που αντιπροσωπεύει η δική μας κοινωνία και οικονομία γιατί να ασχολούμαστε με τρόπους ζωής που είναι πρωτόγονοι, ξεπερασμένοι και λιγότερο ορθολογικοί»; «Προσπαθώντας κανείς να μάθει για ξένα πολιτισμικά πρότυπα και αξίες δεν κινδυνεύει να απομακρυνθεί από τις δικές του παραδόσεις»; «Τι μπορεί να μάθει κανείς για τον Άνθρωπο μέσα από παραδείγματα που αφορούν συγκεκριμένους και όχι αναγκαστικά αντιπροσωπευτικούς πληθυσμούς»; «Τι νόημα έχει να μιλάμε για ‘οικείες’ και ‘άλλες’ κοινωνίες σε έναν παγκοσμιοποιημένο πλανήτη»;

*Geertz, Clifford2009 Διαθέσιμο Φως. Ανθρωπολογικοί Στοχασμοί για Φιλοσοφικά Θέματα. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. («Η ‘τοπική’ γνώση και τα όριά της: ρηθέντα εν παρόδω» και «Τι είναι ένας πολιτισμός αν δεν είναι συναίνεση»; Σελ. 164-171 και 285-301).

ΙΙ. Οι πρώτες (και οι τελευταίες;) «κοινωνίες της αφθονίαςΗ ανθρωπολογική μελέτη θηρευτικών και τροφοσυλλεκτικών κοινωνιών έχει

οδηγήσει στη ριζική αναθεώρηση των κυρίαρχων εξελικτιστικών αντιλήψεων σχετικά με τις συνθήκες διαβίωσης των κυνηγών-συλλεκτών, οι οποίες, ωστόσο, παραμένουν ευρύτατα διαδεδομένες στο ευρύ κοινό. Οι ανθρωπολογικές έρευνες, διαψεύδουν την εικόνα σύμφωνα με την οποία οι τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες είναι κοινωνίες ένδειας που χαρακτηρίζονται από διαρκή και εναγώνια αναζήτηση «τροφής» και τρόπων προστασίας από εξωτερικές απειλές και μάλιστα την αντιστρέφουν. Από τη σκοπιά αυτών των αναθεωρήσεων το αξιοπερίεργο δεν είναι ότι το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής τους στη γη οι άνθρωποι έζησαν με τη συλλογή και το κυνήγι, αλλά το γεγονός ότι στράφηκαν σε τρόπους επιβίωσης που απαιτούν εντατικότερες προσπάθειες, πολυπλοκότερες μορφές κατανομής εργασίας και σχέσεις ανισότητας και εξάρτησης. Μια πρώτη γνωριμία με τους τρόπους διαβίωσης των κυνηγών και των τροφοσυλλεκτών είναι ίσως ο καλύτερος τρόπος για να αντιληφθούμε ότι οι κοινοί

4

τόποι για το «πρωτόγονο παρελθόν» της ανθρωπότητας και για την υποτιθέμενη εγωιστική φύση του ανθρώπινου είδους είναι αβάσιμοι, αλλά και ότι το περιεχόμενο που συνήθως αποδίδεται στην έννοια της αφθονίας στη δική μας κοινωνία δεν είναι αυτονόητο.

*Sahlins, Marshall2009 [1972] «Η πρωταρχική κοινωνία της αφθονίας». Στο Θ. Κουραβέλος (επιμ.), Κοινωνίες του Μοιράσματος: Οι Σύγχρονοι Απλοί Τροφοσυλλέκτες. Αθήνα: Πολιτειακές Εκδόσεις: 33-82.

ΙΙΙ. Η ανθρωπολογική μελέτη της οικονομίας: Αντικείμενο και σκοπιά

H ασάφεια γύρω από το τι συνιστά την ουσία της οικονομικής ανθρωπολογίας είναι η άλλη όψη της ολιστικής προσέγγισης που χαρακτηρίζει γενικότερα την ανθρωπολογία. Στην ενότητα αυτή θα συζητήσουμε ορισμένες από τις κυριότερες όψεις της ανθρωπολογικής προβληματικής σχετικά με τον ορισμό του οικονομικού, καθώς και ζητήματα που αφορούν τη θέση της οικονομικής ανθρωπολογίας στο πλαίσιο της κοινωνικής και της πολιτισμικής ανθρωπολογίας.

*Leenhardt, G.1985 «Οικονομία και κοινωνικές σχέσεις». Στο G. Leenhardt, Κοινωνική Ανθρωπολογία. Αθήνα: Gutenberg: 124-140.

Α. Η φορμαλιστική και η υποστασιακή έννοια της οικονομίας Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 ορισμένοι ανθρωπολόγοι

υποστήριξαν ότι η έννοια της οικονομίας δεν αναφέρεται σε κάποιο συγκεκριμένο αντικείμενο ή πεδίο δράσης, αλλά στον ορθολογικό τρόπο με τον οποίο, κατά την άποψή τους, οι άνθρωποι παντού και πάντοτε φροντίζουν να συμπεριφέρονται ώστε να εξασφαλίζουν το μεγαλύτερο δυνατό όφελος με το μικρότερο δυνατό κόστος. Η προσέγγιση αυτή, που ονομάζεται φορμαλιστική, επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις παραδοχές και τις θεωρίες της οικονομικής επιστήμης. Οι εισηγητές της θεωρούσαν ότι τα χαρακτηριστικά της οικονομικής συμπεριφοράς είναι σταθερά και ισχύουν για όλες τις κοινωνίες και ότι τα πρότυπα στα οποία βασίζεται εφαρμόζονται σε όλες τις περιστάσεις στο πλαίσιο των οποίων οι άνθρωποι προσπαθούν να επιλέξουν την καλύτερη δυνατή λύση για τα προβλήματά τους.

Με την παραπάνω θεώρηση διαφώνησαν ριζικά κοινωνικοί ανθρωπολόγοι οι οποίοι ακολούθησαν την προσέγγιση του οικονομικού ιστορικού Karl Polanyi. Υποστήριξαν ότι η αρχή της μεγιστοποίησης του ατομικού υλικού οφέλους ισχύει σε καπιταλιστικές κοινωνίες όπου τα αγαθά, συμπεριλαμβανόμενης της γης και της ανθρώπινης εργατικής δύναμης είναι μετατρέψιμα σε χρήμα και κυκλοφορούν ως εμπορεύματα στην ελεύθερη αγορά, που λειτουργεί ως αυτόνομος και αυτο-ρυθμιζόμενος θεσμός, ο οποίος δεν εξαρτάται από τις κοινωνικές σχέσεις και τα προσωπικά χαρακτηριστικά των ατόμων που συμμετέχουν σ’ αυτόν. Σε μη καπιταλιστικές κοινωνίες ωστόσο, οι διαδικασίες της παραγωγής, της κυκλοφορίας και της κατανάλωσης αγαθών δεν αναλαμβάνονται από αυτόνομους θεσμούς, αλλά διεκπεραιώνονται στο πλαίσιο συγγενειακών και άλλων σχέσεων που δεν έχουν μόνο οικονομικές όψεις, αλλά και προσωπικές, ηθικές, θρησκευτικές και πολιτικές. Με άλλα λόγια, οι οικονομικές διαδικασίες είναι άμεσα συνυφασμένες με την υπόλοιπη κοινωνική ζωή από τις απαιτήσεις της οποίας και εξαρτώνται. Για τους

5

ανθρωπολόγους αυτούς η έννοια της οικονομίας δεν αφορά τα πρότυπα στα οποία στηρίζεται η οικονομική συμπεριφορά, τα οποία κατά την άποψή τους άλλωστε δεν είναι οικουμενικά, αλλά τους τρόπους με τους οποίους οργανώνεται η παραγωγή, η κατανομή, η διανομή και η ανταλλαγή αγαθών καθώς και η κατανάλωσή τους σε συγκεκριμένες περιστάσεις. Η προσέγγισή τους ονομάστηκε «υποστασιοκρατική» γιατί εστιάζεται στη μελέτη της υπόστασης, δηλαδή των πρακτικών και πραγματικών διαστάσεων που παίρνουν οι οικονομικές δραστηριότητες σε συγκεκριμένα πλαίσια μάλλον, παρά στην εφαρμογή αφηρημένων οικουμενικών μοντέλων.

*Heilbroner, Robert2001 «Η οικονομική επανάσταση». Στο R. Heilbroner,Οι Φιλόσοφοι του Οικονομικού Κόσμου. Αθήνα: Κριτική: 25-58.

Β. Σύγχρονες προσεγγίσειςΟι σύγχρονες προσεγγίσεις στο χώρο της οικονομικής ανθρωπολογίας είναι σε

μεγάλο βαθμό προϊόντα της συζήτησης μεταξύ των φορμαλιστών και των Σήμερα οι περισσότεροι ανθρωπολόγοι που ασχολούνται με την οικονομία θεωρούν ότι το κρίσιμο ερώτημα δεν είναι αν η κοινωνική δράση έχει πάντοτε κίνητρο το συμφέρον, αλλά τα κριτήρια με βάση τα οποία ορίζεται το συμφέρον σε διάφορες κοινωνίες καθώς και σε επιμέρους κοινωνικά πλαίσια στο εσωτερικό της ίδιας κοινωνίας. Θεωρούν επίσης ότι σε όλες τις κοινωνίες, των καπιταλιστικών συμπεριλαμβανομένων, η οργάνωση των οικονομικών δραστηριοτήτων συνδέεται με άλλες όψεις της κοινωνικής ζωής. Με άλλα λόγια, η εξασφάλιση, η κυκλοφορία και η κατανάλωση των αγαθών προϋποθέτουν, αναπαράγουν ή μετασχηματίζουν σχέσεις εξουσίας και ανισότητας καθώς και κοσμοθεωρίες στο πλαίσιο των οποίων οι σχέσεις αυτές εμφανίζονται εύλογες ή αμφισβητούνται. Όπως επισημαίνεται συχνά, η οικονομία δεν αφορά μόνο τις σχέσεις ομάδων και ατόμων με αγαθά, αλλά και τις σχέσεις ομάδων και ατόμων μεταξύ τους. Gudeman, Stephen2009 Η Ανθρωπολογία της Οικονομίας. Αθήνα: Πολύτροπον: 19-52.

Narotsky, Susana 2007 Οικονομική Ανθρωπολογία. Αθήνα: Σαββάλας: 19-27.

IV. Η παραγωγή και οι συντελεστές της Οι περισσότεροι ανθρωπολόγοι που ασχολούνται με τη μελέτη των οικονομικών σχέσεων και διαδικασιών συμφωνούν ότι η παραγωγή υλικών αγαθών δεν μπορεί να απομονωθεί από την υπόλοιπη κοινωνική ζωή, αλλά αποτελεί μέρος της συνολικής διαδικασίας μέσω της οποίας οι ανθρώπινες κοινωνίες αναπαράγονται, δηλαδή συνεχίζουν να υπάρχουν, και στο πλαίσιο αυτό μετασχηματίζονται. Σύμφωνα με ανθρωπολόγους που ακολουθούν τη μαρξιστική θεωρία, οι όροι της παραγωγής και της αναπαραγωγής της υλικής ζωής καθορίζουν σε τελική ανάλυση τις κοινωνικές σχέσεις και τις κοσμοθεωρίες των ανθρώπων. Ωστόσο, η φύση και η δυναμική των όρων αυτών δεν είναι άμεσα προσιτές καθώς οι κοινωνικές πρακτικές και αντιλήψεις τις οποίες θεμελιώνουν εμφανίζονται ως αυτονόητες πραγματικότητες ή ως εύλογα αποτελέσματα της φύσης των ανθρώπων, των αγαθών, του περιβάλλοντος ή των

6

κοινωνικών δεσμών ή και μιας θεϊκής βούλησης. Οι ιδεολογικές αυτές αναπαραστάσεις συγκαλύπτουν και νομιμοποιούν σχέσεις εκμετάλλευσης και ανισότητας.

Α. Περιβάλλον, πόροι και μορφές οικειοποίησης Η αντίληψη σύμφωνα με την οποία οικονομικές δραστηριότητες είναι εκείνες μέσω των οποίων οι άνθρωποι εκμεταλλεύονται τους φυσικούς πόρους του περιβάλλοντός τους προκειμένου να ικανοποιήσουν τις υλικές ανάγκες τους προϋποθέτει ότι το φυσικό περιβάλλον είναι δεδομένο και ότι αποτελεί πεδίο ανθρώπινων παρεμβάσεων οι οποίες έχουν καταρχήν ωφελιμιστικό χαρακτήρα. Ωστόσο, το περιβάλλον είναι πάντοτε προϊόν ιστορικών και κοινωνικών διαδικασιών. Με άλλα λόγια αποτυπώνει τις κοινωνικές σχέσεις στο εσωτερικό και μεταξύ των ομάδων και των πληθυσμών που το κατοικούν καθώς επίσης και εκείνων που το κατοίκησαν κατά καιρούς. Συνεπώς η έννοια του «περιβάλλοντος» δεν αφορά τον χώρο στον οποίο οι άνθρωποι κατοικούν, αλλά μάλλον στον τρόπο με τον οποίο (συν)κατοικούν μεταξύ τους και με τις οντότητες που τους περιβάλλουν.

* Philippe Laburthe-Tolra και Jean-Pierre Warnier2003 «Υλική παραγωγή, κοινωνική παραγωγή». Στο P.Laburthe-Tolra και J.-P. Warnier, Εθνολογία, Ανθρωπολογία. Αθήνα: Κριτική: 344-359

Gudeman, Stephen2009 Η Ανθρωπολογία της Οικονομίας. Αθήνα: Πολύτροπον: 53-90.

Narotsky, Susana 2007 Οικονομική Ανθρωπολογία, 28-59. Αθήνα: Σαββάλας.

Β. Τεχνολογία Στο καθημερινό μας λεξιλόγιο η έννοια η έννοια της τεχνολογίας αναφέρεται

συνήθως σε υλικές επινοήσεις μέσω των οποίων οι άνθρωποι ικανοποιούν υλικές ανάγκες. Ωστόσο, η πρόσβαση τόσο στις επινοήσεις αυτές όσο και στις γνώσεις και τις τεχνικές τις οποίες προϋποθέτουν είναι συχνά άνιση. Η τεχνολογία λοιπόν δεν μετασχηματίζει μόνο τις «πρώτες ύλες» στις οποίες παρεμβαίνει, αλλά και τις σχέσεις μεταξύ των υποκειμένων που τη χρησιμοποιούν.

*Eriksen, Thomas Hylland 2007 «Παραγωγή και Τεχνολογία». Στο Thomas Hylland Eriksen, Μικροί Τόποι, Μεγάλα Ζητήματα. Αθήνα: Κριτική: 309-332

Γ. Εργασία Οι διαπολιτισμική μελέτη των τρόπων με τους οποίους οι άνθρωποι

εξασφαλίζουν τα προς το ζην οπωσδήποτε οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το περιεχόμενο της έννοιας «εργασία» είναι εξαιρετικά ρευστό. Η εργασία δεν αποτελεί παντού και πάντα αντικείμενο εμπορικής συναλλαγής, δεν ταυτίζεται με την εξάρτηση από κάποιον εργοδότη ούτε αμείβεται με μισθό και δεν διακρίνεται απαραίτητα από τον ελεύθερο χρόνο, την οικογενειακή ζωή ή από άλλες υποχρεώσεις που απορρέουν από την ένταξη σε κάποια ομάδα ή κατηγορία.

Στο πλαίσιο αυτής της ενότητας ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί σε παραδείγματα που εικονογραφούν μετασχηματισμούς που αφορούν την οργάνωση και την εμπειρία της μισθωτής εργασίας καθώς και τις σημασίες της για τη συγκρότηση της

7

κοινωνικής ταυτότητας των ανθρώπων κατά τη διάρκεια της μετάβασης στον βιομηχανικό καπιταλισμό και στη μεταβιομηχανική εποχή.

*Laburthe-Tolpa, Philippe και Jean-Pierre Warnier2003 «Υλική παραγωγή, κοινωνική παραγωγή». Στο P.Laburthe-Tolra και J.-P. Warnier, Εθνολογία, Ανθρωπολογία... Αθήνα: Κριτική: 359-372. Narotsky, Susana 2007 Οικονομική Ανθρωπολογία, 64-69. Αθήνα: Σαββάλας.

V. Κατανομή, διανομή, ανταλλαγή και κυκλοφορία αγαθώνΗ παραδοχή ότι η μεγιστοποίηση του ατομικού κέρδους αποτελεί μια

επιδίωξη που υπαγορεύεται από την ανθρώπινη φύση αμφισβητείται ριζικά από τον Malinowski με βάση τις τελετουργικές ανταλλαγές Kula, που μελέτησε στα νησιά Τρομπριαντ. Λίγο αργότερα, (1924), το συνθετικό έργο του Marcel Mauss, Το Δώρο: Μορφές και Λειτουργίες της Ανταλλαγής, συστηματοποιεί την ιδέα ότι η έννοια του «οικονομικού ανθρώπου» δεν αφορά όλες τις κοινωνίες, αλλά μόνο τις καπιταλιστικές. Στις κοινωνίες αυτές τα αγαθά, συμπεριλαμβανόμενης της γης και της ανθρώπινης εργατικής δύναμης είναι μετατρέψιμα σε χρήμα και κυκλοφορούν ως εμπορεύματα στην ελεύθερη αγορά, που λειτουργεί ως αυτόνομος και αυτο-ρυθμιζόμενος θεσμός, ο οποίος δεν εξαρτάται από τις κοινωνικές σχέσεις και τα προσωπικά χαρακτηριστικά των ατόμων που συμμετέχουν σ’ αυτόν. Σε άλλες κοινωνίες ωστόσο, η ροή των αγαθών εξαρτάται από τις ανάγκες του λήπτη καθώς και από την κοινωνική απόσταση μεταξύ δοτών και ληπτών. Στις περιπτώσεις αυτές, όπως και σε εκείνες στις οποίες η κυρίαρχη μορφή ανταλλαγής συνίσταται στη διαδικασία της υποχρεωτικής παροχής, αποδοχής και ανταπόδοσης δώρων το «δούναι και λαβείν» δεν έχει μόνο οικονομικές όψεις, αλλά, κυρίως ηθικές, θρησκευτικές και πολιτικές – αποτελεί «ολικό κοινωνικό φαινόμενο» στο οποίο οι άνθρωποι συμμετέχουν ως ηθικά πρόσωπα. Επιπλέον, αντίθετα από τα εμπορεύματα, η υπόσταση των οποίων εμφανίζεται να είναι ανεξάρτητη από την ταυτότητα των παραγωγών τους, και άρα μπορούν να απαλλοτριωθούν, τα δώρα φέρουν κάτι από την ουσία των προσώπων που τα προσφέρουν. Η ανταλλαγή δώρων συμβάλλει στην κοινωνική συνοχή και ταυτόχρονα αποτελεί μηχανισμό κοινωνικής ιεράρχησης, εφόσον η προσφορά αποφέρει γόητρο.

Σήμερα οι περισσότεροι ανθρωπολόγοι θα συμφωνούσαν ότι οι μορφές που παίρνει η ανταλλαγή των αγαθών διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία, αλλά επίσης ότι συχνά διαφορετικές μορφές συνυπάρχουν στο εσωτερικό της ίδιας κοινωνίας. Για παράδειγμα, ο αντιπραγματισμός, η ανταλλαγή δώρων και η ανταλλαγή εμπορευμάτων μέσω χρήματος συχνά συνυπάρχουν.

*Eriksen, Thomas Hylland 2007 « Ανταλλαγή». Στο Thomas Hylland Eriksen, Μικροί Τόποι, Μεγάλα Ζητήματα. Αθήνα: Κριτική: 283-308

*Laburthe-Tolra, Philippe και Jean-Pierre Warnier2003 «Από το δώρο στο εμπόρευμα». Στο Philippe Laburthe-Tolpa, και Jean-Pierre Warnier, Εθνολογία, Ανθρωπολογία,. Αθήνα: Κριτική: 325-343

8

Gudeman, Stephen2009 Η Ανθρωπολογία της Οικονομίας. Αθήνα: Πολύτροπον: 91-114, 129-170, 185-216.

Narotsky, Susana2007 Οικονομική Ανθρωπολογία. Αθήνα: Σαββάλας: 73-149.

VI. Κατανάλωση Τα τελευταία χρόνια η κατανάλωση έχει βρεθεί στο επίκεντρο του

ερευνητικού και θεωρητικού ενδιαφέροντος των ανθρωπολόγων γενικά και ειδικότερα αυτών που μελετούν τις όψεις του σύγχρονου καπιταλισμού και την υπαγωγή «τοπικών» κοινωνιών στη συνθήκη της παγκοσμιοποίησης. Η μελέτη της κατανάλωσης έχει συμβάλει σε προβληματισμούς οι οποίοι αφορούν, μεταξύ άλλων, τα όρια μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού χώρου, την αναπαραγωγή της οικιακής μονάδας, την άνιση κατανομή δύναμης και γοήτρου και τις διαδικασίες μέσω των οποίων συγκροτούνται οι κοινωνικές ταυτότητες, αλλά και τη διάκριση μεταξύ ανθρώπων και αντικειμένων.

Μια προσεκτική – και ψύχραιμη – ματιά στους τρόπους με τους οποίους αντιμετωπίζουμε διάφορα «πράγματα», καταναλωτικά αγαθά, συλλεκτικά αντικείμενα, οικογενειακά κειμήλια, μνημεία, αλλά και το ίδιο το χρήμα, δείχνει ότι, σε κάποιο τουλάχιστον βαθμό, οι παρατηρήσεις του Mauss σχετικά με την προσωποποίηση των αντικειμένων δεν αφορούν μόνο τους «πρωτόγονους». Στα αντικείμενα που μας περιβάλλουν αποδίδουμε συχνά προσωπικά χαρακτηριστικά, όπως φύλο, ηλικία, ιδεολογία, ηθική υπόσταση και γενικά κοινωνική ταυτότητα. Οι τρέχουσες πρακτικές κατανάλωσης και οι στρατηγικές της διαφήμισης μάλιστα υποδεικνύουν ότι αποδίδουμε στα πράγματα που έχουμε ή που επιθυμούμε να αποκτήσουμε τη δυνατότητα όχι μόνο να εκφράσουν τη δική μας κοινωνική ταυτότητα, αλλά και να τη μετασχηματίσουν. Αντίστροφα, μια προσεκτική – και ψύχραιμη – ματιά δείχνει ότι όχι μόνο προσωποποιούμε αντικείμενα, αλλά συχνά αντικειμενοποιούμε ανθρώπους, τους αποδίδουμε δηλαδή ιδιότητες «πραγμάτων». Στο πλαίσιο σύγχρονων προσεγγίσεων ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στους τρόπους με τους οποίους η απόκτηση, η διαχείριση και η κατανάλωση αγαθών εγκαθιδρύει και μετασχηματίζει κοινωνικές ταυτότητες και διακρίσεις.

*Laburthe-Tolra, Philippe και Jean-Pierre Warnier2003 «Κοινωνική παραγωγή και κατανάλωση των αντικειμένων». Στο P. Laburthe-Tolra, και J. –P. Warnier, Εθνολογία, Ανθρωπολογία.. Αθήνα: Κριτική: 373-398

9

ΠΡΟΣΘΕΤΗ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Τα κείμενα που περιλαμβάνονται στην παρακάτω βιβλιογραφία είναι ταξινομημένα σε κατηγορίες που αντιστοιχούν στις θεματικές ενότητες του μαθήματος. Η ταξινόμηση αυτή όμως είναι κατά προσέγγιση. Ορισμένα κείμενα εμφανίζονται σε δύο ενότητες. Ωστόσο, σχεδόν όλα από τα υπόλοιπα μπορούν επίσης να διαβαστούν και να από τη σκοπιά περισσότερων της μιας ενότητας.

Το μεγαλύτερο μέρος της βιβλιογραφίας αποτελείται από άρθρα. Ωστόσο υπάρχουν και κάποια βιβλία. Σε περίπτωση που δεν προτείνεται ένα ή περισσότερα κεφάλαια, μπορείτε να επιλέξετε εσείς εκείνο/α που θα διαβάσετε.

I. Εθνοκεντρισμός, πολιτισμικός σχετικισμός και διαπολιτισμική

σύγκρισηSahlins, Marshall1977 «Κριτική της αγοραίας κοινωνιοβιολογίας». Στο Μ. Sahlins, Χρήσεις και Καταχρήσεις της Βιολογίας. Αθήνα: Αλεξάνδρεια: 45-57).

II. Οι πρώτες (και οι τελευταίες;) κοινωνίες της αφθονίαςClastres, Pierre1999 «Η πρωτόγονη οικονομία». Στο P. Clastres, Εξουσία και Ελευθερία στις Πρωτόγονες Κοινωνίες. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος: 13-42.

Κουραβέλος, Θανάσης (επιμ.)2009 Κοινωνίες Μοιράσματος: Οι Σύγχρονοι Απλοί Τροφοσυλλέκτες. Αθήνα: Πολιτειακές Εκδόσεις.

ΙΙΙ. Η Ανθρωπολογική μελέτη της οικονομίας: Αντικείμενο και σκοπιά Bourdieu, Pierre2000 «Είναι δυνατή μια ανιδιοτελής πράξη»; Στο Pierre Bourdieu, Πρακτικοί Λόγοι για τη Θεωρία της Πράξης. Αθήνα: Πλέθρον: 135-154.

Bourdieu, Pierre2000 «Η οικονομία των συμβολικών αγαθών». Στο Pierre Bourdieu, Πρακτικοί Λόγοι για τη Θεωρία της Πράξης. Αθήνα: Πλέθρον: 161-197. Bourdieu, Pierre1999 Η Διάκριση: Κοινωνική Κριτική Της Καλαισθητικής Δράσης. Αθήνα: Πατάκης.

Ewers, John1993 «Οικονομία των Βlaqckfeet». Στο Gertrud D. Schier (επιμ.), Οι Ινδιάνοι των Πεδιάδων της Βόρειας Αμερικής. Αθήνα: Λεβιάθαν: 29-54.

Κουρούκλη, Μαρία2008 Έργα και Ημέρες στην Κέρκυρα: Ιστορική Ανθρωπολογία μιας Τοπικής Κοινωνίας. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

10

Ladurie, Emmanuel Le Roy1998 «Ένα φαινόμενο βιο-κοινωνικό και πολιτισμικό: ο θηλασμός επί πληρωμή στη Γαλλία τον 18ο αιώνα». Στο Άννα Ματθαίου (επιμ.), Ιστορία της Διατροφής. Προσεγγίσεις της Σύγχρονης Ιστοριογραφίας. Αθήνα: Ε.Μ.Ν.Ε. – Μνήμων: 63-74. Sahlins, Marshall2003 «La pensee bourgeoise: Η δυτική κοινωνία ως πολιτισμός». Στο Μ. Sahlins Πολιτισμός και Πρακτικός Λόγος. Αθήνα: Εκδόσεις του Εισκοστού Πρώτου: 240-284.

Σκουτέρη-Διδασκάλου, Νόρα1991 «Τα εν οίκω μη εν δήμω – και αντιστρόφως». Στο Νόρα Σκουτέρη, Ανθρωπολογικά για το Γυναικείο Ζήτημα. Αθήνα: 75-110.

Για την ανάδυση της οικονομίας της αγοράς και το πρότυπο του οικονομικού ανθρώπουBraudel, Fernand 1992 Η Δυναμική του Καπιταλισμού. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Heilbroner, Robert2001 «Η οικονομική επανάσταση». Στο R. Heilbroner,Οι Φιλόσοφοι του Οικονομικού Κόσμου. Αθήνα: Κριτική: 25-58. Heilbroner, Robert2001 «Ο υπέροχος κόσμος του Άνταμ Σμιθ». Στο R. Heilbroner,Οι Φιλόσοφοι του Οικονομικού Κόσμου. Αθήνα: Κριτική: 59-102.

Hall Stuart και Bram Gieben 2003 «Η ανάπτυξη της οικονομίας». Στο S. Hall και B. Gieben, Η Διαμόρφωση της Νεωτερικότητας: Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός. Αθήνα: Σαββάλας: 228-244. Hall Stuart και Bram Gieben2003 «Η ανάπτυξη της οικονομίας: Κείμενα». Στο S. Hall και B. Gieben, Η Διαμόρφωση της Νεωτερικότητας: Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός. Αθήνα: Σαββάλας: 241-258. Πολάνυι, Καρλ2001 «Η άνοδος και η πτώση της οικονομίας της αγοράς». Στο Κ. Πολάνυι, Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός. Σκόπελος: Νησίδες: 37-68.

IV. Η παραγωγή και οι συντελεστές της

Ewers, John1993 «Οικονομία των Βlackfeet». Στο Gertrud D. Schier (επιμ.), Οι Ινδιάνοι των Πεδιάδων της Βόρειας Αμερικής. Αθήνα: Λεβιάθαν: 29-54.

Kaneff, Deema

11

2007  «Όταν η ‘γη’ μετατρέπεται σε ‘έδαφος’.  Η ιδιωτικοποίηση της γης και οι εθνοτικές σχέσεις στην αγροτική Βουλγαρία». Στο Ευτυχία Βουτυρά και Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν (επιμ.), Ανάμεσα σε Παρελθόν και Παρόν.  Εθνογραφίες του Μετασοσιαλιστικού Κόσμου,   273-298.  Αθήνα: Κριτική.

Κουρούκλη, Μαρία2008 Έργα και Ημέρες στην Κέρκυρα: Ιστορική Ανθρωπολογία μιας Τοπικής Κοινωνίας. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Scrimshaw, Nevin 2006 «Παγκόσμια διατροφικά προβλήματα». Στο Lucile Newman (επιμ.), Η Πείνα στην Ιστορία: ΈλλειψηΤροφίμων, Πενία και Στέρηση. Αθήνα: Πολύτροπον: 455-481.

Sen, Amartya2006 «Το δικαίωμα στα τρόφιμα και οι διατροφικές αλυσίδες». Στο Lucile Newman (επιμ.), Η Πείνα στην Ιστορία: ΈλλειψηΤροφίμων, Πενία και Στέρηση. Αθήνα: Πολύτροπον: 483-499.

Εργασία Bauman, Zygmunt2002 H Εργασία, ο Καταναλωτισμός και οι Νεόπτωχοι. Αθήνα: Μεταίχμιο.

*Γκορζ, Αντρέ2003 «Εργασία και μεταβιομηχανική κοινωνία». Στο St. Hall, D. Held A, McGrew (επιμ.), Η Νεωτερικότητα Σήμερα. Αθήνα: Σαββάλας: 306-310.

Hall, Stuart και Bram Gieben2003 «Μεταβαλλόμενες κοινωνικές δομές: Τάξη και φύλο». Στο S. Hall και B. Gieben, Η Διαμόρφωση της Νεωτερικότητας: Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός. Αθήνα: Σαββάλας: 259-333).

Ishkanian, Armine2007  «Μεταξύ τραγωδίας και πραγματικότητας. Η οικονομική μετανάστευση των γυναικών από την Αρμενία κατά τη μετασοβιετική περίοδο».  Στο Ευτυχία Βουτυρά και Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν (επιμ.), Ανάμεσα σε Παρελθόν και Παρόν.  Εθνογραφίες του Μετασοσιαλιστικού Κόσμου, 373-388.  Αθήνα: Κριτική.

Λαμπριανίδης, Λόης και Αντιγόνη Λυμπεράκη2001 Αλβανοί Μετανάστες στη Θεσσαλονίκη. Διαδρομές Ευημερίας και Παραδρομές Δημόσιας Εικόνας. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, σσ. 229-250.

Μπάδα, Κωνσταντίνα2004 Ο Κόσμος της Εργασίας: Οι Ψαράδες της Λιμνοθάλασσας Μεσολλογγίου (18ος-20ός Αιώνας). Αθήμα: Πλέθρον

Παπαταξιάρχης, Ευθύμιος κ.ά2009 Κόσμοι της Οικιακής Εργασίας. Αθήνα: Αλεξάνδρεια

12

Perrot, Michelle1988 Η εργασία των γυναικών στην Ευρώπη, 19ος-20ος αιώνας. Ερμούπολη: Επιστημονικό και Μορφωτικό Ίδρυμα Κυκλάδων.

Πετρονώτη, Μαρίνα με την Κορνηλία Ζαρκιά1998 Το Πορτραίτο μιας Διαπολιτισμικής Σχέσης. Αθήνα: Unesco / EKKE. («Εργασία, πρόσφυγες, ‘αφεντικά’» και «Φύλο, φυλή και εργασία»).

Sahlins, Marshall1981 «Η πρώτη κοινωνία της αφθονίας». Αντιθέσεις 5. (Μετάφραση του πρώτου κεφαλαίου του βιβλίου του Sahlins, Stone Age Economics).

Thompson,E.P. 1994 Χρόνος, Εργασιακή Πειθαρχία και Βιομηχανικός Καπιταλισμός. Σκόπελος: Νησίδες.

Thompson,E.P.1997 «Η παιδική εργασία». Στο Δήμητρα Μακρυνιώτη (επιμ.), Η Παιδική Ηλικία. Αθήνα: Νήσος:119-130.

Τοπάλη, Πηνελόπη2005 «Εκεί ηρωίδα, εδώ φιλιππινέζα: Γυναικεία μετανάστευση και εργασία στο δημόσιο λόγο». Σύγχρονα Θέματα 88: 72-83.

Τοπάλη, Πηνελόπη2009 Σιωπηρές Σχέσεις, Διαπολιτισμικές Επαφές: Η Περίπτωση των Φιλιππινέζων Οικιακών Βοηθών στην Αθήνα, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Weber, Max1984 [1904-5] «Ο ασκητισμός και το πνεύμα του καπιταλισμού». Στο Μ. Weber, Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού. Αθήνα: Gutenberg: 135-160.

V. Κατανομή, διανομή, ανταλλαγή και κυκλοφορία αγαθώνΒουρνέλης, Λεωνίδας και David Sutton2008 «Νομισματικές γεύσεις: συμβολισμός και μνήμη στη μετάβαση προς το ευρώ».  Στο Ελευθέριος Αλεξάκης κ.ά. (επιμ.), Ανθρωπολογία και Συμβολισμός στην Ελλάδα, 96-1-3.  Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας.

Godelier, Maurice1998 «Το ‘χρήμα-αλάτι’ και η κυκλοφορία των εμπορευμάτων στους Μπαρούγια της Νέας Γουινέας». Στο Μ. Godelier, Μαρξιστικοί Ορίζοντες στην Κοινωνική Ανθρωπολογία (Τ.Β΄). Αθήνα: Gutenberg: 167-208. Godelier, Maurice2003 «Αντικείμενα ως υποκατάστατα των ανθρώπων και των θεών». Στο Μ. Godelier,Το Αίνιγμα του Δώρου. Αθήνα: Gutenberg: 217-242.

Godelier, Maurice

13

2003 «Η κληρονομιά του Μως». Στο Μ. Godelier, Το Αίνιγμα του Δώρου. Αθήνα: Gutenberg: 27-216.

Marx, Karl1983 [1858] Εκλογή από τις Grundrisse. Αθήνα: Α/Συνέχεια (Κεφ.1, «Το χρήμα σαν σύμβολο της αλλοτρίωσης», 2, «Το άτομο και η κοινωνική δύναμη στον καπιταλισμό» και 3, «Αλλοτρίωση, κοινωνικές σχέσεις και ελεύθερη ατομικότητα», σσ. 1-25.

Mauss, Marcel1979 To Δώρο. Μορφές και Λειτουργίες της Ανταλλαγής. Αθήνα: Καστανιώτης: 67-128, 153-178.

Παπαγαρουφάλη, Ελένη2002 Δώρα Ζωής μετά Θάνατον. Αθήνα: Καστανιώτης: 105-164.

Rivkin-Sish, Michele2007  «Δώρα, δωροδοκίες και ανεπίσημες πληρωμές.  Νέες προσεγγίσεις στη διαφθορά στη μετασοβιετική ιατρική περίθαλψη». Στο Ευτυχία Βουτυρά και Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν (επιμ.), Ανάμεσα σε Παρελθόν και Παρόν.  Εθνογραφίες του Μετασοσιαλιστικού Κόσμου,  297-322.  Αθήνα: Κριτική.

VI. Κατανάλωση Baudrillard, Jean2000 H Καταναλωτική Κοινωνία. Σκόπελος: Νησίδες, σσ. 45-110.

Bauman, Zygmunt2002 H Εργασία, ο Καταναλωτισμός και οι Νεόπτωχοι. Αθήνα: Μεταίχμιο.

Βλαχούτσικου, Χριστίνα1998 «Η κατανάλωση. Μεταφορά για το μοντέρνο και ρωγμή στη γυναικεία αφάνεια» Σύγχρονα Θέματα 66, σσ. 87-103.

Βλαχούτσικου, Χριστίνα2000 «Περί κατανάλωσης, ορίων και πολιτικής: Ή, διαμέρισμα με νοίκι και τα δύο συνολάκια». Στο Ρωξάνη Καυταντζόγλου και Μαρίνα Πετρονώτη (επιμ.), Όρια και Περιθώρια, Εντάξεις και Αποκλεισμοί. Αθήνα: Ε.Κ.Κ.Ε., σσ. 169-194.

Bourdieu, Pierre2002 H Διάκριση: Κοινωνική Κριτική της Καλαισθητικής Κρίσης. (κεφ. 1, «Τίτλοι και καταγωγικές αποδείξεις πολιτισμικής ευγένειας» και 7, «Η επιλογή του αναγκαίου». Αθήνα: Πατάκης:, σσ.53-105, 415-435).

14

Κορασίδου, Μαρία2000 Οι Άθλιοι των Αθηνών και οι Θεραπευτές τους. Αθήνα: Τυπωθήτω.

Ματθαίου, Άννα2003 «Η καθημερινή αγορά και η βίωση του οικονομικού». Στο Σπύρος Ασδραχάς (επιμ.), Ελληνική Οικονομία ΙΕ΄-ΙΘ΄ Αιώνας (Τόμος Β΄). Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς: 519-547.

Merrien, Francois-Xavier1996 Αντιμέτωποι με τη Φτώχεια. Αθήνα: Κατάρτι.

Scheper-Hughes, Nancy2004 «Το παγκόσμιο εμπόριο ανθρώπινων οργτάνων». Στο Δ. Μακρυνιώτη (επιμ.), Τα Όρια του Σώματος: Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις. Αθήνα: Νήσος: 335-360.

Veblen, Thorstein1982 Η Θεωρία της Αργόσχολης Τάξης. Αθήνα: Κάλβος, σσ. 56-112.

ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΡΟΦΟΡΙΚΕΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

ΣΑΣΠριν καταλήξετε στο/α κείμενο/α που θα αποτελέσει τη βάση της

παρουσίασης και της εργασίας σας βεβαιωθείτε ότι καταλαβαίνετε το περιεχόμενό του/τους και μπορείτε να το χειριστείτε. Μην επιλέξετε με βάση το μέγεθος του κειμένου – ένα σύντομο κείμενο δεν είναι οπωσδήποτε εύκολο, και αντίστροφα. Πριν ετοιμάσετε την παρουσίασή σας διαβάστε τα υποχρεωτικά κείμενα που αντιστοιχούν στην ενότητα στην οποία εντάσσεται η παρουσίασή σας και συμβουλευτείτε τις σημειώσεις σας.

Στην παρουσίασή σας θα πρέπει να αναφερθείτε στο κείμενο που έχετε διαλέξει με λίγα λόγια. Ο στόχος ωστόσο δεν είναι μια ξεκάρφωτη περίληψη. Προσπαθήστε λοιπόν να χρησιμοποιήσετε το κείμενο για να υποστηρίξετε ή να αμφισβητήσετε κάποια άποψη ή θεωρητική προσέγγιση ή για να εικονογραφήσετε κάποια φαινόμενα ή διαδικασίες που συζητάμε στο μάθημα. Με άλλα λόγια, διερωτηθείτε «πώς μας βοηθάει το κείμενο αυτό να σκεφτούμε για ένα συγκεκριμένο θέμα». Θυμηθείτε ότι το ζητούμενο δεν είναι να εκφράσετε ή να τεκμηριώσετε γενικότερες προσωπικές απόψεις, αλλά να χρησιμοποιήσετε τις γνώσεις που αποκτάτε στο μάθημα.

Για την παρουσίαση και τις εργασίες σας χρησιμοποιήστε οπωσδήποτε τις «απλές οδηγίες ανάγνωσης και γραφής» που θα σας μοιραστούν στην τάξη. Ιδιαίτερα χρήσιμο είναι να μελετήσετε αυτό το σύντομο κείμενο πριν επιλέξετε το θέμα και το κείμενο/α στο/α οποίο/α θα βασιστείτε.

Τέλος, έχετε στο νου σας ότι οι παρουσιάσεις συμπληρώνουν τη διδασκαλία – συνεπώς πρέπει να είναι κατανοητές και στο μέτρο του δυνατού ενδιαφέρουσες. Με την προϋπόθεση ότι καταλαβαίνετε σε γενικές γραμμές το κείμενο που έχετε επιλέξει, μην ανησυχείτε για ενδεχόμενες απορίες. Θα προσπαθήσουμε να τις αντιμετωπίσουμε στην τάξη.

15