AntikYunanTiyatrosu:AtinaveDrama

Do.Dr.AdnanEVK anakkaleOnsekizMartniversitesi

NDEKLERNDEKLER ATNAVEDRAMAKronoloji DramatikFestivaller DramaveDionysos Performans Oyuncular

2 35 6 15 24 28

KapakFotoraf:Adnanevik,MetropolisAntikTiyatrosu,Torbal,zmir,Temmuz2009.

2

ATNAVEDRAMADersimizde zelikle gnmzde Antik Yunan dnyasndan en ok bilinen ehir olduu iin Atinada yazlanvesahnelenendramalarkonualacaz.AncaktiyatrolarsadeceAtinallarazgdeildi.M.. beinci yzylda dikkate deer byklkte tiyatrolar Sicilyadaki dier byk Antik Yunan ehir devletleriArgosveSyracusedagelimibirkomedianlaynngstergesidir.M..drdncyzylda tiyatro Antik Yunan ehirlerinin olmasa olmazyd. Bu tiyatrolar kk olmasna ramen uluslararas bir sahneleme gelenei tm Antik Yunanda gerekletirilmekteydi. Daha sonra bu oyunlar Roma topraklarnda sahnelenmeye baland. Byk skenderin douya doru yapt sefer srasnda ordunun elendirilmesi iin bu tr gsterilerin yapld bilinmektedir. Ancak Atina tr dramann (tragedya,komedyavesatir)halkaakyarmalardabiimlendiiehirdir. DramanedenAtinadabiimlendideM..altncyzyldanemlivekltrmerkeziolanCorithveya Samosda gelimedi? Altnc yzylda Atinann Antik Yunan dnyasnn politik, askeri, ekonomik ve kltrelolarakndegelenehriolmad,Atinannbeinciyzyldanemkazandunutulmamaldr. AntikYunantopraklarndaaltncyzyldandegelenehirdevletlerSparta,Corith,SikyonveSamos olmutur. Atina da nemli bir ehirdi, ancak dier ehirlerle ayn kategoride deildi. Altnc yzyln balarnda Atina, Attica veya tam evirisiyle Attic topra ad verilen blgenin kontroln ele geirdi. Buras tepeden aa doru aa yukar 70 km. uzunluunda gen biiminde bir yarmadadr. Atina yarmadann ortasndadr. Ksaca yarm adann dier kelerinden uzakl elli kilometredendahafazladeildir.Modernmaratonoyunlarnnmesafesi42,195m.MaratonileAtina arasndaki mesafedir ve bu mesafe M.. 490 ylnda Maraton savandan sonra haberci tarafndan koulmutur. Atitica topra tarm asndan zengin deildi. Tek verimli topraklar Atina ve Maraton blgesindebulunurdu.AyrcaAtticadakkbahayvanyetitiriciliideyaygndeildi.AncakM.. altncyzylnsonlarnadoruAtinadaAtticatoprannrnnnkullanlmasnnkefedilmesiyle ekonomik patlama meydana geldi. Bu rnler zeytin, bir anda dou Akdenizin en iyisi konumuna ykselen zeytinya ve kalay kaplard. Atina kaplar ok gemeden zamann en iyisi durumundaki CorithkaplarnnyerinialdveLaureionblgesiningmndenyaplanAtinabaykuuparalarDou Akdenizinstandartparashalinegeldi.

ekil1BiryzndeAtenavearkasndaBaykuolanAtinagmparasM..480.

3

Resim1DouAkdeniz

Altncyzyldaekonomikgelimeyeelikedenbirbakagelimepolitikdurumoldu.M..yedincive altnc yzylda Yunanllar babadan ola geen monari, aristokratik fraksiyon karm bir biimde ynetiliyordu. Bu ynetim biimine tiranlk ad veriliyordu. Gnmzde tiranlk diktatrlk gibi alglanmasna ramen Arkaik Yunancada bu terim bir kiinin ynetimi anlamna geliyordu. Bu kii genellikle lkeyi bir kargaadan kurtaran kiiydi. Atinada tiran Peisistratos M.. 540l yllarda ynetimi ele geirdi. Peisistratos M.. 528/527 ylnda lnceye kadar ynetimde kald ve yerine aristokratlarveSpartakrallarnnibirliisonucundaM..510ylndaAtinadankovulanoluHippias geldi. M..beinciyzyldatiranpolitikatmadarakibireziletmekiinkullanlankirlibirkelimeydive M.. 487 ylnda politik olarak toplumdan dlamann ilk rnei tirann arkadalarn srgn etme oldu.AncakM..drdncyzyldatiranlarAtinademokrasisininyokedilmesindenncekialtna olan (M.. 546510) Kronos dneminde yeniden hatrland. Aslnda tiranlar Atinay demokrasiyi yaayanM..beinciyzyldakimuhteemgeleceiiinhazrlad.OnlarM..altncyzyldaacdolu ekonomik snf atmalar dneminden sonra politik ve ekonomik dzeni salad, aralarnda Anakreon,SimonidesveBacchylidesgibiairlerdeolmakzeresanatlarAtinadakisaraynaekti, sadecebirsonrakiyzyldainaedilenAcropolisinihtiamnnglgedebrakabileceibiryaplanma programyrttler,AtinannveAtenannkutlanmasiinPanthenaiafestivaligerekletirdilerveya gelitirdilerveHomerikiirlerinokunmasyarmasndzenlediler.Tiranlarnyaptdevletiindeki honutsuzluu ve paralanml bastrmak ve bir sonraki yzylda Atinann azametine yol aacak olan bir tr birliktelik duygusu oluturan etnik kimlii alamakt. Tiranlarn yapt bir baka i AtinadaDionysosadnabirfestival,KentDionysias,yaratmakolmutur.Bufestivaldiertmyerel festivalleriglgedebrakmveAtticahalkiintekresmikutlamaolmutur.tetragedyailkdefabu festivaldesahnelenmitir.

4

Resim2AntikYunanistanHaritas

tebuortamdadramageliir.GelenekselolarakilknceM..534ylnatarihlenentiranlnkltrel programnn bir paras olan tragedya daha sonrasatir oyunu ve en sonunda komedi geliir. leride greceimiz gibi drama ark ve dansn karm olan (iddialara gre dithyrambdan tragedya, satir danslarndan oyunu ve belki de hayvan korolar, fallus danslarndan komedya) baz koro performansndangelimitir.BugeliiminkesinayrntlarbilinmemektedirvenedenAtina?soruna salam bir cevap verilemez. rnein, Corinth M.. altnc yzylda ok daha zengin bir ehirdir ve kenditiranlndagelimitir.M..520liyllardaTiranPolykratesynetimindeSamossanatasndan oldukaparlakt,ancakdramaAtinadabelirginbirsanatbiimiolarakortayakt.

KronolojiGelenekselolarakdramabiiminin(tragedya)kesinolarakortayak M..534tarihiverilirvebu ortayakThespisinbelirsizfigryleilikilendirilir.Dnemeaitbazkesinkantlardahaeskiyllar (yaklakM..500leri)iareteder.Tragedyannbirgecedeicatedilmediikesindir.ByleceM.. altnc yzylda baz koro performanslarnn tragedya ad verilen dramatik biime dntn varsayabiliriz. Bu balamda dersimizin Antik Yunan tiyatrosu blmne ilk btnlkl oyun (Aeschylusun Persliler adl oyunu) M.. 472 ylna ait olsa bile M.. altnc yzyldan balayacaz. Tmsanatbiimlerigibidramanndastilvendegelenyazarlarasndanfarkllklargsterenkendine aitdnemlerivardr.EniyibildiimizdnemAtinannAntikYunandnyasnahkmettiiM..479 404yllardr.Budnemdenotuztragedya,birsatiroyunu,biryarsatiroyunuvedokuzkomedinin yannda kayp oyunlar ve oyun yazarlar hakknda kantlar ve paralar gnmze ulamtr. Ancak dramaM..drdncyzyldasrmvencyzyldadevametmitir.M..drdncyzylda yenitragedyalaryazlmveoynanmtr,ancakeskiduyulanhayranlnartmasylabirlikteyarmalar eski temsilleri de kapsayacak biimde geniletilmitir. M.. nc yzylda trajedi skenderiyeli

5

bilimadamlarveairleregeti,ancakburadatragedyalarnsahnelenmeyereksadeceokunduuveya sahneleniyorsanekadargenibirseyirciyehitapettiitartmalbirkonudur. Satiroyunlarnndramatikfestivalleredahasonraeklendiiyolundaglkantlarvardr.outarihi satir oyunlarnn M.. 501 ylnda kabul edildiini bildirir. Bu nedenle satir oyunlar tragedyann kkeninioluturabilecekilkelbirdramatikyapyasahipdeildir. M..beinci yzyldasatiroyunlar birbiriyle yaran oyun yazarnn trajedisinden sonra sahnelenirdi, ancak M.. 340l yllara gelindiinde satir oyunlar tragedya yarmalarndan karld ve festivalin alnda sadece bir tane sahnelendi. Bylece M.. drdnc yzylda satir oyunlar bir yere kadar kendi ayr biimine sahip oldu. Komedyatragedyavesatiroyunlarndandahasonrabalad.lkkomedyannDionysiadayeralmayl M.. 486 olarak kabul edilir. Antik Yunan eletirmenleri Atina komedisini kronolojik olarak dnemeayrr:M..beinciyzylklasikdnemiyle(M..486385)anlanEskiKomedi;OrtaKomedi (yaklakM..385325veyaAristophanesveMenanderaras);YeniKomedi(M..325sonras).Bu dnemlerin birinci ve ncsnden gnmze kadar ulaan oyunlar vardr. Ayn zamanda Antik Yunanllar M.. beinci yzylda Syracuse komedisini ve ayn yllarda Megara1 komedisini de biliyorlard. AntikYunanTarihiKronolojisi YIL(M..) y.600 534 y.501 498 486 468 456 455 y.440 427 407 406 y.385 y.330 325veya321 290 OLAY Ariondithyrambbuldu Atinadailkbtnlkltragedyannsahnelenmesi(Thespis) Festivallerinyenidentasarlanmas,satiroyunlarnnfestivallerekabul Aeschylusuntannmas Komedyannilkresmitemsili Sophoklesintannmas Aeschylusunlm Euripidesintannmas Lenaiadadramatikyarmalarnbalamas2 Arsitophanesintannmas Euripidesinlm Sophoclesinlm Arsitophanesinlm Atinadatatiyatronuninaedilmesi Menanderintannmas Menanderinllm

DramatikFestivallerAtinada drama temelde Dionysus onuruna dzenlenen iki festivalde, Lenaia ve Kent Dionysias sahnelendi. Bu blmde dramann (zellikle tragedyann) dini bir ifade biimi olma durumu veAntikYunandabirehir. Lenaiadramatikyarmalarnyapldheryldzenlenenbirfestivaldir.AncakAtinaveyonyada dzenlenenlerdendahakktr.Lenaia,AtinadaaayukarOcakaynarastlayanGamelionayndayaplrd. FestivalDionysusLenaiusunonurunadzenlenirdi.LenaiaolaslklalenaikelimesindengelirveDionysusun kadnsavalarMaenadndierbiraddr.21

6

dramann Dionysos ile ilikisi incelenecek. Bu blmde festival mekanizmas ve ayrntlar ile bu festivallerde dramann yeri irdelenecek. Festivaller tanr Dionysos onuruna yaplrken ve oyunlar kutsal bir evrede sahnelenirken, ayn zamanda Atinann kamu yneticileri tarafndan yrtlen, ehrin (polis) toplumsal yaamnn bir paras olan devlet ilerini de sahneye tad. Ayrca Atina dramasnnkelimenineitlianlamlarylanekadarpolitikolduununundastndedurulacak. Dionysos Atinada bir dizi kutlamayla onurlandrlyordu: Kr Dionysias (Attica evresinde yerel topluluklarn dzenledii festivaller); Ocak sonunda Lenaia; ubat ortasnda Anthesteria (iek Zaman) ve Mart sonunda veya Nisan banda Kent Dionysias. Atticada eitli Kr Dionysialarndadaha nce oynanm oyunlarn yeniden sahnelendiine dair kantlar vardr, ancak AtinadadramaperformansnnikinemlifestivaliLenaiaveKentDionysiasolmutur. Kent Dionysias bizim takvimimize gre Mart aynn sonu veya Nisan aynn bana denk gelen Elaphebolion (Geyik Av) aynda be gn srerdi. M.. 540l yllarn ortasndan 510 ylna kadar ynetimdekalantiranlarngelitirdiibiretkinlikti.TmkrfestivalleriniAtinadabirarayagetirenbu ehir festivali Dionysos adna yaplan muhteem bir festivaldi. Tiranlar aka bir ulusal birliktelik duydusuvemerkezikurumlaradayanankltrelbirkimlikoluturmayaabalyordu.KentDionysias iin tanr Dionysosun Atticann kuzey snrndaki bir topluluk olan Eleutheraiden Atinaya geliini belgelemekiinbirmitgelitirildi.EleutheraiksasrenceAtticayakatlmtvebunedenlepolitik propaganda unsuru olabilecekti. Festival sresince kamusal tatil ilan edildi. Meclis (ekklesia) toplanmad, yarg faaliyetleri en azndan festivalin ilk gnnde durduruldu, mahkmlar hapishanelerdenserbestbrakldveM..drdncyzyldaikiObolus3giricretinideyemeyenler iinbirfonoluturuldu. Festivalinbalangcnda Elaphebolionaynn8inde yazarlarnoyuncularve korolarylagrndkleri ve oyunlar hakknda ip ular verdikleri bir n yarma (proagon) yaplrd. 9 Elaphebolionda DionysusunheykelitapnaktanalnarakEleutheraiyolununAtinayadoruyaklatyerolanehrin kuzeybat eteklerindeki Akademiye gtrlerek Dionysusun takdimi gerekletirilirdi. Festivallerdeki bu etkinliklerin ayrntlar ve dzeni kesin olarak bilinmemektedir ancak M.. 430lu yllardaaadakiprogramagregereklemesiolasdr. BLM Balang Balang Etkinlikler Etkinlikler Etkinlikler Etkinlikler Etkinlikler Festivalden sonra bir zamanda meclis (ekklesia) yaplan festival hakknda tartmak iin zel gndemlealldktoplantyeriolanPnyxyerinetiyatrodatoplanrd. 3 Obolus:DrahmininaltmtabirideerindegmAntikYunanparas. TARH 8Elaphebolion 9Elaphebolion 10Elaphebolion 11Elaphebolion 12Elaphebolion 13Elaphebolion 14Elaphebolion ETKNLK Proagon Dionysosuntakdimi Geitalay(pompe) Dithyramyarmas(yetikinvegenerkekler) Komedyayarmas(5yazardanbireroyun) 1.Trajediyazar(3trajedive1satir) 2.Trajediyazar(3trajedive1satir) 3.Trajediyazar(3trajedive1satir) dllerinverilmesi,kazananlarnalay

7

Pelopenes Sava (M.. 431404) srasnda komedilerin saysnn beten e indirilmesi ve her bir komedinintragedyalaraayrlangndesatiroyunlarnnardndanoynanarakfestivalindrtgnde gerekletirilmesihakkndadikkatedeertartmalaryaanmtr.AristophanesinKular(M..414) oyunundakibirblmdikkatedeerdir: Kanatlarnolmasndandahaiyivedahamutlulukvericibireyyoktur.Eersiz seyircilerden birinin kanatlar olsayd, acktnz veya tragedya korosundan skldnz zaman, uup evinize gidebilir ve iyi bir yemek yiyebilirdiniz ve karnnzdoyurduunuzda,bizimiingeridnerdiniz.(7859) Eer alntdaki bizim iin ifadesi komedya anlamna geliyorsa o halde M.. 414 ylnda komedyann tragedya ile ayn gnde oynand sonucuna ulalabilir. Komedyann beten e indirilmediini iddia edenler ise bizim iin ifadesinin genel anlamda tiyatro olarak kabul edilmesi gerektiini syler. Ancak her ne zaman komik koro biz ifadesini kullandysa, genel tiyatro topluluundandeil,komikkoroolarakkendikimliindenszetmitir.Genelliklekomedyasaysnn azaltlmasnnnedeniolarakSavanekonomiketkisigsterilir,ancakkomedyaM..430luve420li yllarda tartmal bir trdr. rnein M.. 439 ile 436 yllar arasnda komedyada kiisel esprileri yasaklayan bir yasann varl ve Kleonun Aristophanese iki kere saldrd bilinmektedir. Komedi saysnn indirilmesi o zamanlarda komedyann tehlikeli olmaya balayan doas ve ekonomik nedenler olabilir. Ayrca komedya korosu daha fazla kiiden olutuu iin iki oyun daha gerekletirmekellikiininaskerliktenuzaklamasdemekti. Bir sonraki yzylda dramatik yarmalar deiti ve geliti. eitli yaztlar M.. 340l yllardaki festivallehakkndafestivallerinhangitalihlerdedzenlendiigibideerlibilgilerignmzetamtr. M.. 340 ylna gelindiinde satir oyunlar tragedya gsteriminden karld ve festivalin sadece alndabunungibibiroyunoynand(M..340ylndaTimoklesinLykourgos4oyunuve339ylnda bilinmeyen bir yazarn Phorkosun Kzlar5 in 339). M.. 386 ylnda eski tragedya festivale kabul edildi. Bunlar arasnda M.. 341de Euripidesin Iphigeneia ve M.. 340 ylnda Orestes ve M.. 339dabakabiroyunununoynandnbiliyoruz.M..341ylndatragedyayazarnnherbiri,her biri ayr oyunda oynamak zere oyuncu kullanarak, tragedya sundu, ancak M.. 340da tragedya ve oyuncu says ikiye indirildi. Barol oyuncularnn yaran yazarlar arasnda ortak olarak kullanlmas olaslkla oyuncularn yorumlamak zorunda kaldklar dramatik metin balamnn tesinde becerilerini ve oynadklar oyun yazarnn yeteneklerini gstermesine olanak salad. M.. 339ylndailkdefakomikoyunyazarlarnneskikomedisahneledikleribildirilmitir.Birbakayazt M.. 332328 yllarnda yetikin ve gen erkekler iin dithyramb yarmalarnn hala yapldn gsterir ve kazananlarn listesini dithyramb, komedya ve tragedya sralamasyla verir. Bu dzenin M.. drdnc yzylda da deimeden srd dnlmelidir, ancak dramatik yapmlarda belli deiimlerdemeydanagelmitir. Dionysos'akafatutanThrakia'lkral. AntikYunanmitolojisindePhorcysezelideniztanrsgenellikle(ilknceHesiodtarafndan)PontusveGaiann oluolarakkabuledilir.5 4

8

M..340YlndaDionysiaSonular SINIF SatirOyunu Eskitragedya Birincilik kincilik nclk Oyuncu OYUN Lykourgos Orestes Parthenopaios Lykaon Phrixos Oedipus Euaretos e(bilinmiyor) YAZAR Timokles Euripides Astydamas Astydamas Timokles Timokles Euaretos Euaretos BAOYUNCU Neoptolemos Neoptolemos Thettalos Thettalos Neoptolemos Thettalos Neoptolemos Thettalos

Lenaia bizim takvimimizde Ocak ayna denk gelen Atinann Gamelion (Evlilik) aynda yaplrd. Bu festival Atinallarn ait olduu etnik grup olan yonya Yunanllarnn eski bir festivaliydi. Lenaia ritelleriveyaplmanedenlerihakkndaokazbilgisahibiyiz.MistikelerDionysosundoumunun kutlanmasveyasparagmos6riteliniiareteder.Buetkinliktearabalardanyaplanakalar,seyirciyi direkolarakaalamavegenelbirDionysiakkendindengemedurumununyaandbirgeitayal gerekletirilir. Kantlar Lenaia kutlamalarnn aslnda agorann gneydousundaki Dionysos evresinde deil agora gerekletirildiini gsterir. Tiyatro da burada kurulmutur. Kent Dionysias Atinann nde gelen devlet grevlisinin (archon eponymous) kontrolndeyken, Lenaia festivali ilk dnemkrallarnngelenekseldinirolnstlenengrevlinin(archonbasileus)elindeydi. Lenaiada tragedya ve komedya yarmalar M.. 440 ylnda yaplmaya baland. Bu daha dn seviyede bir festivaldi ve bazen acemilerin ilk nce Lenaiada kendilerini gsterdikten sonra daha nemli Dionysiaya katlmalar beklenirdi. M.. nc yzylda skenderiyeli bilim adam Eratosthenes,LenaiannDionysiadzeyindekabuledilmemsigerektiininermitir7. Acharnaelilerde (M.. 425) ba oyun kiisi Bu Lenaia yarlmasdr ve biz kendi bamzayz aklamasn yapar. Yani, sadece Atinallar ve oraya yerlemi yabanclar (metoikoi) oradadr. Buna karn Dionysia denizden gelenlerin ve elilerin katlmna, Atinann mttefiklerinin getirdii armaanlara ve bu nedenle ok daha fazla uluslararas seyirciye sahne olur. Lenaiada Atinal olmayanlardansolabilirvedaharesmiDionydsiadaizinverilmeyenchoregoigrevinistlenebilirdi. Lenaiadaklasikdnemdedithyrambveyasatiroyunuyapldnadairbirkantyoktur.Bufestivalde resmiolaraksadecekomedyavetragedyagerekletirilirdi.Sahnelenenoyunlarnsayshakkndada kesin bir kant yoktur. M.. 418 ylna ait bir yazt iki tragedya yazarnn ikier tragedya yazdn gstermekteyken, M.. 363 ylna ait bir baka yazt tragedya yazarlarnn saysn olarak verir. KomedilerdenAcharnaeliler(M..425),Savalar(M..424,EekArlar(M..42)veKurbaalarn (M.. 405) giriinde sadece oyun kaytldr. ki Roma yaztndan elde edilen kantlar Lenaiada PelopenesSavandanncevesonra(M..431404)bekomedininsahnelendiiynndedir. 6 Sparagmos:CanlhayvannveyahattabazeninsannorganlarnnayrlarakkurbanedilmesiniierenantikDionysosritelidir.Sparagmosritelinisklklaomophagia(paralaraayrlmolannietiniyemek)izlerdi.Bu ritelDionysosainananlarMaenadsveyaBacchantesileilikilendirilir. 7 OxyrhynchosPapyrus.2737.ii.1017,alntnnyapldeserIanC.StoreyveArleneAllan,AGuidetoAncient GreekDrama,BlackwellPublishing,Malden,MA,2005,s.31.

9

KrDionysiasAtticanneitliblgelerininhaklartarafndangerekletirilirdi8.zellikleenbykleri Acharnai, Eleusis ve Ikarondan balamak zere en az on be demosta dithyramb, tragedya ve komedya performansnn yapldna dair kantlar vardr. Atticann gneydousunda Thorikosda kkbirdemostiyatrosugnmzekadarulamtrvelimanehriPeiraieusunnemlibirtiyatrosu olduu bilinmektedir. Bu tiyatroda Euripides oyun sahnelemi ve Sokrates seyirci olarak katlmtr. Plato bir Kr Dionysiasndan dierine giden tiyatro delisi seyircilerden sz eder. M.. 405te hem Aristophanes hem de Sophoklesin Eleusisde Dionysos kutlamalarnda oyun sahneledii kaydedilmitir. Bu temsillerin Atinada daha nemli festivallerde sahnelenen oyunlarn yenilenmesi olduu dnlebilir. Bylece ehre gelerek oyunlar izleme olana bulamayanlara oyun izleme imkan salanm olur. Bunlarda tpk kentlerdeki gibi yarma biiminde yaplrd. Kantlara gre eitli demos tiyatrolar farkl trleri tercih etmekteydi: Aixone, Rhamnous ve Anagyros sadece komedyasahneliyorken,Paianiadasadecetragedyasahnelenirdi.yarma(dithyramb,tragedya, komedya)Eleusisiingeerliydi.M..beinciyzylaaitokilginbiryaztEleusiseaittir.Buyaztta ikichoregeiaileSophoklesveAristophaneszaferidorulanr: Timokedesin olu, Timagorosun olu Anaxandrides komedya choregoisi olarak kazandlar. Aristophanes ynetmendi (didaskalos9). Onlar ayrca tragedyadadakazandlar.YnetmenSophoklesidi.10 AristophanestenrendiimizegretemsilinbalamasiinverilenkomutKoronugsterdir.stekli yazarlarfestivalaylarndagrevlimemurakoroiinbavururvekabuledildiinibirdirenteknikterim koroverildidir.LenaiadaarchonbasileusveDionysiadaarchoneponymousolangrevlimemurlar grevlerine bizim takvimimizde Temmuz ayna denk gelen Atina resmi ylnn balangcnda greve gelirler ve olaslkla yaklaan festivaller iin hemen almaya balarlar. Archona ne kadar tragedya veya komedya yazarnn bavurduu veya gemi baarlarn, genliin veya kiisel balantlarn seimdene kadarroloynadkonusundakesin bilgimizyok.Komedi dahaaabir Gnesipposun11 lehineSophoclesigerievirenbirarchonhakkndaoldukasertifadelerkullanr: Sophoclesekorovermeyen[archon],Kleomachosun[Gnesippos]olunaverdi. OnunebenimiinnedeAdoniaiinoyunlarkoymayadeerbulmuyorum.12 Buradakonuanbirchoregos,birbakaarchonveyasadecetragedyannkendisiolabilir. Yazarlarseilincearchonlarnbirsonrakigrevidithyrambkorolariinyirmi,tragedyaiin(herbir oyun iin bir tane) ve komedi iin be tane (yine her bir yarmac iin bir tane) choregoi bulmakt.Demos:Kenttenfarklolarakkrsalblgeveyaky.Cleisthenesingerekletirdiidemokratikreformlarda (M..508507)Atticadademosblgeselvedevletynetimindeszsahibioldu.Atticanndemoslarkendipolis gcne,ibadetbiimlerinevedevletmemurlarnasahipti.18yanagelenerkeklerdemoslarnkaytlyesi olurdu.yelerdemoslarnmeselelerinikararabaladveemlakvergilerininkaytlarntuttu.HerdemosAtina soylularmeclisinebykloranndatemsilcignderdi.ButerimHelenistikveRomadnemlerindedeyerel blgeleritanmlamakiinkullanld.KaytlaragreklasikdnemdeAtinada139demosvard. 9 Didaskaloskelimesiretmenanlamnagelirveoyunusahneyekolaykiiiinkullanlr.Bukiigenellikle, ancakaslaherzamandeil,yazardr.Bukelimeninaklamasiinynetmendenokyapmckelimesidaha uygundur,ancakynetmenolaraktanmlamakmodernoyunlarnvesinemannynetmenleriylekartrlmas tehlikesinidourur. 10 J.Kirchner,InscriptionesGraecae:voluminumiietiiieditiominor(2vols;Berlin: Reimer,191635),s.3090. 11 Tragedyayazar. 12 Kratinospara.178

10

Choregos kelimesi (oulu: choregoi) koro getiren anlamna gelir ve bunlar grevi koro toplayan, eitmen altran, prova mekn salayan, koro yelerin iaesini salayan, kostmleri ve masklar bulanvediergereklitmzelefektlerisalayanzenginAtinallardr.Bylecechoregoshemkoroyu hemdekoroyelerininiaesinitemineder.KoroteminetmekenzenginAtinallarngrevidirvebu grev donanmaya gemi vermek kadar vatanseverlik gstergesi olarak kabul edilir. Burada popler elencenin meydana getirilmesi iin devletin talepleri ve choregoinin bu elenceyi salayan stn birey olarak kendini yceltmesi arasnda bir gerilim vardr. Mahkemelerde konumaclar choregoi olarak yaptklar hizmetleri demokratik duyarlln ve iyi karakterin bir kant olarak sunar. Buna benzerbirrnekAntiphonda13meydanagelir. Benim yaammda yaptm ilere baktnz zaman, hi kimsenin kuyusunu kazmadmveyabenimolmayannpeindekomadmgreceksiniz.Aksine, okmiktardamlkiyetvergisiverdim,kamuhizmetindebulundum,muhteem korolarn destekisi oldum, birok insana bor verdim, bir ouna da kefil oldum. Zenginliimi, mahkeme yoluyla deil, ok almamla, tanrdan korkmamla ve yasalara uymakla elde ettim. Byle bir yaratlta olduum iin benihibirmelunveutandolueylesulamayn.14 Lysias1521choregosolaraknormalbirininyapabileceindendrtmislidahafazlahizmetetmiolan genbiradamngurunugsterir. Bununla birlikte tm chregoinin ayn biimde coku ile greve sarld da sylenemez. Vatan grevindenmuaftutulmakmmkndrvebununiinantidosisadverilenbiryntembilinmektedir. Buyntemlekendisinevatanibirgrevverilenkiibugreviyapmakiinkendisindendahavarlkl olduuna inand baka birini davet edebilir. Aristophanes Akhallar (Acharnians, M.. 425) adl oyununda Antimachos adnda bir choregosu festivalden sonraki dostane olmayan davranlar nedeniyle yerden yere vurur ve Bar adl oyununda komedisinin choregosunun hite cmert olmadn ima eder. Eupolisin16 329 parasnda biri mr hayatnda daha cimri bir choregos ile karlatnm?diyerekyaknrBuradacmertolmayankomikbirkarakteritespitetmekolasdr. Bir koro yesi (choregia) choregosun bulunduu yerden honut kalmasn salar. Bu zefer an dramatikperformansnmasraflkonularylailgilenmeninkazancdr.Alkibiadesin(M..451403)zel bir mor giysi giyerek choregos hizmetini yerine getirdiini ve M.. 340larda Demosthenesin dithyramb choregosluu iin altn ta ve altnla dikilmi bir tunik hazrlattn biliyoruz. Kazananlar listesindechoregosunismiyazardannceyazlrd: [M.. 473/2 iin] komedi: Xenokleides choregos idi, Magnes oyun yazar; tragedya:CholargailiPerikleschoregosidi,Aeschylusoyunyazar. Belki de OSCAR dllerinde en iyi film dln yksek yetenekli ynetmenin veya barol oyuncusunun yerine neredeyse hi bilinmeyen yapmcnn dl almas bu duruma eit kabul 13 Antiphon:Gregorianilahilerdesylenencevaptr.Buanlamylamzikalbircevaptarzolan'antiphonynin gelimesinenedenolmutur.14

15 16

I.b.12(y.M..420). Lysias(doumy.M.445;lmy.380)AntikYunandakonumayazar(logographer)

Eupolis(y.M.446411)Atinaleskikomediyazar.PelopenesSavazamanndanlenmitir.Hibireseri tamolarakgnmzeulamamtr.Sadeceeserlerindenblmlervardr.

11

edilebilir. Ancak Atina atmosferinde choregos herkes tarafndan tannan biriydi. Sonularn aklanmasndansonracokulubirgeitalaykazananlarzaferinkutlanmasnavekurbanlarayneltir. Birchoregosunbaarsnngrseliaretikazananchoregosaverilenbronzayaklsehpann(tripot) gsterilmesidir. Bu ayakl sehpalar olduka byk (bazlar metrenin stnde) ve pahalyd (1,000drahmidenfazla)vetabirkaideninstnedikilereksergilenirdi.Altndaetkiliihatrlatanbir yaztbulunurdu.Acropolisinkuzeydoueteklerindendoudatiyatronunanagiriinekadargidenana yolun Tripotlar Yolu olarak anldn ve burann Atinada en nde gelen ve sevilen yry yollarndan biri olduunu biliyoruz. Bu antlardan biri gnmze kadar olduka iyi bir konumda ulamtr. Bu ant M.. 334 ylnda kazanan choregos Lysikrates ansnadr ve modern Atinada Vironos Caddesinin hemen sonunda bulunmaktadr. Thrasyllos ant (M.. 319) tiyatronun stnde tepenin iinde muhafaza altnaalnmtr. Demosthenesin dithyramb sponsorluunun tragedyadan daha pahal olduu ynndeki iddiasna ramen, Dionysiadaki performans trnden tragedya sponsorluu en prestijli olandr. Demosthenes burada kendisinin dithyramb sponsorluu ile rakibi Meidiasn Resim3ChoregosLysikratesant. tragedya sponsorluunu karlatrmaktadr. Vatani grevler skalasnn en st mevkide bulunan sponsorluk tr tragedyadr. M.. 406/405 yllarndaki Kent Dionysialarnda iki choregoi yapmlarn masrafn paylamtr. Bu yllar saldrganlarn Attica tarlalarn yamalamas, Atina donanmasnn yeniden inas ve donatlmas sonucunda gm madenlerinden elde edilen gelirin dmesi ve yiyecek ithali zorunluluu nedeniyle Atina iin ekonomikkrizylardr. Choregoiveoyunyazarnnnasleletirildiinibilmiyoruz.Dithyramblardachoregosyaranerkekve genlerin geldiikabiledenolurdu,ancakdramada choregosun eletirmede herhangibir szhakk olupolmadnbilmiyoruz.DithyramblarngerekletirildiiThargeliafestivalihakkndakibazsalam kantlarchoregosunoyunyazarnkurailesetiinigsterir,ancakbukuraykazananchoregosunilk nce seim yapacan gsterir. Baz durumlarda oyun yazar ve choregos arasnda yakn bir iliki olduu dnlebilir. M.. 480da Perslilere kar zaferin mimar Themistokles M.. 476da aralarnda Atinallarn Perslileri yenme yksnn anlatld Finikeli Kadnlar da olmak zere Phrynichosunoyunlarnasponsorlukyapt.M.472demalzemesininbykorandaPhrynichosdan alan Aeschylusun Persliler oyununun choregosu Themistoklesin politikalarnn mirass gen Periklesoldu.M..458deAeschylusunOresteialemesininchoregosuAphidnalXenoklesmerak konusudur. lemenin nc oyununda Aeschylus dnemin politik durumunu ve sorunlarn sahneye getirir. Bu sorunlara kar Xenoklesin tutumu neydi? M.. 415 ylnda Euripides Troyal Kadnlar oyununda Sicilyaya gidecek donanmann hazrlanmasnn Troyann knn gsterilmesine dahil olmasna izin vermitir. Acaba Euripidesin choregosu onun sava kartln destekliyor muydu? Yeni zenginler Aristophanes veya Eupolisin tutucu politik komedilerinin desteklenmesinenasltepkiveriyordu?

12

Dramatik gsterimler yarmayd. Gnmzde dnya apnda kltrel etkinlikler (Akademi dlleri, Cannesda Altn Palmiye, Emmy Televizyon dlleri, Grammy popler mzik dlleri v.b.) dle dayandiinbununbiziartmamasgerekir.AyrcaAntikYunanllarnsondereceyarmacinsanlar olduunu bilmeliyiz. Onlar iin yarmalarn dngs toplum yaamnn nde gelen etkinlikleriydi. DelphidekiPythianOyunlaraslndamzikveiiralanndayarmaolarakbalam,ancakdahasonra atletizmyarmalareklenmitir.MzikdrtyldabirAtinadayaplanPanthenaia(tmAtinallar) festivalinde geni yer almtr. M.. altnc yzyln sonunda Atina halk on kabileye blnnce, her kabileelliyetikinveelligenerkeinkatldbirdithyrambgsterisiyapt.AntikYunanllarasndan buperformanslarndeerlendirilmesivedllendirilmesidoald. On kabilenin her birinden on jri yesi vard. Jri yelerinin nasl seildiini veya atandn bilmiyoruz. Plutarch M.. 468de Dionysia hakknda strategoinin (bir yllna seilen Atinann on politik ve askeri lideri) archon tarafndan tragedya jrisi olmaya ve birincilik dln yarmaya ilk defa katlan Sophoclese vermeye mecbur ettiine dair bir hikye anlatr. Ancak yk olduka ge yazlmtr (y. M.S 100, yaklak olarak olayn getii tarihten 500 yl sonra) ve doru olamayacak kadar kurgusaldr. Jri yeleri adil davranacaklarna ant ierlerdi ve her bir jri yesi oyunu gen erkekler ve yetikin erkekler dithyramb, tragedya ve komedya iin seim vazosuna atard. Bu on oydansadecebetanesikuraileseilirdi.KuraAtinadadevletgrevlilerininrvetalmasnnnne gemek iin kullanlan bir yntemdi. dller de bu be oya gre verilirdi. Lysias 4daki konumac dmannnfestivaldejriyesiolduuveoyunutableteyazd,ancakkuradakmad17demektedir. Tabii kesinlikle problemler oluyordu. Hemen bir oyun yazarnn on jri yesinin yedisinin oyunu almasnaramen,kuradaseilemeyenbeoyuntamannnonaverilenoylarolduudnlrse,bu yazarn jri yelerinin ounun oyunu alm olmasna ramen kullanlan oylardan sadece ikisi ona geldiiaklagelecektir.Busorunnaslzld?FarzedelimkibirtragedyayarmasAyazariiniki,B yazariinikiveCyazariinbiroyilesonuland.Cyeoyverenjriyesisorunuzmekiinbaskm yapt,yoksaaltncjriyesininoyumukullanld?Sonularntartmalolduuvebelkidemeclisin gndemindeyarmalarnynetimiyleilgilibirmaddeolduudnlebilir. Dramatikillzyonukrmavedikkatibuekildeekmeeilimindekikomedyasklklajriyelerinden szedervehattajriyelerine(kritai)direkolarakhitabeder.HemBulutlar(M..423,11151130 numaral satrlar) hem de Kular (M.. 414, 11021117 numaral satrlar) oyunlarnda koro kendi dramatikroliindeksacajriyehitabedervenedenkendilerinibirinciolaraksemelerigerektiini sylerken,aksibirkararnkorkunsonularylatehditeder.AssemblyWomenda(M..392,1154 1162numaralsatrlar)kadnlarkorosujrinindikkatiniakaoyununyazarnaeker.Tekilbanave beniifadesinedikkatedin: Jriye biraz tavsiyede bulunmak istiyorum: aranzdaki zeki olana zekice blmlerihatrlaypbanaoyvermesiniistiyorum,aranzdakiglmeyisevenler, esprilerimiinbanaoyverin.Sadeceherkesinbanaoyvermesiniistiyorum.Ve oyun sras kurasnn bize aksini sylemesine izin vermeyin, nk ilk seilen benoldum.Bunuaklnzdatutunveyemininizibozmayn,sadecetmkorolar adilanedeerlendiririnvesadecesonanhatrlayanikincisnffahielergibi davranmayn. 17

Lysias4,4.3

13

Antik Yunan dramas almalarnda (zellikle komedyada) bu para nemlidir, nk farkl trde alntda seyircinin varl, jrinin yemini, oyunlarn srasnn kura ile tespit edildii ve yazarlarn oyunlarn srasn rendikten sonra son oyunlarnda dakika deiiklikleri yapabilecei ynnde kantlarvardr. Jri seyircilerin tepkisini dikkate ald m? Gnmzde Akademi dllerinde (Oscar) en fazla kazan salayanveenpoplerfilmlerdllerszkonusuolduundaaynbaarygsteremiyor,ancakjrinin hakln onayn veya reddini dikkate alp almad merak ediliyor. Komedi direk olarak jriye hitap eder,ayrcaseyirciyedehitapedebilir.AslndaAristophanesBulutlar518ve562veEekArlar1043 ve 1059 numaral satrlarda M.. 423 ylndaki ilk Bulutlarn baarszlnda jriden ok seyirciyi sular: Ve dahas Dionysos adna arap stne yenim eder ki bundan [ilk Bulutlar] dahaiyibirkomediduymadnzvehemenbununfarklnavaramamaolmanz sizinutancnz.Amabizimyazarmzaranzdakizekilerdendahaaztannmbiri deil yani, sevgili dostlarm, bundan sonra yeni bir eyler sylemek isteyen yazarlarsevinveneelendirin. Buitirazseyirciyikendisinizekigrmesiiinpohpohlamadenemesiolmasnaramen,buradayine yazar seyircinin arasnda beenisi farkl olanlar olduunu bildiriyor. Aristophanes tiyatroya giden sradan insan komediyi saflatrma aray erevesinde onaylyor. M.S. birinci yzylda Aelian18 Aristophanesin ilk Bulutlar oyununun temsilinde seyircinin aada oturan jriye oyunu birinci yapmasbardn,ancakoyununncolduunubildirmitir. Antik kltrde defne, sarmak ve glden talar kutlamann ve baarnn sembolleriydi. Galibiyete ulaan atletler, kazanan yazarlar, fedakarlk yapanlar, akam yemei elencelerinin ve bilimsel toplantlarn, zaferler habercileri zel konumlarn gstermek iin ta (stephanoi) takard. Kazanan oyun yazarlar ve choregoslar son oyundan sonra talandrlrd. Kazanan koro, oyun yazar veya choregos adna halka duyuru yaplp yaplmadn bilmiyoruz. Halka ak gsteriden sonra zel kutlamalar mutlaka yapld. Plato Symposion adl eserinde asl elenceden sonra yaplan bir baka elenceyibetimler. Kurbaalarda (M.. 405) komik koro M.. 366367de baz vatandalarn lanetli ilan edildii ve festivaldendlandnbildirir.Bunlararasndavatanhainleri,ktakayapanlarveayrcasadece Dionysosunatadankalanritelleriylealayettiidiyeyazarlarncretlerinikesenpolitikaclarvardr. Politikachiphesizekonomikkriznedeniyle(yorumculartarafndanArchinosveyaAgyrrhiosolarak tanmlanr) oyun yazarnn cretini (misthos) drmeyi nerdii iin sorgulanmaktadr. Komedya yazar bu teklifi kiisel nedenlere balar, ancak bu ifadeden yazarn devletten maddi destek ald sonucunaulalr.Hereyintesinde,birveyabirgrupoyunusahnelemekaylarsrenveoyuncularn, koronunuygulamaleitiminigerektirenbiritir.Oyunyazarveyaynetmenoyunusahneyetamak iin gerekli zaman bulmaldr. Yine dramann byle bir ortamda devlet destei alrken ne kadar politikolduusorusuaklmzagelir. ClaudiusAelianus(y.175y.235),ounluklaAelianolarakbilinir.Praenestededodu.Romalretorik retmeniveyazardr.SeptimiusSeveruszamanndanlendiveolasklaElagabalusdnemindeyaad.235de ld.okiyiderecedeYunancabilirdi18

14

DramaveDionysosOlaslkla din Antik Yunanllarn inanlarn ve ibadetlerini tanmlayan en iyi kelime deildir. Gnmzdebukelimeorganizeedilmibirsistem,belirliritellervemezhepler,kutsalolmakurallar veya o dinin gerekleri iin kontrol listesi akla getirir. Antik dnyada din ve felsefe veya ahlak veya etik arasnda kesin izgiler yoktu. Antik Yunanllar tanrlarna asla kiisel bir sululuk hissiyle veyacokunbirinanveyaalakgnllbiimdeibadetetmediler,ancakonlarnmitlerinintanrlar evrendeninsanlntesinitemsilettiiiinlmllerikontroledecekglerdivebuglerinsann ibadetiveadaklarylaetkilenebilirdi.Doutdes19prensibitanrlaraadaklarnvekurbanlarnardndaki nedendi. Bunu Aeschylusun Agamemnon oyununda Agamemnonun ordusunu Truvaya gtrecek rzgr almak iin kzn kurban etmesinde aka gryoruz. Trajik bir sonucu olsa da kurban etme kabul edildi ve istek yerine getirildi. Bunun aksini Sophoklesin Oedipus Tyrannos oyununda gryoruz. 91123 Bu oyunda Jokaste, oyunun ardn kontrol eden k ve bilgi tanrs Apolloya bir adaklagirerveOedipusveThebeshalkiinmutlubirsonister.Bukabuledilmeyenbirkurbandrve duayantlanmaz. Atinada dramatik yarmalar Dionysos festivalinin bir parasyd. Daha nce grdmz gibi bu yarmalar Lenaiada Ocak aynn sonunda ve Kent Dionysiasnda Mart sonu ve Nisan banda gerekletirilirdi. Aristotelesin bildirdiine gre tragedya dityramb gsterilerini gerekletirenler tarafndan20gelitirildiveArchilochosun(700650)msralarndanrendiimizegre: TanrDionysosiindithyrambnaslyaplrbilirim, Aklmaraplayanmkavrulmuken, Dithyramb kesinlikle Dionysos ile ilikilidir ve tragedyann kkenini Dionysos ritellerinde aramak gelenekolmutur.SatiroyunlarnnortayakbazkaynaklardaDionysosileilgisiyokturifadesiyle tanmlanrken, bazl kaynaklarda Dionysosun dramadaki yerini korumak olarak aklanr. Aristophanesin kendisi Kurbaalarda komedinin atadan kalma Dionysos ritellerinin bir paras olduunu iddia eder. Ancak burada Aristotelese ve sonraki dier kaynaklara ne kadar inanlmas gerektii belirsizdir, ancak M.. drdnc ve beinci yzyllarda dramann Dionysos festivalinin bir paras olarak gerekletirildii ve M.. drdnc yzylda oyuncularn kendilerini Dionysos oyuncularolaraktanmladklarnbiliyoruz.tebunoktadabirdizisoruaklagelmektedir. Dionysosnetrbirtanrydvenedendramayhimayeedenoldu? Oyunyazarlar,oyuncularveseyircidinibirritelileuratklarnmdnd? Antikdrama(zellikletragedya)OrtaaAhlakoyunlarnneitimiydi? Budramalarngerekdiniritellerlebirilikisivarmyd? Antik Yunan festivalleri tpk gnmzde Ramazan aynda stanbulda yaplan Feshane etkinlikleri veya dini bayramlarda kurulan bayram yerleri gibi znde din d olan poplerelenceiinbirbahanemiydi? AntikYunandramasndadiniolanbireyvarmdr? AntikYunandramasnnDionysosilegerekbirilikisivarmdr?

DionysosveyaonunbirbakaismiBacchosadduyuluncailktepkiaraptanrsvesnrszcmb hayal etmektir. Mozartn Saraydan Kz Karma operasnda Pedrillo ve Osman grltl bir sarho 19 20

Almakiinver. Aristoteles,Poetika,1449a10.

15

arkssyler:VivatBacchus!Bacchuslebe,derdenWeinerfand!21.tebuarkDionysosakar genel modern tutumu zetler. Ancak Dionysos arap ve snrsz cmb tanrs olmaktan ok daha fazlasdr. Yaamn yaratlmasnda temel glerden biridir. Bakhalarda Teiresias onu yamurun kayna,tarmtanrsDemeterinkuraklnnzttolaraktanmlar.Dionysossvolanyaamgcdr, sadece zm ve arap deil ayrca btn bitkilerin ve hayvanlarn yaama gcdr. O byme ve genlikgcnntanrsdr. Dionysos anlalmas g bir tanrdr. Kkeni Bronz ann balangcna kadar gider. Ad M.. 1300lerde Linear B tabletlerinde bulunmutur. Homer onun Lykourgos ile karlama yksn bilir22, ancak Dionysos srekli Olimpia dnyasnn dnda kalmtr. Euripidesin Bakhalar oyununda anlatlanDionysosundoumununstandartversiyonunda,okutsalbirbabadan(Zeus)velmlbir prensesten (Thebeli Semele) domutur. Byle bir tanr ve insan yavrusu Perseus, Helen veya Herakles gibi genellikle insan kahraman olur. Ancak Dionysos iki kere domutur. Semele, Zeusun yldrmyla helak edilmi ve embriyo alt aylkken annesinin rahminden alnarak, Zeusun uyluuna yerletirilmi, ay sonra domutur. Bu durum bilgelikle ilikilendirilen Athenenin Zeusun kafasndan ve bereket tanrs Dionysosun ise cinsel organlarndan domasyla karlatrlabilir. Babas Zeus olan ve Zeus tarafndan dorulan Dionysosun kendisi de bylece tanr olur, ancak mitolojisisreklitekrarlananbirkabulgrmeihtiyacyksdr.DionysosunvarlZeusunkskan karsHeradansaklanr.HeragentanrydelirtecekveAntikYunandnyasnnoktesindeyerlere gnderecektir. Dionysos Yunanistana Doudan gelir ve doulu inananlar da onu izler. O insanla yeniritellergetirenyenibirtanrolarakyerinihazrlamaldr. Kusursuzbir soydangelengelenekselbirAntik Yunantanrsolmasnaramen,Dionysosneredeyse her zaman Doudan gelen bir yabanc gibi grlr. Dionysos ad Antik Yunanca Dio (Zeusun kk) ve inananlarnn Bakhalarda syledii gibi doudaki Nysa dayla ilikili olabilecek nysos kelimelerinden gelmi olabilir. Thyrsos ise Hitite arap anlamna gelen tuwarsa kelimesiyle ilikilidirvedieradBacchosiseLidyadilincebakivalikelimesiyleilikilidir.ByleceDionysosubir yerekadarAntikYunankimliindenuzaklatranbirfarkllkvardr. Dionysos kafa kartrc bir tanrdr. Kolayca yerine yerletirilemez. Sklkla Apollonun karsna konulur. Bunlarn en nemlisi Nietzschein Apollonun (dzen, yap, k ve zeka) kar tezi olarak Dionysosu (kaos, karanlk, duygu ve igd) yerletirmesi gsterilebilir. Dionysos deiim ve biim deitirme ile zdeletirilir. O snrlar ykan bir tanrdr (gen/yal, erkek/kadn, insan/hayvan, duygu/zeka), normlar ykar, kadnlar kentlerden dalara srer (Bakhalarda) ve kentin kalbine kendisinin vahiliini ve vahi takipilerini getirir. Hayvanlara benzetilir. Bakhalarda esrik Pentheus onuboaolarakgrrvesanateserlerindesklklapanterveyaleoparlabirliktegsterilir.Dionysosile karlaanveonakarduranlarkendilerinihayvankisvesindebulur.Onainananlaramaenads(lgn kadnlar) ad verilir ve buza derisinden giysi giyip, thyrsos23 tarlar. Yar insan, yar hayvan olan erkeksatirlerazyadaokinsandr.Dionysosatapnanlardahavahikutlamalardaboazlarnakadar arap imi ve grup atmosferinden sarho olmu biimde dalarn yamalarnda koar (oreibasia), avlar yakalar ve paralar (sparagmos) ve i etlerini yerler (omophagia). Bakhalarda haberci dalardaki kadnlar hem uyum hem de doann kontrolnde tasvir eder. Kadnlar vahi hayvan yavrularnabakar,thyrsoiiletopraktanonlarabalvestkarrlar. 21 22

SelamsanaBacchos,okyaaBacchos,arabbulanBacchos! Iliad6.13040 23 Sarmakuludal.

16

Dionysosvahiliktanrsdr,kentinzttolandalardr,normalsradanolandankurtulmatanrsdr(en nemli iki ismi eleuthereus zgrletirici ve lyaios azat edici). Kent Dionysias kendi iinde elikili grlebilir, nk Dionysos kentin deil vahiliin tanrsdr, kltrel sktlamalardan kurtulmann tanrsdr, ancak belki de bir Kent Dionysias bu potansiyel olarak tehlikeli tanry dizginlemeabasvedramaonatapnanlariin duygusalbirbakaldranlamndadr.AtinallarKent Dionysiasndaonundithrambarklarnnvedramanngsterimindenoluanritellerinidzenleyerek butanrnnvahiynlerinislahetmekveevcilletirmekabasndaolabilirler. Dionysos hakkndaki mitler ilgin bir gerilimi ortaya serer. Bazlar onun ounlukla ona tapnmak istemeyenlerinstndegcnvebugcnykcetkisinigsterir.ThebesdeDionysosakarkan ve yok edilen Pentheus en iyi bilinen rnektir (Euripidesin Bakhalar oyununun temas). Minyasn kzlar Orchomenosda ve Argosda Dionysos ritellerini kabul etmemiler ve delilikle cezalandrlmlar,kendiocuklarnldrmlervehayvankisvesinegirmilerdir.Dionysosayazlan Homerik lahi korsanlarn onu fidyeye deer bir prens zannederek Dionysosu nasl karmak istediklerini ve tanrnn da korsanlarn gemisini araba ve korsanlar da yunus balna nasl dntrdn anlatr. arap (ampelos) adn Dionysosun ellerinde kazara len tanrnn sevdii gzel bir gencin ad olan Ampelostan alr. Ampelosun lm stne tanrnn gzyalar gencin bedenine derek orada ilk arap ve zm meydana getirir. Dionysos klt Antik Yunanla zdeletirdiimiz iki yarg biimi olan dzenli ehir ve aklc zekya taban tabana zttr. Belki de DionysosbunedenleAntikYunanllarngeneldnyagrnndndatutulmutur.Dionysosduygu veigdy,zekvekoullanmdavrannkarsnakarr. Ancak tm bu yok etme yklerinin yannda Dionysos inanlarna nimetler vaat eder: sadece arap deil(DionysosneeliBacchosunoktesindedir),ayrcagnlksradanlktanveyorgunluklardan, yallnvesorumluluunmutsuzluklarndankurtulu.Bakhalarkorosunakulakverelim: Zeusunolubutanr,Barla,insanlarazenginlikbalayan,ocuklaryetitiren tanrayla dosttur. Zengine ve fakire acy yok eden arap mutluluundan eit payverir. BakhalardahaberciarapolmazsainsaniinneakolurnemutlulukdeyinceDionysosaktanras Afrodit ile ilikilendirili. Dionysosun mitleri kurbanlarnn lmlerini betimleyebilir, ancak o annesi Selemeyi lmden geri getirir ve onu bit tanra olarak Olimpiyaya yerletirir. Hermes llere cehennemdeelikederkenyaamlalmarasndakisnrgeebilir,ancaksadeceDionysosbusnr yokedebilir. Dionysosundoumununalternatifversiyonuonubirbakabiimdeikikeredoumluyapar.Zues ve Persephone (cehennem kraliesi) olan Dionysos Zeusun halefi olacak, dnyann aydnlk, yaam doluyukarksmylakaranlkvelmdoluaaksmnbirletirecekolantanrdr.Zeusunherzaman kskan olan kars Hera Titanlar kkrtarak Dionysosu paralara ayrtr ve etlerini yedirtir. Kalbini kurtaranAtheneonuZeusaverirveZeuskalbiyutar,byleceDionysosznkendiiinealmolur. Daha sonra Zeus Semeleyi Dionysosa hamile brakr ve yk biim bildiimiz gibi devam eder. Titanlar Zeusun yldrmlaryla yok edilir ve kllerinden insan rk doar, bylece insanlar Titanlarn isyankarruhunuveDionysosuniyiliiniilerindebarndrr.BuDionysosunOrphikversiyondurvebu inanlarna bu dnyada erginlik ve ahlaki bir yaam yoluyla bir sonraki dnyada gnahlarndan kurulu vaad eden Eleusisdeki Anne ve Kz kltne benzer. Kurbaalardaki erginler korosu Dionysosun bu kltne inananlar olabilir. Dionysos sklkla lm ve yeniden doumuyla yllk

17

tarmsalbereketisalayanveaklayanDoununAnaTanrasnn(AdonisveyaTammuz)AntikYunan eitiolarakgrlr. Yukardatanmlananvahiritellerdeibadetedenlerkendikimlikleriniyitirtirveibadetettikleritanr tarafndan sahiplenilirler ve bylece bir tr grup zihniyeti olutururlar. Bireysellik durumuna ve kolektif olann ynlendiriciliine temelden kar olmas nedeniyle, Dionysosun tehlikeli taraf da buradadr. Dionysos ilk Hristiyan resmi grne gre tehlikeli bir pagan tanr olmasna ramen, onunmitolojisiileilkdnemkilisenindeneyimleriarasndaarpcbenzerliklervardr: GklerinBabasveinsanbirkadndandomadr. Doumumucizevdir. lmvednyayageridnmtr. Etyiyerekvearapierekinananlarentheos(tarylabirlikte)olurvebirbirleriylecemaat olutururlar. nananlarnabirsonrakiyaamlarndaadanmlkveyaamlarndaetieuygundavranmalar halindemutlulukvaatedilir. Dionysos mitlerinden sahneler Hristiyan lahitlerinde ve Bizans dneminde anonim bir yazarn bir araya getirdii ounluu Bakhalardan alnma Christus Patiens (sann Aclar) adl eserde grlebilir.ChristusPatiens,Bakhalaraokadarsadkkalmtrkioyunun kaypolansonsahnesibu eserdentamamlanmtr.AncakbuaslasannDiyonysosunhalefiolduuanlamnagelmez. tedramanntemsiledildiitanrbuydu.OsanateserlerindePronomosvazosunda(y.M..400)ve ayndnemeaittarlyefteolduugibifestivalindenetisiolarakgsterilir.Ancakyukardasorulan soru cevaplanm deildir. Genellemeye gidilirse, oyuncularn ve seyircilerin tiyatroda yaadklar deneyim dini bir deneyim miydi? Oyuncular kendilerine Dionysos sanatlar dedikleri zaman kendilerini maenads ve satirler gibi bilinli inanmlar olarak m grdler? Gnmze kadar ayakta kalm olan ta tiyatronun n srasndaki koltuklarn rahibinin aklamas vardr. Drama himayelerindeyken Dionysos rahipleri tiyatroda nemli bir yere sahipti. Kurbaalarda rkm Dionysos karakteri koruyun beni, rahiplerim, daha sonra sizinle birlikte iebileyim diye haykrr. Lenaia festivalindeki dramatik yapmlar devletin dinsel ilevini kontrol eden archon basileusun sorumluluundadr. Kurbaalarda koro kendini kutsal topluluk olarak tanmlad zaman inanmlar (mystai) karakterinden ok daha tesini konumaktadr, koro burada kendini dini etkiliin ieriine yerletirir. Tiyatro Dionysosun kutsal alanna tecavz eder ve onu tapna skeneninarkasndaveyanndadururkentiyatrodakiseyircilertarafndanakagrlebilir. AncakokaztragedyaolayrgsDionysosileilgilidir.TabiikielimizdeEuripidesinBakhalarvardr ve bu adla bilinen dier oyunlar vardr. Aeschylusun Lykourgeia oyunu Dionysosun Lykourgos ile Trakyada karlamas stnedir. Dionysos saitr oyunlarnda ve komedyalarda tragedyada olduundan daha fazla grnr. Antik Yunan dramasnda tanrlar sahnede grnd zaman oyun yazarlarnn (zellikle Sophokles ve Euripidesin) asl ilgi noktas, insan kahramann bykl, evredeki yeri ve aclar gibi insanla ilgilidir. Kabaca, Antik Yunan tragedyas ve aslnda Antik Yunan mitolojisininoudirekolaraktanrlarlailgilenmez.AeschylusunEumenidesveAeschylusunyazd

18

kabul edilen Prometheusoyunlar eylemin insanlardan ok tanrlar tarafndan yrtld sra d oyunlardr.1978deTaplinkesinbirifadeyleAntikYunantragedyasndaaslndaDionysiakhibirey yokturdemitir.Onungrnegretragedyatanrylaolabilecekilkbalantsnkopararakpolitik (biradankentli)deneyimkltnednmtr.nsanlartiyatroyatoplumsalbiraktiviteveestetik birelenceolduuiingider.Budurumtragedyarneindeciddidir(spoudaios)vebyksorunlar yklenir,ancaketkinlikteartkdiniveyakltleilgilibirduyguartkyoktur.

Resim4KlasikDnemdeDionysostiyatrosu,Atina.

Eletirmenler tragedya ve tanr arasnda isel bir balant olduu konusunda srarcdrlar. Vernanta gre Dionysos snrlar am, gerek ve illzyonu birbirine kartran bir tanrdr. O bizim kendilik bilincimizi ve kendilik kimliimizi kaybetmemize neden olur. Tragedya drama izlediimiz kukusunu yitirdiimizvekurgu,ardndabireyselkimliingizlendiimaskeninstndenkontroledilenmimesis (yenidensunum)dnyasnagirdiimizandaakaDionysiaktr.DiermoderneletirmendenSimon Goldhilltragedyannznpolitikolarakgrr.Onagretragedyabeinciyzyldavarsaymlarnve idealarn arpt toplum syleminin bir parasdr. Dier taraftan Richard Seaford Dionysosu zndedemokratikbirtanrolarakgrr.OnagreDionysoskentveky,zenginvefakir,imtiyazlve sradanvatandalararasndakiengellerikaldrr.GenelDionysossylemindehereyeitolacaktr. outragedyayksev(oikos)vekent(polis)arasndakikartladayanr.Bykkiileraceker veya lr (Oedipus veya Pentheus) ancak daha byk genelleme Bakhalarda Thebes olaynda yaanr.HemtragedyahemDionysosAtinademokrasisininsembolleriveyarnleridirvebunedenle budemokratiktanrnnfestivallerindedramagsterimigerekletirilir.

19

MadalyonundieryanndabirkeredahatekrarlanmaldrkielimizdeolanoyunlarnpekazDionysus ile ilikilidir. Scott Scullion (2002) tahminine gre bildiimiz oyunlarn yzde drd Dionysos ile ilgilidir. Oyunlarda sklkla sz edilen bir tanr deildir. Bu onur tah edilebilecei gibi Zeusa aittir. BazenkoroDionysostanszeder,ancakbunudiertanrlariindeyapar.Dierehirlerdekidramatik yapmlarn kantlarndan anlaldna gre drama baka hibir yerde Dionysos ibadetiyle snrlandrlmdeildir.AtinadaoyunlarDionysoskltnnbirparasdr,ancakbalantkesinmidir? MasklarDionysoskltylesnrldeildir.LenaiadaDionysosbannbirsopadatandnbiliyoruz, ancak bunlarn giyildiine dair herhangi bir ipucu yoktur. Aeschylusun Seyirciler oyununda satirler canlya benzeyen masklarla karlatklar zaman, onlar takmaya deil tapnaa gtrmeye niyetlenirler. Eer tragedyann etimolojisini (kei arks) keinin yannda sylenen ark olarak kabuledersek,ohaldekeininkurbanedilmesineelikettiiiinkeininkurbanedilmesineelikettii iinkeininkendisiDionysiakbiryaratkdeildir.KeilerApollo,Musalar,PanveArtermisiinkurban edilir. Bir baka biimde anlatmak gerekirse: eer Antik Yunan dramasnn (zellikle tragedyasnn) Dionysos festivallerinde temsil edildiini bilmiyor olsaydk, bu sonucu oyun metinlerinden karabilecekmiydik?EerbusorununcevabhayriseozamanbelkidebizlerdramayDionysiak kafesinesokmayaalyoruz. Antik Yunan dramas, zelikle tragedyas fazlasyla duygusal ve elendiricidir. Kk sinemalar ve sakintiyatrolardnyasndabizantik,akmekan,halkaaktiyatronunnetrbirdeneyimolduunu anlayamayz. Arsitoteles trajedinin sonunun korku ve acma uyandrmas ve bu duygularn saaltlmas (katharsis) gerektiini ifade eder. 15,000 kadar seyirci belirli biimde etkili dramaya (tragedya veya komedya) btnlkl ve duygusal bir yant vermelidir. Ancak bu yant Dionysos ile ilikilendirdikleri bir yant mdr? Dionysos ibadetinin sonularndan biri esriklie (Antik Yunanca ekstasis veya knt yapmak) ulamaktr ve tiyatroda yaanan estetik deneyimin, gvensizliin uzaklatrlmasnn ve bir bakasnn aclarna katlmann bir anlamda ekstasis olduu dnlebilir. AncakbudurumOdysseusveyaAchillesepiklerinidinlemektennekadarfarklyd,hangisiDionysiak deildi? Dionysos festivali resmi mekn olabilir, ancak bu bir neden sonu ilikisi miydi? Scullion (2002) inandrc biimde tiyatronun ans eseri Dionysos tapnann yaknna ina edildiini iddia eder. nk teatron yaplabilecek doal yer Akropolisin gneydou yamacyd ve Atinada bu blge gelenekselolarakDionysoskltyleilikiliydi.BudadramaylaDionysosarasndavarolantekilikidir. BelkidedramatikfestivallerM..y.500yllarndayaplmayaveyayenidenyaplmayabalanncaveya Persistilasndansonraehriyenidendzenlerken(M..480)yneticileragorannyanndaehrinbu blmn de gelitirmek istedi. M.. 440l yllarda Perikles tiyatronun yanna Odeion ina ettirdi. Agora tarafndan tiyatronun asl girii Akropolisin kuzey ve dou yamalar civarnda, Tripotlar Caddesi boyuncayd. Bu noktaya kadar bu blge bir tiyatro blgesidir ve bu ilikilendirme Dionysos tapnann varlndan ok daha fazla vurgulanmaldr. Beinci yzyln sonlarnda belki de insanlar elenmek iin veya bir grubun paras olmak iin tiyatroya gitti, ancak bu insanlar tiyatroya artk dinselgzlebakmyordu. Bir eyden emin olabiliriz Antik Yunan dramas ritelin canlandrlmas veya sunumu deildi. Cambridge antropologlar mitleri ritellerden km olarak aklad. nsanlar ibadet ederken, ayn biimde belirli tekrarlanan yapda emredildii gibi yapar ve syler, skla bunun nedenini bilmez ve yaplanburitelinaklamasiinmitleranlatlr.BirAntikYunantragedyasnnardndaMurrayszde ritel yaps, yln ruhu iin bahar ayinleri, lm ve yeniden doum dngs, insanlarn kuruluu

20

iin birinin lmesi gerektii gnah keisi tespit etti. Oedipus (Oedipus Kolonosta), Pentheus (Bakhalar), Eteokles (Yedi) gibi karakterlerdramalarn sonunda lr, ancak bu onlar Antik Yunan toplumunun gnah keisi yapmaz. Aslnda elimizdeki hibir oyun tamamen teorik modele uymamaktadr.KomediiinCornford24trajedidekilmriteldvnnve kutsalevlilii bereket imasnn yerine koydu, ancak ancak baz komediler kahramann kutsal veya yar kutsal biriyle evlenmesiyle sona ermesine ramen (Barta Trygaios Hasatzamanyla ve Kularda Peithetairos Prensesle),buAristophanesinolaanstzekadoluvesofistikekomedilerinibirbereketbirlikteliine dntrmez. Olay rgsnde, karakterlerde ve Antik Yunan tragedyasnn tonunda onun ritelden kaynaklanmasiinokfazlaeitlemevardr.Kendidoasgereiriteltekrarvetekraraynbiimde gerekletirilir.Tragedyannmeselesiiseyapnnkendisideil,yapdaneitlemelerretmektir.

Resim5KlasikdneminsonundaAtinaharitas

Bununlabirliktedramakesinlikleritelikullanmolabilirveokdahayaknzamanaaiteletirelbak seyirciye yabanc olmayan ve seyircinin kesinlikle bildii eitli ritellerin dramay nasl etkiledii ve dramay allmamamza nasl katkda bulunduuna odaklanmtr. Oyunlar sklkla Atina yaknlarnda Artermistapnmas(TauriansArasndaIphigeneia)veyaHippolytoslsnonurlandrmaveyadaha byk bir adan Dionysosun kendisine ibadet (Bakhalar) veya Furilerin Akropolisin altnda 24

F.M.Cornford,TheOriginofAtticComedy(Cambridge1914).

21

Eumenidesolaraktoplanmagereigibibirkltnveyaritelintesisedilmesiylesonaerer.Dramatik etki okuyucunun antik seyircinin kltrel mirasnn bir paras olarak neyi bildiini anlad zaman ortayakar.rnein,Hippolytosdakoronunatbirincilkonumdakihizmetkarkadnlarnkorosuile ikincil konumdaki gen avclarn korosunun birlikte sylemesi asndan sra ddr. Bu oyun byk oranda akla ve kadn erkek arasndaki ilikile ilgilidir ve bu ark dnlerde erkek ve kadnlar tarafndan sylenen ritel arklaryla ilikili olabilir. Hippolytosun akta gz olmamas ironiktir, hatta Hippolytosun evlilik akamlarnda gelinler tarafndan onurlandrlmas daha da ironiktir. Antigonekaderinilmlebirtrevlilikgibimezardaduvarlarnarkasnahapsedilmekolarakgrrve onunkoroylabirliktesylediiarkevliliksembolvediliylebezenmitir.Aslndatragedyadakadnn kaderisklklalmleevlilikolaraksunulur.Seaford(1987)Bakhalardayenibiryaamvekurtulu bulamayan ancak lm bulan Pentheusun kaderini Dionysos inananlarnn adanmlk ritelinin tersinedndrlmesiolarakgrr.ByleceAntikYunandramasayntemelritelinfarklbiimlerde oynanmas deildir, oyun yazar gerekli etkiyi yaratmak iin farkl ritellerden yararlanabilir. Eek Arlar kuaklarn dersine dndrlmlnn komik biimde gsterilmesidir. Muhafazakar evlat inat babasn kontrol etmek ve eitmek abasndadr. Burada Atina riteli olan ephebeia oyunun esprisini aydnlatacaktr. Tesadfen, kurban etme ritelinin asla sahnede gerekletirilmediine dikkatetmekgerekir.AristophaneshemBartahemdeKulardakurbanritelinincehazrlayarak sonrakzgnkahramansahnednagnderiperteleyerekokiyibirkomediortayakarr. Dionysosunkendisi deAntik Yunandramasndabirkarakterdir,ancak daha ncedebelirtildiigibi bu tm tragedyalar iin geerli deildir. Eer tragedya Dionysos adna yaplan ritellerin elik ettii koroarklarndandoduysa,buradaki durumDionysoshakkndaiyidramaolabilecekyeterince mit olmadsonucudur.lkdnemAntikYunanmitleriyklemeasndaninanlmazboyuttaverimliydi ve bu mitlerde neredeyse her tr kahraman vard. Homeros Truvaya kar yrtlen sava Antik Yunanistann ortak miras haline getirmiti; Atinann ilk dnem tarihi ve Kalydonda domuz av gibi dier arklar Thebesdeki topluluklar tarafndan retildi. yi bir oyun yazar ve tutkulu bir seyirci tragedyann olaslkla dier herkesin darda brakld ve sadece tanrnn yceliinden ve alglanmasndan oluan monoton bir yapya sahip Dionysosun maceralarndan daha fazlasn iermesinibekleyecektir.M..beinciyzyldangnmzeulaanotuzgerektragedyannsadecebir tanesi(EuripidesinBakhalartragedyas)Dionysosileilikilidir.Aeschylusungnmzeulamamiki oyunu Dionysosun yaamndan iki farkl olay sahneye tar (Thebes ve Lykourgeiadan geen olaslkla bir leme), ancak ikisi de Dionysos trajikbiimde sonulanan bir karlama yaamz olan Minyasnkzlarnnyksnndramatikmetneaktarlmashakkndaelimizdehibiripucuyoktur. Dionysos daha ok satir oyunlarnda ve komedyalarda grnr. Satirler onun mritleridir ve Euripidesin Kiklops oyununun ilk ve son satrlarnda satirler Dionysosa Bromios (grltc) adyla yalvarr. Eer satir oyunu festivale Dionysiak balantnn korunmas iin kabul edildiyse, bu tanrnn satiroyunlarndagrnmesigayetdoaldr.Dionysos,AeschylusunSeyircileroyunundasatirlerinibir atletinyaamurunakorosunuterketmelerinedeniyleazarlarkengrlr: yalveyagenhikimsebenimikisrahalindeyaplandanslarmncazibesine kar duramaz, ancak sizler bir stmus atletiyle olmak ve sarmaa hi deer vermeyerek,amaacdallarylartlmekistiyorsunuz.

22

Dionysos arabn kefediliinin gsterildii Sophoslesin Gen Dionysos oyununda bulunmal ve Achaiosun Hephaistos oyununda Hephaistosun Olimposa dnnden sorumlu olmaldr. Burada yineDionysosunduyusalzevkleriHephaistosasunulur: Dionysos:nceseniakamyemeiylehonutedeceiz.Veitegeldi! Hephaistos:Vedahasonrabeninaslbyleyeceksin? Dionysos:Tmbedeninehokokulukutsalyasreceim. Hephaistos:nceellerimiykamamiinbanasuvermeyecekmisin? Dionysos:Ahtabii,masakaldrlrken. AncakDionysosunenskkomedyalardagrnr.Komedyadatanrlarhakkndaesprileryalpabilirve onlara glnebilir, hatta ve zellikle komedyalar tanrlar hakknda retilir. Komedya yazarlar Dionysosu olasl en dn durumlara sokar ve daha sonra da bu znde kahramanlk kart ve zevk dkn tanrnn iinde bulunduu durumdan kurtuluunu izlerler. Kurbaalardan iki kle Dionysosuoldukaiyitanmlar: Kle:Seninefendinsoylubiri. Xanthias:Tabiikiyle,tmbildiiimekvesikmek. Burada Xanthiasn szleri Antik Yunancada kafiyeli bir biimde pinein ve binein (iki imek ve cinsel iliki) kelimeleriyle ifade edilir. Kratinosun mitleri alaya ald Dionysalexandros (M.. 437?) oyununda Dionysos, tanralarn mehur gzellik yarmasnda deerlendirme yapmak iin Aleksandrosun (Paris) yerini alr. Oyunda Dionysos, Heleni ve binlerce gemi dolusu kzgn Antik Yunanly kazanr. Komedinin sonunda gerek Paris, Heleni alr ve Dionysosu acmasz Antik Yunanllara brakr. Aristophanesin Babilliler (M.. 426) oyununda Dionysos doulu mritleriyle Atinayagelirvehayatndailkdefabirdemagogilekarlar.DemagogDionysostanparakoparrve onu yasal yollara bavurmakta tehdit eder. Eupolisin Subaylar (M.. 415) oyununda Dionysos donanmaya katlr ve Atinal amiral Phormiondan sava sanat dersleri alr. Oyunun blmlerinden yorgunvebeceriksizDionysosuorduyaamnnzorluklarnauyumsalamayaalrkengsterir.Ve tabiikiKurbaalarda(M..405)DionysosailesiniEuripidesegetirmekiinHeraklesklnagirer. KlkdeitirmeveyanltanmaDionysosundramatikkiiliininneredeysetamamdr.Aeschylusun Edonians Lykourgos, hem erkek hem de kadn olarak grnen Dionysos karsnda akl karr. Dionysosun at engellerden biri cinsiyettir. Bakhalarda klk deitirmi Dionysos olan rahibin narinsalarveprzszbeyazteniPentheusunhemilgisiniekerhemdeaklnkartrr.Eupolisin Subaylarndabirionukadnsanarvehemenoracktasatmaklatehditeder.Dionysalexandrosdahem Troyal bir prens hem de kyl bir oban Paris olarak grnr ve bildirildiine gre satirler korosu ona gler ve dalga geer. Kurbaalarda Herakles, Dionysosu genellikle giydii aslan derisiyle kaplanm,safranrengigiysisi,yumuakayakkablarvetaddeneiylegrnceglmektenkatlr. KomedyanndahasonrakiblmlerindeklesionaHeraklesdeyincebenibusisimlearmaverya buismiaznaalmadiyecevapverirvedahasonraklesiDionysosdeyincebudahaktdiye cevaplar. Klk deitiren ve daha sonra da klk deitirmeyi iselletiren Dionysos onun dramadaki rolnnbirparasdr. O halde dramann dini bir boyutu vardr. Dramann kkeni geleneksel olarak Dionysos ayinleriyle ilikilendirilir Oyunlar Dionysosun onuruna dzenlenen festivallerin bir paras olarak normal kent yaam durduu ve karnaval yaantsnn balad zamanlarda temsil edilir. Yzyllar sonra Plutarch

23

Sokratesekomedyannkendisinihitegzelolmayanbirkarikatrbiimindegstermesindenendie duyupduymadsorusunadairbiranekdotaktarr.(): Aristophanes Bulutlar sahnelediinde ve her trl istismar onun stne ydnda, oradakilerden biri Senin her eyinle alay edildii iin kzgn msn, Sokrates?diyesorar.HideilimdiyecevapverirSokratesveeklernk tiyatrodaokbykbirlendeymigibieleniyorum.25 OyunlarneitliyerlerindetanrlarveM..beinciyzylAtinaritellerimetnindokularnnarasnda ve ardnda grlebilir. Tragedyalarn gsterdii en byk sorunlardan biri insanlar ve tanrlar arasndakiilikilerdir.AncakAntikYunandramas,tpkgeneldeAntikYunanmitlerigibi,insankadn veerkekarasndadr.Tanrlarsahnedegrnr,eylememdahaleederveeylemietkiler,ounlukla iddet ierecek biimde insanlarla etkileime girer, ancak oyun yazarlarnn ve zellikle Euripidesin ilgisiinsanlarntepkisineodaklanmtr.nsanlarninandvetanrlardanbekledii,tanrlarninsann beklentilerininaslkarladsorulurhep.Tanrlarlmszdr,tanrlarngcvardr,tanrlarvardr ve bir biimde dnyann dzeninden sorumludur. Antik Yunan tragedyas seyircisiene bu durumlardan kaynaklanan olaylar gsterirken, i rahatlatc cevaplar bulmaya almaz, sadece rahatszedicisorularsorar.Belkidehereyintesindebelirsizvesinirlibirtanrnnfestivaliyaamn anlamnaramakiinhitektbiryerdeildir.

PerformansEneskidramatikyarma,bykbirprestijkaynavehakknda enfazlabilgisahibiolduumuziin zellikle Dionysiadaki performanslara odaklanacaz. Dionysia be gnlk hem dini (grne gre Dionysosonurunayaplangeitalaylarveelenceler)hemdetmehirbuetkinliekatldiindin dbirtatildi.Dahancedeszedildiigibi,meclistoplanmaz,enazndanilkgnhergnyaplan ticaret ileri yaplmazd. Aslnda eer tahmin edildii tiyatro 15,000 kiilik ise ticaret ilerinin ou agora yerine tiyatroda yapld sonucuna varlabilir. Bylece seyirciler Dionysos (arap ve kendini salvermeduygusuylaonurlandrlantanr)adnabirbtnolarakayinekatldklarduygusunagirerdi. Atinann erkekleri (ayrca Atinada oturan yabanclar, yabanc ziyaretiler, gen erkekler olaslkla kleler ve kadnlar da vard), hepsi etkilin duygusuna kaplm elence ve duygusal coku peinde kouyordu. Antik Yunan dramasnn gnmzde incelenmesinin en nemli sorunlarndan biri dramann hangi boyutta bir dinsel sunum, politik kimlik aray veya popler elenceye katlm olduunundeerlendirilmesidir. Platonbiryerde30,000seyircininnndetemsiledilendramadanszeder,ancakantiktiyatrolarn enby(Megalopolis,SyracuseveEphesos)20,000seyircidendahafazlaseyircikapasitesinesahip deildir. Tiyatronun genel girii doudan Tripotlar Caddesindendi. Bu cadde Akropolisin Kuzey ve doueteklericivarndanagoradandolanr,PeriklesOdeionunugeervetiyatroyaular.Akhallarda bakarakter (Dikaiopolis) insanlarn topluluklar halinde yukardan aaya bu yeri (Akropolisin batsnda bir tepe, Pnyx) doldurduklarn hayal eder, ancak Odeionun kuzey tarafndan ayr bir yol olmasayd,seyircilertiyatroyaaadanyukargirecekti.Byleceseyircilertiyatroyaoyuncularlaayn eisodosukullanarakgirecekti. Hellenistik ve Roma dneminin daha sonraki tiyatrolar ho grnml, dzgn oturma yerleri (kerkides) oluturacak biimde dikey koridorlarla ve en azndan bir yatay yrme yolu (diazoma) 25

OntheEducationofChildren10cd

24

blnd.Bunlarantiktiyatronunayrczellikleridir.AncakM..beinciyzyldaseyircilertepedeki sralaraoturduvedzenlemeoldukasradand.AristophanesinKurbaalaroyunundanbirpasajda Dionysos rahibinin sekin bir yerde oturduklarn ve Dionysos karakterinin onlar grp korumasn isteyebileceinireniyoruz.Dahancedebelirtildiigibitiyatrodansraayrntlbiimdeilenmi takoltuklardanoluurverahibinin[koltuu]ibaresinitar. Seyircibykorandaerkelerdenoluur.Komedyalargenellkleandres(erkekler)ifadesinikullanrve bazdurumlardaerkekseyircileraltsnflaraayrlr: imdi sizler bizi cmerte alklayan sorunlu yallar, genler, olanlar, erkeklerlestnlmzgrdnz.26 . . . Olanlara, gen erkeklere, yetikin erkeklere, yal erkeklere ve ok yal erkeklereolayrgsnaklarken.27 Baka bir yerde Eupolisin bir karakteri sadece erkek ocuklarnn gld souk akadan ikayet eder ve Bulutlarda Aristophanes rakiplerini karakterleri sallanan krmz falluslarla sahneleye getirmeklesularbunaancakerkekocuklargler.Bunedenleerkekocuklarnntiyatroyageldii kesinliklesylenebilir. Aristophanesin Akhallar tiyatroda yabanclarn bulunduunu kantlar. Bakaraktere gre, Kleon (nde gelen politik demagog) bir nceki yl yaplan Dionysiadaki bir oyunda Aristophanesin yabanclarnnnde(xenoi)Atinakentihakkndakteylersylediiniiddiaetmitir.Ancakimdi Akhallardayledenilmektedir: YarmaLenaiadadrveyabanclar(xenoi)yoktur.OhaldebizburadaAtinada yaayanyabanclarbizdenkabulettiimiziinakakonuabiliriz. AyrcaAtinadayerleikyabanclarnLenaiadakorodaoynamakiinchoregoiolabildiinidebiliyoruz. AncakbukiilertabiikitamamenyabanclardeilAtinadayaayanveAtinatoplumununyesiolan, kentin yaam ve zenginlii iin alan kiilerdi. Dionysiada balang etkinliklerinden biri de armaanlarn(phoros)sunulmasolduuiin,festivaldeimparatorluundierehirlerindenkatlmc olarakgelendikkatedeersaydaziyaretinindeolduusylenebilir.Martaynnsonuitibariyledeniz yoluylaseyahatmmknolurveinsanlarAtinayagelebilirdi. Ancakkadnlarneyapard?M..beinciyzyldakadnlartiyatroyagidebildiveyagittimi?Bukonu heptartlr,ancakkabuledilebilenbirsonucaulalamaz.AntikAtinannerkekegemenbirtoplum olduu dorudur. Sadece ekklesiada sadece erkekler oy verir ve devletin politik grevlerini sadece erkekler yapar. Kantlarn ou (bununla birlikte st snfa ait kaynaklardan alnan) kadnlarn gnmzde baz Ortadou lkelerinde olduu gibi gzden uzak bir yaam srdkleri ynndedir. Ancakkadnlarndevletiindehemagoradaticareterbabhemdedinolarakadlandrabileceimiz alanlardakamusalgrevlerivard.Kadnlarrahipolurduvefestivallerekatlrd.Thesmophoriasadece kadnlarn katld bir festivaldi, Adonia ounlukla kadnlarn kutlamasyd ve Lysistrateda bakarakteryleikyeteder:

26 27

Menander,YalCad794 Aristophanes,Bar503

25

Eer kadnlar Dionysos, Pan veya baka bir ak ve tutku tanrsnn tapnana davetetmemiolsalardhikimsesokaklardayrmeyecek,tefalmayacakt. EerdramatikyarmalarDionysosdaolduugibidinifestivallerinbirparasysa,biryerekadardini bir ayinden neden dland veya dland dnld? Madalyonun teki yznde dramatik festivallerindinifestivalleregreokdahafazladindvepolitiketkinliklerolduuvardr.Butr etkinlerinkadnlaragreolmaddnlebilir. Plato, M.. beinci yzyln parlaklndan sonra drdnd yzylda aka tragedyann erkek ocuklarna,kadnlaraveerkelere,klelerevezgrvatandalaraayrmgzetmezsizinhitapedenbir tr retorik olduunu28 aka yazar. Ayrca Platon kendi ideal devletinde insanlarn tragedya yazarlarnaiindebulunduklardurumlarpazarakartmalarnavekadnlarn,ocuklarn,dahageni anlamyla halkn karsnda gstermelerine izin vermeyeceklerini29 dler. Bir baka yerde Platon ergenlerkomediyitercihederken,yetikinerkekvekadnlarntragedyaytercihettiiniiddiaeder.30 Bu pasajlar Platonun zamannda kadnlarn seyircilerin doal bir paras olduunu gsterir. Dier taraftan, yukarda sz edilen komik pasajlar sadece erkeklere ynelir. Eer M.. beinci yzylda kadnlar seyirciyse bile ya saylar ok azd ya da Hendersonun ifadesinde olduu gibi seyircinin kavramsalolarakerkekolduufarzedilmiti. Komedi kkenli dier kantlar kart yorumlar aibeli hale getirir. Thesmophoriada Kadnlar oyunundabirkadnEuripidesintragedyalarndakadnlarkartutumundanikyeteder: Bizkadnlaraneredekaraalmad,seyircininvetragedyakorosununolduuher tiyatroda...kocalarmzsralarndankalkpevegelirgelmez,bizeimalbirbak frlatpgizliamzaramayabalad. lknce bundankadnlarnnormalolaraktiyatroyagitmediklerisonucuna ulalabilir.Dier taraftan kadnlarEuripidesinkadnlaranasldavrandkonusundasondereceiyibilgileresahiptir.Tabiikibir oyunu Atinann gerek yaamna alan bir pencere gibi deerlendirilmesi olanakl deildir, ancak komikolannyaratlmasiinbiryapaylkolarakdnlmelidir.AristophanesinBarndan(9627) birbakapasajseyircilerinarasndakadnlarnvarlhakkndahemkanthemdekarkantolabilir. Trygaios:Seyircilerebirazarpatanesi(krithai)frlat. Slave:tamam. Trygaios:Halabitirmedinmi? Slave:Hermesadna,bitirdim.Vearpatanesi(krithe)almayanhibirseyirci kalmad. Trygaios:Kadnlarnyokama. Slave:Amaerkekleronlarabugecebirazverir. Bu pasaj ounlukla kadnlarn klenin frlatt arpa tanelerinin ulamad theatronun arka sralarndaoturduubiimindeyorumlanrAncakkrithe(arpatanesi)kelimesiargodaerkeklikorgan anlamnadagelirvepasajyledeyorumlanabilir: Trygaios:Seyircilerebirazarpatanesi(krithai)frlat.28 29

Gorgias502d. Yasalar658d. 30 Yasalar658d.

26

Slave:tamam. Trygaios:Halabitirmedinmi? Slave:Hermesadna,bitirdim.Vearpatanesi(krithe)almayanhibirseyirci kalmad. Trygaios:Kadnlarnyokama. Slave:Amaerkekleronlarabugecebirtaneverir.(dirsek,dirsek;gzkrpma) O halde tm yaplan krithe kelimesinin ikili anlam iin bir dzendir ve kadnlarn tiyatrodaki varl iinkesinbirkantdeildir. Oyun srasnda seyircilere ikramlar yapldna dair baz kantlar vardr. Yukardaki pasaj bunun bir kantdr. Ayrca Eek Arlarnn prolog blmnde Aristophanes oyununda seyirciye fndk, fstk frlatan iki klenin olmadn duyurur. Bylece gl yazar oyununun choregosun bahiine deil dramatik beceriye dayandnn altn izer. Zenginlikte bir ift karakter seyirciye nce fndk, fstk atacannaszvererekvedahasonrakomedyayazariinbununuygunolmayacanedeniylevaz geerekseyirciyleoyunoynar. Davaclardan renildii kadaryla Atina mahkemesi grltl ve tartmal bir grup ortamyd ve Atinatiyatrosunundaaynbiimdeolduunudnebiliriz.Seyircininpoplerolmayanoyuncularve baarszoyunlarslkladveyuhaladynndeM..drdncyzylaaitkantlarvardr,belkide memnuniyetsizliibelirtmekiinyiyecekatlyorduvememnunolunduundalgncaalklanyordu. Bir anekdot Euripidesin gnmze ulamayan Aiolos oyunu iin elikili ifadeler kullanr. Biri, bu oyunun seyirciyi fkelendirdiini sylerken dieri oyundaki Danaenin fkeli seyirci tarafndan durdurulduunuveancakoyunyazarnnsaldrganaoyundanelerolacanizlemeleriniistemesinden sonraoyununsrmesineizinverildiinibelirtir.BununlabirliktebunlarEuripidesinAtinasahnelerinin asi ocuu olduu kalplam dncesinin ardndan retilmi kurgusal anekdotlar olabilir. Ancak tiyatrooyuncularnbirbirlerineyaknoturduu,oyununretmesigerekenduygusaluyarlaraldklar ve aktardklar, tragedyadan znt ve ac, komedyadan coku ve glme aldklar toplumsal bir deneyimdi.AristotelesegretragedyannsonuacvekorkununkatharsisiniretirveklasikAtinada tiyatronun bamsz bir entelektel etkinlik olmad, ancak duygusal deneyimin paylam olduu akldankarlmamaldr.Tiyatrodarhabdouchoi(tiyatropolisiveyasopallar)adverilengvenlik glerininbulunduuvebunlarngrevlerinintiyatrodakidzenikorumakolduubilinmektedir. M.. drdnc yzyln ortalarna gelindiinde Atinallar fakir Atinalarnn da tiyatroya gidebilmesi iin iki obol giri cretini deyen teorik fon31 oluturmulard. Fonun ne zaman oluturulduu tartmaldr. Demosthene M.. 340l yllarda direk olarak fonu iaret ettii zamanlarda mevcut olduu aktr, ancak baz kaynaklar fonun kuruluunu M.. beinci yzyln nc evreinde Periklesebalarken,birbakasM..390lardabirpolitikacAgyrrhiosukurucukabuleder. ki obol tiyatro creti epey yksek rakamd. Baz eletirmenler giri cretinin yksekliinin beinci yzylda seyircinin oluumunu etkilemi olabileceini iddia eder, bylece sadece yeterince varlkl olanlartiyatroyagidebilmitir.BudaEskiKomedininsactutumunuaklar.EskiKomedihalkntm kesimlerinedeilsadeceelitleriinsahneleniyordu.Boule(400Atinaldanoluankonsl,Bartave KulardaBouleyeleriiinayrlmyerlerdenszedilir),archonlar,ongeneralveyasakoruyucusu Oluturulanfonunadonnteorikolmasnnnedenitheatrekelimesiningrmeeylemianlamnagelenthea kkndengelmesinidir.Teorikfonisegrmeeylemiyleilgilifondemektir.Theori(theory)vetiyatro(theatre) kelimeleritheakkndengelir.DierbirdeileAntikYunandateori,uygulamanngrmbiimidir.31

27

nomophylakeler, zellikle onurlandrlanlar ve epheboi iin (askerliklerini yapan gen erkekler) ayrlmbirkaoturmayeri(proedria)vard. Oyuncular Koro oyuncular genellikle Atinal erkeklerdi. Lenaiada sadece yerleik gmenler festivale taklabiliyordu. Koroda grev alanlar provalar srasnda askerlik grevinden muaf tutuluyordu. Ne kadargenibiroyuncuhavuzuvardbilmekiinkabacabirhesaplamayaplabilir.Dionysiadaontane erkekler dithyramb korosunun her biri iin elli kii, tragedya korosu iin on iki veya on be, be komedyakorosununherbiriiinyirmiveyayirmibeoyuncugerekliydi.Bunlarabirdeongenerkek dithyramb korosunun her biri iin elli oyuncuyu eklersek toplamda 1,100 oyuncuya ularz. Ancak dithyramb korosundaki oyuncularn ayn zamanda dramatik korolarda da grev alabileceini dnmekgerekir.Eeroyuncularhavuzukkise,ozamanoyuncularveseyircilerarasndakiiliki biz ve siz biiminde olabilir. Biz ou ortalama Atinalnn yapamad bir eydir. Ancak eer oyunculukoldukayaygniseyanihemenheringeneninbirmzikenstrmanalabilmesigibiyse,o zaman seyirciler deneyimi ve teknii tanrlar ve belki de performansn detaylaryla daha fazla ilgilenirler. Tragedya korosu orijinal olarak on iki oyuncudan oluur. Bu durum Aeschylusun Agamemnon adl oyunundabirpasajdaakabelirtilmitir.Bupasajdakoroonikiayrbireyeayrlr.Sophocleskoroyu on be kiiye kartmtr. Koro yeleri farkl tragedyada rol alabilir ve ayrca satir oyunlarnda satirlerioynayabilir.Ohaldetragedyakorosundaoyunculuknemlibirgrevdirvetahminenprestijli biritir.Onbekiilikbirkorobekiilikgrupolumasnaolanakverirvegirilerindeseyirciyeen yaknolanbeligrubunennemlisiolduuynndekantlarvardrvebugrubunlideriaynzamanda koro badr. Koronun stasimay (ayakta ark) nasl syledii tartlan bir konudur. Bir olaslk daireselorchestrannolmadtiyatrolariindeuygunolansrahalindeyzleritheatronadnk oynadklardr Bir dier olaslk ise ember halinde orchestrada dans ettikleridir. Bu olaslk koro arksnn blmlerinin snflandrlmasnda kullanlan strophe ve antistrophe (dn ve geriye dn)terimleriydedesteklenir.Birdierolaslkdabesralbirgenoluturulduuynndedir.Bu biimiyle koro skeneden seyirciye doru srasyla 54321 oyuncudan oluan be sra oluturur ve koroba en ndeki srada tek banadr. Bekli de performansn orijinal dairesel yaps koro oyuncularnnsaysonbeeulancafarklbiimlemelerlebyltlmveyakltlmolabilir. Komedyada yirmi drt koro oyuncusundan oluan daha byk korolar kullanld ve iki misli yer ve insan gcyle allmas gerekti. Komedya korosunun iki paradosdan32 girmi olabilir. Bu aslnda Kular iin anlaml bir durumdur. nk bu oyunda btnyle Hellenik koro ve kanatlaryla Kular oldukafazlayertutar.Ancakyerde(Bulutlar,Kular,Aristophanesadbilinmeyenoyunparalar) komedya eisodoiden sz eder ve bunu yaparken kelimenin tekili olan eidodosu kullanr. Bu pasajdadakoronungiriindenszedilmektedir.Yakorosadecebireidodostangirmiyadaherikisi de kullanlmasna ramen seyircinin dikkati sadece bir yne ekilmiti. En azndan iki komedide ve olaslkla pek daha pek ounda birbirine kart yarm korolar kullanlmtr: Lysistrateda yal erkekler ve yal kadnlar, Eupolisin Marikas oyununda zengin ve fakir erkekler korolar. Daha sonralarkoronunblndnoyunsrerkentekrarbirliktegeldiklerinibiliyoruz. Oyuncular,belkikurayla,belkichoregosveyayazarnseimiylebirbiimdeoyunlaraatanyordu.Oyun yazarnnoyuncularnstndenekadaretkisiolduunubilmekkonununaydnlatlmasiinnemlidir. 32 Paradosveyaouluparadoi,eisodosveyaoulueisodoiAntikYunancagirianlamnagelirbirkelimedir.

28

Antik kaynaklar aslnda oyun yazarnn kendi oyununda barol oynadn bildirir ve sesi zayf olan Sophocles oyunculuk roln kaldran ilk oyun yazardr. Birden fazla tarihi Aristophanesin Akhallardabaroloynadnbildirmitir.Buoyundakomediyazarveonunpatronuenazndaniki defabirarayagelirveEekArlarndaBdelykleon650651satrlardasankiyazarakonumaktadr. Klasik tragedyada sadece konuan oyuncu vardr. Hzl kostm deiimi ve bir yerden ktntan sonrabakabiryerdengirmekiinhzlhareketedilerekAeschylusunbazilkoyunlarikioyuncuyla sahnelenebilir ve ayns baz komedyalar iin de geerlidir, ancak baz sahneler kesinlikle nc oyuncugerektirir.Aristophanesinoyunlarnnbazyerlerindekesinlikledrdnckonuanoyuncuya gerekvarmgibigrnr,ancakbusahnelerinbirinde(Kurbaalardakararsahnesi)metinyeniden yazmlar srasnda bozulmutur. Menanderin metninde hibir yerde oyuncudan fazlasna ihtiya yoktur. Oyuncularn giysileri ve kostmleri dramatik tr arasnda olduka deikenlik gsteriyordu. Komedyavesatiroyunlarnnaksine,tragedyaoyunlarhakknda elimizdeok fazlagrselmalzeme yoktur,ancakPromosVazosundaveChoregoiVazosundagrnentragedyaoyuncularnnkostmleri ok gsterili ve ortalamann tesindedir. Masklar canl gibi, kostmler zengin ve dkmlyd. Etki trnciddidoasnvurgulayacakboyuttayd.Tragedyadanetkilenmiolduubelliolanouvazo maskl veya kostml oyuncular gstermez. Bu vazolarda trajik bir Antik Yunan sanatnn gelenekselliinde verilir. Satir oyunlarnda, satirler sadece irkin bir satir yz, hafife ereksiyon halinde cinsel organ olan ksa bir giysi giyerken, tragedya oyuncular ok daha ciddi kostmler giymeyi srdrd. Komedya gln olann (geloion) yaratlmas demekti ve komedya oyuncular groteskmasklar,vatkalkostmlervesallananfalluslarkulland.

Resim6Tragedyaoyuncularrolleriiinmaenadolarakkostmlerinigiyiyorlar(M..430).

29

dller nce tragedya iin daha ve daha sonra komedya iin birinci oyuncuya verilirdi. Drdnc yzyla gelindiinde birinci oyuncular uluslararas tannan kiiler olmutu, gnmzde anladmz biimde yldz olmulard. M.. 340 Dionysiasnda olaslkla drst bir yarma olmas iin baoyuncular tragedya yazarlar tarafndan paylalmaya baland. M.. beinci yzylda oyuncular sadecebiroyunyazariinoynayabiliyorduvebaoyuncunungrnrlarttrmasiinolabildiince ok blmde oynamas isteniyordu. Bu durum baz istisnalar hari oyun boyunca bir rol hep ayn oyuncunudur.EnbilinenistisnaOedipusKolonostaoyunundaoyuncunundaoyunuoyuncuyla gtrmek iin Theseusu oynamak zorunda olmasdr. Adak Sunanlarda ayn oyuncu Elektra, Dad, efemine Aigisthos ve Klytaimestray oynar ve bu da M.. 458de Aeschylusun kadn rollerinde mkemmellieulambiroyuncusununolduunugsterir.Bazenbiroyuncuaynoyundaikinemli rol bir den stlenir. Buna en arpc rnek Trakyal Kadnlarda baoyuncunun ilk nce aylayan DeianeirayvedahasonravahikocaHeraklesioynamasndr.AynbiimdeAjaxdabaoyuncunce Ajax daha sonra kardeini oynar. Aeschylusun Oresteia lemesinde bir oyuncunun oyunlar arasndaroldalmoknemlidir:Pyladesioynayanoyuncu,AdakSunanlardaApollonunsesiolur vebirsonrakioyundaApolloyuoynarken,erkeksiKlytaimestrayoynayanoyuncudahasonraAthene olacaktr. Hem tragedyada hem komedyada dier oyuncular sessiz yz (kopha prosopa) olarak yer alabilir. Bunlar muhafzlar, uaklar, mutfak aletleri (Eek Arlarnda) ve ocuklar gibi tm kk roller iin geerlidir. kincil koro rnekleri de vardr: yirmi Furiese karlk yirmi kiiden oluan Eumedindesin sonunda Atinallar, Hippolytosda kendi arklar olan ve birincil koroyla birlikte syleyen avclar, Euripidesin Yalvaran Kadnlarnda ve ayrca Eek Arlarnda gen erkekler korosu. Bazen fazladan bireysel karakter konuabilir, ancak olaslkla bunlarn ksa replikleri maske takm olan ve konutuklar duyulmayan asl oyuncu tarafndan sylenirdi. Buna rnek olarak Kularda barbar tanr, Akhallarda Pers elisi, Alkestiste Admetosun olu verilebilir. Aristophanesin Barnda skeneden tanrann byk bir heykeli darya tanr. Komedya Hermes cansz figr adna konuurkenkendikendinehobirgndermeyapar:

Resim7Satiroyunundaoyuncular.

30

Trygaios:Ancaksyleyinbanahanmmnedensuskunsunuz? Hermes:Seyircilerlekonumayacak,nkektiiaclaronlaraokkzgn. Trygaios:zinverinbirazsizinlekonusunozaman. Hermes:Canm,sylebanaonlarhakkndanednyorsun.Hadi,tm kadnlarnnefretettiisenounukoruyorsun.stediinbumu?Pekl. KratinosunkaypolanDionysalexandrosoyununda(DionysosAlexandros,Hermesvetanra)bee kadar konuan karakter vardr. Burada tanralar jriden kabul edilmek iin grnrken birbirinden ayrsahneolabilir,ancakParisindeerlendirmesiyleilgilidiertmdokundurmalartanrann birlikte olduunu gsterir. Aka bu sahneyi gerekletirmenin yolu Hermesi srasyla tanra adnakonuturmaktr. Koroyaounlukladoruolmayarakfltolaraktanmlananauleteelikeder.Aslndaauloskaml bir enstrmandr ve bir azlktan deil iine flenerek alnr. Auletenin grsel temsili onu farkl uzunluklarda ift kaml bir enstrman alarken gsterir. Bir fltten ok, azlk ve yanaklkl, ikim yanndan baa balanm ikili obua veya blok flt dnmek daha anlamldr. Aulete olduka ssl gsteriligiysilergiyerdi.PronomosVazosundaennemliyeritutanPronomosfigrnebakn,oyun yazardahidahaaznemlibiryerdeoturuyorAuletetragedyann,komedininvesatiroyunununkoro blmne elik eder ve dithyrab korolar iin mzik yaparken olanlar gsteri alanna yneltir. Kulardaaulosalcsnndaenazndanoyununikinciyarsndansonrakugiysisigiydiiaktr: Sen,kesalmay.Heraklesadnanedirbu?mrmdeokilgineylergrdm, ancakbirkargannddkaldnilkdefagrdm.

Resim8AristophanesinbilinmeyenbirEskiKomedisindenbirsahnegsterenChoregoivazosu.M..drdncyzyl.

AulosunAntikAtinadaanlalmasgbirrolvard.Aulosalcstmehirdesklklalenlerdeve kutlamalarda bulunurdu. Bir bakma resmi olarak kabul grmemiti, nk aulosun Athene tarafndanalnrkenyznbiimsizletirdiiiinistenmediihakkndabirpoplerbirmitvard.te yandan, muhteem giysili aulos alcs farkl performanslarda vazolarda resmedildi. Bylece aulos AntikYunandaresmiperformansduygusununzydveaslndaonunsembolyd.Aulosalcsnn

31

giydiigiysinormaldeitibarszolanbukarakterinhalkaakbiretkinlikteenstseviyealdlandn gsterir.Aulosalgsnnmoderneiti1950liyllardanberipoplerevrenselkltrnsimgesi,ancak klasikmzikkonserlerindedegrlengitarolabilir. Seyircinin kendisinin dramada oyuncu olduu durumlarda vardr. Bu durum illzyon krmaya zeliiyle bilinen komedya iin hite sra d deildir Aristophanesin Kurbaalarnda Dionysos, Heraklesin cehennemde karlaabileceini syledii katillerin ve yalanclarn nerede olduklar merakeder,ancakXanthias,Dionysosunyzntheatronaevirir: Xanthias:Onlargremediineeminmisin? Dionysos:Poseidonadna,evetgryorum,onlarimdigryorum. Bulutlarda agon sonucunda yarglar, tragedya yazarlarnn ve popler politikaclar pislik olarak gsterenAaGrtartmakazanr: AaGr:Seyirciyebakvekiminounluktaolduunugr. stGr:Bakyorum. AaGr:venegryorsun? stGr:Tanrm,pisliklerheryerde. Seyircilerindramadaokdahageniboyuttagrevaldklaryerlerdevardr.AkhallardaDikaiopolis kasas iin yalvard zaman, zalim koronun kabul etmesinden ok daha fazlasn yapar, Arsitophanesednerekdahabykbirtheatronhakkndatagediinekoyar.AslndaEuripidesin birrepliinibanakzmayn,tiyatroinsanlareklindedeitirerekszebalar. Ancak tragedyalarda da seyircinin dramaya sokulduu yerler vardr. Bunlardan en arc olan Kral Oedipusunalsahnesidir.BuradabirrahipvebadankrlankalknadnaOedipusabavurur.Bazen szgeenKadmosunocuklarifadesininneoyununbandarahiplebirliktegirenkoroyunede prologdan sonra kan ikincil koroyu gstermedii dnlr. Bunun yerine bu zavall insanlarn OedipusuneliyledramayagetirilmiolanAtinalseyircilerolduufarzedilir.BudaAtinallarnsadece birzamanlardmanolanbirehrinvatandaolmayadavetedilmesinnedeniyledeil,ayrca(eer oyun M.. 420li yllara doru olarak tarihlendiyse) Atinallarn kendi ehirlerini de vebadan kurtarmaya almalar asndan nefes kesicidir. Aeschylusun Eumenides oyunun sonunda on iki Atinaldan oluan bir jri orchestraya gelerek Orestesin kaderine kadar verir. Furies kzgnlklar dizleyipEumenides(iyihuylular)olunca,AtinahalkonlaraAkropolisinaltndakievlerinekadarelik eder.YunanUlusalTiyatrosunun1981ylndakiOrestiayapmndaseyircininEumedinesgeerken, ayaa kalkmas ve sesiz olmas istendi. Eumenidesin dramatik etkisinin ve baarsnn byk ounluuoyunyazarnnzamanndakiAtinanndramatikaksiyonuolarakyaratlantitreimdedir.

32