271

YOZGAT İLİ BALIK ÜRETİMİNE GENEL BAKIŞ

Serdar ÖZYALIN1

Özet

Türkiye, bir yarımada olmasının yanında önemli miktarda iç su potansiyeline de sahiptir. Buna bağlı olarak önemli bir sucul üretim potansiyeline sahiptir. Ülkemizde balık üretimi sadece denize kıyısı olan şehirlerle sınırlı kalmamakta, denizden uzak şehirlerdeki mevcut iç sularda da üretim faaliyetleri gerçekleştirilmektedir. İç sularda balık üretimi tıpkı denizlerde olduğu gibi avcılık faaliyetleri veya yetiştiricilik faaliyetleri şeklinde gerçekleştirilmektedir. Yozgat ilinde avcılık faaliyetleriyle sazan, gümüş, kefal, siraz ve yayın balığı elde edilirken, yetiştiricilik faaliyetleriyle alabalık ve sazan üretilmektedir.

Yozgat’ın iki büyük akarsuyundan birisi; Kızılırmak’a karışan Delice Irmağı; diğeri, Yeşilırmak’a karışan Çekerek Irmağıdır. Çekerek Irmağı’nın debisi 18 m3/sn’dir. Delice Irmağı’nın debisi ise 30 m3/sn’dir. Çekerek, Delice, Kanak, Karasu, Kılıçözü, Sarayözü, Akdağmadeni ve Göndelen akarsularında su ürünleri avcılık faaliyetleri yürütülmektedir. Su kaynaklarının debisi ve sıcaklığı su ürünleri yetiştiriciliğine uygundur. Akarsu kaynakları su kalitesi bakımından alabalık (Oncorhynchus mykiss) üretimi için uygundur. Bazı akarsular ise balıkçılık veya sportif amaçlı amatör balıkçılık için uygundur. Yozgat İli sınırları içerisinde DSİ Genel Müdürlüğünce yaptırılan 4 adet baraj gölü ve 6 adet gölet ile Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünce yaptırılan 21 adet gölet mevcuttur. Bu su kaynaklarının başında Süreyyabey Baraj Gölü, Gelingüllü Baraj Gölü, Uzunlu Baraj Gölü, Yahyasaray Baraj Gölü, Fehimli Göleti ve Gülistan Göleti gelmektedir.

Yozgat ili balık üretimi açısından yeterli iç su potansiyeline sahip olmasına karşın bölgede yer alan kendisine komşu diğer şehirlerin gerisindedir. Yozgat; Sivas ve Kayseri ile birlikte TR72 bölgesinde yer almaktadır. Yozgat balık üretimi bakımından TR72 bölgesindeki iller arasında sonuncu sırada yer almaktadır. Ülkemizde iç sularda en çok yetiştiriciliği yapılan su ürünü alabalıktır. İç sulardaki alabalık yetiştiriciliği ile elde edilen balık üretim miktarı, tatlı su ve denizlerde yetiştiriciliği yapılan toplam su ürünleri miktarının % 52,6’sını oluşturmaktadır. Yozgat ilindeki alabalık üretimi, kendisine komşu olan illerdeki üretimden daha azdır. Yozgat ili alabalık üretiminde Kayseri ve Sivas gibi komşu illerin oldukça gerisinde kalmıştır. 2013 yılı TÜİK verilerine göre Kayseri’de 11.227 ton Sivas’ta 3.084 ton alabalık üretimi gerçekleştirilirken Yozgat ilinde 503,8 ton alabalık üretimi gerçekleştirilmiştir. Yozgat ili balık yetiştiriciliğinde olduğu gibi avcılık yoluyla elde edilen balık miktarlarında da Kayseri ve Sivas’ın gerisinde kalmıştır. Buna karşın Yozgat ilinde balıkçılık faaliyetleri giderek artmaktadır. Balık aşılama faaliyetlerinin yanı sıra ağ kafes üretimine de geçilmiştir. Örneğin Süreyyabey Baraj Gölü’nde kurulan ağ kafeslerde yetiştiricilik faaliyetleri yapılmaya başlanmıştır.

Balık yetiştiriciliği giderek büyüyen bir ekonomi durumundadır. Buna bağlı olarak tatlı sularda yetiştiricilik faaliyetlerinde de artış gözlenmektedir. Bu çalışmada Yozgat ilinin sahip olduğu mevcut su potansiyelini, çevresindeki diğer iller ile karşılaştırmalı olarak balık üretimi durumunu ve Türkiye balık üretimindeki yerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bunun yanında Yozgat ilinin gelecekteki balık üretim politikasına ne gibi faaliyetlerin katkı yapabileceği irdelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar sözcükler: Yozgat, akuakültür, balık üretimi, iç su, tatlı su

1Dr. serdarozyalin@hotmail.com

272

Abstract

Overview to Fish Production of Yozgat City

In addition to being a penninsula Turkey has got a significant inland water potential. Accordingly to this, Turkey has got a significant aquatic production potential. In our country, fish production is not only active in coastal cities but also active in inland water of cities that far away from the sea. Fish production in inland water that the same as being in sea water is performed like an aquaculture and fishing activities. As carp, smelts, chub, khramulya and catfish are being gained by the activities of fishing, trout and carp are being producted by aquaculture activities in Yozgat.

One of two big running water of Yozgat is Delice river which is join to Kızılırmak river, the other one is Çekerek river which is join to Yeşilırmak river. The flow of Çekerek river is 18 m3/sec. The flow of Delice river is also 30 m3/sec. There have being fishing activities in Çekerek, Delice, Kanak, Karasu, Kılıçözü, Sarayözü, Akdağmadeni and Göndelen running water. The flow and temperature of water sources is appropriate for aquaculture. There are six running water which has 4 -5 m3 flow per second and has a temperature between 7 – 11 ºC. These values is appropriate for trout (Oncorhynchus mykiss) production. Some of these running water are suitable for fishing and amateur fishing sport. There are 4 dam lakes and 6 ponds that have built by DSI and 21 ponds that have built by general directorate of rural services in province of Yozgat. Some importants of these water sources are Süreyyabey dam lake, Gelingüllü dam lake, Uzunlu dam lake, Yahyasaray dam lake, Fehimli pond, Kanlıdere pond and Gülistan pond.

Although there is enough inland water potential for fish production, Yozgat is fall behind the other neighbor cities that located in the region. Yozgat is located in the region of TR72 with Sivas and Kayseri. Yozgat is ranked last between the cities which located in TR72 region about fishing production. In our country, trout is the most aquacultured water product in inland water. The amount of product that gained by aquaculture of trout in inland water is present %52,6 of the amount of total water product that gained from the fresh water and sea aquaculture. The trout production of Yozgat is less than the production of neighbor cities. Yozgat is fall behind the neighbor cities like Kayseri and Sivas about trout production. According to data of 2013 in TUIK, while 11227 ton trout production performing in Kayseri, 3084 ton in Sivas, there is 503,8 ton trout production in Yozgat. Yozgat also fall behind Kayseri and Sivas that as being in aquaculture, about fish amount that gained by the way of fishing. However aquaculture activities is rising gradually in Yozgat. It has started to fishing production in cage additionally to fish vaccination activities. For example, it has started to aquaculture activities in cages that established in Süreyyabey dam lake.

Fish production is in case of gradually growing economy. Accordingly it is also observed that rising at aquaculture activities in fresh water. In this study it is aimed to state that the water potential of Yozgat, the fish production status comperatively with the other cities located arround and the status of fish production in Turkey. In addition it is explicated that what kind of activity can be contribute to fish production policy of Yozgat in the future.

Keywords: Yozgat, aquaculture, fish production, inland water, fresh water.

1. Giriş

Dörtte üçü sularla kaplı dünyamızda besin kaynağı olarak sucul üretim oldukça önemli bir yere sahiptir. Dünya nüfusundaki artışa paralel olarak insanlığın gıda ihtiyacı da artmaktadır. Giderek kalabalıklaşan dünyanın en önemli sorunlarından birisi sağlıklı ve yeterli gıda üretimidir. Zamanla daha çok bilinçlenen toplumlar sağlıklı nesiller için daha sağlıklı besinlere yönelmektedirler. İnsan vücudunun yapı taşlarından birini oluşturan hayvansal protein; sadece kırmızı etli hayvanlardan değil beyaz etli

273

hayvanlardan da sağlanmaktadır. Kırmızı etli hayvanlara göre daha sağlıklı bir protein kaynağı olan beyaz etin tüketimi, toplumların bilinçlenmesiyle birlikte artmaktadır. En önemli beyaz et kaynaklarından biri olan balık, sadece protein açısından değil, diğer hiçbir gıda maddesinde olmayan ve vücudumuz için son derece önemli besin içeriklerini de barındırmaktadır. Balıklar içerdikleri vitaminler (A,D,E,K, B grupları) ile de önemli bir gıda maddesidir. Balık içerdiği karbonhidrat oranları ile iyi bir enerji kaynağıdır. Ayrıca insan vücudunda bulunmayan ve sadece dışarıdan gıda yoluyla alınabilen esansiyel doymamış yağ asitleri (omega-3, omega-6) balık etinde bolca mevcuttur. Bu yağ asitleri kalp, damar, sinir sistemi, beyin, gibi insan vücudunun hayati yapıları için oldukça faydalıdır. Buna ek olarak balık insanın bağışıklık sistemi açısından ve de çocuk yaşlarda vücudun gelişimi açısından oldukça önemli içeriklere sahiptir (Turan vd., 2013). Sağlıklı ve de diğer protein kaynaklarına göre daha ucuz ulaşılabilen balık besin içeriği açısından insan gıdası olarak oldukça farklı bir öneme sahiptir. Sadece avcılık yoluyla elde edilen ürünler tüketimi karşılamamaktadır. Bu yüzden yetiştiricilik yoluyla sağlanan üretime ihtiyaç gittikçe artmaktadır. Bu ihtiyaca bağlı olarak dünyada ve ülkemizde balık yetiştiriciliği faaliyetleri giderek daha önemli hale gelmektedir.

Dünyada balık üretimi avcılık ve yetiştiricilik faaliyetleriyle gerçekleştirilmektedir. Aşırı av baskısı, yanlış avlanma metotları, avlanmanın yasak olduğu dönemlerde ve yerlerde avcılık yapmak, dünya su kaynaklarının hızla kirlenmesi vb. gibi sebeplerden su ürünleri popülasyonları baskı altındadır. Bunun sonucunda dünya genelinde avcılık faaliyetleriyle elde edilen toplam su ürünleri miktarı azalış eğilimindedir. Buna ek olarak dünya nüfusu hızla artmaktadır. 2030’lu yıllarda dünya nüfusunun 10 milyarı geçmesi öngörülmektedir. Bu yüzden protein ihtiyacını karşılamak için balık üretimini 2030 yıllara kadar en az %50 oranında artırılması gerekmektedir (FAO, 2011).

Dünya su ürünleri üretimi 80’li ve 90’lı yıllarda yoğun olarak avcılık faaliyetleriyle gerçekleştirilirken 2000 yılında yetiştiricilik faaliyetleriyle elde edilen katkı %26, 2011 yılında ise %40’lık katkı sağlamıştır (Tablo 1.1) (FAO, 2011).

Tablo 1.1. Dünya su ürünleri üretimi (Milyon Ton)

1980 1990 2000 2011

Yetiştiricilik 4,7 (%7) 13,1 (%13) 32,4 (%26) 62,7 (%40)

Avcılık 67,3 (%93) 84,7 (%87) 93,5 (%74) 93,5 (% 60)

Toplam 72 (%100) 97,8 (%100) 125,9 (%100) 156,2 (%100)

Çin dünya su ürünleri üretiminde lider konumdadır. Hem yetiştiricilik hem de avcılık faaliyetleriyle elde edilen su ürünleri miktarında başta Çin olmak üzere Uzak Doğu ve Asya ülkeleri önde gelmektedir. Tablo 1.2’ye göre Çin 2012 yılında dünyada toplam avlanılan 91 milyon ton su ürünlerine 16 milyon tondan fazla katkı yapmıştır. 2012 yılında dünyada avcılık faaliyetleriyle elde edilen su ürünleri miktarına göre sıralanan ilk 40 ülke, tüm dünyadaki avlanan su ürünleri miktarının % 89’una katkı sağlamaktadır (FAO, 2014).

2012 yılında Türkiye’de toplam avlanılan su ürünleri miktarı 432 bin ton civarındadır (TÜİK, 2013b). Ülkemizde avlanan su ürünleri miktarında azalış göze çarpmaktadır. Aşırı av baskısı, sularımızdaki kirlilik artışı, yönetmeliklere uygun olmayan yöntemlerle avcılık, yasak zamanlarda avlanmak, avlanması yasak olan boylardaki balıkları avlamak, uygun olmayan yasak av araçları kullanmak vb. gibi nedenler, ülkemizde doğal su ürünleri popülasyonlarının kantitatif ve kalitatif açıdan olumsuz etkilenmesine yol açmaktadır. Bu durum avlanan su ürünleri miktarını olumsuz etkilemektedir.

274

Tablo 1.2. Dünyada Avlanılan Su Ürünleri Miktarı (Ton)

Ülke 2007 2008 2009 2010 2011 2012Dünya Toplamı 90.792.091 90.134.624 90.119.426 89.099.961 93.747.951 91.350.174Çin 14.659.036 14.791.163 14.919.596 15.414.830 15.768.630 16.167.443Endonezya 5.034.624 4.995.477 5.099.708 5.374.621 5.701.440 5.813.800ABD 4.767.596 4.349.853 4.222.052 4.425.961 5.153.452 5.128.381Hindistan 3.859.293 4.099.227 4.066.756 4.689.316 4.311.132 4.862.861Peru 7.210.544 7.394.538 6.914.452 4.261.091 8.248.482 4.841.524Rusya 3.475.883 3.383.724 3.826.129 4.069.879 4.254.877 4.331.398Japonya 4.297.897 4.311.188 4.104.878 4.065.850 3.775.545 3.644.328Miyenmar 2.235.580 2.493.750 2.766.940 3.063.210 3.332.979 3.579.250Vietnam 2.074.500 2.136.400 2.280.500 2.414.400 2.514.300 2.622.200Şili 3.819.303 3.554.816 3.453.786 2.679.742 3.063.467 2.572.881Filipinler 2.499.695 2.561.337 2.602.589 2.611.768 2.363.228 2.322.850Norveç 2.380.425 2.431.371 2.532.754 2.680.186 2.282.608 2.150.555Tayland 2.304.951 1.873.432 1.870.702 1.810.620 1.835.126 1.834.573Kore Cumhuriyeti 1.869.884 1.956.566 1.858.572 1.733.311 1.748.153 1.670.385Meksika 1.469.838 1.581.750 1.613.809 1.526.504 1.566.063 1.575.409Bangladeş 1.494.199 1.557.754 1.821.579 1.726.586 1.600.918 1.535.715Malezya 1.385.703 1.398.375 1.397.683 1.433.377 1.378.799 1.477.281İzlanda 1.399.190 1.284.034 1.141.869 1.060.641 1.138.462 1.449.587Fas 879.469 997.127 1.165.062 1.136.240 958.907 1.171.496İspanya 819.268 919.939 927.382 971.212 1.004.965 930.018Tayvan 1.174.393 1.016.390 769.907 851.515 903.920 907.638Brezilya 783.177 791.892 825.412 785.369 803.267 842.987Kanada 1.025.604 950.165 949.875 936.090 865.286 814.946Arjantin 985.409 995.083 861.974 811.749 793.308 738.060Güney Afrika 678.878 644.659 512.284 628.268 533.432 701.711Nijerya 530.420 601.368 598.210 616.981 635.486 668.754İngiltere 619.692 595.990 590.836 612.625 600.536 631.442Kamboçya 458.500 431.000 465.000 490.094 560.839 566.695İran 403.690 407.842 419.903 443.650 487.817 542.378Ekvator 408.926 505.571 498.678 399.873 506.430 513.425Danimarka 653.053 690.584 777.752 828.016 716.312 502.729Srilanka 303.626 321.935 336.250 389.074 426.768 473.832Pakistan 440.056 451.414 446.362 453.264 453.000 469.290Namibya 413.333 372.822 378.847 381.928 413.925 468.678Senegal 412.360 428.298 447.685 409.717 427.135 460.871Yeni Zelanda 494.500 452.326 439.378 436.172 429.836 440.683Moritanya 223.207 195.328 216.900 276.238 372.011 437.709Türkiye 632.450 494.124 464.233 485.939 514.755 432.442Fransa 513.190 460.159 418.267 426.019 448.221 425.694Uganda 431.500 403.500 412.000 413.805 437.415 407.638İlk 40 ülkenin toplamı 79.522.842 79.282.271 79.416.551 78.225.731 83.331.232 81.129.537Diğer ülkelerin toplamı 11.269.249 10.852.353 10.702.875 10.874.230 10.416.719 10.220.637

Dünyada 2012 yılı kültürü yapılan su ürünleri toplam miktarının ülkelere göre dağılımı Tablo 1.3.’de verilmiştir. Avcılık yoluyla elde edilen su ürünleri miktarında olduğu gibi akuakültür faaliyetleri ile elde edilen ürün miktarında da en büyük katkıyı Çin sağlamaktadır. Dünyada 2012 yılında akuakültür ile elde edilen toplam su ürünleri miktarı olan 66,6 milyon tonun yaklaşık % 61,7’lik büyük bir kısmı Çin tarafından üretilmektedir. Dünyada akuakültür faaliyetleriyle elde edilen toplam balık miktarının (İç su ve deniz) %55,20’si Çin tarafından üretilmektedir Su ürünleri avcılık faaliyetlerinde olduğu gibi kültür faaliyetlerinde de Uzak Doğu ülkeleri ve Asya ülkeleri üst sıralarda yer almaktadır. 2012 yılında ilk 15 sıradaki ülkelerin dünyadaki toplam su ürünleri kültür faaliyetlerine katkısı % 92,7 olmuştur. (FAO, 2014).

Tablo 1.3. 2012 yılı dünyada akuakültür faaliyetleriyle elde edilen su ürünleri miktarları (Ton)

Ülkeler Balıklar Krustaseler Molusklar Diğer Ülke Toplamı Toplam katkı (%)İçsular Deniz

Çin 23.341.134 1.028.399 3.592.588 12.343.169 803.016 41.108.306 61.7Hindistan 3.812.420 84.164 299.926 12.905 - 4.209.415 6.3Vietnam 2.091.200 51.000 513.100 400.000 30.200 3.085.500 4.6

275

Endonezya 2.097.407 582.077 387.698 - 477 3.067.660 4.6Bangladeş 1.525.627 63.220 137.174 - - 1.726.066 2.6Norveç 85 1.319.033 - 2.001 - 1.321.119 2.0Tayland 380.986 19.994 623.660 205.192 4.045 1.233.877 1.9Şili 59.527 758.587 - 253.307 - 1.071.421 1.6Mısır 1.016.629 - 1.109 - - 1.017.738 1.5Miyenmar 822.589 1.868 58.981 - 1.731 885.169 1.3Filipinler 310.042 361.722 72.822 46.308 - 790.894 1.2Brezilya 611.343 - 74.415 20.699 1.005 707.461 1.1Japonya 33.957 250.472 1.596 345.914 1.108 633.047 1.0Kore Cumhuriyeti 14.099 76.307 2.838 373.488 17.672 484.404 0.7ABD 185.598 21.169 44.928 168.329 - 420.024 0.6İlk 15 ülke toplam miktarı 36.302.688 4.618.012 5.810.835 14.171.312 859.254 61.762.101 92.7

Diğer ülkelerin toplam miktarı 2.296.562 933.893 635.983 999.426 5.288 4.871.152 7.3

Dünya akuakültür üretim toplamı 38.599.250 5.551.905 6.446.818 15.170.738 864.542 66.633.253 100

Tablo 1.4’teki Dünya gıda ve tarım örgütünün (FAO-Food and Agriculture Organization) 2010-2013 dönemini kapsayan verileri, dünya su ürünlerindeki toplam üretimi ortaya koymaktadır. Dünya toplam üretimindeki artış miktarı avcılık yoluyla elde edilen ürünlerden çok yetiştiricilik faaliyetleriyle elde edilmiştir. 2010 yılında toplam yetiştiricilik miktarı 59 milyon ton civarındayken 2013 yılında 70 milyon tonun üzerine çıkmıştır. Önümüzdeki 10 yılda yetiştiricilik yoluyla elde edilen ürün miktarı avcılık yoluyla elde edilen ürün miktarını geçmesi öngörülmektedir (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016).

Tablo 1.4. Dünya su ürünleri üretim miktarı

AVCILIK (ton) YETİŞTİRİCİLİK (ton) TOPLAM(ton)Deniz İçsu Toplam Deniz İçsu Toplam

2010 77.828.396 11.271.565 89.099.961 22.310.734 36.790.052 59.100.786 148.200.7472011 82.623.550 11.124.401 93.747.951 23.366.371 38.698.805 62.065.176 155.813.1272012 79.719.854 11.630.320 91.350.174 24.707.343 41.948.313 66.655.656 158.005.8302013 80.899.153 11.687.507 92.586.660 25.536.710 44.686.846 70.223.556 162.810.216

Dünya gıda ve tarım örgütü verilerine göre dünyada kişi başına düşen yıllık balık tüketimi ortalama 16 kg’dır. Gelişmiş ülkelerde ortalama kişi başı yıllık 28 kilogram balık tüketilmektedir. Avrupa Birliği ülkelerinde ise kişi başına tüketim ortalama 24 kg/yıl iken Türkiye’de kişi başına düşen yıllık balık tüketim miktarı 6-7 kg civarındadır (FAO, 2011; TÜİK 2013b).

2. Türkiye’de Balık Üretimi

Türkiye bir yarımada olmasına ek olarak önemli miktarda iç su potansiyeline de sahiptir. Zengin deniz ve iç su potansiyeline bağlı olarak önemli oranda su ürünleri üretim potansiyeline sahiptir. Denizlerimiz birbirinden farklı ekosistemlere sahip olduğundan fauna ve flora da birbirinden farklılıklar göstermektedir. Benzer şekilde çok farklı iklim koşullarında ve coğrafik bölgelerde bulunan iç sularımız da birbirlerinden farklı ekosistemlere dolayısıyla farklı fauna ve floralara sahiptirler. Bütün bu zenginlikler ülkemiz biyoçeşitliliğine katkı sağlamaktadır. Ülkemiz iç sularında 236 tatlı su balığı türü yaşamaktadır (Kuru, 2004).

Türkiye’de su ürünleri üretimi dünyada olduğu gibi avcılık ve yetiştiricilik (Akuakültür) faaliyetleriyle gerçekleştirilmektedir. 2000-2014 döneminde Türkiye toplam su ürünleri miktarında düzensiz azalış ve artışlar olsa da genellikle 500 bin ton üretimin üzerinde kalmıştır. Avcılık yoluyla elde edilen ürün miktarındaki büyük düşüşe rağmen toplam su ürünleri miktarının az çok aynı seviyelerde kalması, yetiştiricilik faaliyetleriyle elde edilen ürünlerin dikkat çekici bir hızla artmasındandır. 2007 yılında sadece avcılık yoluyla 600 bin tondan fazla ürün elde edilirken 2014 yılında 302 bin tona kadar inerek 14 yılın en düşük miktarı elde edilmiştir. Bunun

276

tam tersine 2000-2004 döneminde 100 bin tonun altında kalan yetiştiricilik faaliyetleri ile elde edilen ürün miktarı hızla artış göstererek 2014 yılında 235 bin ton seviyelerine kadar çıkmıştır (Tablo 1.5.). Dünya toplam su ürünleri üretim miktarında olduğu gibi ülkemizde de kültür yoluyla elde edilen ürün miktarının avcılık yoluyla elde edilen ürün miktarını geçmesi öngörülmektedir (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016). Bu durum artan dünya nüfusuna bağlı olarak doğal kaynakların tüm tüketimi karşılayamayacak halde olmasının sonucudur. Elde edilen ürünler ve toplam ihtiyaç miktarı arasındaki fark giderek açılmakta. Oluşan bu fark kültürel faaliyetlerle karışlanmaya çalışılmaktadır. Bu yüzden balık kültür faaliyetlerindeki artış kaçınılmazdır.

Tablo 1.5. Türkiye su ürünleri üretim miktarı

YıllarAVCILIK (ton) YETİŞTİRİCİLİK (ton) TOPLAM

(ton)Deniz İçsu Toplam Deniz İçsu Toplam2000 460.521 42.824 503.345 35.646 43.385 79.031 582.3762001 484.410 43.323 527.733 29.730 37.514 67.244 594.9772002 522.744 43.938 566.682 26.868 34.297 61.165 627.8472003 463.074 44.698 507.772 39.726 40.217 79.943 587.7152004 504.897 45.585 550.482 49.895 44.115 94.010 644.4922005 380.381 46.115 426.496 69.673 48.604 118.277 544.7732006 488.966 44.082 533.048 72.249 56.694 128.943 661.9912007 589.129 43.321 632.450 80.840 59.033 139.873 772.3232008 453.113 41.011 494.124 85.629 66.557 152.186 646.3102009 425.275 39.187 464.462 82.481 76.248 158.729 623.1912010 445.680 40.259 485.939 88.573 78.568 167.141 653.0802011 477.658 37.097 514.755 88.344 100.446 188.790 703.5452012 396.322 36.120 432.442 100.853 111.557 212.410 644.8522013 339.047 35.074 374.121 110.375 123.019 233.394 607.5152014 266.078 36.134 302.212 126.894 108.239 235.133 537.345

Türkiye (iç sular ve deniz) avcılık faaliyetleriyle elde edilen su ürünlerinin en başında hamsi (Engraulis encrasicolus) gelmektedir. Hamsi Türkiye’de avlanılan deniz balıkları miktarının lokomotifi durumundadır. 2004 yılında avlanan toplam 550 bin ton su ürünleri miktarının 340 bin tonu (% 61,76) hamsi avcılığı ile sağlanmıştır. Avlanan hamsi miktarı 2004-2014 yılları arasında toplam su ürünleri üretimine %30-%60 oranlarında katkı sağlamıştır (Şekil 1.1.). Avcılık yoluyla elde edilen toplam su ürünleri miktarındaki azalış hamsi miktarındaki azalışla yakından ilişkilidir. Çünkü toplam avlanan su ürünleri miktarına en büyük katkıyı avcılık yoluyla elde edilen hamsi balığı sağlamaktadır. Türkiye denizlerinde en çok avlanan diğer balık türleri ise çaça, sardalya, istavrit, palamut, lüfer ve mezgittir (Tablo 1.6.) (TÜİK, 2016a).

Tablo 1.6. Türkiye denizlerinde en çok avlanan balık türleri ve miktarları (Ton)

BALIKLAR 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 ToplamHamsi 340000 138569 270000 385000 251675 204699 229023 228491 163982 179615 96440 2487494Çaça 5411 5500 7311 11921 39303 53385 57023 87141 12092 9764 41648 330499Sardalya 12883 20656 15586 20941 17531 30091 27639 34709 28248 23919 18077 250280Palamut (Torik) 5701 70797 29690 5965 6448 7036 9401 10019 35764 13158 19032 213011İstavrit (kraça) 18068 13540 14127 22991 22134 20373 14392 18073 24625 21818 12213 202354Mezgit 8205 8309 9112 12940 12231 11146 13558 9455 7367 9397 9555 111275Lüfer 19901 18357 8399 6858 4048 5999 4744 3122 7390 5225 8386 92429İ s t a v r i t (karagöz) 9337 13978 11800 9030 10043 7895 6055 6937 6321 6606 4110 92112Kefal 12424 10560 8915 8291 3345 2987 3119 2514 4010 2505 1721 60391Kupez 1463 3062 3601 3851 2580 2919 2761 2114 1422 2226 2208 28207Tekir 961 1207 1256 1732 1978 2818 4455 3877 3767 2333 3617 28001Kolyoz 1402 2001 2760 2263 1818 2952 2004 3127 2183 2574 1695 24779Barbun 1848 2825 2617 2091 1925 2461 2351 1861 2453 2055 1426 23913Tirsi 1172 2176 1738 2252 2289 3070 2574 2582 1699 1541 2094 23187

277

0

100.000

200.000

300.000

400.000

500.000

600.000

700.000

Ürü

n M

ikta

rı (T

on)

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Zaman

toplam su ürünleri avcılık miktarı hamsi

Şekil 1.1. Türkiye’de avcılık faaliyetleriyle elde edilen toplam su ürünleri üretimine hamsinin katkısı

Türkiye’de yetiştiriciliği yapılan başlıca balık türleri, iç sularda alabalık ve sazan, denizlerde çipura ve levrektir. 2013 yılında yetiştiricilik yoluyla elde edilen 233.394 ton toplam üretimin 122.873’ü yani %52.6’lık büyük bir kısmını iç sularda yapılan alabalık kültürü oluşturmaktadır. İkinci sırada 67 bin tonla (% 29.1) levrek (deniz) üçüncü sırada 35 bin ton üretimle (% 15.3) çipura (deniz) kültürü yapılmaktadır (Şekil 1.2.) (TÜİK, 2013b).

Kültürü Yapılan Balık Türleri

Diğer% 0,7 Alabalık (Deniz)

% 2,2Aynalı Sazan

% 0,1

Levrek% 29,1

Alabalık (İçsu)% 52,6

Çipura% 15,3

Şekil 1.2. Türkiye’de kültürü yapılan balık türleri

2013 yılında Türkiye’de kültüre edilen balıkların toplam değeri 1,7 milyar TL’nin üzerine çıkmıştır. Bu toplam değere en büyük katkıyı yaklaşık 711 milyon TL ile levrek kültürü sağlarken, alabalık (iç su) kültürü yaklaşık 575 milyon TL’lik en büyük ikinci katkıyı gerçekleştirmiştir (Tablo 1.7.) (TÜİK, 2013b).

Tablo 1.7. Türkiye’de yetiştiriciliği yapılan balık türleri üretim miktarları ve değerleri (2013)

278

YETİŞTİRİLEN BALIK TÜRLERİ MİKTARLARI VE

DEĞERLERİBalık türü Miktar (ton) Birim fiyatı

(TL/kg) Değer (TL)

İç su balıklarıAlabalık 122.873 4,68 575.047.044Aynalı sazan 146 5,48 797.340

Deniz balıkları

Levrek 67.913 10,48 711.723.000Çipura 35.701 9,62 343.444.582Alabalık (deniz) 5.186 8,22 42.630.564Diğer 1.575 19,57 30.828.621

Toplam 233.394 1.704.471.151

Türkiye’de balıkçılık sektörel olarak büyüdükçe üretim miktarları artmakta buna bağlı olarak iç piyasadaki rekabette artmaktadır. Bu durum doğrudan kültüre edilen ürünün kalitesine yansımaktadır. Ürün kalitesi arttıkça işletmelerin ihracat miktarları da artış göstermiştir. 2000 yılında 582 bin ton toplam üretimin sadece 14 bin tonu yurt dışına satılırken 2014 yılında 537 bin ton toplam üretimin yaklaşık 115 bin tonu (% 21.4’ü) ihraç edilmiştir. İhracatın artmasıyla döviz girdisi elde edilerek ülke ekonomisine de katkı sağlanmaktadır. Üretilen toplam su ürünleri iç tüketimin yanında bir kısmı da balık unu ve balık yağı fabrikalarında işlenip değerlendirilmektedir. Ülkemizde önemli miktarlarda su ürünleri ithalatı da yapılmaktadır. 2000-2014 döneminde ülkemizde kişi başına düşen balık tüketim miktarı düzensiz de olsa azalış eğilimindedir. Toplam üretim miktarının az çok sabit kalmasına rağmen kişi başına düşen balık tüketimindeki azalışın sebeplerinden biride ülkemiz nüfusundaki artıştır. Kişi başına düşen balık tüketiminin artması için balık kültürü faaliyetlerinin arttırılması gerekmektedir. Üretim miktarları artıkça ürünlerin bolca bulunmasından dolayı fiyatlarının da ucuzlamasıyla kişi başına düşen balık tüketiminin artması sağlanacaktır (Tablo 1.8.) (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016).

Tablo 1.8. Türkiye’de üretilen balık miktarı ve kişi başına tüketim

Yıllar Üretim (ton) İhracat(ton) İthalat (ton)Tüketim (ton) Değerlendirilemeyen

(ton)Kişi Başına Tüketim (kg)İç tüketim İşlenen

2000 582.376 14.533 44.230 538.764 71.000 2.309 8,02001 594.977 18.978 12.971 517.832 62.755 8.383 7,52002 627.847 26.860 22.532 466.289 156.000 1.230 6,72003 587.715 29.937 45.606 470.131 120.000 13.253 6,72004 644.492 32.804 57.694 555.859 105.000 8.523 7,82005 544.773 37.655 47.676 520.985 30.000 3.809 7,22006 661.991 41.973 53.563 597.738 60.000 15.843 8,12007 772.323 47.214 58.022 604.695 170.000 8.436 8,62008 646.310 54.526 63.222 555.275 95.742 3.989 7,82009 623.191 54.354 72.686 545.368 90.211 5.944 7,62010 653.080 55.109 80.726 505.059 168.073 5.565 6,92011 703.545 66.738 65.698 468.040 228.709 5.756 6,32012 644.852 74.007 65.384 532.347 94.201 9.682 7,12013 607.515 101.063 67.530 479.708 87.896 6.378 6,32014 537.345 115.682 77.545 420.361 73.667 5.180 5,5

Türkiye sınırları içinde 2016 Mart ayı itibariyle Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’na kayıtlı toplamda 2637 adet su ürünleriyle ilgili yetiştiricilik faaliyetleri yapan işletme mevcuttur (Tablo 1.9). Bu sayı Haziran 2015’te 2377 adet idi. 9 ay gibi kısa bir süre içinde bile 260 adet yeni yetiştiricilik işletmesinin açılması sektördeki büyüme hızını ortaya koymaktadır. Bu işletmelerden pek çoğu sadece tek bir tür üretmekle kalmayıp farklı türlerin üretimlerini aynı şirket çatısı altında gerçekleştirmektedirler (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015a; Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b).

Kültür balıkçılığı içinde en çok üretimi yapılan tür alabalıktır. Türkiye’deki işletmelerin çoğunda

279

(1934 işletme) alabalık üretimi gerçekleştirilmektedir. Haziran 2015’de 1881 adet alabalık yetiştiriciliği işletmesi mevcut iken Mart 2016’da işletme sayısında 53 adetlik artış göze çarpmaktadır. Alabalık kültürü yapan işletmelerin ardından en çok yetiştiriciliği yapılan türler levrek (374 işletme) ve çipura (347 işletme) dır. Haziran 2015 döneminde levrek işletme sayısı 354 iken Mart 2016 döneminde 20 adet yeni işletmenin açıldığı görülmektedir. Haziran 2015’de 326 adet olan çipura yetiştiricilik işletmesine Mart 2016’ya kadar olan dönemde 21 adet yeni işletme eklenmiştir. Yetiştiriciliği yapılan önemli türlerden biride sazandır. Haziran 2015’de 76 adet sazan balığı yetiştiricilik işletmesi mevcut iken Mart 2016’da sazan yetiştiriciliği yapan işletme sayısı 107 adet olmuştur. Bunların yanında yayın, orkinos üretimi yapan işletmelerde göze çarpmaktadır (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015a; Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b).

Ülkemizde 81 il olduğu düşünülürse il başına ortalama yaklaşık 33 adet su ürünleri yetiştiricilik işletmesi düşmektedir. Muğla ili en çok yetiştiricilik işletmesinin bulunduğu il konumundadır (375 işletme). Ülkemizde sadece 3 ilde (Aksaray, Kırıkkale, Kilis) Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’na kayıtlı, su ürünleri yetiştiricilik faaliyetlerinde bulunan hiçbir işletme bulunmamaktadır (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015a; Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b).

Haziran 2015 - Mart 2016 döneminde yetiştiricilik işletmelerinin sayısı bakımından 54 ilde artış görülmektedir. Bu dönemde yetiştiricilik işletmesi sayısı en çok artan illerin başında Elazığ (54 adet artış), Kahramanmaraş (21 adet artış), Muğla (19 adet artış), Mersin (18 adet artış) ve Yozgat (17 adet artış) gelmektedir. 19 ilde işletme sayısında bir değişim görülmez iken sadece 5 ilde işletme sayısında azalma görülmektedir (Tablo 1.9) (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015a; Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b).

Yozgat ilinin de içinde bulunduğu TR72 bölgesinde Haziran 2015’te toplam 133 (Türkiye’deki toplam balık üretimi işletme sayısının %5.60’ı) adet balık kültürü faaliyetlerinde bulunan işletme mevcut iken Mart 2016’da TR72 bölgesinde yetiştiricilik işletmesi sayısı 143’e çıkmıştır. Bunlardan 56 tanesi Kayseri’de, 54 tanesi Sivas’ta, 33 tanesi Yozgat ili sınırları içinde yer almaktadır (Tablo 1.9) Haziran 2015’te Yozgat’ta 16 tane yetiştiricilik işletmesi bulunurken Mart 2016’da 33 tane işletme mevcuttur. Yozgat’ta 9 ay gibi kısa bir sürede yetiştiricilik işletme sayısında yüzde yüzden daha fazla bir artış söz konusudur (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015a; Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b).

Tablo 1.9. Türkiye’de 2015 yılı Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’na kayıtlı su ürünleri

yetiştiricilik faaliyetlerinde bulunan işletmelerin illere göre dağılımı

Bulunduğu İlİşletmeSayısı

(2015)İşletme Sayısı (2016) Bulunduğu İl

İşletme Sayısı

(2015)

İşletme Sayısı

(2016)

Bulunduğu İl

İşletme Sayısı

(2015)

İşletme Sayısı

(2016)Adana 42 46 Elazığ 157 211 Mersin 52 70Adıyaman 22 21 Erzincan 25 29 Muğla 356 375Afyonkarahisar 13 15 Erzurum 29 33 Muş 15 19Ağrı 0 1 Eskişehir 12 18 Nevşehir 2 2Amasya 5 5 Gaziantep 13 14 Niğde 8 8Ankara 7 6 Giresun 50 51 Ordu 31 35Antalya 102 107 Gümüşhane 40 40 Osmaniye 4 5Ardahan 2 2 Hakkari 3 3 Rize 47 48Artvin 37 46 Hatay 14 15 Sakarya 22 25Aydın 44 52 Iğdır 1 3 Samsun 34 39Balıkesir 21 22 Isparta 83 86 Siirt 2 2Bartın 5 6 İstanbul 1 2 Sinop 3 3Batman 6 8 İzmir 85 95 Sivas 51 54Bayburt 12 13 Kahramanmaraş 40 61 Şanlıurfa 23 29Bilecik 5 5 Karabük 3 4 Şırnak 1 1Bingöl 2 2 Karaman 13 14 Tekirdağ 2 3Bitlis 9 9 Kars 3 2 Tokat 37 40Bolu 30 32 Kastamonu 11 11 Trabzon 82 83

280

Burdur 70 73 Kayseri 66 56 Tunceli 28 30Bursa 19 20 Kırklareli 5 6 Uşak 13 14Çanakkale 17 26 Kırşehir 8 12 Van 43 46Çankırı 4 4 Kocaeli 17 19 Yalova 4 4Çorum 2 2 Konya 33 34 Yozgat 16 33Denizli 126 126 Kütahya 25 25 Zonguldak 9 12Diyarbakır 13 8 Malatya 74 80 TOPLAM 2377 2637Düzce 25 28 Manisa 16 18Edirne 16 21 Mardin 9 9

Haziran 2015’te Türkiye’de bulunan toplam 2377 adet su ürünleri yetiştiricilik tesislerinin 1950 tanesi iç sularda faaliyet gösterirken 427 tanesi denizlerimizde faaliyet göstermektedirler (Şekil 1.3.) (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 2015a). Tesislerin çoğu 0-50 ton üretim kapasitesine sahiptir. Tesislerin toplam üretim kapasitelerini karşılaştıracak olursak iç sularda faaliyet gösterenler toplam 242 bin ton civarında kapasiteye sahip iken denizlerde faaliyet gösterenler toplam 236 bin ton üretim kapasitesine sahiptir (Tablo 1.10.). İç sulardaki tesislerin toplam üretim kapasiteleri denizlerdeki tesislerin toplam üretim kapasitesini yıllar içinde yakalamış hatta öne geçmiştir. Önümüzdeki dönemlerde iç sulardaki kültür faaliyetlerinin artmasıyla bu farkın daha da açılması öngörülmektedir. Deniz ve iç sulardaki tesislerin toplam kapasiteleri 479 bin ton civarında olmasına rağmen toplam üretim miktarları bu kapasitenin altında kalmaktadır (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016). Bu durum hastalıklar, çeşitli doğa olayları, ekonomik veya teknik sorunlar ve yetişmiş eleman ve ara eleman eksikliğinden kaynaklanmaktadır.

Türkiye'deki yetiştiricilik işletmelerinin dağılımı

427 adet (%18)

1950 adet (% 82)

içsulardenizler

Şekil.1.3. Türkiye’deki su ürünleri yetiştiricilik işletmelerinin 2015 yılı faaliyet alanları dağılımı

Tablo 1.10. Su ürünleri yetiştiricilik tesislerinin kapasitelerine göre dağılımları (2015)

Grup Kapasite Grubu (ton) Tesis Sayısı Toplam Proje Kapasitesi (ton/yıl)

Deniz

0-50 174 4.00851-100 10 670101-250 23 3.144251-500 73 23.298501-1000 68 54.3741001> 79 151.470TOPLAM 427 236.964

İçsu

0-50 1.384 21.15951-100 72 4.515101-250 219 36.044251-500 102 38.909501-1000 170 134.2891001> 3 7.400TOPLAM 1.950 242.316

281

Deniz+İçsu

0-50 1.558 25.16751-100 82 5.185101-250 242 39.188251-500 175 62.207501-1000 238 188.6631001> 82 158.870TOPLAM 2.377 479.280

Ülkemiz balıkçılığının en büyük sorunlarından biri de aşırı av baskısıdır. Deniz ve iç sularımızda üretimin sürdürülebilir bir şekilde devam etmesi için sektördeki herkesin yönetmeliklere uygun hareket etmesi gerekmektedir. Denizlerimizin ve iç sularımızın aşırı kirlilik baskısı altında bulunması balık popülasyonlarını oldukça olumsuz etkilemektedir. Buna bağlı olarak elde edilen ürün miktarı azalmaktadır. Elde edilen ürünlerin ekonomik değeri açısından karşılaştırıldığında, 2000-2009 arasında avcılık yoluyla elde edilen ürünler yetiştiricilik yoluyla elde edilen ürünlerden daha fazla ekonomik katkı yaparken, 2009’dan sonra yetiştiricilik faaliyetleriyle elde edilen ürünlerin ekonomik katkısı avcılık yoluyla elde edilen ürünlerin ekonomik katkısını geçerek 2014 yılında ikiye katlamıştır. 2014 yılında ülkemizde avcılık ve yetiştiricilik faaliyetleriyle elde edilen su ürünlerinin toplam değeri yaklaşık 3.2 milyar TL iken bunun yaklaşık 2.1 milyar TL’si yetiştiricilik faaliyetleriyle elde edilmiştir (Tablo 1.11.). Bu durum kültür faaliyetlerinin ülke ekonomisine katkısının hızla arttığını göstermektedir (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016a).

Tablo 1.11. Su ürünleri üretim miktar ve değeri

YıllarAVCILIK YETİŞTİRİCİLİK TOPLAM

Miktar (ton) Değer (TL) Miktar (ton) Değer (TL) Miktar (ton) Değer (TL)2000 503.345 367.840.650 79.031 139.552.950 582.376 507.393.6002001 527.733 490.719.350 67.244 173.890.600 594.977 664.609.9502002 566.682 630.759.100 61.165 212.248.000 627.847 843.007.1002003 507.772 878.154.800 79.943 415.575.800 587.715 1.293.730.6002004 550.482 1.120.965.400 94.010 520.603.300 644.492 1.641.568.7002005 426.496 1.574.988.300 118.277 704.283.000 544.773 2.279.271.3002006 533.048 1.706.983.000 128.943 766.229.750 661.991 2.473.212.7502007 632.450 1.323.151.750 139.873 839.762.500 772.323 2.162.914.2502008 494.124 1.097.178.400 152.186 850.646.080 646.310 1.947.824.4802009 464.233 837.387.880 158.729 952.935.500 622.962 1.790.323.3802010 485.939 1.078.515.200 167.141 1.066.778.600 653.080 2.145.293.8002011 514.755 1.143.272.172 188.790 1.270.028.140 703.545 2.413.300.3122012 432.442 1.209.028.426 212.410 1.605.293.700 644.852 2.814.322.1262013 374.121 1.188.432.525 233.394 1.704.471.151 607.515 2.892.903.6762014 302.212 1.099.749.495 235.133 2.160.070.890 537.335 3.259.820.385

Türkiye’nin 2011 yılından sonra özellikle de 2013 ve 2014 yıllarında gerçekleştirdiği su ürünleri ihracat miktarı ithalat miktarından daha fazla olmuştur. Özellikle son iki yılda su ürünleri ihracatımız, ithalatımızın neredeyse bir buçuk katı olmuştur. Türkiye sadece Avrupa ülkelerine değil Uzak Doğu, Akdeniz ve Orta Doğu ülkelerine de ihracat gerçekleştirmektedir. Tablo 1.12.’ de ülkemizin 2013 yılında su ürünleri ihracatı gerçekleştirdiği ilk 10 ülke verilmiştir. 2013 yılında en çok su ürünleri ihracatı gerçekleştirdiğimiz ülke Hollanda (109 milyon dolar) olmuştur. Almanya (76 milyon dolar) ve İtalya (46 milyon dolar) en çok su ürünleri ihracatı gerçekleştirdiğimiz diğer ülkeler olmuştur (TÜİK, 2013b). Türkiye önemli miktarlarda su ürünleri ithalatı da gerçekleştirmektedir. Tablo 1.12.’de 2013 yılında su ürünleri ithalatı yaptığımız ilk on ülke verilmiştir. Bu ülkeler arasında Norveç oldukça önemli bir paya sahiptir (91 milyon dolar). İzlanda (11 milyon dolar), Fas (8,5 milyon dolar) en çok su ürünleri ithalatı yaptığımız diğer ülkelerdir (TÜİK, 2013b).

Tablo 1.12. Türkiye’nin en çok su ürünleri ihracat ve ithalat yaptığı on ülke (2013)

İhracat İthalat

282

Ülke adı M i k t a r (Ton) Değer (TL) Değer ($) Ülke adı M i k t a r

(Ton) Değer (TL) Değer ($)

1-Hollanda 14.449 209.079.749 109.521.730 1-Norveç 31.147 174.958.516 91.738.1732-Almanya 12.570 145.596.194 76.506.189 2-İzlanda 2.598 20.906.239 11.025.8753-İtalya 8.539 87.578.196 46.251.000 3-Fas 5.599 16.745.343 8.527.7164-Japonya 2.758 82.276.017 44.182.051 4-İspanya 2.931 15.029.010 7.747.4605-Rusya 6.945 62.067.564 32.276.816 5-Gine 3.071 13.462.386 7.199.0936-İngiltere 4.044 61.268.130 31.969.837 6-Çin 1.958 12.993.226 6.762.2817-İspanya 4.909 42.738.936 22.459.926 7-Hindistan 1.845 12.933.324 6.721.0408-Lübnan 5.128 38.016.211 19.868.596 8-Vietnam 1.821 10.789.865 5.654.1179-Libya 3.149 29.854.270 15.500.776 9-Libya 260 8.360.127 4.188.77810-Fransa 2.345 28.759.316 14.897.247 10-Fransa 1.575 7.329.189 3.773.946

3. Yozgat İli Balık Üretimi

Yozgat’ın Genel Özellikleri

Yozgat ili, İç Anadolu Bölgesi’nin Orta Kızılırmak Bölümü’nde Bozok Platosu üzerinde yer almaktadır. İç Anadolu Bölgesi’nde yer alan Yozgat’ın topraklarının küçük bir bölümü de Karadeniz Bölgesi’ndedir. Doğusunda Sivas, güneyinde Kayseri ve Nevşehir, batısında Kırşehir ve Kırıkkale, kuzeyinde Amasya ve Çorum kuzeydoğusunda da Tokat illeri ile çevrilidir. 34° 05’ - 36° 10’ doğu meridyenleri ile 38° 40’ - 40° 18’ kuzey paralelleri arasındadır. İlin, doğu batı uç noktaları arasındaki kuş uçuşu uzaklık 216 km, kuzey güney uç noktaları arasındaki uzaklık 144 km’dir. Yozgat, alan bakımından Türkiye’nin 15. büyük ilidir. İlin Merkez ilçe ile birlikte 14 ilçesi mevcuttur. Yüzölçümü 14.123 km2’dir (Yozgat valiliği, 2012).

Şekil 1.4. Yozgat ve ilçelerinin konumu

2015 adrese dayalı nüfus kayıt sistemi sonuçlarına göre toplam nüfusu 419.440’dır. Toplam nüfusun 262.864’ü il ve ilçe merkezlerinde, 156.576’sı belde ve köylerde yaşamaktadır. İl merkezi nüfusu 81.920 ve nüfus yoğunluğu km2’ye 30 kişidir. Nüfus bakımından en kalabalık ilçeler Merkez, Sorgun ve Yerköy’dür. Yüzölçümü bakımından en büyük ilçe merkez, en küçük ilçe ise Çandır’dır (Şekil 1.4.) (TÜİK, 2016b).

İlde İç Anadolu Bölgesi’ne özgü karasal iklim hâkimdir. Yazlar sıcak ve kurak; kışlar soğuk ve yağışlı geçer. Yaz ile kış, gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkları yüksektir. Sert iklim koşulları, Yeşilırmak havzasına giren Çekerek Vadisi’nde biraz yumuşamakta, az da olsa Karadeniz ikliminin etkileri görülmektedir. Yozgat’ın bitki örtüsü step görünümündedir. İlin ekonomisi tarım, tarıma dayalı sanayi, hayvancılık ve ormancılığa dayalıdır (Yozgat valiliği, 2012; TÜİK, 2013a; TÜİK, 2014).

283

Yozgat’ın Akarsu Kaynakları

Yozgat ili Kızılırmak ve Yeşilırmak havzalarında yer almaktadır. Kızılırmak’ın kollarından olan Delice Irmağı ve Yeşilırmak’ın kollarından olan Çekerek Irmağı ilin en önemli su kaynaklarındandır (Yozgat valiliği, 2012; TÜİK, 2013a).

Çekerek Irmağı Yeşilırmak’ın önemli kollarından olan ırmak, Yozgat’ın kuzey kesiminin sularını boşaltır. Sivas ili sınırlarındaki Çamlıbel Dağları’ndan doğar, Deveci Dağları’nın güneyinden batıya doğru akarak, Yozgat sınırları içerisine girer. 256 km uzunluğunda olan ırmağın 110 km’si Yozgat dahilindedir. En önemli kolu, Akdağmadeni’nden gelen Göndelen Suyu’dur. Bu yöreden ayrıca Dikirsaray, Çakraz suları ile Sorgun yöresinden küçük çay ve dereleri alır. Aydıncık ilçe merkezine 10 km. uzaklıkta, Kazankaya Kasabası girişinde 10 km uzunluğundaki kanyon vadi içerisine girer. Karadeniz iklimi havzasında yer aldığından suyu bol, rejimi de nispeten düzenlidir. Bu yüzden arazi sulamasında büyük önem taşımaktadır. Irmak üzerinde Yozgat sınırları içerisinde enerji, sulama ve taşkın koruma amacıyla DSİ tarafından inşa edilen Süreyyabey Barajı bulunmaktadır (Yozgat valiliği, 2012).

Delice Irmağı Kızılırmak’ın büyük kollarından olan Delice Irmağı Akdağlar’ın batı eteklerinden kaynak suyu olarak doğar, platonun doğu kenarındaki suları; merkez ilçe, Sorgun ve Doğankent sularını toplayan Sorgun deresini alarak, Şefaatli’ye ulaşır. Burada, Boğazlıyan ve çevresi sularıyla büyüyen Karacaali Özü ile birleşerek, Delice Irmak adını alır. Şefaatli ilçe merkezini geçtikten sonra 30 km uzunluğundaki Karanlıkdere Vadisi’ne girer. Irmak, Yerköy’ü geçtikten sonra Bişek Çayı’nı alır ve Sekili sınırlarında il topraklarını terk eder. Ortalama debisi 30.5 m³/sn’dir. Delice Irmak’ın, il topraklarından aldığı en önemli kolları Karacaali, Eğriöz ve Bişek çaylarıdır. Karacaali çayı 120 km uzunluğunda olup kaynaklarını Akdağmadeni ve Boğazlıyan çevresinden almaktadır. Küçük kollarla beslenen akarsu, Şefaatli ilçesi yakınlarında Kanak Suyu’na karışmaktadır. Eğriöz Çayı toplam uzunluğu 65 km’dir. Yozgat Yaylası’ndan doğmaktadır. Platoyu, derin vadilerle parçalayarak akan çay Sorgun’da Delibaş Çayı ile birleşmektedir. Esenli Kasabası yakınlarında Kanak Suyu’na karışan akarsu, Gelingüllü Barajı’nı besleyen kaynaklardandır. Bişek Çayı Yozgat il merkezindeki Kabak Tepe’nin kuzeye bakan eteklerinden doğar, Topaç ve Musabeyli Derelerini aldıktan sonra, Yerköy ilçesi yakınlarında Delice Irmağıyla birleşir (Yozgat valiliği, 2012).

Yozgat’ın Gölleri ve Göletleri

İl sınırları içerisinde doğal göl bulunmamaktadır. İlde Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nce yapılan 21 adet gölet, DSİ tarafından yapılan 6 adet gölet ve 4 adet baraj gölü mevcuttur. Bunların en büyük hacimli olanları Süreyyabey, Gelingüllü, Uzunlu ve Yahyasaray Baraj Gölleri ile Fehimli ve Ilıksu Göletleridir (Tablo 1.13.) (Yozgat Valiliği, 2012).

Tablo 1.13. Yozgat İli Baraj ve Göletleri

Baraj/Gölet Adı Depolama

Hacmi (m3)

Sulama

(Ha)Baraj/Gölet Adı

Depolama

Hacmi (m3)

Sulama

(Ha)Merkez - Fakıbeyli 2.000.049 308 Çayıralan - Yahyasaray 17.850.000 4.062Merkez - Derbent 1.376.000 279 Çekerek - Süreyyabey 1.180.000.000 33.793Merkez - Topçu 1.159.000 270 Sarıkaya - Koçcağız 1.239.119 236Merkez - B.Cevdet Dündar 175.000 - Sarıkaya - Baraklı 5.498.170 1.083Merkez - Kirazlı Çiftlikdeke 449.333 - Sarıkaya - Akbenli 3.909.000 678Merkez - Gelingüllü 270.000.000 20.474 Sarıkaya – Ilıksu 34.000.000 3.442Akdağmadeni - Akçakışla 825 38 Sorgun - Doğankent 741.977 311Akdağmadeni - Divanlı 711.696 118 Sorgun – Dişli 2.474.980 850Akdağmadeni - Altınsu 820.000 158 Sorgun - Karakaya 893.531 396

284

Aydıncık - Körselik 1.192.000 391 Sorgun - Yaycılar 1.762.032 374Boğazlıyan - Güren 1.683.000 546 Sorgun – İkikara 3.150.000 380Boğazlıyan - Ömerli 698.289 138 Şefaatli - Höyüklükışla 3.875.000 687Boğazlıyan - Yenipazar 1.323.000 585 Şefaatli - Kuzayca 7.680.000 1.008Boğazlıyan - Uzunlu 49.000.000 7.683 Şefaatli - Gülistan 2.230.000 291Boğazlıyan - Fehimli 11.000.000 1.430 Yerköy - İğdecik 3.812.000 762Çayıralan - İğdecik 3.669.584 620 TOPLAM 1.614.373.585 81.391

Yozgat ilinde hâlihazırda bulunan 4 adet baraj ve henüz su tutmaya devam eden 1 adet baraj bulunmaktadır. Bunlardan en büyüğü olan Süreyyabey Barajı sulama ve enerji eldesi, Gelingüllü Barajı, Uzunlu Barajı ve Yahyasaray Barajı sulama, henüz su tutmaya devam eden Musabeyli Cemil Çiçek Barajı ise sulama ve içme suyu eldesi sağlamaktadır (Tablo 1.14.) (DSİ, 2014; TÜİK, 2013a).

Tablo 1.14. Yozgat İli barajları

Baraj ve HES Adı B i t i ş Yılı

S (Sulama) İ (İçmesuyu) E (Enerji)

B a r a j Sayısı

Brüt Sulama Alanı (ha)

Kurulu Güç (MW)

O r t a l a m a E n e r j i (GWh/Yıl)

İ ç m e s u y u (hm3/yıl)

Çekerek Süreyyabey Barajı 2011 S + E 1 33,793 14,00 50,00 0,00

Gelingüllü Barajı 1993 S 1 2,474 0,00 0,00 0,00

Uzunlu Barajı 1989 S 1 7,683 0,00 0,00 0,00

Yahyasaray Barajı 1990 S 1 4,062 0,00 0,00 0,00

*Musabeyli Cemil ÇİÇEK Barajı 2012 S + İ 1 1,850 0,00 0,00 17,50

Toplam Yozgat 5 67,862 14,00 50,00 17,50* su tutmaya devam etmektedir

Yozgat İli Balıklandırma Projeleri

Yozgat İli’nde gölet ve baraj olmak üzere 31 adet su ürünleri içeren sucul ortam mevcuttur. Bunlardan 21 tanesini Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 10 tanesini DSİ inşa etmiştir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın ilgili kurumlarla 2004 yılında yapmış olduğu protokol gereği, göletler su ürünleri üretimine açılmıştır. Bunlardan 4 adetinin ilgililerce projesi yapılmış ve projeleri onaylanarak üretime geçmişlerdir (Derbent, Fakıbeyli, İğdecik, İkikara). Çevre ve Şehircilik Bakanlığının yapmış olduğu balıklandırma programı ile Köy Hizmetleri tarafından yapılan göletlerin 2 tanesi balıklandırılmaktadır. 2002-2009 yılları arasında yapılan toplam balıklandırma miktarı 960.000 adettir. Yozgat ilinde bulunan su ürünleri avlak sahalarından olan Gelingüllü Barajı Avlak Sahası yörede kurulu Su Ürünleri Kooperatifine 100 ton /yıl gümüş, 7 ton /yıl sazan, 10 ton /yıl kerevit ve 2 ton/yıl siraz avlanabilir stok üzerinden İl Özel İdaresince kiraya verilmiştir. Baraj ve göl aynası üzerinde 5159 adet kafeste alabalık yetiştiriciliği için müracaat olmuş, bunlardan 2 tanesinin projesi onaylanmıştır. Yahyasaray Barajı Avlak Sahası ise, DSİ tarafından verilen 3 ton/yıl sazan (Cyprinus carpio) ve 500 Siraz kg/yıl (Copeata sp) balığı avlanabilir stok üzerinden kiraya verilmiştir. Uzunlu Barajı Avlak Sahası ise 2009 yılı Mayıs ayında DSİ ile beraber yapılan stok tespiti sonucunda yıllık avlanabilir 5 ton/yıl sazan (Cyprinus carpio) stoku öngörülmüş ve İl Müdürlüğünce kira tespiti yapılarak İl Özel İdaresi tarafından kiraya verilmiştir. Çekerek ilçesinde kurulan kooperatife kiralanan Süreyyabey Baraj Gölünde de balıklandırma faaliyetleri sonucu önemli miktarlarda balık elde edilmektedir. Buradan elde edilen alabalık ve sazanlar İran, Irak gibi ülkelere ihraç edilmektedir. Ayrıca barajın su yüksekliğinin yeterli seviyeye geldiğinde Çekerek Kooperatifi tarafından projelendirilen ağ kafeslerde alabalık yetiştiriciliğine başlanacaktır (Yozgat

285

Valiliği, 2012).

Yozgat İlindeki Balık Avcılığı ve Yetiştiriciliği

Yozgat ili, kültür balıkçılığı açısından gelişim beklenen iller arasında yer almaktadır. Mart 2016’da il sınırları içinde bulunan iç sularda balık kültürü faaliyetleri gösteren Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına kayıtlı 33 adet balık kültür işletmesi bulunmaktadır. Bu işletmelerin 25 tanesinde alabalık, 8 tanesinde sazan üretimi gerçekleştirilmektedir. Bu tesislerden alabalık üreten 25 işletmenin toplam kapasitesi 3674 ton, sazan üreten 8 işletmenin toplam kapasitesi 90 tondur (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b).

Yozgat; Sivas ve Kayseri ile birlikte TR72 bölgesinde yer almaktadır. Yozgat ili, balık üretimi açısından yeterli iç su potansiyeline sahip olmasına karşın bölgede yer alan kendisine komşu diğer şehirlerin gerisindedir. Ülkemizde iç sularda en çok yetiştiriciliği yapılan su ürünü alabalıktır. İç sulardaki alabalık yetiştiriciliği ile elde edilen balık üretim miktarı, tatlı su ve denizlerde yetiştiriciliği yapılan toplam su ürünleri miktarının % 52,6’sını oluşturmaktadır. Yozgat ilindeki alabalık üretimi kendisine komşu olan illerdeki üretimden daha azdır. Yozgat ili alabalık üretiminde Kayseri ve Sivas gibi komşu illerin gerisinde kalmıştır. 2013 yılı TÜİK verilerine göre Kayseri’de 11227 ton, Sivas’ta 3084 ton alabalık üretimi gerçekleştirilirken Yozgat ilinde 503,8 ton alabalık üretimi gerçekleştirilmiştir. Yozgat ili balık yetiştiriciliğinde olduğu gibi avcılık yoluyla elde edilen balık miktarlarında da Kayseri ve Sivas’ın gerisinde kalmıştır. Buna karşın Yozgat ilinde balıkçılık faaliyetleri giderek artmaktadır. Balık aşılama faaliyetlerinin yanı sıra ağ kafes üretimi denemeleri başlamıştır. Örneğin Süreyyabey Barajı yeterli miktarda su yüksekliğine sahip olduğunda Çekerek Su Ürünleri Kooperatifi tarafından projelendirilen kafes balıkçılığı üretimi başlayacaktır. Kafes balıkçılığı faaliyetlerinin başlamasıyla birlikte 1000 kişiye istihdam kaynağı yaratılacağı öngörülmektedir. Zaten, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın Strateji Geliştirme Başkanlığı, Tarımsal Yatırımcı Danışma Ofisi, 2015 Yılı Yozgat İli Tarımsal Yatırım Raporunda, su ürünleri üretim faaliyetlerini tarımsal yatırım için uygun sektörler arasında göstermektedir (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015b).

Yozgat ilinde avlanılan tatlı su balıklarının başında sazan, gümüş ve alabalık gelmektedir. Sazan balığı avcılığında 2013 ve 2014 yıllarında bir azalış göze çarparken, gümüş balığı miktarı 2008 yılından itibaren önemli oranda artış göstermiştir. Baraj gölü ve göletlerdeki balıklandırma faaliyetleri sonucunda 2013 ve 2014 yıllarında avlanan alabalık miktarına da artış görülmektedir (Tablo 1.15.) (TÜİK, 2016a).

Tablo 1.15. Yozgat ilinde avlanılan balık miktarı (Ton)

Sazan Gümüş Siraz Alabalık Yayın Kefal Akbalık2000 170 5 6 6 142001 132 3 5 4 4 42002 143 3 5 2 4 3 32003 167 4 7 1 3 32004 137 5 16 2 12005 135 2 14 22006 123 5 12 4 32007 125 5 9 5 32008 119 50 7 4 32009 106 37 3 3 42010 123 29 3 3 42011 105 30,5 3,8 4 5,52012 100 135 3 3 42013 75 120 3 23 1 42014 80 307 3 25 1 4Toplam (Ton) 1840 740,5 99,8 51 49 41,5 25

286

Tablo 1.16.’de Yozgat’ta yetiştiriciliği yapılan balık türlerinin miktarları verilmiştir. 2013 yılında yetiştiricilik faaliyetleriyle 503,8 ton alabalık elde edilmiştir. Yine aynı yıl yetiştiricilik faaliyetleriyle 27,2 ton sazan üretimi gerçekleştirilmiştir (TÜİK, 2016a).

Tablo 1.16. Yozgat ili balık yetiştiriciliği miktarı (Ton)

YIL Alabalık Aynalı sazan YIL Alabalık Aynalı sazan2000 62 2008 43 92001 53 2009 37 152002 48 2010 16 62003 72 2011 31 152004 78 2012 65 272005 83 2013 503,8 27,22006 89 10 2014 74 262007 52 10 Toplam (Ton) 1306,8 145,2

Türkiye’de kültüre edilen balıkların başında alabalık gelmektedir. Yozgat ili alabalık yetiştiriciliği miktarında TR72 bölgesindeki illerin gerisinde kalmıştır. Yozgat’a komşu iller içerisinde en çok alabalık yetiştiriciliği yapan iller Kayseri ve Sivas’tır. 2006’dan sonra Yozgat alabalık yetiştiriciliği miktarında kendisine komşu olan Nevşehir, Kırıkkale, Amasya ve Çorum illerini geride bırakmıştır (Tablo 1.17.) (TÜİK, 2016a).

Tablo 1.17. Yozgat ve komşu illerinin Alabalık yetiştiriciliği miktarı (Ton)

Yıllar Yozgat Kayseri Sivas Nevşehir Kırşehir Kırıkkale Amasya Çorum Tokat2000 62 3065 917 43 273 10 147 123 3922001 53 2657 783 37 232 8 125 105 3352002 48 2324 753 34 187 7 115 87 2012003 72 2689 776 34 234 4 118 98 2432004 78 2867 783 34 234 4 92 118 2822005 83 3416 891 37 243 4 70 102 3172006 89 3995 907 20 229 4 34 79 3452007 52 4173 754 14 149 4 32 52 3552008 43 4317 693 11 97 23 29 7522009 37 5685 1273 9 68 17 15 7902010 16 5150 2783 5 32 44 16372011 31 8553 2848 6 33 44 21522012 65 8603 4675 543 36 19 27392013 503,8 11227 3084,1 1206,3 24,6 14,8 37142014 74 7187 2784 607 19 24 4140

TR72 Bölgesindeki alabalık yetiştiriciliği miktarında yıllar içinde bir artış görülmektedir. Bu artış, en başta Kayseri daha sonrada Sivas illerindeki alabalık kültür miktarlarının artmasıyla gerçekleşmiştir (Şekil 1.5.) (TÜİK, 2016a).

287

Alabalık Yetiştiricil iği

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014Zaman

Ala

balık

Mik

tarı

(Ton

)

Yozgat Kayseri Sivas

Şekil 1.5. TR72 bölgesindeki alabalık yetiştiriciliği miktarı (Ton)

2013 yılı TR72 bölgesi toplam alabalık yetiştiriciliği miktarı 14814,9 ton olmuştur. TR72 bölgesi 2013 yılı toplam alabalık yetiştiriciliği miktarına en büyük katkıyı % 76’ile Kayseri ili sağlarken Sivas ili % 21’lik,Yozgat ili ise % 3’lük bir katkı sağlamıştır (Şekil 1.6.) (TÜİK, 2016a).

Alabalık Yetiştiriciliği Dağılımı

11227(% 76)

504(% 3)3084

(% 21)

YozgatKayseriSivas

Şekil 1.6. TR72 bölgesindeki 2013 yılı alabalık yetiştiriciliği miktarının (ton) illere göre dağılımı

Yozgat ve çevresindeki komşu illerde sazan yetiştiriciliği oldukça kısıtlı miktarlarda yapılmaktadır. 2013 yılında Yozgat ilinde 27,2 ton sazan yetiştiriciliği yapılırken, Kırşehir’de 11 ton sazan yetiştiriciliği gerçekleştirilmiştir. 2013 yılında ise Yozgat’ın, Kırşehir dışındaki komşu illerinde sazan yetiştiriciliği görülmemektedir (TÜİK, 2016a).

6. Sonuç Ve Öneriler

Yozgat balık üretiminde TR72 bölgesindeki iller arasında sonuncu sıradadır. Ancak ilde yapılan barajlar ve bu barajların su ürünleri üretimine açılması sayesinde balık üretiminde artış beklenmektedir. Ülkemizde tatlı su balığı yetiştiriciliği faaliyetlerinde bir artış söz konusudur. Üretilen balıklar sadece iç pazarlarda değil, çeşitli ülkelere önemli miktarlarda ihraç edilmektedir. Yozgat ilindeki barajlarda (Örn; Süreyyabey Barajı) üretilen alabalık, sazan gibi türler Irak, İran, Ürdün gibi bazı Orta Doğu ülkelerine ihraç edilmektedir. Ayrıca Gelingüllü Barajı’ndan elde edilen ve boyutları küçük olması (10-12 cm) nedeniyle Avrupa ülkelerinde cips şeklinde tüketimi yaygın olan gümüş balığı, Almanya, İngiltere, Fransa, İtalya

288

ve Yunanistan gibi çeşitli Avrupa Birliği ülkelerine önemli miktarlarda ihraç edilmektedir. Yozgat’ta balık üretimi sektörü yeni yatırımcıların dikkatini çekmektedir. Sektörle ilgili uluslararası, ulusal ve yerel bazda destek ve teşviklerin yaygınlaşmasıyla balık üretim miktarının önümüzdeki yıllarda artış göstermesi beklenmektedir. TKDK (Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu) tarafından IPARD (Instrument for Pre-accession Rural Development - Kırsal Kalkınma için Katılım Öncesi Yardım Aracı) kapsamında verilen Avrupa Birliği Hibe Destekleri içerisinde su ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması faaliyetleri ile kültür balıkçılığının geliştirilmesine destek sağlanmaktadır. (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015b). Tarımsal faaliyetler için olan önemli desteklerden biri de tarımsal kredilerdir. Ziraat Bankası, Tarım Kredi Kooperatifleri tarafından işletme kredisi uygulanan konular arasında su ürünleri yetiştiriciliği ve su ürünleri avcılığı da yer almaktadır (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015b). Yozgat’ta bölgesel teşvikler kapsamında desteklenen tarımsal sektörler arasında su ürünleri yetiştiriciliği faaliyetleri de vardır. 500 bin TL ve üzerindeki yatırımlar gümrük vergisi muafiyeti, vergi indirimleri, sigorta primi işveren hissesi desteği ve faiz desteği gibi teşviklerden faydalanabilmektedirler (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015b). Girişimcilere teşvik ve desteklerin artmasıyla, ilde balıkçılık faaliyetleri artış gösterecektir. İlin su kaynakları, balık yetiştiriciliği için oldukça uygun özelliklerdedir. Yetiştirilecek olan balıklar, doğal ve temiz sucul ortamlarda hızla büyüyerek pazara kaliteli ürünler olarak katılacaklardır. Su kaynaklarının miktarı, debisi ve fiziko- kimyasal parametreleri alabalık yetiştiriciliği açısından oldukça uygundur. Tamamlanacak olan yeni barajların, göletlerin de eklenip mevcut potansiyelin tam kapasiteyle kullanılmasıyla Yozgat TR72 bölgesindeki diğer illerin balık üretim miktarlarına ulaşabilir. Bölgede balıkçılığın artması, bölge halkı istihdamına ve gelir kaynaklarına fayda sağlayacaktır. Balıkçılık için çok uygun olan su potansiyelinin tam kapasiteyle kullanılmasıyla ülkemiz ekonomisine ve ihracatına da daha fazla katkı sağlanabilir.

7. Kaynaklar

DSİ, 2014. http://www.dsi.gov.tr/dsi-resmi-istatistikler/2014-yili-verileri

FAO, 2011. Yearbook of Fishery and Aquaculture Statistics, Dünya Gıda ve Tarım Örgütü 2011

FAO, 2014. The State of World Fisheries and Aquaculture, Dünya Gıda ve Tarım Örgütü 2014

Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015a. Su Ürünleri Yetiştiricilik Tesisleri

Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015b. Yozgat İli Tarımsal Yatırım Rehberi

Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016a. Su Ürünleri İstatistikleri

Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b. Su Ürünleri Yetiştiricilik Tesisleri

Kuru M., 2004. Türkiye İçsu Balıklarının Son Sistematik Durumu, GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 24, Sayı 3 (2004) 1-21

Turan H., Erkoyuncu İ. ve Kocatepe D., 2013. Omega-6, Omega-3 Yağ Asitleri ve Balık, Yunus Araştırma Bülteni, 2013 (2): 45-50

TÜİK, 2013a. Seçilmiş Göstergelerle Yozgat, 2013

TÜİK, 2013b. Su Ürünleri İstatistikleri, 2013

TÜİK, 2014. İstatistiklerle Türkiye, 2014

TÜİK, 2016a. https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=97&locale=tr

TÜİK, 2016b. http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist

Yozgat Valiliği, 2012. Yozgat Çevre Durum Raporu, 2011