T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

YG TESSLER ONARIM TEKN 522EE0141

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.

i

AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. ENERJ HATLARI ARIZALARI ........................................................................................ 3

1.1. Arza Gidermede Alnacak Emniyet ve Gvenlik Tedbirleri ........................................ 3 1.2. Hatlarda Oluabilecek Arza Trleri .............................................................................. 4

1.2.1. Hatlarn Kopmas .................................................................................................... 4 1.2.2. Hatlarn Ksa Devresi .............................................................................................. 5 1.2.3. Hatlarn Topraa Temas ......................................................................................... 5

1.3. Havai Hat Arzalar Giderme ......................................................................................... 7 1.3.1. Havai Hat Arzasn Gidermede Kullanlacak Ara ve Gereler ............................ 7 1.3.2. Arza Yerini Tespit Etme ........................................................................................ 7 1.3.3. Arza Nedenini Tespit Etme .................................................................................... 8 1.3.4. Arza Giderme lem Sras ..................................................................................... 9 1.3.5. Arza Gidermede Dikkat Edilecek Hususlar ......................................................... 13

1.4. Yer Alt Hatlarnda Arzalar Giderme ........................................................................ 13 1.4.1. Yer Alt Hat Arzas Gidermede Kullanlacak Ara ve Gereler .......................... 13 1.4.2. Arza Yerini Tespit Etme ...................................................................................... 14 1.4.3. Arza Nedenini Tespit Etme .................................................................................. 15 1.4.4. Arza Giderme lem Sras ................................................................................... 17 1.4.5. Arza Gidermede Dikkat Edilecek Hususlar ......................................................... 17

1.5. Hatt Devreye Alma lemi .......................................................................................... 18 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 19 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 21

RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 23 2. TRAFO VE KORUMA SSTEM ARIZALARI ................................................................ 23

2.1. Arza Gidermede Alnacak Emniyet ve Gvenlik Tedbirleri ...................................... 23 2.2. Trafo Arzalarn Giderme ........................................................................................... 24

2.2.1. Trafolarda Oluabilecek Arza Trleri .................................................................. 25 2.2.2. Trafo Arzalar Tespiti Ara ve Gereleri ............................................................. 26 2.2.3. Trafo Arzasn Tespit Etme lemi ....................................................................... 27 2.2.4. Trafo Arzasn Giderme lemi ............................................................................ 28 2.2.5. Trafo Arzasn Gidermede Dikkat Edilecek Hususlar.......................................... 29

2.3. Koruma Sistemleri Arzalarn Giderme ...................................................................... 29 2.3.1. Koruma Rleleri Arzalarn Giderme................................................................... 30 2.3.2. Parafudr Arzalarn Giderme ................................................................................ 33 2.3.3. Sigortalarn Arzasn Giderme (Deitirme) ........................................................ 36

2.4. Trafo ve Koruma Sistemlerini Devreye Alma ............................................................. 44 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 45 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 47

RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 49 3. KUMANDA ELEMANLARI VE PANO ARIZALARI ................................................... 49

3.1. Arza Gidermede Alnacak Emniyet ve Gvenlik Tedbirleri ...................................... 49 3.2. Kumanda Elemanlar Arzalarn Giderme .................................................................. 49

3.2.1. Ayrclarn Arzalarn Giderme ........................................................................... 50 3.2.2. Kesici arzalarn giderme ..................................................................................... 52

NDEKLER

ii

3.3. Panolarn Arzalarn Giderme ..................................................................................... 57 3.3.1. Pano Arzalarn Tespit Etme Ara ve Gereleri ................................................... 57 3.3.2. Oluabilecek Arza Trleri .................................................................................... 57 3.3.3. Arzalar Tespit Etme lemi ................................................................................. 60 3.3.4. Arzalar Giderme lemi ....................................................................................... 60 3.3.5. Arzalar Gidermede Dikkat Edilecek Hususlar .................................................... 60

3.4. Kumanda Elemanlar ve Panolar Devreye Alma ........................................................ 60 3.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii .......................................................................... 61 3.6. Topraklamalar Ynetmelii ......................................................................................... 63 3.7. TEA Gvenlii Ynetmelii ................................................................................ 65 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 78 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 80

MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 82 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 84 KAYNAKA ......................................................................................................................... 86

iii

AIKLAMALAR KOD 522EE0141

ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi

DAL/MESLEK Yksek Gerilim Sistemleri

MODLN ADI YG Tesisleri Onarm Teknii

MODLN TANIMI Havai ve yer alt hatlarnn, trafo merkezleri ile koruma sistemlerinin, kumanda elemanlar ile pano arzalarnn tespiti ve giderilmesi ile ilgili bilgi ve becerilerin

kazandrld renme materyalidir.

SRE 40/32

N KOUL n koulu yoktur.

YETERLK YG tesisi arza onarmn yapmak

MODLN AMACI

Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, standartlara, Kuvvetli Akm, Topraklamalar ve Gvenlii Ynetmeliine uygun ve hatasz olarak YG tesislerinde arzalar tespit edebilecek ve arzalar giderebileceksiniz. Amalar 1. Hat arzalarn hatasz olarak tespit edebilecek ve bu

arzalar giderebileceksiniz. 2. Trafo ve koruma sistemleri arzalarn hatasz olarak

tespit edebilecek ve giderebileceksiniz.

3. Kumanda elemanlar ve panolarn arzalarn hatasz olarak tespit edebilecek ve giderebileceksiniz.

ETM RETM ORTAMLARI VE

DONANIMLARI

Ortam: Snf, atlye, laboratuvar, trafo merkezleri, ktphane, ev, bilgi teknolojileri ortam (internet) vb. kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar Donanm: Trafo, trafo merkez donanmlar, kumanda elemanlar, koruma sistem elemanlar, panolar, arza tespit ara gereleri, emniyet ve gvenlik malzemeleri, arza giderilmesinde kullanlan malzemeler ve bunlarla ilgili kataloglarla tantm CDleri

LME VE DEERLENDRME

Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

AIKLAMALAR

iv

1

GR

Sevgili renci,

Bu modlde havai ve yer alt hatlar, trafo merkezleri ile kumanda elemanlar, koruma sistemleri ve panolarda meydana gelebilecek arzalarn tespitini yapp arzay giderebilmek iin gerekli bilgi, beceri ve deneyimleri kazanacaksnz.

Gnlk hayatmzda evlerde kullanm olduumuz enerji, dier snflarla kyasladmzda bize ok kk gelebilir. Fakat bu gerilim deerinin bile, dikkatli olunmadnda ne gibi sonular douraca bu zamana kadarki elektrik derslerinden anlalmtr. Tabii ki bu gerilim deerinde; evlerimizde dnecek olursak bir ampul, bir priz veya bir sigorta deitirirken eitli gvenlik nlemleri alarak iimizi yapyoruz. YG deerinden yani 380 kV yannda 220 Volt devede kulak. Ama yine de bir dizi nlemler alyoruz. Peki, bir YG tesisinde sigorta deitirirken nasl nlemler almamz gerekir? Bu ilemi yaparken dikkatimizi, nlemimizi iki kat daha arttrmalyz. Tabii bunlar sylerken kesinlikle Elektrik, c! deyip korkmayn. Zaten bu zamana kadar alm olduunuz modllerden elektriin hem ciddi bir olay hem de ok zevkli bir i olduunu anlam olmanz gerekir. u an alacanz gerilim 380 kV yksek gerilimdir. ELEKTRK HATA AFFETMEZ.

Yksek gerilim tesisleri, dardan baknca, alt sahalarn yanndan geerken hep rktc gelir. Ama biz artk bir elektrikiyiz. Bu modl dikkatli ve ciddi bir ekilde renirseniz elektriin hi de rktc olmadn anlayacaksnz.

BALAMAK, BAARMANIN YARISIDIR.

GIRI

2

3

RENME FAALYET-1

Bu faaliyette; standartlara, Kuvvetli Akm Ynetmeliine, artnamelere uygun ve hatasz olarak enerji iletim hatlarnda meydana gelen arzalarn tespitini yapabilecek ve arzalar giderebileceksiniz.

Havai hatlarda meydana gelen arzalar aratrnz.

Yer alt enerji hatlarnda meydana gelen arzalar aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortamn kullanabilir, kablo retimi yapan

fabrikalar, yksek gerilim taahht firmalarn, eer evrenizde varsa TEA

gezebilir, orada grev yapan mhendis ve teknisyenlerden bilgi alabilirsiniz.

Aratrmanz rapor hline getirerek arkadalarnza sununuz. Bu dokmanlar

mmknse grntleyip snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.

1. ENERJ HATLARI ARIZALARI

1.1. Arza Gidermede Alnacak Emniyet ve Gvenlik Tedbirleri

Enerji kesilmesi, hat ykl ise trafo merkezlerindeki kesiciden, ayet ykszse ayrcdan yaplr.

Ayrclarn topraklamas yaplr. Ayrclarn bana birer eleman braklr. Ayrca, gerekli yerlere ikaz iaret ve levhalar aslr. alma yaplacak yerde mahall topraklama yaplr. Ba yapma teli ve gerekli malzemelerle diree klr. Direkte emniyet kemeri balanr. TEA Gvenlii Ynetmeliine uygun hareket edilir.

NOT: YAPILACAK HBR , BR ALIANIN HAYATINDAN DAHA NEML DELDR.

RENME FAALYET-1

AMA

ARATIRMA

4

1.2. Hatlarda Oluabilecek Arza Trleri

letmelerde bulunan deiik gerilim seviyesindeki enerji nakil hatlarnda meydana gelen arza eitleri aada detayl biimde incelenecektir.

Elektrik datm ebekelerinde meydana gelebilecek balca hat arzalar unlardr:

Faz-ntr aras ksa devre Fazlar aras ksa devre Bir faz telinin kopmas Ntr telinin kopmas Toprak ve faz arasnda arzal kontaklar Fazla ykten dolay oluan arzalar

Bu arzalardan bazlar (fazlar aras ksa devre, faz-ntr aras ksa devre, faz ve toprak arasnda arzal kontak, fazla yk vb.) ar akm olumasna neden olur. Meydana gelen bu ar akmlarda, akm miktarlarnn karesi ile doru orantl olarak hatlarda, baralarda, ayrclarda, kesicilerde, transformatrlerde ve akm tayan dier tehizatlar zerinde dinamik kuvvetler meydana getirerek bu tehizatlarn hasarlanmasna yol aar.

1.2.1. Hatlarn Kopmas

Tel kopmas sebebiyle meydana gelen arzalar deiik biimlerde meydana gelmektedir. Telin koptuktan sonra gerilimli olan ksmnn toprakla ya da direkle temas etmesi hlinde, hatt koruyan rleler alarak hat gerilimsiz braklr ve arza annda tespit edilir. Ancak camper (gevek irtibat) kopmas biiminde (diree demeyecek ekilde) meydana gelecek arzalarda rleler alarak hattn gerilimini annda kesmeyebilir (Bu andaki ykn durumuna baldr. Eer hattn yk az ise hat amaz ama yk artarsa ya da hat ykl ise annda aar.). Durdurucu direkte, izolatrlere yakn bir yerden telin kopmas hlinde, telin bir taraf yere dp dier taraf ise hi bir yere demeden havada kalabilir. Bu durumda EN hatt iki ynl besleniyorsa telin yere dt tarafta kalan istasyondaki rleler alp sz konusu hattn bandaki kesici aar, fakat kar istasyondaki kesici hatt amayabilir (Kesicinin amas hattn ykne baldr). Eer, hat tek tarafl besleniyorsa ve besleme noktas telin yere dt tarafta ise rleler alarak hat gerilimsiz kalr.

Tel, tayc direkteki ask ya da mesnet izolatrnn birka metre nnden koparsa ve tel, klemensten ya da badan kaymazsa telin bir ucu yerde, dier ucu havada kalabilir. Byle bir tel kopmas, durdurucu direkteki tel kopmasna dnr ve yere den tel gerilimli tarafta ise hat aar, deilse amaz. Ancak telin, klemensten veya akar badan kaymas ve her iki ucunun da toprakla temas etmesi hlinde hat rleleri alarak hatt servis harici eder.

Ar iklim artlarnn bulunduu blgelerden geen iletim hatlar zerinde oluan buz tabakasnn etkisiyle iletkenler kopabilir. Hava hatlar, dey buz yklerinin etkisinde kald gibi, yatay rzgr kuvvetlerinin de tesiri altnda kalr.

5

Resim 1.1: Buz yknn iletkene etkisi ve kularn enerji hatlarna zararlar

1.2.2. Hatlarn Ksa Devresi

Herhangi bir iletken parann (ku, insan, aa dal vs.) gerilimli faz teli ile direk arasna girmesi hlinde yine bir hat arzas oluur (Resim 1.2). Eer faz teli ile direk arasna, giren bu para, girdii yerde kalmaya devam ederse hatta srekli bir arza meydana gelir ve hat gerilimsiz kalr.

Faz nakillerinden herhangi birinde lif alm olabilir. Alan bu lif, rzgrn etkisiyle, diree yakn bir yerde ise diree, ortalarda bir yerde ise faz tellerine deebilir. Bu da geici bir arzaya neden olur ve rzgr ayn ynde estii srece devam eder.

Resim 1.2: Kularn, dier canllarn ve aa dallarnn hatlara olan etkileri

1.2.3. Hatlarn Topraa Temas

Gergi ve ask takmlarndaki, hrdavat malzemeden herhangi birinin kopmas hlinde tel yere ya da direin konsoluna debilir. Bu hlde meydana gelecek arza, daha nce tel kopmas biiminde meydana gelen arzayla ayndr. Gerilimli olan telin toprakla temas etmesi hlinde hat rleleri, hatt annda servis d brakr.

Direk akl bydke tellerin salnm da artar. Eer, enerji nakil hattnn altndaki aalar bu salnm seviyeleri dikkate alnarak yeteri kadar kesilmemise rzgrn etkisiyle

6

faz telleri civarndaki aa vs.ye yaklar veya deer. Bu yaklama ve deme, geici faz toprak arzalarna neden olur. Bu tip arzalar rzgr estii srece tekrarlanabilecei gibi, telin aaca temas ettii noktadan, elektrik arknn etkisiyle eriyip kopabilir ve kalc bir arzaya dnebilir.

Resim 1.3: Hatlarn koparak topraa temas

Kularn, direklerin konsollarna konarak mesnet izolatrleri civarnda faz teli ile toprak arasnda kalmas srasnda enerji nakil hatt, faz-toprak arzasna yol amaktadr. Bu esnada kuun lerek yere dmesi veya oradan uarak uzaklamas nedeniyle arza kendiliinden temizlenir ve hat tekrar servise sokulur. Ancak len ku, konsoldan aa dmeyebilir ya da arkn etkisiyle izolatr patlayabilir hatta tel dahi kopabilir ve geici arza, kalc arzaya dnebilir.

Her ne kadar enerji nakil hatlar toprak telleriyle yldrmlara kar korunmusa da zaman zaman, enerji nakil hatlarndaki faz tellerine yldrm isabet etmektedir. Faz tellerine isabet eden bu yldrm, faz tellerinde ar gerilim oluturmaktadr. Bu ar gerilimin etkisiyle izolatrler zorlanp izolasyonun zayf olduu bir yerden diree boalmaktadr. Bu dearj, enerji nakil hatlarnda geici faz-toprak arzas meydana getirmektedir. zolatrler zerinden meydana gelen bu dearjn etkisiyle izolatrler hasarlanabilmekte ve kalc arzalara neden olmaktadr.

Enerji nakil hatlar, elektrik ykyle ykl bulutlar nedeniyle kar endksiyon olayna neden olmaktadr. Bu da toprak ve faz tellerinde ar gerilim oluturmakta ve geici arzalar yaratmaktadr.

7

1.3. Havai Hat Arzalar Giderme

1.3.1. Havai Hat Arzasn Gidermede Kullanlacak Ara ve Gereler

Emniyet kemeri, merdiven, hat tfei (Enerji nakil hatlarnda yaplacak olan almalarda, hatta enerji olup olmadn kontrol etmeye yarayan gvenlik aracdr. Hat tfei ekil 1.1de grld gibi ok atan bir aparattr. Oka balanp frlatabilen ince telin faz faz veya faz toprak aras ksa devre olmas sonucu, telin kopmasyla hatta enerjinin olup olmad anlalr. Oka bal frlatlan telin topraa temasn topraklama kaz salar.), lastik eldiven ve topraklama stakalar, hat rodar (arza tespit yeri cihaz), kablo arza test cihaz, hat stakasdr.

ekil 1.1: Hat tfei ve kullanlmas

1.3.2. Arza Yerini Tespit Etme

Enerji nakil hatt ksa ise hat gzergh tamamen gezilerek gzle kontrol edilir (zolatr patlamas, atlamas, krlmas, sk ba ve iletken kopmas, travers krlmas vs. gibi eylerin olup olmadna baklr.).

Enerji nakil hatt uzun ise ana hattan branman ve mteriler ayrlr, camperleri alr ve hat kk paralara ayrlmak suretiyle arzal ksm tespit edilir.

nceleri, iletim hatlarnda meydana gelecek kalc arzalar, hatt belirli noktalardan ayrp hatta gerilim uygulamak ve hattn serviste kalp kalmamasna baklarak arza belirli bir blgeye sktrlr, daha sonra bu blge ekiplerce taranarak bulunurdu. Yani hat nce ikiye, daha sonra drde vs.ye blnp arzann bulunduu 25-30 kmlik, bazen hattn uzunluuna gre daha uzunca bir blge ekiplerce kontrol edilir ve arza bulunurdu.

8

Ancak gnmzde, gelitirilen arza yeri tespit cihazlaryla arzalar 25-35 km'ler seviyesinden 100-200 metreler seviyesine indirilmitir. Hat rodar dediimiz arza yeri tespit cihazlaryla bugn arzann cinsini ve yerini bulmak kolaylamtr.

Resim 1.4: Kablo arzas test etme cihaz (darbe jeneratr)

Fakat her tip arza, halen kullanmakta olduumuz arza yeri tespit cihazlaryla bulunamamaktadr. Bu cihazlar ancak faz telinin toprakla dorudan temas etmesi ya da camper kopmas gibi arzalarda etkindir. Halen, izolatr zincirinin tamamen yanmas ya da telin beton konsola dmesi biiminde meydana gelecek arzalarda etkin olamamakta ve arzann yerini tespit edememektedir. Yani ksacas faz telinin demir direkle veya toprakla direk temas etmedii arzalar bu cihazlarla bulunamamaktadr.

Bu tip arzalarn arza yeri tespit cihazlaryla bulunmas, bu cihazlar ok kullanarak tecrbe kazanmakla mmkn olmaktadr.

1.3.3. Arza Nedenini Tespit Etme

Hat arzalarnn meydana gelme nedenlerini u ekilde sralayabiliriz:

Toprak telinde ve nakildeki lif almalar Toprak telinde ve nakildeki sehim bozukluklar Toprak telinde ve nakildeki eklerde bozulma ve deformasyon (ekil deiiklii) Mevcut damperlerin, ara tutucularnn korona emberlerindeki kslmalar,

dmeler ve eilmeler Ask klemenslerindeki kaymalar zolatrlerdeki krlmalar, atlamalar, mesnet izolatrlerindeki eilmeler vs. Enerji nakil hatt gzerghndaki tehlikeli aa, yap vs.

9

Resim 1.5: eitli hat arzalar

ekil 1.2: Havai hatlar iin olabilecek tehlikeler

1.3.4. Arza Giderme lem Sras

Tamir manonu ile iletken tamiri yaplmasn srayla yapalm:

Zedelenmi iletken yeri uygun cihazlar ile tespit edilir. letkene uygun ek manonu tespit edilir. Enerji kesilir. Enerji kesiklii kontrol edilir. Mahall topraklama yaplr. letkene halat balanr. Topba ve tayc direklerdeki izolatr balar sklr.

10

Hat, halat yardmyla yere alnr. (Resim 1.7ye baknz.). Yerde, manon yarlm yere geirilir. Manon pensesi veya pres ile manon sktrlr. Hat, tekrar halat yardmyla ekilir. Tayc direklerdeki izolatr balar yaplr. Mahall topraklama kaldrlr. Hatta enerji verilir.

Resim 1.6: Havai hat iletkeni lif kopmas ve tamiri

Resim 1.7: Havai hattn ekilmesi

11

Resim 1.8: Hat topraklamas ve toprak stakas

Arza yeri tespit cihazlar, cihazlarn kataloglarna uygun biimde hatta balanmal ve gerekli emniyet tedbirleri alnmaldr. Bu koullar yerine getirildikten sonra cihazla arza yeri saptanp direk tevzi listelerinden enerji nakil hattndaki direk numaras ve yresi belirlenmelidir. Arza yeri tespit cihazlar her faza da tatbik edilip arzal faz ya da fazlar saptanmaldr. Arzann bir ya da birden fazla fazlarda olmas, arza hakknda bizi nceden aydnlatabilir. Yani nceden, arzann ne ekilde olaca hakknda bize bir fikir verebilir.

Resim 1.9: Hat arzasnn giderilmesi

12

Halen kullanmakta olduumuz arza yeri tespit cihazlarnda ekranda, arza noktasnda iareti belirirse hattn kopuk olduunu, arza yeri tespit cihazn vurduumuz tarafta kalan tel parasnn yere demediini anlarz. Camper (gevek irtibat) in kopmas biiminde olacak arzalarda da ayn iareti grrz.

Cihazn ekrannda ve arza noktasnda V iareti belirse bu, arzann bir faz toprak arzas olduunu, byk bir ihtimalle telin yere dtn veya telin zerine aa vs. gibi bir parann dtn gsterir. Arza yeri tespit cihazlaryla arzann yeri tespit edildikten sonra, arza yerine giden ekipler arzann durumuna gre arza giderme almalarna balar.

Datm hatlarnda arza yerini tespit etmek ise iletim hatlarndan ok daha zordur. Datm hatlarmzdan genellikle saplama biiminde, mteriler beslenmektedir. Datm hatlarnda meydana gelecek bir arzann, mteri hattndan m yoksa datm hattndan m kaynaklandn hemen tespit etmek mmkn deildir.

Bu tip hatlarda, arza yeri tespit cihazyla arza bulmak da mmkn deildir. Bu nedenle datm hatlarnn arza almalar, ou kez iletim hatlarndaki arza almalarndan daha uzun srebilir.

Baz hat arzas meydana getiren olaylarn zmlerini inceleyelim:

Konsol krlmas: Bu tip bir arzada, gerilimli olan nakil teli toprakla ya da dier gerilimli fazlara temas etmezse hatt koruyan rleler almaz ve arza, annda tespit edilemez.

Direk yklmas: Direk yklmas biiminde oluacak arzalarda, direk tamamen ya da ksmen yklabilir, yine, gerilimli olan nakillerin toprakla ya da birbirleriyle temas etmesi halinde, hatt koruyan rleler hattn gerilimini keser. Ancak bu temaslar olmazsa arza annda tespit edilemez ( Resim 1.10).

Resim 1.10: Havai hat direklerinin yklmas

13

Enerjinin tanmasn engellemeyen bu nevi arzalar, daha nce de bahsedildii gibi annda tespit edilemeyen arzalardr. Bunlar, genellikle enerji nakil hatlarnn periyodik bakm ve kontrollerinde, bazen de yre halk tarafndan enerji nakil hattndaki aksaklk ve noksanlar ihbar edilince yerinde yaplan kontrol sonunda ortaya kmaktadr.

Toprak tellerindeki ve faz tellerindeki eklerde bozulma ve deformasyonlarn tespiti hlinde, hat yere indirilerek bu ekler deitirilmelidir.

1.3.5. Arza Gidermede Dikkat Edilecek Hususlar

Arza iin bir yere gidildiinde arzann giderilmesi yannda, konsol ve direklerin durumu, iletken ve iletken ekleri, iletkenlerin yere, aalara ve binalara olan yaknl kontrol edilir. Ayrca mesnet ve dier izolatrlerin durumlar ile ark boynuzlar, camperler ve varsa ayrclar, parafudrlar muhakkak kontrol edilmelidir.

Emniyet kemeri, merdiven, hat tabancas, lastik eldiven ve topraklama stakalar gibi emniyet tehizatnn, emniyetle kullanlabilir ve iyi durumda olup olmadklar kontrol edilmelidir.

Tehlike oluturabilecek pheli durumdakiler tamir edilmeli veya yenisi ile deitirilmelidir.

artlarnn deimesinden dolay yeni emniyet malzeme ve tehizat temin edilmelidir.

letken seimi esnasnda gevek kalm bir ba veya iletken zedelenmesi, ku gz yaplmas, liflerin kopmas ileride ok byk arzalarn domasna sebep olur.

yi sklmam bir klemens, iyi yaltlmam bir topba veya kt bir ek, tesisin verimini ve gvenilirliini drr.

Hat gzergh da iletken ekimi kadar nemlidir. Kesilmemi aalar, fazla sayda a vermeler, yoldan uzak ve ulam zor bir gzerghn seilmesi, hattn iletme ve bakmn zorlatrr.

letkenler kontroll bir ekilde makaradan boaltlarak herhangi bir yere srtmeden, diree aslm makaralara alnarak ekilmelidir.

NOT: HBR , GVENLNDEN DAHA NCELKL DELDR.

1.4. Yer Alt Hatlarnda Arzalar Giderme

1.4.1. Yer Alt Hat Arzas Gidermede Kullanlacak Ara ve Gereler

Genellikle yer alt hatlarnda meydana gelen arza; kablonun kopmas, patlamas gibi arzalardr. Bunlar, kopan veya patlayan kabloya ek yaplarak tamir edilir. Arzal kablo yerini tespit etmek iin aada resmi bulunan cihaz kullanlmaktadr. Kablo kesme ve soyma aletleri, i gvenlii ve emniyet ara gereleri (eldiven vb.) kullanlmaktadr.

14

Resim 1.11: damarl kablo ek malzemeleri

Resim 1.12: Kablo kesme aparat

Harici tip kablo balklarnn taklmasnda; kablo kesme ve soyma aletleri, OG damarl ve OG tek damarl harici kablo balk montaj seti, i gvenlii ve emniyet ara gereleri (eldiven vb.) kullanlmaktadr.

1.4.2. Arza Yerini Tespit Etme

Kablolarda arzalarn ok eitli ve ou zaman arza trnn belirlenmesinin de ok zor olduunu imdiye kadar anlattmz konulardan karmak mmkndr. Teknolojinin geliimiyle birlikte yeraltndaki kablo arzalarn, hat gzerghnda dolamak suretiyle tespit etmek mmkndr. Sistemin eki olan Pearson cihaz (P) ile kablo klf arzalarnn noktasal

15

tespiti, adm voltajnn llmesiyle mmkn olmaktadr. Aadaki resimden de arza yeri tespitinin nasl yapld grlmektedir.

Resim 1.13: Yer alt kablo arza tespit cihaz ve kullanm

ekil 1.3: Yer alt kablo arza tespiti

1.4.3. Arza Nedenini Tespit Etme

Arza sebepleri aratrlmadan sadece arzal ksmlarn tamir edilmesi sonu vermez. Belki ilk etapta bundan iyi sonular alnsa da yeterli artlar olutuunda arza yine ortaya kacaktr. nemli olan, arzay oluturan sebepleri ortadan kaldrmak suretiyle arzann tekrarn nlemektir. Yer alt hatt arzalar, havai hatlara gre daha karmak durumlar ortaya karr. Havai hatlarda gzle kontrol mmknken yer alt hatlarnda gzle kontrol mmkn deildir. Arza tespiti sadece yeterli bilgi ve beceriye sahip personelle deil, ayn zamanda uygun malzeme ve tehizatn olmasyla yaplabilir.

16

Yer alt hatlarnda ve kablolarda rastlanan arzalarn balca sebepleri unlardr:

malat hatalar: Yaplan testlerde, testi yaplmayan kablolarn, iletmelerde tesis ncesi ekipler tarafndan test edilmesi, ileride kabilecek arzalarn nne geilmesini ve bylece i ve maliyet kayplarnn azaltlmasn salar.

Nakliye ve depolama hatalar: Sevkiyat ve depolama srasnda yaplan hatalar ileride arzalara yol aabilir. Kablo makaralarnn tespiti iin takozlarn dikkatsizce konulmas, kabloyu zedeleyebilir. Ayrca kablonun ba ve sonunun ak havaya kar iyi izole edilmemesi, ieriye su ve rutubet szmasna neden olur.

Tesis hatalar: letmede meydana gelen kablo arzalarnn ou, deme srasndaki ihmal ve dikkatsizlikten oluur. Bu hatalar; fazla kvrlmalardan, srtnmeden, deme kanalnn altna ve stne dklen sivri kenarl talardan dolay meydana gelir. Fark edilmeyen kk bir klf zedelenmesi, bir sre sonra bu noktada arzaya sebep olur.

Montaj hatalar: Kablolarn balk ve eklerinin yapm srasnda yaplan hatalar, montaj hatalar olarak nitelendirebiliriz. Bu ilemlerin yaplmas srasnda iiliin iyi yaplmamas, gerekli zen ve dikkatin gsterilmemesi veya bilgi eksiklikleri de arzalarn olumasna neden olur.

Mekanik d tesirler: Mekanik d tesirler; sonradan yaplan alt yap veya hafriyatlar, yol hareketleri, gevek zemin kmesi, toprak kaymalar ve kazlar sonucu meydana gelir.

Kimyasal ortam tesirleri: Topraktaki humus asidi, kire vb. kimyevi maddelerin etkisi sonunda ortaya kar. rnein; akaryakt tanklar yanndaki PVC klfl kablolar zarar grr.

Termik etkiler: Yer alt kablo hatlarnda meydana gelen her ksa devre arzasnda kablolar, hem termik hem de mekanik bir ok etkisi altnda kalr. Birbirlerine yakn denmi kablolarda, merkezi stma sistemi yaknnda bulunan kablolarda ve s iletkenlii dk zeminlerde termik etkiler grlr.

Bu tr sebeplerin arzalara neden olmamas iin iklimlere ve deme ekline gre kablolarn zelliklerine dikkat edilmeli; hatta deme yaplmadan nce topran termik direnci llmelidir.

Malzeme eskimesi: Yukarda anlatlan tm tedbirlerin alnmasna ramen, her malzemede olduu gibi kablolarda da malzeme yorulmas ya da eskimesi sonucu arzalar meydana gelebilir.

17

Resim 1.14: Yer alt kablolarnn arzasn giderme ilemi

1.4.4. Arza Giderme lem Sras

Yer alt tesislerinde herhangi bir nedenden dolay kablo bal ek yapmak gerekirse aadaki malzemeler kullanlacaktr. Huni, dkme reine veya protolin, ek mufu veya serfil, izole bant, ek kalb ve yan kapaklar, cam macunu, temizleme malzemesi ve stp kullanlr (Resim 1.11).

Kablo ekinin yapm u ekildedir:

Ek yaplacak kablonun damarlar hatta balanacak uzunlukta alacaktr. Kablo hunisi alan damarlar zerine geirilir. D klfn bittii noktada

szdrmazlk band yaplr. Kablo aplarna gre hazrlanm olup elektrolitik bakrdan yaplm ve zeri

kaplanm ek muflar ile kablo karlklar birletirilir. Huninin az yukarya gelecek ekilde (kablo damarlar yukar gelecek ekilde)

bir yere sabitlenir.

Reine ok kolay bir ekilde dkme hazrlanr. Orijinal kutusu iine sertletirici katlr, renk ayrm kalmayncaya kadar ok gzel ekilde kartrlp kalba dklr.

Malzeme kurumaya braklr. Ortam scaklna gre 20 derecede 30 dakikada, souk ortamlarda da kutu hafif

stlarak kullanldnda 60 dakikada reaksiyona geip sertleir ve kullanma hazr duruma gelir.

1.4.5. Arza Gidermede Dikkat Edilecek Hususlar

Genellikle yer alt hatlarnda ek yapld iin ek yapmnda dikkat edilecek hususlar sralayalm:

Mekanik tahribata ve ekin nem almasna engel olacak iyi bir elektriki balant temin edebilecek ekilde olmaldr.

D klf iyice temizlenmelidir. Kabloyu keserken iletken ile izolasyon arasnda bir geveme olmamas iin

iletken ular balanmaldr. D klf ve izolasyon maddesi soyulurken iletkenin damarlarna zarar

verilmemesine dikkat edilmelidir.

18

Kablo iletken demeti bklm yn tersine dndrlmemeli, irtibat klemenslerinin kablo kesitine uygun olmasna dikkat edilmelidir. rtibat klemensleri ve vidalalarnn temiz olmasna ve iyice sklmasna zen gsterilmelidir.

Ek malzemeleri hazr olmal ve hazrlklar tekrar gzden geirilmelidir. Protolin maddenin kullanma tarihine ve hava ile irtibatnn olup olmadna dikkat edilmelidir.

1.5. Hatt Devreye Alma lemi

Yukarda incelediimiz onarm ilemlerinden sonra ayrclar, kesicileri devreye alrz. Devreye aldktan sonra da enerjiyi vererek sistemin eskisi gibi ve verimli bir ekilde almas salam oluruz.

19

UYGULAMA FAALYET

Uygulama faaliyeti sonucunda yer alt kablosu ve havai hat eklerini yapnz.

Resim 1.15: Kablo ek yapm ve gereleri

lem Basamaklar neriler

Balamadan nce gerekli emniyet ve gvenlik tedbirlerini alnz.

Daha nce anlatlan kurallara ve TEA Gvenlii Ynetmeliine gre emniyet ve gvenlik tedbirlerini alnz.

Enerjiyi kesiniz. Hat ykl ise trafo merkezlerindeki

kesiciden, ayet hat ykszse ayrcdan yaplr.

Arzay lokalize ediniz. Gzlemle veya hat rodar ile lokalize

ediniz. Yukarda anlatlan test cihazlar ile arza yerini bulunuz.

Kablo veya iletkeni uygun kesitte seiniz. Ek mufu ve gerelerini seiniz.

Havai hat iletkeninin alminyum olmasna dikkat ediniz.

UYGULAMA FAALYET

20

Hat arzasn tespit ediniz. Kontrol ederken baka bir neden daha

olabileceini dnnz.

Hat arzasn gideriniz.

Havai hat arzalar gidermede, skma tipi ek yapnz.

Yer alt hatlarnda arzalar gidermede, ek mufu kullannz. Ek mufu kullanmnda eklerin gevek olmamasna dikkat ediniz.

KONTROL LSTES

Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1. Uygun kablo ve iletkeni seebildiniz mi?

2. Uygun kablo ve iletken ek gerelerini seebildiniz mi?

3. Yntemine uygun olarak kablolarn yaltkann soyabildiniz mi?

4. Uygun yntem ile ek yapabildiniz mi?

5. gvenlii tedbirlerine uydunuz mu?

DEERLENDRME

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

21

LME VE DEERLENDRME Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

1. Aadakilerden hangisi havai hatlarda meydana gelen arza trlerindendir? A) Faz-ntr aras ksa devre B) Fazla ykten dolay oluan arzalar C) Toprak ve faz arasnda arzi kontaklar D) Hepsi

2. Aadakilerden hangisi hat kopmasnn sebeplerinden deildir? A) Buz yk B) Rzgrlar C) Kular D) Aalar

3. Aadakilerden hangisi havai hatta kullanlan ek malzemelerinden deildir? A) zole bant B) Cvatal klemens C) Zrh ubuklar D) Bkme boru ekler

4. Yksek gerilimli havai hatlarda iletkenleri gerdirmek iin aadakilerden hangisi kullanlr? A) Trifor B) Kapma C) zolatr D) Makara

5. Aadakilerden hangisi havai hat arzasn gidermede kullanlan ara gerelerden deildir? A) Hat tfei B) Protolin C) Kontrol kalemi D) Eldiven

6. Aadakilerden hangisi enerji nakil hatlarnda arza yeri bulma yntemi deildir? A) Gzle kontrol B) Hat rodar ile kontrol C) Toprak megeri ile kontrol D) Avometre ile kontrol

7. Aadakilerden hangisi havai hatlarda meydana gelen arza nedenlerinden deildir? A) Nakildeki sehim bozukluklar B) Toprak telinde uzamalar C) Damperlerin dmesi D) zolatrlerin krlmas

8. Aadakilerden hangisi dorudur? A) Arzal hatta gvenlik levhas taklmaldr. B) Arzal hattn enerjisini kesmek iin ilk nce ayrc, sonra kesici almaldr. C) Havai hatlar, yer alt hattna tercih edilmelidir. D) Yer alt hatt ekilirken kablolarn gergin olmasna dikkat edilmelidir.

9. Aadakilerden hangisi yer alt hatt arzas deildir? A) Kablo bozulmalar (kimyasal olarak) B) Kablolarn rzgr etkisi ile birbirine temas C) Mekaniki olarak d etki ile kablolarn kopmas D) Malzemenin korozyona uramas

LME VE DEERLENDRME

22

10. Aadakilerden hangisi yer alt kablolarnda rastlanan arza nedenlerinden deildir? A) malat hatalar B) Kimyasal ortam etkileri C) Termik etkiler D) Rzgrn etkisi

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

23

RENME FAALYET-2

Bu faaliyette verilecek bilgiler dorultusunda, uygun ortam salandnda, standartlara ve ynetmeliklere uygun olarak trafo ve koruma sistem arzalarn hatasz giderebileceksiniz.

Trafolarn arza yapan paralar ve arzalar nelerdir? Aratrnz.

Koruma sistemlerinde kullanlan elemanlarda meydana gelen arza trleri

nelerdir? Aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortamn kullannz. Trafo imalat ve tamirat

yapan firmalar gezip oradaki yetkililer ile rportaj yapnz. Koruma sistemleri

reten veya satan fabrikalar, yksek gerilim taahht firmalarn, evrenizde

varsa eer TEA gezip orada grev yapan mhendis ve teknisyenlerden bilgi

alnz. Aratrmanz rapor hline getirerek arkadalarnza sununuz. Mmknse

bu dokmanlar grntleyip snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.

2. TRAFO VE KORUMA SSTEM ARIZALARI

2.1. Arza Gidermede Alnacak Emniyet ve Gvenlik Tedbirleri

Trafo merkezinde veya bu merkezin herhangi bir ksmnda yaplacak kontrol ve bakmdan nce mutlaka gvenlik tedbirleri alnmaldr. Bu tedbirler can ve mal gvenlii asndan ok nemlidir. Meydana gelen kazalar, gvenlik tedbirlerine riayet edilmemesinden kaynaklanmaktadr. imdi bu tedbirleri aklayalm:

Enerjiyi keserek sisteme enerji verecek tertibat kilitleyiniz. alma var! kartn asnz, almadan ilgilileri haberdar ederek onlar

emniyet altna alnz. Sistem enerjisiz olsa bile, gerekli noktalarda topraklama yapmay ve emniyet

tedbirlerini almay ihmal etmeyiniz. almalarda gerekliyse emniyet kemeri taknz, mutlaka baret ve eldiven

giyiniz.

Kullandnz el aletlerinin ve takmlarn izoleli olmasna dikkat ediniz.

RENME FAALYET-2

AMA

ARATIRMA

24

Sistem enerjisiz olsa bile alma annda yanllkla veya baka bir sebeple sisteme enerji verilebileceini, atmosferik olaylarla (yldrm dmesi gibi), sistemin kapasitesinden dolay statik ykler birikebileceini ya da civardaki YG tesislerinden indksiyon yolu ile gerilim indklenerek enerji altnda kalabileceinizi unutmaynz ve dikkatli olunuz.

Kuvvetli Akm Tesisleri, Topraklamalar ve TEA Gvenlii ynetmeliklerini yannzda bulundurunuz.

lk yardm antasn yannzda bulundurunuz.

2.2. Trafo Arzalarn Giderme

Transformatrlerinin arzalarn gidermeden nce trafo yapsn ksaca inceleyelim;

Resim 2.1: Transformatr yaps

Demir nve: Manyetik akm olumasn salar. Primer sarglar: nce ve ok sipirli olup transformatrn OG giri ksmdr. Sekonder sarglar: Kaln ve az sipirli olup transformatrn AG k ksmdr.

25

zolasyon ya: Sarmlar, sarglar aras ve gvde tank aras izolasyonu ve soutmay salar.

Ana tank: Sarglarn, nvenin ve yan bulunduu ksmdr. Rezerve tank: Genleme ve yedek ya tankdr. Ya seviye gstergesi: Rezerve ya servisini grmek iindir. Radyatr: Transformatr yann soutulmasn salar. Tekerlekler: Transformatr tamaya yarar. OG AG buingi: OG ve AG fazlarnn balant terminallerdir. Ark boynuzu: Enerji nakil hatlarnda bir gerilim ykselmesinde,

transformatr koruyan elemanlardr. Termometre: Transformatrn s derecesini gsterir. Gerilim kademe komtatr: Gerilim seviyesini ayarlamaya yarar. Tama kancalar: Transformatr montaj ve demontaj ileminde kaldrmaya

yarar (Resim 2.1.).

2.2.1. Trafolarda Oluabilecek Arza Trleri

Arzalarn birounun sebebi; izolasyonun ssal bozulmasndan ziyade, ksa devre akmlar ile meydana gelen ok byk elektromanyetik kuvvetlerin olumas ve bu kuvvetlere trafo yapsnn dayanamamas sonucu oluan mekaniki bozulmalardr. Bu kuvvetlerin bykl; bunlarn, sarg akmlarnn karesi ile orantl olduklar kabul edildiinde daha iyi anlalmaktadr. Transformatrlerin, normal iletme artlarnda bakm talimatlarna uygun periyodik bakmlar yaplrsa arza yapma ihtimali azdr.

Transformatrlerde meydana gelen balca arzalar unlardr:

Sarg arzalar

Transformatrn ar ykte kullanlmas, yldrm ve dier atmosferik d tesirlere kar korunmamas, sarg imalinde yaplan hatalar, zerinde bulunduu devrede meydana gelen ksa devreler ve yaltkan malzemelerinde ortaya kan bozulmalar, transformatr sarglarnda arzalara neden olabilir.

Sarglar aras ksa devre

Sarglar gvde aras ksa devre

Sarg kopmas

Sarglarn yanmas

Soutma sistemleri arzalar

Trafolardaki soutma sisteminde yan zelliini kaybetmesi, soutucu fan arzalar, ana gvde petekleri arasna skan byk cisimler ve su ve nem szmalardr.

26

Resim 2.2: Yanm trafo sarglar

2.2.2. Trafo Arzalar Tespiti Ara ve Gereleri

Transformatr arzalarnn tespitinde en ok kullanlan cihaz, izolasyon test cihazdr. zolasyon test cihaz, endstriyel fabrikalarda birok ihtiyac karlayabilecek (hareketli makinelerin bakm, trafolar, yksek gerilim izolasyon sistemleri ve elektrik kablolar) geni bir izolasyon lm uygulama yelpazesi iin zel olarak tasarlanmtr.

Ayrca donanmlarn normal almalar srasnda korozyon, toz, ya, nem vb. nedenlerden dolay izolasyonda oluabilecek yava dmeleri gzlemlemek iin kullanlabilir. Yksek nem ieren ortamlarda allmas durumunda, nem alma ileminin sonucunda, trafo vb. cihazlarn izolasyonlarndaki iyilemeleri lmekte kullanlabilir. Dzenli lmler alnd takdirde izolasyon verimlilii izlenebilir.

Resim 2.3: Trafo arza test cihazlar

27

YG cihazlarnn (g transformatrleri, l transformatrleri, kesici vs.) izolasyon lmelerinde kullanlr.

Trafonun buing terminal balant ular iaretlenip (tekrar balarken herhangi bir yanlla meydan vermemek iin) skldkten sonra sarglar aras ve sarglarla tank aras izolasyon direnci (izolasyon megeri ile) llr. Bu lmeler srasnda, trafo ya scakl da dikkate alnr.

zolasyon direncinden sonra shering (ering) kprs ile dielektrik kayp faktr (tg) llr.

Resim 2.4: zolasyon test cihazlar

llen deerler, trafonun yapsna ve karakteristiine gre katalounda olmas gereken deerler ile karlatrlr. Deerler uygun ise trafonun buing terminal balantlar tekrar yaplarak bota gerilim uygulanr.

Trafonun ektii akm ve snma kontrol edilir. Durum normal ise, trafo nominal gcnde yklenerek ektii akm ve snmas kontrol edilir. Anormal sesler ve ar snmalar trafo sarglarnda bir sorun olduunu gsterir. Yukarda belirtilen lme ve denemeler sonucunda anormal bir durum tespit edilirse trafonun tamir ve bakm yaplr.

2.2.3. Trafo Arzasn Tespit Etme lemi

Yukarda anlatlan izolasyon cihaz ile trafonun birok arzas tespit edilebilir. u an piyasaya yeni kan test cihazlar kombine olarak retilmeye balanmtr. Yani tek bir cihaz ile birden fazla i bir arada yaplabilmektedir. Aada ekli grlen cihazla trafo soutma sisteminde kullanlan yan testi yaplabilmektedir.

28

Resim 2.5: Trafo ya test cihaz

2.2.4. Trafo Arzasn Giderme lemi

Trafo arzalarnn en nemlilerinden biri, trafo ierisinde bulunan yan zelliini kaybetmesidir.

Resim 2.6: Ya sznts bulunan arzal bir trafo

Trafo yandan numune alnr. Eer ya deiimine karar verilmise ayn cins yadan temin edilir.

Tablodan baklarak yan cinsi ve miktar tespit edilir. Transformatre vakum uygulaynz. Tabii ki rezervuar klarna uygun

malzemeler konularak eski yan temizlenmesi (dar atlmas) salanr. Enerji kesilir. Mahall topraklamalar yaplr. Ya doldurma ilemine balanr. Ya seviyesi kontrol edilir. Ya seviyesine ulanca ya doldurma ilemi kesilir. Topraklamalar kaldrlr.

29

Etraftaki malzemeler kaldrlr. Giri ve k ayrclar kapatlr. Kesici kapatlr. Trafonun kontrolleri tekrar yapldktan sonra trafo devreye alnr.

Resim 2.7: Trafonun ya tpas ve seviye gstergesi

2.2.5. Trafo Arzasn Gidermede Dikkat Edilecek Hususlar

Trafo primer-sekonder balantlar sklmelidir. Ak yzeylerde birikebilecek yklenmelere kar test edilip terminaller

topraklanarak dearj edilmelidir. Trafo tank topraklanmaldr. Trafoya yakn, enerjili tehizat bulunmamaldr. Trafonun etiketi nce fye geirilmelidir. Tehizatn havayla temas eden izoleli ve balantl yerleri temiz olmaldr.

2.3. Koruma Sistemleri Arzalarn Giderme

Rleler ve devreyi korumaya yarayan gereler, koruma sistemi olarak kullanlr.

Resim 2.8: Is kontrol rlesi ve Bucholz rlesi

30

2.3.1. Koruma Rleleri Arzalarn Giderme

Yksek gerilimde koruma rleleri deyince aklmza gelen rleler;

Sekonder ar akm rlesi, Diferansiyel ar akm rlesi, Toprak kaa koruma rlesi, Sarg kaa koruma rlesi, Sarg ksa devre koruma rlesi, Ters akm rlesi (watmetrik rle), Yatak snma rlesi, Bucholz (Bukoz) rlesi, Temperatur (s kontrol) rlesi, Rotor toprak arza korumas olarak snflandrlr.

2.3.1.1. Arzalar Tespit Etme Ara ve Gereleri

l aletleri, i gvenlii ekipman ve tehizatlar, kiisel gvenlik malzemeleri, yeni gelitirilmi olan rle test cihazlardr.

Resim 2.9: Rle arza test ilemi cihaz

Rle test cihazlar ile elektronik rlelerin testlerini, salamlk kontroln ve arzalarn cihaz zerinde veya bilgisayarda dkm olarak grmemiz mmkndr. Bylelikle arzaya, daha abuk ve doru bir ekilde yaklalm olunur. Her trl koruma rlesi ve lm cihazlarnn testlerinden, en karmak analizlere kadar bu cihazlarn kullanm imkn vardr (Resim 2.9-2.10).

31

Resim 2.10: Rle test cihaz

2.3.1.2. Oluabilecek Arza Trleri

Rlelerde meydana gelen arzalar, genel olarak aada belirtilmitir.

Rle devrelerinde meydana gelebilecek arzalar Rlelerin hasara uramas (yanma)

Rlelerin faaliyete gememesi (besleme devresi kesiklii)

Rlelerin faaliyet gemesine ramen ama olmamas (ama devresi kesiklii)

Rlelerin bayrak drmemesi

Rlelerin hatal faaliyetleri (gereksiz ama)

Rle ayarlarnn hatal olmas

Hareketli mekanik aksamda oksitlenme

Sesli ve kl sinyal devrelerinde meydana gelebilecek arzalar Korna veya sirenin almamas (yank veya devre kesik)

Zilin almamas

Gereksiz almalar (DC kaa)

Sesli alarmn susturulamamas (DC kaa)

Minik diyagramda durum iaretlerinin kmamas

Tehlike ve arza kl sinyallerinin kmamas

Gereksiz veya yanl kl sinyallerinin kmas, kl iaretlerin silinmemesi

l aletleri ve devrelerinde meydana gelebilecek arzalar l aletlerinin hasara uramas (yanma)

l aletlerinin almamas (besleme devresi kesiklii)

l aletlerinin hatal almas (balant hatalar ve ibrede tutukluk)

32

2.3.1.3. Arzalar Tespit Etme lemi

Resim 2.11: Rle arza tayinin yaplmas

lk nce bildirilen alarm ve uyarya gre, gz ile muayene edilir. Sonraki ilemde eer rle yaps ok karmak deilse l aleti ile arza tespit edilir. Elektronik devreli bir rle ise Resim 2.11de gsterilen rle test cihaz ile rle arzas tespit edilir.

2.3.1.4. Arzalarn Giderme lemi

Rlelerin arzalarna baklr. Genel anlamda mekaniki arzalar yani kablo kmas, vida gevemesi gibi nedenlerden doan arzalar hemen giderilir. Baz rlelerin zel kart sistemleri vardr. Bu tr arzada kart, tamir yoluna gidilmez, yeni kart ile deitirilir. Fakat cihazn almasnda tamamen bir aksaklk var ise yenisi ile deitirilir.

Resim 2.12: Rle arzasnn giderilmesi

33

2.3.1.5. Arzalarn Gidermede Dikkat Edilecek Hususlar

Blgenin enerjisi kesilmelidir. Arzas giderilecek rlenin ii alrken dikkatli olunmaldr. Dzensiz

almalar arza maliyetini daha da arttrr. Kiisel i gvenlii ve emniyet tedbirleri alnmaldr. Kullanlacak ara ve gerelerin salamlk ve gvenirlik kontrol yaplmaldr.

2.3.2. Parafudr Arzalarn Giderme

Parafudrlar izolasyon seviyesini aan bir gerilimde, deiken direncin deeri der. Ayn anda seri atlama aralklar arasndaki izolasyon delinerek ark balar. Boalma esnasnda ar gerilim deeri azaldka deiken direncin deeri ykselir ve akan akm snrlar. Bu nedenle 1 ile 3 mikro saniye arasndaki bir zamanda ark sner ve parafudr grevini yapar. Ani gerilim deerlerinde alt iin zarar grebilen bir elemandr. Genel olarak bakm srasnda; cvata sklmas, tozunun alnmas gibi bakmlar yaplr. Fakat arza olduunda yenisi ile komple deiimi en salkl olandr.

Resim 2.13: Parafudr ve arza yapmnda uyars

Arzalar tespit etme ara ve gereleri

Anahtar takm, demir testere, pense, merdiven, mahall topraklama donanm, oksit lc, parafudr kontrol iin meger, makara, halat, kiisel gvenlik malzemeleri, izolasyon test cihaz kullanlr.

Oluabilecek arza trleri

Parafudrlarn krlmas

Ar kirlenmenin olduu tozlu blgelerde, tuzlanmann ve rutubetin olduu deniz kysndaki blgelerde parafudrlarn temizlenmesi gerekir. Parafudrlarn normal durumda olduklarnn tahkiki iin meger ile izolasyon direnlerinin llp birbirleriyle mukayesesi kfidir. zolasyon direnci bariz olarak dk grlenler servis harici edilerek yenileri konmaldr.

34

Balklardaki deliklerde ve evrelerinde ayet is izleri ve lekeler grlrse basn boaltma cihaz arzal demektir. Byle hllerde arzal parafudr derhal servisten kaldrlmaldr. Eer parafudr kapasitesini aan darbe ykleri meydana gelirse, i hacimdeki ani basn art porselen gvde paralanmadan nce emniyet diyaframlarn yrtar. Alt kapaktaki emniyet diyafram altnda, gaz basnc toprak balantsnn dar atlmasna sebep olur. Bu durumda parafudr yenisi ile deitirilir.

letmedeki bir parafudrun topraklama iletkeni zerinde bir alma yaplacaksa, parafudr dearj srasnda bu iletken zerinde tehlikeli seviyelerde gerilim olabilecei gz nne alnmaldr. Bu nedenle byle bir alma iin parafudr, iyi bir ekilde topraklanmal ve alma yaplacak topraklama iletkeni parafudrdan sklmelidir.

Parafudrlarn patlamas

Parafudrlarn patlamas, deiken direncin deerindeki deime sebepleri, yalnz gerilime bal deildir. Kullanlan malzemenin s kat says negatif olduundan sndka deeri der. Bu nedenle byk boalma akmlarnda ar snma olur, bu ar snma parafurlar patlatr. Sistem topraklamasnn 1 (bir) ohm dan byk olmas sebebiyle boalma ilemi daha ge zamanda olaca iin patlar. Parafudr terminalleri arasndaki izolasyon seviyesi sistemin izolasyon seviyesinden daha dk olmaldr ki, ar gerilimde boalma, parafudr zerinden gerekleebilsin. Baka bir deyile; elektrik akm en yakn direnci ve en dk izolasyonu takip edeceinden parafudrda bu zellik olmaldr.

Herhangi bir noktadaki parafudrlar sk sk patlyorsa parafudr topraklamas ve parafudr seimi gzden geirilmelidir.

Parafudr arzalarn giderme ilemi

Arzal parafudrun deitirilmesi ilemini sras ile yapalm:

Deitirilecek parafudrun zellikleri renilip buna gre yeni parafudr alnr.

Gerekli malzeme ve takmlar alnr (topraklama megeri, parafudr kaidesi, parafudr, pense, tornavida, anahtar takm, kazma, krek, bel, topraklama levhas, topraklama eridi, halat, merdiven, kiisel gvenlik malzemeleri).

Enerji kesilerek gerekli ikaz levhalar aslr, gerekirse bir kii besleme yerinde braklr.

Enerji kontrol edilerek mahall topraklama yaplr.

35

ekil 2.1: Parafudr i yaps

Diree veya binaya klr.

Eski parafudr sklr.

Yeni parafudr, kaideye monte edilir, ayet tip deiikse parafudr kaidesi yeniye gre ayarlanr.

Topraklama direnci llr.

stenilen deer kmamsa levha ilavesi yaplr.

rtibatlar yaplr.

Gzle kontrol edilir.

Mahall topraklamalar kaldrlr.

Enerji verilir.

Parafudr arzalarn gidermede dikkat edilecek hususlar

letmedeki bir parafudrun topraklama iletkeni zerinde bir alma yaplacaksa, parafudr ayrca iyi bir ekilde topraklanmal ve alma yaplacak topraklama iletkeni parafudrdan sklmelidir.

Parafudr irtibatlarn skp takma ilemi iyi bilinmelidir.

Parafudr montaj ve demontaj iyi bilinmelidir.

Parafudrun megerle kontrol iyi bilinmelidir.

Tm almalar i gvenlii kurallarna uygun ekilde pratik ve doru olarak yaplmaldr.

Enerji kesiminde haberlemeye dikkat edilmelidir.

Manevra ve ilem srasna dikkat edilmelidir.

36

Resim 2.14: Parafudr ve montaj

2.3.3. Sigortalarn Arzasn Giderme (Deitirme)

Sigorta; ksa devrelerde ve ar yklerde devreyi aarak hatt, trafo postasn, santral veya alclar koruyan elemanlardr. Alak gerilimlerde (AG) 100.000 amperi kesebilen sigortalar yaplmtr. Yksek gerilimlerde de (YG) 138.000 V ve 400 A sigortalar yaplmtr. YG sigortalar yap bakmndan iki ana paradan oluur. Bunlar; sigorta gvdesi ve sigorta buonudur. Sigorta gvdesi zerinde kullanma gerilimine uygun zellikte izolatrler bulunur. zolatrlerin st ksmnda buon tutucular bulunur. Buon, sigorta gvdesinin iki yannda bulunan yuvalarna taklr. Buonun iki ucu iletken olup bu iki u arasnda devrenin ar akmla almasn salayan iletken bulunur.

Resim 2.15: YG sigortalar

Arzalar tespit etme ara ve gereleri

Sigorta deitirme pensi, baret, izole eldiven, izole tabure veya izole hal kullanlr.

37

Resim 2.16: Sigorta deitirme pensesi

Oluabilecek arza trleri

Sigortalarn atmas

Sigorta zerinden ani olarak ksa devre akm gemesi, gerilim deerinin ani ykselmesi, sigorta ierisindeki teli eritir. Bylelikle sigorta atm olur. Sigortalarn atmas durumunda, sigortann koruduu devrenin zelliine gre, sigorta atmasna neden olabilecek durumlar kontrol edilip yenisi ile deitirilmelidir. rnein; bir hat ba ayrcsndaki sigorta atmsa sigortann bulunduu devre zerinde tel kopmas, ba almas, sehim bozukluu, fazlar aras ksa devre, faz-ntr ksa devresi ve direk devrilmesi gibi arzalarn olabilecei mutlaka gz nne alnmaldr. Bu durumda sadece sigortann yenisi ile deitirilmesi, eldeki salam sigortann bo yere atmasna neden olacaktr.

Sigortalarn yerinden gevemesi veya krlmas

Herhangi bir d temastan dolay sigorta yuvas gever. D etki devam ederse veya iddeti byrse sigorta buonunun krlmasna sebep olabilir.

Sigorta arzalarn giderme ilemi

Ayrc sigortalarnn deitirilmesi ileminin yapm sras aada anlatlmtr.

Projeden ayrc tipine ve trafo gcne gre sigorta tespiti yaplr.

Gerekli malzemeler alnarak i mahalline gidilir.

Kesiciden hattn enerjisi kesilir ve kontrol edilir.

Hat tfei ile enerji kontrol yaplr.

Mahall topraklama yaplr.

Arzal sigorta karlp yenisi ile deitirilir (ekil 2.2).

38

ekil 2.2: Sigortalarn taklmas

Alan dzenleyicinin kapa sigortann tepesi ile alr.

Sigortann taban dayanncaya kadar alttaki lale, kontaklara taklr .

Sigortann st ksm stteki kontaklara yerletirilir ve alan dzenleyicinin uygun ekilde kapand kontrol edilir. Sigorta, zerindeki etiket ne gelecek ekilde evrilir. Sigortann, ortasndan tutmamaya dikkat edilir (ekil 2.3).

ekil 2.3: Sigortalarn taklmas ilemi

Topraklamalar kaldrlr.

Ayrc kapatlr.

Kontroller yaplr.

Hat beslenir.

39

Resim 2.17: YG sigortasnn taklmas

Sigortalarn deitirilmesinde dikkat edilecek hususlar

letmelerde maddi ve manevi zararlara sebebiyet verilmemesi, bir elektrik devresinin ar yklerle ksa devre akmlarna kar korumas ve bunlar kullananlarn can gvenliklerinin salanmas iin u hususlara dikkat edilmelidir:

Balant noktalarnda, alt ve st kontaklarda, temas direnci minimuma indirilmelidir.

Sigorta buonlar, iletken ve hatlar ar yklenmelerden korumak iin uzun tecrbeler ve hesaplar neticesinde tespit edilmi esaslara gre seilmelidir.

Btn fazlarda;

Sigortalarn doru yerletirildiini kontrol ediniz.

Alan dzenleyici kapaklarn uygun ekilde kapal olduunu kontrol ediniz.

Manevra srasna dikkat edilmelidir.

Sigorta deitirme metotlar bilinmelidir.

Hatta enerji kontrol bilinmelidir.

Mahall topraklama yapmay bilmelidir.

Tm almalar i gvenlii kurallarna uygun ekilde pratik ve doru olarak yapabilmelidir.

2.3.4. Topraklama Sistemi Arzas Giderme

40

letme devresinin bir noktas (yldz noktas) ile toprak arasnda veya bir tesisin akm tamayan iletken ksmlar ile toprak arasnda, iletken bir balant yaplmasna topraklama denir. Amac ise enerji retim, iletim ve datm ebekelerinde insan hayatnn ve tehizatn korunmasdr.

ekil 2.4: Hattn topraklama direncinin llmesi

Arzalar tespit etme ara ve gereleri

Elektrik tesisatnda, akm tayan iletkenlerin kendileri arasnda ve iletkenlerle toprak arasnda olmas gereken dirence yaltkanlk direnci denir. Yaltkanlk kontrol ve toprak direncinin llmesi meger ad verilen l aletleri ile yaplr.

Bu l aletleri hem analog hem de dijital olarak retilmektedir. Teknolojinin gelimesiyle birlikte dijital l aletlerinde byk gelimeler yaanmaktadr.

Analog megerlerde yaklak 1000 volt gerilimi retebilen bir doru akm dinamosu mevcuttur. Manyeto kolu sayesinde gerilim retme ilemi yaplabilmektedir.

Gnmzde deiik firmalarca retilmi, toprak direncini len elektronik dijital l aletleri kullanlmaktadr. Bu cihazlarn ierisinde yeterince pil bulunmaktadr. lme yapmak iin gerekli akm ve gerilim bu pillerden kullanr (Resim 2.18e baknz.).

41

Resim 2.18: Deiik markalarda dijital megerler

Oluabilecek arza trleri

Toprak iletkeninin veya balantsnn kopmas

Toprak telinde ve nakildeki lif almalar zamanla arza kaynana dnr. Tellerdeki lif almalar geici arzalara neden olabilecei gibi tellerin buz yk, rzgr yk gibi ilave arlklarla yklenmesi hlinde kopabilir ve kalc arzalara neden olabilir. Bu nedenle toprak telindeki ve nakildeki lif almalarna zamannda mdahale edilmeli ve lif yeri onarlmaldr.

Toprak elektrotunun zelliini yitirmesi

Topraklama direnleri lmlerinde; toprak direncinin istenen limitler iinde olmad (2 ohm) tespit edildiinde, diren deerlerinin yksek olmas durumunda ikinci bir topraklama kaz aklarak topraklama direnci istenilen limitlere getirilmelidir. Zamanla toprak elektrotu, kimyasal olaylarla veya eitli nedenlerden dolay zelliini yitirebilir.

Zemin zelliini yitirmesi

Topraklamada zemin zellii ok nemlidir. Topraklama elektrotunu saplayacamz zeminin slak olmas, havann yal oluu veya mevsimin k olmas, zeminin zelliini deitiren etkenlerdir. Sonradan toprak neminin deimesi, toprak kaymas (toprak seviyesinin azalmas) toprak zelliinin deimesi, topraklama direncini de deitirir.

42

Topraklama arzalarn giderme ilemi

Toprak arzasn tamirden nce toprak direnci u ekilde llr ve unlara dikkat edilir:

Referans balantlar iin 2,5 mm kesitinde ok telli kablo kullanlr. Birinci referans balants iin en az 5 mlik, ikinci referans balants iin en az 5 mlik kablo kullanlr.

lmde kullanlacak olan referans ubuklar olarak retici firmann

cihazla birlikte verdii ubuklar kullanlr.

lm yaplacak topraklayc ve yardmc topraklayclar, olabildiince birbirinden uzak olacak ekilde, mmkn mertebe, bir doru zerinde bulunmaldr.

Sondann lme yaplacak topraklaycyla arasndaki mesafe 10 mden az olmamak kaydyla en byk topraklayc uzunluunun en az 2,5 kat (lme ynne doru), yardmc topraklaycnn mesafesi ise 10 m den az olmamak kaydyla en az 4 kat olmaldr.

Toprak gei direnci lm cihaznn dier ucu lm yaplacak olan topraklaycya balanarak lm yaplr.

Topraklama direnci llecek direkler ve yerleri tespit edilir.

Topraklama kontrol, lm ve arza giderilmesi iin gerekli malzeme ve takmlar (meger, balant kablolar, sktrma pensleri, yardmc topraklama kazklar, kazma, balyoz, krek, topraklama eridi, topraklama kaz veya levhas, kiisel gvenlik malzemeleri) alnr.

Yardmc topraklama kazklar uygun mesafelere aklr (ekil 2.5).

Megerin uygun ularndan kan kablolar uygun kazklara balanr.

Megerin topraklama ucundan kan u da kontrol edilecek topraklama eridine balanr.

Meger zerindeki kademe anahtar normal lm konumuna getirilir.

Megerin sfrlama ayar yaplr.

Meger kolu evrilerek topraklama direnci llr.

stenilen deerde karsa topraklama uygundur.

ayet istenilen deerden byk karsa ikinci bir topraklama, uygun zemine standart llerde yaplr.

Genelde istenilen deere ulalamamsa topraklama eridi uzatlarak uygun zemin bulunur. Buraya topraklama yaplr.

ekil 2.5: elektrotlu topraklama lm

43

ekil 2.6: Analog meger (el ile evirmeli) topraklama lm

Meger ile koruma ve iletme topraklamalarnn direnleri lld zaman, llen deerlerin aadaki deerlere uygun olmas gerekir.

letme topraklamas RB < 2 ohm (2 ohmdan kk olmal)

Koruma topraklamas RA (koruma dzeneine bal olarak)

Dengelenmi ebekelerde RA < 2 ohm

Trafo merkezlerinde, direklerde RA < 4 ohm

AG ve YG balama tesisleri birletirildiinde RA < 1 ohm

Parafudr topraklama direnci RA < 5 ohm

Resim 2.19: Trafo merkezindeki topraklama eridi

Topraklama arzalarn gidermede dikkat edilecek hususlar

Gerekli gvenlik nlemlerinin alnmas gereklidir.

Topraklamann nasl olmas gerektii bilinmelidir.

Meger kullanarak lme ilemi yaplabilmelidir.

Yardmc ekipmanlarn uygun yere tesisi bilinmelidir.

44

Tm almalar i gvenlii kurallarna uygun ekilde pratik ve doru olarak yaplabilmelidir.

2.4. Trafo ve Koruma Sistemlerini Devreye Alma

alma bitiminden sonra alma yeri emniyet ve gvenlik tedbirlerini kaldrnz ve alma yerini kontrol ediniz.

G trafosu giri ayrcsn kapatnz. Ayrc kontaklarnn kapandn gzle kontrol ediniz.

G trafosu bara ayrcsn kapatnz. Ayrc kontaklarnn kapandn gzle kontrol ediniz.

G trafosu giri kesicisini kapatnz. Kesici kontaklarnn kapandn neon lamba ile kontrol ediniz.

G trafosunun enerjilendiini kontrol ediniz. Gvenlik kartlarn kaldrnz.

Yukarda incelediimiz onarm ilemlerinden sonra enerjiyi vererek sistemin eskisi gibi ve verimli bir ekilde almas salanm olur.

45

UYGULAMA FAALYET

G transformatrnn arzal buingini (sarg balant izolatr) deitiriniz. Uygulama faaliyetini yaptnzda trafo onarmn yapnz. Uygulama faaliyetini yaparken ilem basamaklarna ve nerilere dikkat ediniz.

Resim 2.20: G trafosu buingi

lem Basamaklar neriler

Balamadan nce gerekli gvenlik tedbirlerini alnz.

Daha nce anlatlan kurallara ve TEA Gvenlii Ynetmeliine gre gvenlik tedbirlerini alnz.

Enerjiyi, kesilmemise kesiniz.

Enerjiyi kesiniz ve gvenlik kartn taknz. Problem olacan dnyorsanz bir eleman grevlendiriniz.

Arzay lokalize ediniz. Arzay ilk nce gzle kontrol ediniz. Sonra trafo testlerini yaparak arzay

tayin ediniz.

Arzal buingi alt vidalarn skerek kartnz.

Buing cvatalarnn zarar grmesini nleyiniz.

Yeni buingi taknz. Buingin, taklrken krlmamasna

dikkat ediniz. Vidalar gereinden fazla skmaynz.

Sistemi test ederek devreye alnz. Uygulama faaliyetinde anlatlan Dikkat

Edilecek Hususlar konusundaki

kurallara uyunuz.

UYGULAMA FAALYET

46

KONTROL LSTES

Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr 1. Arzal buingi doru olarak tespit edebildiniz mi?

2. Arzal buingi yerinden uygun yntemle skebildiniz mi?

3. Yeni buingi uygun zellikte seebildiniz mi?

4. Yeni buingi uygun yntem ve teknikle yerine takabildiniz mi?

5. gvenlii tedbirlerine uydunuz mu?

DEERLENDRME

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

47

LME VE DEERLENDRME Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

1. Aadakilerden hangisi trafolarda meydana gelen arza trlerindendir? A) Sarglarn ksa devre olmas B) Sarglarn yanmas C) Soutucu yan zelliini kaybetmesi D) Hepsi

2. Aadakilerden hangisi sarglarn yanma sebeplerinden deildir? A) Ar yklenmeden dolay B) Yldrmdan dolay C) Yaltkan malzemenin zeliini kaybetmesinden dolay D) Trafonun bulunduu yerin fazla gnete olmasndan dolay

3. Aadakilerden hangisi trafolarda arza tespit etmede kullanlan ara gerelerden deildir? A) Trafo test cihaz B) Avometre C) Termometre D) Yaltkanlk test cihaz

4. Aadakilerden hangisi yanltr? A) Rle test cihaz ile rle arzalar giderilir. B) Trafo arzalarn bulmada izolasyon cihaz da kullanlr. C) Arzal sigortay kartmak iin sigorta deitirme pensesi kullanlr. D) letme topraklamas RB < 2 ohm (2 ohmdan kk olmal).

5. Aadakilerden hangisi parafudrda meydana gelen arza trlerindendir? A) Parafudrun krlmas B) Parafudrun patlamas C) Diren zelliini kaybetmesi D) Hepsi

6. Aadakilerden hangisi dorudur? A) Topraklaycnn topraklama iletkenine balants; kaynak balants ya da rondelal

cvatalar gibi mekanik bakmdan salam ve elektriksel bakmdan iyi iletken biiminde yaplmaldr.

B) Yaltkanlk direnlerinin lmnde megerler, topraklama diren lmnde ohmmetreler kullanlr.

C) Topraklama lmnde lm yapacamz yer slatlmaldr. D) Parafudrlarn zerinden bir kez yksek gerilim getiinde parafudrlarn

deitirilmeleri gerekir.

LME VE DEERLENDRME

48

7. Aadakilerden hangisi sigorta arzas deildir? A) Sigortann atmas B) Sigortann krlmas C) Sigortann yaltkan zelliini kaybetmesi D) Sigortann yerinden gevemesi

8. Aadakilerden hangisi sigorta deitirmede dikkat edilmesi gereken hususlardandr? A) Sigorta deitirirken yenisinin ayn deerli olmas gerekir. B) Sigorta deitirirken topraklama yapmaya gerek yoktur. C) Sigortann yerine yerlemesi gerekir. Yerlemiyorsa hafif eki ile yerletirilmeli. D) Sigorta atm ise bir st deerinin taklmas daha doru olur.

9. Aadakilerden hangisi topraklama arzas deildir? A) Toprak iletkeninin kopmas B) Toprak elektrotunun zelliini kaybetmesi C) Topran zelliini kaybetmesi D) Toprak iletkeni zerindeki sigortann atmas

10. Aadakilerden hangisi yanltr? A) Trafoyu devreye alrken ilk nce ayrc devreye alnr. B) Trafoyu devreye alrken giri ayrcsndan sonra bara ayrcs devreye alnr. C) lem bittikten sonra yani trafo devreye alndktan sonra gvenlik kartlar kaldrlr. D) G trafosu devreye alnrken giriteki ayrc ve kesicinin nce veya sonra devreye

alnmasnda herhangi bir tehlike yoktur.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

49

RENME FAALYET-3

Bu faaliyette verilecek bilgiler dorultusunda, uygun ortam salandnda, standartlara ve ynetmeliklere uygun olarak YG tesis kumanda elemanlar ve pano arzalarnn tespitini yapp hatasz olarak giderebileceksiniz.

YG tesisinde kumanda elemanlar arzalarn tamir ederken dikkat edilecek

hususlar nelerdir? Aratrnz.

YG tesisinde pano arzalar nelerdir? Aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortamn kullannz. Elektrik malzemeleri satan

i yerlerini, yksek gerilim taahht firmalarn, elektrik retimi ve datm

yapan kurulular, evrenizde varsa eer kesici ayrc, parafudr ve pano imalat

yapan firmalar geziniz. Mmknse bu dokmanlar grntleyip snf

ortamnda arkadalarnzla paylanz.

3. KUMANDA ELEMANLARI VE PANO

ARIZALARI

3.1. Arza Gidermede Alnacak Emniyet ve Gvenlik Tedbirleri

Kumanda elemanlarnn bulunduu yere yaklamadan nce, iletkenler ile ayrcnn monte edildii zemin arasnda elektriksel irtibat olup olmad gzle kontrol edilmelidir.

Manevra yaplacak ayrcnn yksz durumda olduundan emin olunmaldr. Kumanda elemanlarnn kontrolsz olarak kapatlmasn nlemek iin gerekli

kilitlemeler yaplp gerekli gvenlik kartlar aslmaldr. Tm bu ilemler yaplrken i gvenlii ve kiisel koruyucu malzemeler

kullanlmaldr.

3.2. Kumanda Elemanlar Arzalarn Giderme

AMA

ARATIRMA

RENME FAALYET-3

50

3.2.1. Ayrclarn Arzalarn Giderme

Ayrclarda oluabilecek arza trleri

Genel olarak ayrclarda meydana gelen arzalar sralayacak olursak;

Kontaklarn oksitlenmesi,

Mekanizma arzalar,

Hareket eden izolatr kollarnn krlmas,

Kontaklarn iyi temas etmemesi, ayrclarda sabit ve hareketli kontaklarn iyi temas, kontak gei direncini minimuma indirir, aksinde ise snmadan dolay gei direncini artrr (Tablo 3.1e baknz.).

Kilitleme tertibat arzalar,

Topraklama baklarnda kt temastr.

Y TEMAS KT TEMAS

Kontak direnci 0,1 ohm 1 ohm

Geen akm 400 amper 400 amper

Sre 1 sn. 1 sn.

Kaybolan s 3840 kalori 38400 kalori

Tablo 3.1: Ayrc kontaklar temas direnleri

Ayrc arzalar tespiti ara ve gereleri

Ayrclarn genelde, i yaplar basit olduu iin hemen her paras gzle grlmektedir. Arzalar ise genel anlamda mekaniktir. Ara gere olarak ayrc yedek malzemeleri, mekanizma ve ara mekanizma kolu, sigorta, halat, makara, trifor (gerdirme

arac), cvata-somun, anahtar takm, kiisel gvenlik malzemeleri, mahall topraklama donanm, neon lambal stanka, izoleli sehpa gibi malzemeler yeterlidir.

Ayrc arzasn tespit etme ilemi

Ayrc arzalar gzle veya l aletleri ile tespit edilebilir.

Resim 3.1: Bir trafo merkezindeki ve modler hcrede ayrclar

51

Ayrc arzasn giderme ilemi

Direk tipi ayrcnn arzasnn giderilmesi aadaki ilem basamaklarna gre yaplr:

Gerekli malzeme ve takmlar alnr.

Ayrc nce gzle muayene edilir.

Ayrc arzas tespit edilir.

Ayrcnn bulunduu hattn kesicisi atrlr yani enerji kesilir.

Enerji kontrol yaplr.

Resim 3.2: Haric tip ayrc

Ayrc emniyetli bir ekilde alr.

Mahall topraklama yaplr.

Arzay gidermek iin gerekli malzeme tespit edilir.

Arza giderilir.

Ayrc bota bir iki kez alp kapatlr. Normal alt gzlenir.

Mekanizma kontrol yaplr.

Kontaklara vazelin srlr.

Sigortalar taklr.

Mahall topraklamalar sklr.

Ayrc kapatlr.

Kesici kapatlarak hata enerji verilir.

52

Resim 3.3: Ayrc kumandas

Ayrc arzasn gidermede dikkat edilecek hususlar

Arzay gidermede izlenecek manevra srasna dikkat edilmelidir.

Arza giderilirken ayrcnn giri ve knda enerji olmadna dikkat ediniz.

Kontak yzeyleri temiz olmaldr.

Kontaklar birbirini karlamaldr (Ayn hizada olmaldr.).

Mahall topraklama unutulmamaldr. Topraklama balantlar iyi yaplm olmaldr.

Bittikten sonra kullandmz tm malzemenin saylarak toplanmasna ve balant yaplan yerde herhangi bir alet unutulmamasna dikkat edilmelidir.

gvenlii tedbirlerine uyulmaldr.

3.2.2. Kesici arzalarn giderme

Kesicilerde oluabilecek arza trleri

Rlelerden gelen arzalar,

Hareket sonu kontaklarndan gelen arzalar,

Elektrik kuplajndan gelen arzalar,

Kurma motorundan gelen arzalar,

Ama kapama bobinlerinden gelen arzalar,

Kutup iinde hareketli kontan skmas, biyel kollarn skmas veya krlmas, yay krlmas, kesici mekanizma ksmnda para krlmas ya da skmasdr.

Kesici yann sk yanmadan dolay karbonlamas sonucu, izolasyon ve ark, sndrme zelliini kaybeder. Bu da kesici tplerinin patlamasna ve yanmasna neden olur.

Kesici kapanmyor olabilir.

53

Resim 3.4: Modler hcrede kesici blm

Mekanizma otomatik kurulmuyor olabilir.

Kesici, kapatr kapatmaz ayor, kapama ilemi tamamland hlde ayor olabilir.

Kurma ilemi bitti fakat motor durmuyor olabilir.

Kesici arzalar tespiti ara ve gereleri

Ara gere olarak kesici yedek malzemeleri, mekanizma ve ara mekanizma kolu, halat, makara, trifor, cvata-somun, anahtar takm, kiisel gvenlik malzemeleri, mahall topraklama donanm, neon lambal stanka, izoleli sehpa, kesici kontak direnci lm cihaz, SF6 gaz kaak dedektr, yaltkan ya test cihaz gibi malzemeler yeterlidir.

Resim 3.5: Kesici kontaklarnn kontrol

54

Kesici arzasn tespit etme ilemi

Gerekli lmler neticesinde kesici arzasnn mekanik mi yoksa elektrik mi olduu anlalr. Sonra, hesaplamalar neticesinde arza tamiri mi olacana yoksa yenisi ile deiimi mi yaplacana karar verilir.

Resim 3.6: Bir alt merkezinde kesici montaj

Kesici arzasn giderme ilemi

Motor ularnda dk gerilim grlyor ise gerilimi dzeltin, gerekliyse motoru deitirin.

Kontaklarn durumuna bakn; gerekliyse deitirin, yardmc devrelerin balantlarna bakn.

Ya kaa ve ya szdrmazl kontrol edilmelidir. Ya seviyesi normalde gsterge zerindeki seviye izgisi zerinde grlmyorsa kesicinin o kutbunun ya eksik demektir. Bu durumda kesici devreden karlmal, st kapak zerindeki tapa alarak gstergedeki seviye kadar ya doldurulmaldr veya kesici ya zelliini kaybetmi ise ya deiimi yaplmaldr. imdi ya deiim ilemini basamak basamak uygulayalm.

Kesicilerde ya deiimi

Az yal kesicilerde iletme ynnden dikkat edilecek nemli bir husus; yann belli ama-kapama saysndan sonra zaman zaman veya sk aralklarla mutlaka deitirilmesi gerekir. Bu kesicilerde kullanlan izolasyon maddesi izolasyon yadr. Kesme ilemi yala dolu bir kesme hcresinde gereklemektedir. Ancak buradaki ya miktar tam yal kesicilere gre ok azdr. Yan az olmas ok sk kirlenmesine veya bozulmasna neden olmaktadr. Dolaysyla tam yal kesicilerle kyaslanamayacak kadar daha sk bakm yaplmasn ve yann deitirilmesini gerektirmektedir. imdi ya deiim ilemini yapalm.

Ya deitirilecek kesicinin tipine gre yay miktar ve cinsi belirlenir.

55

Yay deitirmede kullanlacak malzemeler (izolasyon ya, temizleme ya, kova, huni, anahtar takm, kurbaack, stp, benzin veya alkol, gerilim kontrol stankas, izole tabure, stanka, izole eldiven, topraklama aparat, ya test cihaz) ve izolasyon ya gerekli miktarda alnr.

Ya deitirilecek kesici alr.

Kesici kontaklarnn ak olduu kontrol edilir.

Kesicinin giri ve k ayrclar alr.

Mahall topraklamalar yaplr.

Kesici kutuplarnn altna bo kova konur.

Kesici kutbunun stnde bulunan ya doldurma vidas alr.

Ya boaltma tpas gevetilir.

Bir elin baparma st vidann boluuna konur.

Ya boaltma tpas karlr.

Bastrlan baparmak yavaa kaldrlr.

Kutup iindeki yan tamamen kovaya boalmas beklenir.

Bu ilem dier 2 kutup iin de tekrarlanr.

Her kutbun iindeki yalar tamamen boaldktan sonra alt tpalar kapatlr.

st tapalardan her bir kutup, bir kutbun normal ya miktarnn 1/3' kadar temizleme yay ile doldurulur.

st tpalar kapatlr.

Kesici bota 3-4 kez alp kapatlr.

Bu ilem ile kesme hcrelerindeki ya tortular kopartlm olur.

Tekrar ya boaltma ilemi tekrarlanr.

Alt tpalar kapatlr.

Kutuplara normal miktarlar kadar (ya seviye gstergesindeki iaretli noktaya kadar) yeni izolasyon ya doldurulur.

Bir sre beklenir, eksilen yalar gzlenerek ilave edilir.

st tpalar kapatlr.

Kesici bota kapatlr, kontaklar aras avometre ile llr ve sonra tekrar kesici alr.

Kutuplar ve kesicinin genel bir temizlii yaplr.

Topraklamalar kaldrlr.

Etraftaki malzemeler kaldrlr.

Giri ve k ayrclar kapatlr.

Kesici kapatlr.

Kesici kontaklarnn kapal olduu kontrol edilir.

56

Resim 3.7: Bir alt merkezindeki kesici kontrol

Kesicinin elektrik veya mekanik arzalar giderme yntemini inceleyelim:

Kesici alr.

Giri ve k ayrclar alr.

Varsa topraklama ayrcs kapatlr.

Kesici mahall topraklamas yaplr.

nceden belirlenmi elektriki bir arza varsa nedenleri aratrlr.

Mahallnde giderilmesi mmknse arza giderilir.

Mahallnde giderilmesi mmkn deilse arzal para sklr ve temin edilip yerine taklr.

ayet arzal ksmn onarlmas ksa zamanda mmkn deilse veya yedei yoksa kesici sklr.

Ayn tipte ve zellikte bir kesici temin edilip monte edilir.

Arza giderildikten sonra alnm olan emniyet tertibatlar kaldrlr.

Ayrclar kapatlr.

Kesici kapatlr.

Bota birka kez altrlr.

Avometre ile kontaklarn ak kapal durumlar kontrol edilir.

Kesici ya kirliyse deitirilir.

Topraklamalar kaldrlr.

Gerekli manevra yaplarak enerji verilir.

Kesici arzasn gidermede dikkat edilecek hususlar

Arza gidermede uygulanacak manevra srasna dikkat edilmelidir.

alma iin gerekli emniyet kurallarna dikkat edilmelidir.

gvenlii kurallarna dikkat edilmelidir.

Kesicinin kontroln doru bir ekilde yapmaldr.

Enerji kesmesini ve vermesini doru bir ekilde yapmaldr.

Mahall topraklama unutulmamaldr.

Bittikten sonra kullandmz tm malzemenin saylarak toplanmasna, balant yaplan yerde herhangi bir alet unutulmamasna dikkat edilmelidir.

57

3.3. Panolarn Arzalarn Giderme

3.3.1. Pano Arzalarn Tespit Etme Ara ve Gereleri

Kiisel gvenlik malzemeleri, avometre, meger, kontrol kalemi, pense, yan keski, tornavida, pano tehizat (gerekli olan), pano test cihazdr.

Resim 3.8: Akm ve gerilim test cihazlar

3.3.2. Oluabilecek Arza Trleri

lm panolarnda oluabilecek arzalar

Kompakt alter devreye alnamyor.

l aletlerinin lmlerinde tutarszlk vardr.

Panoda, gvdeye kaak vardr.

Akm trafolar yanm olabilir (Resim 3.9).

Resim 3.9: Direk tipi trafo lm panosu

58

Resim 3.10: lm panosunda arza giderme

AG datm panolarnda oluabilecek arzalar

Panolar toz, nem, eitli darbeler, ksa devreler ve atmosferik d tesirlerden dolay arzalanabilir.

Sigorta arzalar kabilir (ar snmadan dolay).

Gvdeye kaak olabilir (topraklamadan dolay).

Kompanzasyon panolarnda oluabilecek arzalar

Rle srekli kondansatr alyor. Cos metre kapasitif gsterdii hlde karmyor.

Kontaktrler ekiyor fakat Cos ykselmiyor ve rle kondansatr almak istiyor.

Resim 3.11: Kompanzasyon panosu

59

Kurulu kondansatr gc, tesisin kompanzasyonuna yetmiyor.

Devrede kondansatr olmad hlde kap yanyor.

Ayn akm trafosundan hem rle hem de Cos metre besleniyor ancak her iki cihazda dzgn almyor.

Kondansatr sigortalar atm.

Kondansatrler deer kaybetmitir.

OG modler hcrelerinde oluabilecek arzalar

Modler hcreler kapal bir kabin iinde olduklar iin ilk kurulumunda problem yaanmamsa arza karacak ksmlar azalr. Modler hcrelerde dikkat edilecek bir dier husus da kabin iinde bulunan malzemelerin periyodik bakmlarnn dzenli ve dikkatli bir ekilde yaplm olmasdr. Bu iki konuya dikkat edilirse ve olaanst bir olay olmasa arza yapma olasl pek azdr.

Oluabilecek arzalar sralayacak olursak;

Kablo kutular, kurulum aamasnda yaplan yanl boyut ve hatal tesisattan dolay arzalanabilir.

Ayrc ve topraklama anahtarlar, personelin yanl kullanm yznden manuelde de arza kartabilir.

Kesiciler de yeterli bakm yaplmamasndan dolay arzalarn meydana gelmesidir.

Ar gerilimler (yldrm dmesi gibi) tesisteki malzemelerin yetersiz kalmasdr.

Resim 3.12: Modler hcreler

60

3.3.3. Arzalar Tespit Etme lemi

Arzalardan yola karak ve uygun alet ve cihaz kullanarak arzalar tespit edilir.

3.3.4. Arzalar Giderme lemi

Bu arza giderme ilemi her bir pano arzas iin deil de genel anlamda bir pano arza zme ilem srasdr.

Gerekli malzemeler ve takmlar alnr. nce gzle muayene yaplr. Arza tespit edilir. Arzal ksmn alteri alr. Dier alterin alp almayaca tespit edilir. Ana alter, almas gerekiyorsa alr. Tespit edilen arza giderilir. nce ana alter kapatlr. Daha sonra dk gl alterlerden balayarak tek tek kapatlr. Bir mddet beklenir. Arza tekrar etmemise kaplar kilitlenir.

Resim 3.13: Pano arzas giderme

3.3.5. Arzalar Gidermede Dikkat Edilecek Hususlar

Tm almalar i gvenlii kurallarna uygun ekilde pratik ve doru olarak yapabilmelidir.

Avometre ve dier arza tespit cihazlar kullanlrken doru okunmaldr. Bittikten sonra kullandmz tm malzemenin saylarak toplanmasna, balant

yaplan yerde herhangi bir alet unutulmamasna dikkat edilmelidir.

3.4. Kumanda Elemanlar ve Panolar Devreye Alma

Tekrar servise alnacak olan enerjisiz tesiste, en son yaplan ilem srasndan balanarak unlar yaplmaldr:

61

alma yaplan ve alma srasnda girilen tesis blmlerinde izole ileminde konulan tm uyar levhalar ve fiziki engeller kaldrlmaldr.

alma blgesini iine alan her yndeki mahall topraklama tertibat alnmaldr.

Kesicinin tekrar kontrol edilip ak konumda olduunun grlmesiyle u ilemler yaplmaldr:

alan tm personel toplanp saym yaplmaldr. Enerji verilecek blgede herkesin duyaca bir ekilde Enerji veriliyor!

uyars yaplmal ve tesise enerji verilmelidir. Her ayrc kapatldnda, hareketli kontaklarnn sabit kontaklara tam olarak

oturduundan emin olunmaldr. Tesis giri ayrcs kapatlarak baralara gerilim uygulanmaldr. Kesici kapatlarak tesise enerji verilmelidir. YG giri blmndeki l aletinden, fazn normal olduu kontrol

edilmelidir.

AG panosu alterleri normal konuma getirilerek tesisin panosu devreye alnmaldr.

3.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

Hava hatlar;

Madde 43 a) plak iletkenler

letken ekleri: ki direk arasnda eklerden olabildiince kanlmaldr. Artk teller eklenerek kullanlamaz. Zorunlu durumlarda iki direk arasnda her iletken iin ancak bir ek yaplabilir. Lehim ve kaynakla ek yaplmamaldr. Ekler iyi bir iletkenlik ve srekli bir salamlk salamaldr. Alminyum iletkenler rlerek ek yaplamaz. ekmeye zorlanan iletken ekleri, en byk ekme kuvvetinin 2,5 kat ile iletken kopma kuvvetinin % 90ndan kk olanna dayanmaldr. Ek malzemeleri ilgili standartlara uygun olmaldr.

letken ba: Ba, iletkenin izolatr zerindeki durumunu srekli olarak koruyacak ve aadaki varsaymlara gre yaplacaktr:

Tayc ba: Ba, iletken ile iletkene gelen rzgr ykn ya da buz ykn tamaldr.

Durdurucu ve nihayet balar: Ba, iletken kopma yknn %90 ile iletkenin en byk ekme kuvvetinin 2,5 katndan, en kk olanna eit bir kuvvetle yklenmelidir.

letken donanm: letken donanmlarndan da akm geeceinden, bu donanmlarda izin verilecek en byk srekli akmda, iletkeninden daha yksek scaklk olumamal ve olas ksa devre zorlanmalarna da dayanmaldr.

62

Madde 43 b) Kablolarn denmesi

Yer alt kablolarnn dendikleri yerler kimyasal, mekanik ve sl etkilerden olabildiince uzak ya da bunlara kar korunmu olmaldr.

YG kablolarna dhilde ve harite kablo bal yaplacaktr. Kablo balklar, kabloya su ve nem girmesini nleyecek ekilde olmaldr. AG kablolarda su girmesini nleyecek tedbirlerin alnmas durumunda kablo bal kullanlmayabilir.

Kablo ekleri mutlaka, zel ek aksesuarlar veya ek kutularnda yaplmaldr. Ekler; mekanik bakmdan gvenilir olmal, iine su ve nem szmasn nlemeli ve iyi bir elektrik iletkenliini salamaldr. Ekler tesis edildii yere uygun tipte seilmelidir.

Kablolarn korunmas: Kablolar, ar gerilimlere kar ularna konacak parafudrlar ile korunabilir.

Kuvvetli akm tesislerine girmek;

Madde 59. Kuvvetli akm tesislerine meslekten olmayan kimselerin girmesine ve zel gereler olmadan bunlara dokunulmasna izin verilmez. Ayrca tesislerin giriinde iletme personeli iin gerekli i gvenlii malzemeleri her zaman hazr bulundurulacaktr. Bu tesislere herhangi bir nedenle geici olarak herkesin girmesine izin verilirse meslekten olmayanlarn, tehlikeye uramasn nleyecek nlemler alnacaktr.

Kuvvetli akm tesislerinde almak;

Madde 60. Tm yksek gerilimli, kuvvetli akm tesislerinde teknik konulardan sorumlu elektrik mhendisi olmaldr. Yeterli gvenlik nlemleri alnmadan ve zel aralar kullanlmadan yksek gerilim altnda hibir ekilde alma yaplamaz. Mterek direklerde alak gerilimli blmlerde alma yaplacanda yksek gerilimli hattn gerilimi mutlaka kesilecektir. Gerilim altnda olmayan tesis blmlerinde allacanda, gerilim altnda bulunan teki blmler nedeniyle alanlarn herhangi bir tehlikeye uramamas iin gerekli nlemler alnacaktr.

alanlarn gvenliini salamak iin alnacak nlemler;

Madde 61. letme sorumlular genellikle yaplacak iler iin grevlendirilen kiilere iin sresi, yeri, cinsi ve nemine ilikin yazl ynergeler vereceklerdir.

Gerilimin kesilmesi: Bakm ve onarm yaplacak yere enerji salayan tm kesicilerin almas ve bunlara ait ayrclar ile ayrma ileminin emniyet altna alnmas gerekir.

Tekrar gerilim verilmesinin nlenmesi: Gerilimin kesilmesi iin alm olan kesici ve ayrclarn bir bakas tarafndan yanllkla kapatlmasn nlemek zere gerekli nlemlerin alnm olmas gerekir.

Bu maksatla, bu aygtlarn varsa tahrik ve kumanda kilitleme dzenleri kilitlenebilmeli, aygtlarn zerine "Kapamak yasaktr.", "Hat zerinde allyor." gibi yazlar aslmaldr. rnein bu nlemler; kesicilerin kapanmasn nleyici anahtarl kilitleme dzeninin

63

anahtarnn, yetkili kii tarafndan alnmas ile daha emin ekilde salanabilir.

allacak yerde gerilim olmadnn kontrol: Tesislerin bir blmnde alma yapmak iin gerilimin kaldrlmas gerekiyorsa devre kapama ve amalarnn belirli bir zamanda yaplacan bildirmek yeterli deildir. allacak yeri besleyen tm kesicilerin alm olmasna ramen, sz konusu tesis blmnn gerilim altnda olup olmad gerekli l veya gsterge cihazlar ile denetlenmeli ve bunu denetleyen kimse, gerilimin olmad kansna vardktan sonra almaya balanmaldr.

allan blme yakn yerlerde, iletme esnasnda gerilim altnda bulunmas gerekli baka blmler varsa bu blmlerdeki gerilimli ksmlara dokunmay nleyecek nlemler alnmaldr. rnein; bir anahtarlama hcresi iinde allrken kesici ald hlde, tesisin dier blmlerinde iletmeye devam edildii iin baralarda gerilim bulunabilir. Blmelendirilmemi hcrelerde, hcre iine, hcre kaps kapal iken sokulmu bulunan bir ayrma plakas ile bu koruma nlemi alnm olmaldr. Byle bir nlem alnamyorsa, baralarn gerilimlerinin mutlaka kesilmesi gerekir. Bara blm blmelendirilmi bir hcrede, bu ilave nleme gerek yoktur.

Ksa devre etme ve topraklama: Gerilimi kesilmi yksek gerilim tesislerinde allacaksa, allacak blm nceden topraklanm olan bir dzenek zerinden ksa devre edilecektir. letmelerin sorumlu kimseleri, i sresince alanlarn tehlikeyle karlaabilecei hibir devre kapama ilemi yaplmamasn salayacaktr. Ksa devre ve topraklama, ancak btn almalar bittikten ve bunlar yapanlarn hepsine haber verildii kesin olarak renildikten sonra kaldrlabilir. Bir elektrik enerji tesisinde, yukarda belirtilen nlemler alnmadan hibir bakm ve onarm almas yaplmamaldr. Bu arta ramen tesisin yaplacak iler srasnda geriliminin kesilmesi imknsz ise, birisi iten sorumlu tutulan en az iki kii grevlendirilmelidir.

3.6. Topraklamalar Ynetmelii

YG ve AG sistemlerinde topraklama tesislerinin birletirilmesi ve AG tesislerinin, YG sistemleri ile toprak arasnda meydana gelen arzalara kar korunmas hatlarn ayr konsolda deli, test edilen hatta paralel giden, topraklayc ve uzaktaki topraklayc arasndaki toprak telleri, eer test edilen topraklaycya ve uzaktaki topraklaycya bal iseler dikkate alnrlar. Test hatt olarak iyi iletken metal bir klf bulunan ve her iki taraftan topraklanm bir kablo kullanlyorsa test akmnn olduka byk bir ksm klf zerinden geri akacaktr. Bu klfn zerinde yaltkan bir d klf bulunuyorsa, bu nedenle, klfn topraklamalarnn kaldrlmas gerekebilir.

Ancak topraklayc etkisi bulunan kablolarda metal d klflarn topraklamalar ayrlamaz. Topraklayc ve uzaktaki topraklayc arasndaki mesafe, mmkn olduunca 5 km'den az olmamaldr. Test akm, mmkn olduunca en az, llecek gerilimler (test akmna bal topraklama ve dokunma gerilimleri) mevcut olabilecek yabanc ve bozucu gerilimlerden daha byk olacak ekilde seilmelidir. Genel olarak bu durum 50 A'nn

64

zerindeki test akmlaryla salanr. Voltmetrenin i direnci, sondann yaylma direncinin en az 10 kat olmaldr. Not: Kk topraklama tesisleri iin daha kk uzaklklar yeterli olabilir.

Olas bir hatada insan veya hayvann hangi potansiyel aralklarnda durduu yani topraklaycya olan uzaklk en nemli etken olup buna adm gerilimi denilir. Adm gerilimi insanlar iin 1 m, hayvanlar iin 2 m aralktaki potansiyel fark (gerilim) olarak kabul edilmektedir. Dzenleyici topraklayclarla, dokunma ve adm gerilimlerini drmek mmkndr Topraklaycnn, evresindeki topraa iyi temas etmesi gerekir. Topraklayclarn tesisinde, iyi iletken toprak tabakalar kullanlmaldr.

Toprak tabakalarnn kuru olmas durumunda, topraklaycnn evresindeki toprak yapkan deilse slatlp amur durumunda getirilmeli; yapkan ise topraklayc gmldkten sonra dvlerek sktrlmaldr. Topraklaycnn yanndaki ta ve iri akllar yaylma direncini artrrlar. Bunlar ayklanmaldr. erit ve ubuk topraklayclarn yaylma direnci daha ok kendi uzunluklarna, daha az olarak da kesitlerine baldr.

1.1 Tanmlama

a) Transformatr merkezi iindeki koruma: Transformatr merkezi topra ve her bir iletken arasnda bir adet parafudrdan ibarettir.

b) Transformatr merkezi giri devresi: Bu, 50 Hz'de, hem iletkenleri arasnda hem de gerilme bu deerin % 60'n amamas iin yaltkan d klf ile en az 2 kV'lik bir dielektrik dayanm olan bir kablodan ibarettir (2000 V x 0,6 = 1200 V). Bir plak telli hava hatt veya kablo yardmyla uzaktaki tesise uzatlabilir.

c) D koruma: Uzak toprak; bir arza durumunda akacak toprak akmlardan dolay transformatr merkezinde toprak potansiyelinin ykselmesinde nemli bir etki oluturmayan, bu merkezin dnda uzak bir noktadr.

Bu nokta genellikle, ya yalnzca bir transformatr