wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej

Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej

Zawislak_Wybrane zagadn..indd 1Zawislak_Wybrane zagadn..indd 1 2010-08-18 10:25:512010-08-18 10:25:51

Kraków 2010

Aleksandra Zawiślak

Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej


© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009

Recenzent:dr hab. Jacek J. Błeszyński prof. UMK i WSEZ w Łodzi

Redakcja wydawnicza:Zuzanna Bochenek

Projekt okładki:Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-497-6

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl

Wydanie II, Kraków 2010


Spis treści

Wstęp ................................................................................. 7

Rozdział 1Tożsamość pedagogiki specjalnej jako nauki

Istota pedagogiki specjalnej ......................................................................... 9Status teoretyczny pedagogiki specjalnej jako nauki .................................... 14Terminologia w pedagogice specjalnej ........................................................ 23Podstawowe pojęcia związane z pedagogiką specjalną ................................. 26Zapamiętaj ................................................................................................... 32Poćwicz ...................................................................................................... 33Przeczytaj ................................................................................................... 34

Rozdział 2Systematyka w pedagogice specjalnej

Przegląd dotychczasowych stanowisk .......................................................... 37Współcześnie wyróżniane subdyscypliny pedagogiki specjalnej .................. 42Zapamiętaj ................................................................................................... 57Poćwicz ...................................................................................................... 57Przeczytaj .................................................................................................... 58

Rozdział 3Pedagogika specjalna w perspektywie historycznej

Stosunek społeczeństw do osób niepełnosprawnych na przestrzeni dziejów ................................................................................. 59Tradycje polskiej pedagogiki specjalnej ....................................................... 62Zapamiętaj ................................................................................................... 81Poćwicz ....................................................................................................... 83Przeczytaj .................................................................................................... 84


6 Spis treści

Rozdział 4Kształcenie specjalne

Istota kształcenia specjalnego ...................................................................... 85Specjalne potrzeby edukacyjne ..................................................................... 87Problematyka diagnozy pedagogicznej ........................................................ 89Cele i zadania kształcenia specjalnego ........................................................ 93Współczesne przemiany kształcenia specjalnego ......................................... 96Kierunki oddziaływań rehabilitacyjnych ...................................................... 102Działania terapeutyczne ............................................................................... 107Zapamiętaj ................................................................................................... 114Poćwicz ...................................................................................................... 115Przeczytaj ................................................................................................... 116

Rozdział 5Człowiek z niepełnosprawnością

Pojęcie niepełnosprawności ......................................................................... 117Proces przystosowywania się do niepełnosprawności ................................... 122Złożona sytuacja człowieka z niepełnosprawnością ..................................... 126Zapamiętaj ................................................................................................... 132Poćwicz ....................................................................................................... 133Przeczytaj .................................................................................................... 134

Bibliografi a ........................................................................ 135

Spis tabel i schematów .................................................. 143

Aneks .................................................................................. 145


Wstęp

Niniejsza książka została napisana z myślą o tych wszystkich, którzy chcieliby zapoznać się z podstawami wiedzy o pedagogice specjalnej. Dziedzina ta, będąca znaczącym elementem nauk pedagogicznych, posiada długą tradycję i bogaty dorobek. Jednocześnie jest gałęzią dynamicznie się rozwijającą, o szero-kich perspektywach.

W życiu współczesnym obserwujemy nieodwracalne zjawisko włączania osób niepełnosprawnych w nurt normalnego życia. Społeczeństwo staje się coraz bar-dziej otwarte. Nikt już nie neguje prawa tych osób do samostanowienia i nieza-leżnego życia. Szczególnie cieszą zmiany, które dokonują się w rzeczywistości oświatowej. Te pozytywne zjawiska muszą iść w parze z przemianami świado-mości ludzkiej. Obecnie każdemu pedagogowi niezbędna jest wiedza z zakresu wychowania dzieci, młodzieży i osób dorosłych z niepełnosprawnościami, gdyż spotka się z tymi problemami w swojej pracy pedagogicznej. Konieczne staje się przygotowanie z tej dziedziny już w toku studiów, a później także w trakcie dokształcania się.

Ideą napisania tej książki było wyjście naprzeciw tym potrzebom. Publikacja ma charakter propedeutyczny i przedstawia najważniejsze zagadnienia w sposób jasny, ale i syntetyczny. Starano się uwzględniać dorobek pedagogiki specjalnej oraz prezentować zagadnienia w ujęciach najnowszych. Publikacja jest wynikiem poszukiwania przez autorkę własnej koncepcji pedagogiki specjalnej. Spośród bogactwa dorobku teoretycznego pedagogiki specjalnej dokonano wyboru naj-ważniejszych zagadnień. Starano się zainteresować czytelnika tymi problemami, aby później z chęcią sięgnął po literaturę bardziej zaawansowaną.

Praca przybliża wiadomości podstawowe dotyczące tożsamości pedagogiki specjalnej jako nauki, zapoznaje z najlepszymi wzorami z przeszłości, zawiera ele-mentarne informacje dotyczące praktyki pedagogicznej oraz ukazuje specyfi cznie skomplikowaną sytuację człowieka niepełnosprawnego. Starano się zwracać uwagę czytelnika na zagadnienia kluczowe, stosując niejednokrotnie grafi czne formy prezentacji treści. Schematy i tabele mają często charakter podsumowujący dane zagadnienie. Tekst wzbogacono o bloki uzupełniające wiedzę odbiorcy, których zadaniem jest rozszerzenie horyzontów myślowych i wzbudzenie refl eksji. Czytel-nik znajdzie również w treści książki wiele ciekawostek, które powinny urozmaicić lekturę oraz ćwiczenia mobilizujące do aktywności własnej.


Wstęp8

Autorka ma nadzieję na zainteresowanie czytelników zagadnieniami teorii i praktyki tej fascynującej dziedziny wiedzy. Marzeniem jej jest, aby książka ta spełniła swoje zadanie, stając się dla jej adresatów pierwszym krokiem do przygody z pedagogiką specjalną.

Bydgoszcz, lipiec 2009Aleksandra Zawiślak


Rozdział 1Tożsamość pedagogiki specjalnej jako nauki

Istota pedagogiki specjalnej

Pedagogika specjalna posiada wśród nauk pedagogicznych ugrun-towaną pozycję oraz niekwestionowany dorobek. Najczęściej określa się ją jako wyspecjalizowany dział pedagogiki ogólnej lub naukę szczegółową pedagogiki, będącą teorią i praktyką wychowania jednostek z odchyleniami od normy. Z racji swego usytuowania w pedagogice jest jednocześnie częścią nauk społecznych (schemat 1).

Schemat 1. Miejsce pedagogiki specjalnej w systemie nauk

Źródło: opracowanie własne.

Jest to dyscyplina naukowa wyrosła na wielowiekowych tradycjach praktycz-nych, sięgających czasów najdawniejszych, o czym świadczyć mogą liczące ponad

Nauki społeczne

Nauki pedagogiczne

Pedagogika ogólna

Pedagogika specjalna


10 Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej

3000 lat zapisy dotyczące sposobów postępowania z dziećmi upośledzonymi, zna-lezione na papirusach egipskich czy glinianych i kamiennych tablicach Sumerów i Etrusków. Jednak myśl teoretyczna jest stosunkowo młoda, a formułowana była dopiero od XIX wieku. Możemy też mówić o wyodrębnieniu się w tamtym czasie pedagogiki specjalnej jako zintegrowanej nauki stanowiącej wspólną nadbudowę dla poszczególnych subdyscyplin (Sowa, 1997; Kosakowski, 1996). Jako punkt zwrotny w historii pedagogiki specjalnej wymienia się rok 1861, kiedy ukazał się pierwszy zwarty zarys teoretyczny autorstwa Deinhardta i Georgensa Pedagogika

lecznicza ze szczególnym uwzględnieniem idiotyzmu i zakładów dla idiotów. Praca ta zawierała 12 odczytów na temat pedagogiki leczniczej, jej genezy, podstawowych pojęć i zasad oraz postulowała wydzielenie tej nowej nauki jako samodzielnej dyscypliny. Silne związanie przez autorów pedagogiki leczniczej z naukami me-dycznymi spowodowało, iż dopiero w połowie XX wieku uznano powszechnie bliższe związki pedagogiki specjalnej z naukami pedagogicznymi (Gasik, 1990a, s. 214; Lipkowski, 1996, s. 572).

Współcześnie formułowane defi nicje wyjaśniają zakres problematyki, którą zajmuje się pedagogika specjalna.

Tabela 1. Przegląd defi nicji pedagogiki specjalnej

Autor Defi nicja

KazimierzKirejczyk

„Pedagogika specjalna wyodrębniona z pedagogiki ogólnej jest nauką o wychowa-niu i nauczaniu osób ujemnie lub dodatnio odchylonych od normy w tym stopniu, iż wymagają one specjalnego postępowania, w celu zapewnienia im optymalnego, dostępnego dla nich fi zycznego, psychicznego i społecznego rozwoju” (Kirejczyk, 1981, s. 158).

Otton Lipkowski

„Pedagogika specjalna, jako dział pedagogiki w jej najszerszym znaczeniu, ograni-cza się do wychowania jednostek odbiegających od normy i z zaburzeniami, które bez specjalnej pomocy nie mogłyby osiągnąć poziomu rozwoju i przystosowania do zadań społecznych i zawodowych leżących w zakresie ich możliwości. Peda-gogika specjalna to więc teoria i praktyka wychowania jednostek upośledzonych” (Lipkowski, 1996, s. 572).

WładysławDykcik

„Pedagogika specjalna jest nauką szczegółową pedagogiki, a jej przedmiotem jest opieka, terapia, kształcenie i wychowanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej jednostek mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, bez względu na rodzaj, stopień i złożoność objawów oraz przyczyn zaistniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń” (Dykcik, 1997d, s. 13).

JózefSowa

„Pedagogika specjalna jest to nauka o nauczaniu i wychowaniu jednostek niepełno-sprawnych, odbiegających od normy psychicznej lub fi zycznej” (Sowa, 1997, s. 17).

Zofi aSękowska

„Pedagogika specjalna jest dyscypliną zajmującą się osobami obarczonymi niepeł-nosprawnością oraz ich rehabilitacją, a także osobami niedostosowanymi społecznie i ich resocjalizacją” (Sękowska, 2001, s. 13).

Źródło: opracowanie własne.


11Rozdział 1. Tożsamość pedagogiki specjalnej jako nauki

Powyższy krótki przegląd uświadamia, że formułowane są zbliżone defi nicje, w których zazwyczaj podkreśla się związki z pedagogiką ogólną oraz uwypukla specjalną działalność charakterystyczną dla tej subdyscypliny. Wszystkie defi nicje zawężają też podmiot działań pedagogiki specjalnej do osób „nietypowych”. Za-uważyć można, iż stosuje się tutaj wymiennie wiele określeń i jak na razie dalecy jesteśmy jeszcze od ujednolicenia terminologii. Jak wyjaśnia Dykcik,

Zakres oddziaływania pedagogów specjalnych tradycyjnie dotyczył osób określanych jako „upośledzony”, „opóźniony”, „niedorozwinięty”, „niedostosowany”, „zaniedbany”, „specjalnej troski” lub ich specyfi cznych właściwości rozwojowo-wychowawczych kwa-lifi kowanych jako „utrudnienia”, „braki”, „dolegliwości”, „uszkodzenia”, „mikrodefek-ty”, „dysfunkcje”, „dysharmonie”, „dewiacje”, „zagrożenia” itp. (1997d, s. 20).

Po przeanalizowaniu obecnego dorobku pedagogiki specjalnej możliwe jest sformułowanie defi nicji, która odnosiłaby się do współczesnych ujęć problematyki tej dziedziny. Zgodnie z tym myśleniem pedagogika specjalna jest nauką pedago-giczną zajmującą się szeroko pojętą działalnością wychowawczą w odniesieniu do dzieci, młodzieży i osób dorosłych posiadających specjalne potrzeby edukacyjne, których zaspokajanie uzasadnione jest równymi prawami tych osób do edukacji i rehabilitacji. Takie ujęcie zwraca uwagę na pedagogiczny charakter tej dyscypliny wiedzy, odnosząc się do potrzeb edukacyjnych. W rozdziale czwartym zawarto szersze informacje o pojęciu specjalnych potrzeb edukacyjnych.

W celu zobrazowania zakresu pedagogiki specjalnej literatura odwołuje się często do pojęcia normy zazwyczaj rozumianej jako:

– powszechność, masowość, pospolitość, częstość występowania;– zgodność z przyjętymi wzorami, nastawieniami, konwencjami, oczekiwania-

mi czy przepisami;– synonim wyrażenia „zdrowy psychicznie” w odniesieniu do człowieka (Sowa,

1984; Dykcik, 1997d). W tym ujęciu jednostki będące podmiotem pedagogiki specjalnej to te, które nie spełniają kryteriów tzw. normalności (schemat 2).

Schemat 2. Podmiot pedagogiki specjalnej z uwzględnieniem kryterium normy

Pedagogika specjalna

Jednostki powyżej normy

Jednostki poniżej normy

NORMA

Źródło: Dykcik, 1997d, s. 21 – po uproszczeniu.



Należy jednak pamiętać, iż odwoływanie się do powyższego kryterium obar-czone jest wieloma ograniczeniami, gdyż norma zależna jest od szeregu czynni-ków, takich jak: poziom oświaty i kultury, stopień rozwoju społecznego i ekono-micznego, postęp w zakresie nauki i techniki, tradycja itp. Mogą istnieć różnice w interpretacji zachowania jednostki w zależności od kręgu kulturowego czy środowiskowego. Na przykład jednostka społecznie niedostosowana w środo-wisku zdemoralizowanym jest traktowana jako normalna, gdyż postępowanie jej nie odbiega od uznanych w tych kręgach norm zwyczajowych i obyczajowych (Lipkowski, 1996, s. 573).

Z tego powodu w przeszłości wielu teoretyków wyjaśniało, kto jest podmiotem oddziaływań pedagogiki specjalnej. Na przykład Hulek pisał, iż obejmuje ona:

– dzieci, które wskutek złego stanu zdrowia, uszkodzenia lub braku analiza-torów zmysłowych bądź narządów ruchu, albo też wskutek niewydolności mózgu, wymagają specyfi cznych metod wychowania, terapii i nauczania;

– młodzież nieprzystosowaną społecznie i wymagającą specyfi cznych metod resocjalizacji;

– dorosłych, potrzebujących rehabilitacji (1969).Sękowska natomiast uznawała, iż osoby będące przedmiotem i podmiotem

pedagogiki specjalnej można podzielić najogólniej na:– mające trudności w poznawaniu świata i komunikowaniu się z nim wskutek

braku lub uszkodzenia analizatorów zmysłowych;– te, u których procesy poznawcze przebiegają w sposób nieprawidłowy, wskutek

czego mają nieadekwatny do rzeczywistości obraz poznawczy, ograniczoną zdolność rozumowania i są poniżej normy, mają utrudnione przystosowanie do życia i pracy;

– mające z powodu uszkodzenia narządów ruchu lub przewlekłej choroby ogra-niczoną zdolność do działania, do ekspresji, do aktywnego udziału w życiu społecznym;

– wymagające resocjalizacji niedostosowane społecznie, wskutek zaniedbań i błędów wychowawczych rodziców i szkoły, prowadzących do konfl iktu z normami obyczajowymi i prawnymi;

– znacznie przekraczające poziom normy inteligencji i zdolności, potrzebujące stymulacji i ukierunkowania kształcenia (2001, s. 26).

Współcześnie jednak, ze względu na wkraczanie pedagogiki specjalnej na nowe tereny badawcze podmiot określa się bardziej ogólnie. Można przyjąć, iż są to osoby ze wszystkimi rodzajami niepełnosprawności, w każdej sferze (somatycznej, fi zycznej, psychicznej i społecznej), z różnych przyczyn (dziedziczne, wrodzone, nabyte), oraz wybitnie zdolne i uzdolnione, we wszystkich przedziałach wieku, od urodzenia aż do późnej starości, oraz z różnych środowisk i sytuacji życiowych, od osób przebywających w domach rodzinnych, instytucjach ogólnodostępnych, w placówkach o zróżnicowanych formach integracji po formy segregacyjne (Hulek, 1982; Sowa, 1997).



Z kolei przedmiot pedagogiki specjalnej określany jest najczęściej jako proces rehabilitacji i resocjalizacji osób niepełnosprawnych i niedostosowanych społecz-nie. Jest to szerokie spektrum zagadnień związanych z funkcjonowaniem czło-wieka upośledzonego, skupiające się na pięciu kluczowych zakresach: etiologii, fenomenologii, profi laktyce, terapii wychowawczej, przystosowaniu do życia oraz integracji społecznej (Sękowska, 2001).

Trzeba jednak zauważyć, iż w wyniku współczesnych zmian, kiedy podejścia typu medyczno-klinicznego coraz częściej zastępowane są rozwojowymi i spo-łecznymi, następuje również przemiana w zagadnieniach podejmowanych przez badaczy. Obecnie znacznie mniejszą uwagę poświęca się przyczynom czy objawom niepełnosprawności na rzecz następstw i konsekwencji dla człowieka oraz środków zaradczych niwelujących lub łagodzących stany patologiczne.

Powyższy krótki wstęp uświadamia, iż pedagogika specjalna jest dyscypliną pedagogiczną ukierunkowaną na jednostki z odchyleniami od normy, a jej obszer-na problematyka wychodzi naprzeciw ważkim problemom życiowym tych osób. Interesujące będzie zapoznanie się z jej obliczem teoretycznym.

BLOK ROZSZERZAJĄCY BLOK ROZSZERZAJĄCY

„Odniesieniem dla normy i odchylenia byłyby zdrowie i choroba. Już

tutaj jawi się jednakże trudność w odróżnieniu obydwu od siebie. Nie oznacza to jednak,

jakoby należało całkowicie zrezygnować z pojęcia normy i z samych norm. Możemy

wyróżnić:

– normy statystyczne;

– normy biologiczne;

– normy społeczne;

– normy etyczne.Normy statystyczne są zależne od mierzalności określonych kryteriów (danych okre-

ślonej populacji). Podstawę obliczeń stanowi rozkład normalny, który można przedsta-

wić grafi cznie jako krzywą Gaussa. Normę spełnia wówczas to, co znajduje się w obrębie

wartości średniej lub przeciętnej. Za niespełniające normy (anormalne) uchodzi to, co

leży poniżej (subnormalne) lub powyżej wartości średniej. Stosując metody matema-

tyczne, wyliczamy wielkość odchylenia (odchylenie standardowe).

Normy biologiczne są normami funkcjonalnymi. Ich obecność niekoniecznie musi się

pokrywać z rozkładem normalnym w obrębie określonej populacji. Odnoszą się one do

funkcjonalności organizmu bądź organu […] Punktem odniesienia jest funkcjonowanie

odpowiadające celom i zadaniom organizmu, czyli stan, który jest do niego stosowany.

Normy społeczne są określane przez konwencje, oczekiwania, przepisy ustawy lub

przez inną kategoryzację określonych sposobów zachowania w danej grupie. Za istotne

odchylenie od normy uchodzi, przykładowo przestępczość. Normy społeczne – w prze-



ciwieństwie do norm biologicznych (fi zycznych) – najbardziej zależą od decyzji su-

biektywnych, dlatego też w najwyższym stopniu grozi im to, że zrodzą się wokół nich

kontrowersje.

Normy etyczne w węższym znaczeniu określają to, co powinno być […] Obliczalność

(nie: możliwość uzasadnienia!) jest tutaj wykluczona, gdyż chodzi o normy subiektywne

i jakościowe. Normy etyczne albo tak zwane wartości są istotne szczególnie dla peda-

gogicznego wyznaczania celów i działalności wychowawczej.

Normy biologiczne, podobnie jak społeczne, okazują się normami wartościującymi.

[…] Zaburzenia uchodzą ogólnie za odchylenia obniżające wartość. Problem stosowa-

nych w społeczeństwie norm nie polega na normach samych w sobie, lecz na obchodzeniu

się z nimi. Co się zaś tyczy traktowania norm statystycznych, należy tak samo brać

pod uwagę określone miary. Ważne jest, na przykład, aby wiedzieć, że każda defi nicja

normalności powinna być uznawana za specyfi cznie powszechnie obowiązującą i stałą.

Oznacza to, że wszystkie jednostki, których dotyczy określona (zdefi niowana) nor-

ma, należy uznać za »normalne«, to zaś odnosi się tylko do określonej grupy jednostek.

[…] Znaczy to, że takie standardy nie mogą się zmieniać w zależności od czasu, miejsca

czy innych warunków. Wraz z tym rodzą się problemy, gdy pierwotne grupy odniesienia

czy standardy zostają rozszerzone i przeniesione na inne, na przykład ulegają uogólnie-

niu, obejmując całą osobę. Dlatego kryterium normalności należy stosować z największą

ostrożnością. W obszarze społecznym ma ono bardzo ograniczoną ważność, wywołuje

też raczej nieporozumienia i powoduje fałszywe interpretacje, a nawet szkody.

Na nowo i niebezpośrednio wprowadzone zostało pojęcie normalności w dziedzinie

pracy z upośledzonymi za sprawą terminu »normalizacja«. Zawarte jest w tym zadanie

społeczne i polityczne (norma idealna), odnoszące się do tego, że wspólne życie z ludźmi,

u których wystąpiło jakieś upośledzenie lub inne odchylenie, powinno uchodzić za część nor-

malnego zadania społeczeństwa. Bycie upośledzonym to też normalne zjawisko społeczne”.

(Speck, 2005, s. 202–204)

Status teoretyczny pedagogiki specjalnej jako nauki

Teoretyczny status pedagogiki specjalnej jest konsekwencją faktu, iż jest to dyscyplina pedagogiczna, w związku z tym jej naukowe oblicze jest tożsame z innymi naukami pedagogicznymi, chociaż jednocześnie posiada ona swoją specyfi czną odrębność.

Ze względu na zainteresowanie człowiekiem jako istotą podlegającą wszystkim prawom charakterystycznym dla grup ludzkich należy do nauk społecznych. Jed-nocześnie jest niewątpliwie nauką humanistyczną, dla której najważniejszą kwestią jest „uczłowieczenie jednostki ludzkiej” poprzez realizację postulatów pedagogiki i psychologii humanistycznej zawartych w hasłach samourzeczywistnienia, auto-



nomii, intersubiektywnego charakteru emocji, orientacji na cel i sens własnego życia, holistycznej wizji człowieka czy samowychowania (Milerski, Śliwerski, 2000, s. 150). Model człowieka przyjmowany we współczesnej pedagogice specjalnej odpowiada tej humanistycznej wizji, gdyż postrzega się go jako jednostkę nastawio-ną na rozwój i samodoskonalenie, bez względu na jej uszkodzenia i ograniczenia. Zakłada się w działaniach daleko idący optymizm pedagogiczny, w którym uznaje się, iż granice osiągnięć osób niepełnosprawnych nie są do końca zbadane (Dykcik, 2002). Kosakowski podkreśla, że podmiotowość jest celem i drogą i „narzuca się [...] z samej istoty niepełnosprawności ludzkiej i specyfi ki pedagogiki specjalnej jako dziedziny” (1996, s. 102).

Pedagogika specjalna jest również niewątpliwie nauką stosowaną. Jej teoretycz-no-praktyczny charakter uwidoczni się, jeżeli przeanalizujemy za Kirejczykiem zadania, które realizuje jako nauka:

– gromadzenie wiedzy i jej rzetelny opis;– uogólnianie tej wiedzy, ustalanie i wyjaśnianie związków (praw i zależności),

a następnie formułowanie wniosków do procesu wychowania specjalnego;– ciągła weryfi kacja (kontrola i ocena) pojęć;– dostarczanie praktykom dyrektyw prakseologicznych w zakresie nauczania

i wychowania specjalnego (1981, s. 148–149).Pedagogika specjalna dąży równocześnie do budowania teorii oraz dostarcza

praktyce popartych naukowo wskazań do pracy.

Informacje te przybierają najczęściej formę praw (prawidłowości) typu podstawo-wego, np. prawidłowości zmiany postaw młodzieży niedostosowanej społecznie czy działanie mechanizmów motywacyjnych dzieci upośledzonych umysłowo. Zestawy tych praw, ujętych w postaci ogólnych norm i wskazań wychowawczych, określa się mianem zasad (Sowa, 1997, s. 221).

Należy pamiętać, że pedagogika specjalna wyrosła na bazie praktycznych działań, miała i nadal ma ścisły związek z rzeczywistością edukacyjną oraz jest dziedziną o wybitnie pragmatycznym nastawieniu. Dykcik podkreśla, że

Jednym z zasadniczych kryteriów wyboru orientacji naukowych pedagogów specjal-nych jest pragmatyzm, jako idea, postulat praktycznego sposobu myślenia i działania, wykorzystywania metody krytycznego, życiowego rozsądku i nauk doświadczalnych, gdyż właśnie one potwierdzały prawdziwość wykorzystywanych twierdzeń, hipotez i teorii oraz uzależniały od ich praktycznych zastosowań lub oczekiwanych efektów (2002, s. 33).

Inną charakterystyczną rysą pedagogiki specjalnej jest jej interdyscyplinarność. Współcześnie wiele nauk interesuje się człowiekiem odchylonym od normy, co daje szansę na kompleksowe i holistyczne rozwiązywanie jego problemów. Dziedziny te często współpracują ze sobą w ramach tzw. studiów nad niepełnosprawnością. Pedagogika specjalna najsilniejsze związki ma z medycyną, psychologią, socjologią,



prawem i techniką, a słabsze – z szeregiem innych nauk. Wykorzystuje postęp w tych dziedzinach do realizacji własnych celów, dzięki czemu sama również się rozwija. Na przykład skonstruowanie stymulatorów mowy dało szansę wzboga-cenia procesu dydaktycznego, lecz wymusiło konieczność metodycznego opraco-wania zagadnienia, natomiast rozwój psychologicznych narzędzi diagnostycznych umożliwił rozróżnienie autyzmu od upośledzenia umysłowego, co z kolei spowo-dowało wyodrębnienie się nowej subdyscypliny w pedagogice specjalnej. Tabela 2 prezentuje powiązania między pedagogiką specjalną a naukami pokrewnymi.

Tabela 2. Pedagogika specjalna a nauki współpracujące

Nauki medyczne

Dziedziny najbliższe pedagogice specjalnej

genetyka, fi zjologia, anatomia, farmakologia, biochemia, psychiatria, pediatria, neurologia

Płaszczyzny współ-pracy

diagnoza i klasyfi kacja uszkodzeńodróżnianie stanów patologicznych od normyustalanie przyczyn i stopnia utraty zdrowiawskazywanie możliwości i drogi rozwojuleczenie choróbrehabilitacja medycznawskazówki do edukacjispecjalne środki pomocnicze (np. protezy)

Przykłady badania prenatalne, chirurgia plastyczna, farmakologia, lokalizacja uszko-dzenia w CUN, stymulatory

Nauki psychologiczne


psychologia kliniczna, psychologia rozwojowa, psychologia odchyleń od normy, psychologia rehabilitacyjna, psychopatologia


ustalanie możliwości rozwojowychdiagnoza i jej weryfi kacja kwalifi kacjaterapia psychologicznaanaliza skuteczności metod rehabilitacyjnych

Przykłady wyróżnienie stopni upośledzenia umysłowego, psychoterapia

Nauki socjologiczne


socjopatologia, socjologia wychowania


opieka i pomoc społecznaspołeczne skutki niepełnosprawnościpostawy społeczne wobec niepełnosprawnościśrodowiskowe czynniki zaburzeń i odchyleńprzyczyny i przejawy dewiacji społecznychwsparcie społeczneprofi laktyka społecznaorganizacje społeczneinstytucje wspierające proces rehabilitacji

Przykłady domy pomocy społecznej, organizacje pozarządowe, stowarzyszenia, rodzina


wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej

Documents