wastewater irrigation

ΑΡΔΕΥΣΗ

ΜΕ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΜΕΝΑ ΥΓΡΑ ΑΣΤΙΚΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Γ. ΠΑΝΩΡΑΣ M.Sc., Ph.D.

ΑΝΔΡΕΑΣ Κ. ΗΛΙΑΣ M.Sc.

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1999

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η ανάπτυξη του σύγχρονου πολιτισμού έχει προκαλέσει πληθώρα περιβαλλοντικών

προβλημάτων, πολλά από τα οποία κυρίως κατά τα τελευταία έτη, έχουν καταστεί ιδιαίτερα

έντονα και απειλητικά για την ποιότητα ζωής του ανθρώπου. Ένα από αυτά τα προβλήματα

είναι και η διάθεση των υγρών αστικών αποβλήτων καθώς και υγρών αποβλήτων που

προέρχονται από μία κατηγορία βιομηχανιών που περιλαμβάνει κυρίως μονάδες παραγωγής

και μεταποίησης αγροτικών προϊόντων. Κύριο χαρακτηριστικό των αποβλήτων αυτών είναι

το υψηλό οργανικό φορτίο και σε πολλές περιπτώσεις η παρουσία παθογόνων μικροοργανι-

σμών.

Η διάθεση υγρών αποβλήτων αυτού του είδους έπαιξε και εξακολουθεί να παίζει ση-

μαντικό ρόλο στη ρύπανση των υδάτινων αποδεκτών (ποταμοί, λίμνες, θάλασσες, υπόγεια

νερά), με αποτέλεσμα την υποβάθμιση των οικοσυστημάτων-αποδεκτών, την αχρήστευση

(τουλάχιστον πρόσκαιρη) πηγών νερού για ύδρευση ή/και άρδευση, τη διάδοση ασθενειών,

και τη δημιουργία δυσάρεστων καταστάσεων για τους ανθρώπους που διαβιούν κοντά ή

συνδέονται κατά κάποιο τρόπο με τους υδάτινους αυτούς αποδέκτες.

Με σκοπό τη μείωση των δυσμενών επιπτώσεων από τη διάθεση αυτής της κατηγο-

ρίας των αποβλήτων, αλλά και την εκμετάλλευση μιας επιπλέον πηγής νερού ιδιαίτερα ση-

μαντικής, τουλάχιστον στις ξηρές και ημίξηρες περιοχές του πλανήτη, δόθηκε παγκοσμίως

από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 μεγάλη έμφαση στην επεξεργασία και στη δυνατότητα

επαναχρησιμοποίησης των υγρών αποβλήτων. Η επαναχρησιμοποίηση των επεξεργασμένων

ή μη υγρών αποβλήτων είναι μία πρακτική που έχει εφαρμοσθεί από τους αρχαίους ακόμη

χρόνους. Ωστόσο τα τελευταία μόνο χρόνια έχουν αρχίσει να θεσπίζονται κριτήρια για την

ασφαλή επαναχρησιμοποίησή τους στην άρδευση γεωργικών και αστικών εκτάσεων, στον

εμπλουτισμό υδροφορέων, στη βιομηχανία και αλλού.

Στη χώρα μας εδώ και λίγα χρόνια άρχισαν να κατασκευάζονται και να λειτουργούν

εγκαταστάσεις επεξεργασίας βιομηχανικών και αστικών αποβλήτων, κατά κύριο λόγο στα

μεγάλα αστικά κέντρα. Είναι γεγονός ότι η επεξεργασία των υγρών αποβλήτων, όταν εφαρ-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ II

μόζεται με τον ενδεδειγμένο τρόπο, βελτιώνει σημαντικά τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά.

Τα στοιχεία που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά την επεξεργασία και επαναχρησιμο-

ποίηση των υγρών αποβλήτων είναι η προστασία του περιβάλλοντος, η διαφύλαξη της δη-

μόσιας υγείας και η επωφελής χρήση τους. Η ασφαλής και αποδοτική επαναχρησιμοποίηση

των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων για αρδευτικούς σκοπούς, αποτέλεσε το

βασικό κίνητρο συγγραφής αυτού του βιβλίου. Τα κύρια ζητήματα που αναλύονται περι-

λαμβάνουν τις διάφορες τεχνικές επεξεργασίας των αποβλήτων, τη διερεύνηση των ποιοτι-

κών τους χαρακτηριστικών, την ορθολογική διαχείριση και την καταλληλότητά τους για

άρδευση καλλιεργειών καθώς και τους πιθανούς κινδύνους που συνεπάγεται η χρήση τους

για την ανθρώπινη υγεία. Σε ότι αφορά στη χρήση των υγρών αποβλήτων στην άρδευση,

αναπτύσσονται ζητήματα που έχουν σχέση με τις ιδιαίτερες καλλιεργητικές πρακτικές που

συνιστώνται στην περίπτωση αυτή, όπως είναι η επιλογή της καλλιέργειας και του συστή-

ματος άρδευσης, η έκπλυση και η στράγγιση, ο προγραμματισμός των αρδεύσεων, η τροφο-

δοσία των καλλιεργειών με θρεπτικά στοιχεία, πιθανές τοξικές επιδράσεις στα φυτά και οι

υγειονομικοί κίνδυνοι. Στο βιβλίο παρουσιάζονται απόψεις σχετικά με την επαναχρησιμο-

ποίηση των υγρών αποβλήτων στην άρδευση καθώς και πληροφορίες για κριτήρια επανα-

χρησιμοποίησης που έχουν θεσπισθεί και εφαρμόζονται σε διάφορα μέρη του κόσμου.

Από τη θέση αυτή θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε ιδιαίτερα τους ερευνητές του

ΕΘΙΑΓΕ κ. Αντώνη Ζδράγκα, Ιωάννη Μαυρουδή και Παρασκευά Βαφειάδη για τη συμβολή

τους στη βελτίωση της ύλης του βιβλίου αυτού.

ΘεσσαλονίκηΑθανάσιος Γ. Πανώρας

Φεβρουάριος 1999 Ανδρέας Κ. Ηλίας

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ I

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ III

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ VI

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ X

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1

ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 5

ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ 13

3.1. Συμβατική επεξεργασία 14

3.1.1. Προκαταρκτική επεξεργασία 15

3.1.2. Πρωτοβάθμια επεξεργασία 15

3.1.3. Δευτεροβάθμια επεξεργασία 15

3.1.4. Τριτοβάθμια ή προχωρημένη επεξεργασία 17

3.1.5. Απολύμανση 18

3.1.6. Αποθήκευση 19

3.2. Φυσικά συστήματα 20

3.2.1. Αεριζόμενες δεξαμενές 20

3.2.2. Δεξαμενές σταθεροποίησης 21

3.2.3. Επεξεργασία με εφαρμογή στο έδαφος 23

3.2.4. Συστήματα φυτικών στρώσεων 25

3.2.5. Συστήματα τεχνητών υγροτόπων 26

3.2.6. Συστήματα επιπλεόντων υδροχαρών φυτών 26

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ IV

3.2.7. Απορροφητικά εδαφικά συστήματα 26

3.3. Συγκρίσεις συστημάτων επεξεργασίας 26

ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 29

ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΑΡΔΕΥΣΗ 33

5.1. Δειγματοληψία 34

5.2. Χημική ανάλυση 36

5.3. Αξιολόγηση ποιοτικών χαρακτηριστικών 41

5.3.1. Αλατότητα 45

5.3.2. Διηθητικότητα 57

5.3.3. Τοξικότητα ιόντων 61

5.3.4. Ιχνοστοιχεία 69

5.3.5. Θρεπτικά στοιχεία 77

5.3.6. Διάφορα προβλήματα 78

ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΡΔΕΥΣΗΣ 81

6.1 Σύντομη αναφορά στις μεθόδους άρδευσης 81

6.1.1. Επιφανειακές μέθοδοι άρδευσης 81

6.1.2. Καταιονισμός 82

6.1.3. Υπάρδευση 82

6.1.4. Τοπική άρδευση 82

6.2. Επιλογή μεθόδου άρδευσης 82

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΓΙΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΑΛΑΤΟΤΗΤΑΣ 91

7.1. Διαχείριση υγρών αποβλήτων 91

7.1.1. Έκπλυση 91

7.1.2. Στράγγιση 94

7.1.3. Προγραμματισμός αρδεύσεων 95

7.1.4. Ανάμειξη με φρέσκο νερό 96

7.1.5. Εναλλαγή με άλλες πηγές νερού 97

7.2. Καλλιεργητικές πρακτικές 97

7.2.1. Ισοπέδωση του αγρού 97

7.2.2. Βαθιά άροση 98

7.2.3. Τοποθέτηση του σπόρου 98

7.3. Αλλαγή μεθόδου άρδευσης 100

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ V

ΑΖΩΤΟ ΚΑΙ ΦΩΣΦΟΡΟΣ ΣΤΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ 103

8.1. Άζωτο 103

8.1.1. Μορφές του αζώτου στα απόβλητα 104

8.1.2. Παραμονή του αζώτου στο έδαφος 104

8.1.3. Πρόσληψη του αζώτου από τα φυτά 105

8.1.4. Απώλειες αζώτου με έκπλυση 106

8.2. Φώσφορος 106

ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ 111

9.1. Παθογόνοι μικροοργανισμοί 111

9.1.1. Βακτήρια 113

9.1.2. Παράσιτα 114

9.1.3. Ιοί 115

9.1.4. Μετάδοση μολύνσεων - ασθενειών 116

9.1.5. Επιβίωση παθογόνων μικροοργανισμών στο έδαφος 118

9.2. Προστασία της δημόσιας υγείας 119

9.2.1. Επεξεργασία των αποβλήτων 120

9.2.2. Περιορισμοί στην επιλογή καλλιεργειών 123

9.2.3. Ελεγχόμενη εφαρμογή των αποβλήτων 126

9.2.4. Έλεγχος της ανθρώπινης έκθεσης 126

9.3. Μικροβιολογικά κριτήρια για άρδευση 127

9.3.1. Διάφορα μικροβιολογικά κριτήρια 129

9.3.2. Σχόλια για τα μικροβιολογικά κριτήρια 139

9.4. Ιχνοστοιχεία 140

9.5. Άλλες χημικές ενώσεις 141

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 143

ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ 161

ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ 163

EΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ 165

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ 169

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ VI

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ

Πίνακας 2.1. Κατηγορίες επαναχρησιμοποίησης υγρών αποβλήτων και

περιορισμοί που είναι δυνατό να τεθούν 6

Πίνακας 2.2. Φυτά που αρδεύονται με επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα

στην Καλιφόρνια των Η.Π.Α. 7

Πίνακας 2.3. Ο ρόλος των υγρών αποβλήτων στην υδατική πολιτική του Ισραήλ 8

Πίνακας 2.4. Εγκαταστάσεις επεξεργασίας υγρών αστικών αποβλήτων στην

Ελλάδα 10

Πίνακας 3.1. Ενδεικτικές τιμές κατανάλωσης νερού ανά κάτοικο σε διάφορες

χώρες του κόσμου 14

Πίνακας 3.2. Μείωση του BOD5 σε αναερόβιες δεξαμενές που δέχονται υγρά

απόβλητα με ΒΟD5 250 mg/l 22

Πίνακας 3.3. Ποιοτικά χαρακτηριστικά επεξεργασμένων υγρών αστικών

απόβλήτων με διάφορους τρόπους εφαρμογής τους στο έδαφος 24

Πίνακας 3.4. Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα συστημάτων επεξεργασίας

υγρών αστικών αποβλήτων 27

Πίνακας 4.1. Συστατικά των υγρών αστικών αποβλήτων, που πρέπει να

ελέγχονται προκειμένου να χρησιμοποιηθούν για αρδευτικούς

σκοπούς 30

Πίνακας 4.2. Τυπική σύσταση ανεπεξέργαστων υγρών αστικών αποβλήτων 32

Πίνακας 5.1. Απαιτούμενες πληροφορίες για την ποσότητα και ποιότητα των

υγρών αστικών αποβλήτων που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν για

αρδευτικούς σκοπούς 33

Πίνακας 5.2. Εργαστηριακοί προσδιορισμοί που είναι απαραίτητοι για την

εκτίμηση της ποιότητας των αρδευτικών νερών 37

Πίνακας 5.3. Συμπληρωματικές εργαστηριακές αναλύσεις που απαιτούνται για

την εκτίμηση της καταλληλότητας των επεξεργασμένων υγρών

αστικών αποβλήτων για άρδευση 40

Πίνακας 5.4. Κριτήρια ποιοτικής κατάταξης του αρδευτικού νερού 42

Πίνακας 5.5. Προβλεπόμενη μείωση της παραγωγής σε σχέση με την αλατότητα

του εδάφους (ECe) και την αλατότητα του αρδευτικού νερού

(ECw) 47

Πίνακας 5.6. Σχετική ανθεκτικότητα ορισμένων φυτών στην αλατότητα 51

Πίνακας 5.7. Εκτίμηση της καταλληλότητας του νερού για άρδευση αμπελώνων 55

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ VII

Πίνακας 5.8. Όρια αλατότητας πέρα από τα οποία εμφανίζονται ζημιές στα

φύλλα και μείωση της παραγωγής από τον καταιονισμό και την

εδαφική αλατότητα 56

Πίνακας 5.9. Σχετική ανθεκτικότητα ορισμένων καλλιεργειών στην περίοδο του

φυτρώματος 57

Πίνακας 5.10. Συγκέντρωση Cax που αναμένεται να παραμείνει στο επιφανειακό

τμήμα του εδάφους μετά από άρδευση με νερό συγκεκριμένου

λόγου HCO3/Ca και ECw 60

Πίνακας 5.11. Υποκείμενα εσπεριδοειδών και πυρηνόκαρπων κατά αυξανόμενη

σειρά συσσώρευσης του βορίου 62

Πίνακας 5.12. Ανθεκτικότητα καλλιεργειών στο βόριο 63

Πίνακας 5.13. Ανθεκτικότητα διακοσμητικών φυτών στο βόριο 64

Πίνακας 5.14. Ανθεκτικότητα διαφόρων υποκειμένων και ποικιλιών οπωροφόρων

δένδρων στο χλώριο 65

Πίνακας 5.15. Ανθεκτικότητα ορισμένων φυτών στο ESP 67

Πίνακας 5.16. Ανθεκτικότητα ορισμένων φυτών σε ζημιές της φυλλικής

επιφάνειας κατά την εφαρμογή άρδευσης με καταιονισμό, ανάλογα

με τη συγκέντρωση Na ή Cl στο νερό άρδευσης 68

Πίνακας 5.17. Ζημιές φυλλώματος μηδικής σε σχέση με το ρυθμό άρδευσης 69

Πίνακας 5.18. Περιεκτικότητα νατρίου στα φύλλα βαμβακιού σε ποσοστό ξηρού

βάρους φύλλων 69

Πίνακας 5.19. Τυπικές συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων (mg/l) σε επεξεργασμένα

υγρά αστικά απόβλητα και στο αρδευτικό νερό 70

Πίνακας 5.20. Συνιστώμενες μέγιστες συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων στο

αρδευτικό νερό για συνεχή χρήση 72

Πίνακας 5.21. Μέγιστες επιτρεπόμενες συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων σε νερά που

χρησιμοποιούνται συνεχώς ή για χρονικό διάστημα μικρότερο από

20 χρόνια 74

Πίνακας 5.22. Συνήθεις συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων που βρίσκονται στο έδαφος

και τους φυτικούς ιστούς (μg/g) και επίδραση αυτών στην

ανάπτυξη των φυτών 75

Πίνακας 5.23. Απαιτούμενος χρόνος κορεσμού με ιχνοστοιχεία των γεωργικών

εδαφών τριών επιπέδων CEC όταν αρδεύονται με υγρά αστικά

απόβλητα 76

Πίνακας 5.24. Αναμενόμενη απομάκρυνση ιχνοστοιχείων από τη βλάστηση σε

εδάφη που αρδεύονται με υγρά αστικά απόβλητα 76

Πίνακας 6.1. Χαρακτηριστικά συστημάτων άρδευσης και προϋποθέσεις

χρησιμοποίησής τους 83

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ VIII

Πίνακας 6.2. Εκτίμηση της καταλληλότητας τεσσάρων μεθόδων άρδευσης, όταν

χρησιμοποιούνται επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα 85

Πίνακας 6.3. Κίνδυνοι έμφραξης σταλακτήρων στην άρδευση με σταγόνες 88

Πίνακας 6.4. Δόσεις χλωρίου για τον έλεγχο της βιολογικής δραστηριότητας στο

αρδευτικό νερό 89

Πίνακας 8.1. Ποσοστό αξιοποίησης του αζώτου από ορισμένα φυτά που

καλλιεργούνται στην Καλιφόρνια των Η.Π.Α 105

Πίνακας 8.2. Πρόσληψη θρεπτικών στοιχείων από ορισμένα φυτά 109

Πίνακας 8.3. Απομάκρυνση ποσοτήτων αζώτου και φωσφόρου από

αντιπροσωπευτικές καλλιέργειες με τη συγκομιδή σε σχέση με την

απόδοση και το συγκομιζόμενο προϊόν 107

Πίνακας 9.1. Οι κυριότεροι παθογόνοι μικροοργανισμοί που είναι πιθανό να

βρίσκονται στα υγρά αστικά απόβλητα 112

Πίνακας 9.2. Πιθανά επίπεδα συγκέντρωσης παθογόνων μικροοργανισμών σε

υγρά αστικά απόβλητα 113

Πίνακας 9.3. Σχετική επικινδυνότητα παθογόνων μικροοργανισμών 116

Πίνακας 9.4. Χρόνος επιβίωσης παθογόνων μικροοργανισμών στους 20-30°C 119

Πίνακας 9.5. Απομάκρυνση παθογόνων μικροοργανισμών από τα απόβλητα

κατά την πρωτοβάθμια και τη βιολογική επεξεργασία 121

Πίνακας 9.6. Αναμενόμενη απομάκρυνση παθογόνων μικροοργανισμών σε

διάφορα συστήματα επεξεργασίας αποβλήτων 122

Πίνακας 9.7. Αναφερόμενη μικροβιακή ποιότητα επεξεργασμένων υγρών

αστικών αποβλήτων, σε σειρά δεξαμενών σταθεροποίησης 123

Πίνακας 9.8. Μικροβιολογικά κριτήρια επαναχρησιμοποίησης των υγρών

αστικών αποβλήτων που συνιστώνται για άρδευση από τον

Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας 130

Πίνακας 9.9. Αριθμός κολοβακτηριδίων εντερικής προέλευσης σε διάφορους

ποταμούς 131


αστικών αποβλήτων για άρδευση στην πολιτεία Καλιφόρνια των

Η.Π.Α. 133


αστικών αποβλήτων για άρδευση στην Αριζόνα των Η.Π.Α. 134


αστικών αποβλήτων για άρδευση στην πολιτεία Ουάσινγκτον των

Η.Π.Α. 135


αστικών αποβλήτων για άρδευση στην Κύπρο 136

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ IX


αστικών αποβλήτων για άρδευση στο Ισραήλ 137


αστικών αποβλήτων για άρδευση στην Ιορδανία 138


αστικών αποβλήτων για άρδευση στην Αυστραλία 138


αστικών αποβλήτων για άρδευση στη Ν. Αφρική 139

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ X

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ

Σχήμα 2.1. Τοποθεσίες εγκαταστάσεων επεξεργασίας υγρών αποβλήτων 11

Σχήμα 5.1. Νομογράφημα για τον υπολογισμό των SAR και ESP από τις τιμές

των Ca, Mg και Na 39

Σχήμα 5.2. Πρόσληψη ποσοτήτων νερού από τα διάφορα βάθη του εδάφους με το

ριζικό σύστημα των φυτών 45

Σχήμα 5.3. Προφίλ της αλατότητας στην κατατομή εδάφους όταν υπάρχει υψηλή

υπόγεια στάθμη 50

Σχήμα 5.4. Ταχύτητα τριχοειδούς ανύψωσης νερού σε σχέση με την υπόγεια

στάθμη και τον εδαφικό τύπο 51

Σχήμα 5.5. Σχετική αντοχή στην αλατότητα των καλλιεργουμένων φυτών 54

Σχήμα 5.6. Μεταβολή της διηθητικότητας σε σχέση με την ECw και το SAR του

νερού άρδευσης 58

Σχήμα 7.1. Εδαφική αλατότητα (ECe) ενός αμμοπηλώδους εδάφους πριν και μετά

την πτώση 150 mm βροχής 94

Σχήμα 7.2. Μεταβολή της αλατότητας του εδαφικού νερού (ECsw) μεταξύ των

αρδεύσεων σε καλλιέργεια μηδικής 96

Σχήμα 7.3. Επίπεδα αναχώματα και αρδευτικές πρακτικές 99

Σχήμα 7.4. Κεκλιμένα αναχώματα 99

Σχήμα 7.5. Ειδικές τεχνικές άρδευσης με αυλάκια 99

Σχήμα 7.6. Συγκέντρωση των αλάτων στο έδαφος ανάλογα με τη μέθοδο

άρδευσης 101

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο αριθμός των μονάδων επεξεργασίας υγρών αστικών αποβλήτων αυξάνεται με τα-

χείς ρυθμούς τόσο διεθνώς όσο και στη χώρα μας. Σκοπός της επεξεργασίας των υγρών α-

στικών αποβλήτων είναι τόσο η προστασία του περιβάλλοντος κατά τη διάθεση αυτών

στους υδάτινους αποδέκτες όσο και η δημιουργία προϋποθέσεων για την επαναχρησιμοποί-

ησή τους. Οι βασικές επιδιώξεις των συστημάτων επεξεργασίας υγρών αστικών αποβλήτων

είναι η μείωση του οργανικού φορτίου, των αιωρούμενων στερεών, και των παθογόνων μι-

κροοργανισμών που περιέχονται σε αυτά.

Τα επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα, όταν αποφεύγεται η διάθεσή τους σε υ-

δάτινους αποδέκτες, μπορούν να αξιοποιηθούν με διάφορους τρόπους, σημαντικότεροι των

οποίων είναι η άρδευση γεωργικών και αστικών εκτάσεων, η χρήση αυτών στη βιομηχανία

και ο εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφορέων. Η άρδευση των καλλιεργειών είναι ο πιο

ενδεδειγμένος τρόπος επαναχρησιμοποίησης των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλή-

των, γιατί α) αποφεύγεται η υποβάθμιση των υδάτινων αποδεκτών (το οργανικό φορτίο και

τα θρεπτικά που περιέχονται ακόμη και στα επεξεργασμένα υγρά απόβλητα δημιουργούν

προβλήματα στο περιβάλλον), β) επιτυγχάνεται η φυσική τροφοδοσία του εδάφους και των

φυτών με θρεπτικά στοιχεία, γεγονός που μπορεί να μειώσει την ανάγκη προσθήκης χημι-

κών λιπασμάτων (Asano and Levine 1995, F.A.O. 1991, Pescod 1992) και γ) αποτελούν ένα

επιπλέον υδατικό πόρο, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό σε χώρες όπου οι βροχοπτώσεις είναι

ανεπαρκείς. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και η χώρα μας, στην οποία οι μειωμένες βροχο-

πτώσεις των τελευταίων ετών (Maheras 1988, Maheras and Kolyba-Mahera 1990, Βαφειά-

δης 1991, Μαυρουδής και Πανώρας 1992, Πέννας 1992, Μαυρουδής και Πανώρας 1993α,

Louisakis et al. 1998) σε συνδυασμό με την αύξηση της ζήτησης νερού τόσο για γεωργική

όσο και για βιομηχανική-αστική χρήση, δημιούργησαν ελλειμματικό ισοζύγιο νερού και

μείωσαν σημαντικά τους διαθέσιμους υδατικούς πόρους.

Οι αγρότες της πεδιάδας της Θεσσαλονίκης, ειδικότερα εκείνοι των οποίων οι αγροί

αρδεύονται από τα νερά του ποταμού Αξιού, έχουν πρόσφατη την εμπειρία του καλοκαιριού

PANORAS - ILIA

S

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 2

του 1990, έτος κατ' εξοχή άνυδρο, κατά το οποίο αναγκάστηκαν να χρησιμοποιήσουν κάθε

διαθέσιμη ποσότητα νερού. Κατά το έτος αυτό, η παροχή των 30 m3/sec του Αξιού, που

απαιτείται για την υδροδότηση αρδευτικών δικτύων έκτασης 310.000 στρεμμάτων, μειώθη-

κε κατά 85% (Φουρκιώτης, 1992). Ήταν η πρώτη φορά που χρησιμοποιήθηκαν τα νερά του

ποταμού Λουδία, μετά από μεγάλες και συντονισμένες προσπάθειες όλων των φορέων που

ασχολούνται με τα εγγειοβελτιωτικά έργα (Πανώρας και Χατζηγιαννάκης, 1992). Επίσης,

ήταν η πρώτη φορά που οι αγρότες ζήτησαν να χρησιμοποιήσουν τα επεξεργασμένα υγρά

αστικά απόβλητα της Θεσσαλονίκης.

Οι συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες σε νερό πρέπει να αντιμετωπισθούν πρωτίστως με

την ορθολογική διαχείριση των υφιστάμενων υδατικών πόρων και δευτερευόντως με την

εξεύρεση νέων πηγών φρέσκου νερού (στο εξής ως φρέσκο νερό θα αναφέρεται αυτό που

προέρχεται από συμβατικές πηγές), υπόθεση πολύ δύσκολη πλέον και με κόστος συνεχώς

αυξανόμενο. Η μείωση των πάσης φύσεως απωλειών του αρδευτικού νερού (Παπαζαφειρίου

1976α,β, Πανώρας 1978, Bos and Nugteren 1983, Παπαζαφειρίου 1984, Πανώρας 1988,

1992β, Μαυρουδής κ.ά. 1993, Μαυρουδής και Πανώρας 1993β,γ, Panoras and Mavroudis

1995, Πανώρας και Μαυρουδής 1995, Babajimopoulos et al. 1996, Panoras at al. 1996, Πα-

νώρας κ.ά. 1997α,β, Christov et al. 1998, Τερζίδης και Παπαζαφειρίου 1998), η αξιοποίηση

μεγαλύτερου μέρους των χειμερινών απορροών με την κατασκευή φραγμάτων ή την εφαρ-

μογή του τεχνητού εμπλουτισμού (Todd 1967, Πουλοβασίλης και Παγώνης 1981, Καλλέρ-

γης 1985, Τερζίδης και Καραμούζης 1985, Bouwer 1988, Βαφειάδης και Πανώρας 1993,

1994, Βαφειάδης κ.ά. 1994, Βαφειάδης 1995, Βαφειάδης και Πανώρας 1996α,β, Καραμού-

ζης και Τερζίδης 1998) και η αξιοποίηση νερών υποβαθμισμένης ποιότητας, όπως νερά αυ-

ξημένης περιεκτικότητας σε άλατα (Rhoades 1972, Ayers and Westcot 1985, Πανώρας και

Χατζηγιαννάκης 1992, Rhoades et al. 1992, Papadopoulos 1995a) ή επεξεργασμένα υγρά

αστικά απόβλητα (Pettygrove and Asano 1985, Papadopoulos and Stylianou 1988, 1991,

Παπαζαφειρίου και Αντωνόπουλος 1991, Papadopoulos 1995β,γ, Papadopoulos et al. 1995,

Αγγελάκης και Tsobanoglous 1995, Ganoulis 1995, Πανώρας και Ηλίας 1997α,β, Πανώρας

κ.ά. 1997, Παπαδόπουλος κ.ά. 1997α,β, Αντωνόπουλος 1998, Πανώρας κ.ά. 1998α,β,

1999α,β) αποτελούν τα βασικά μέτρα εξοικονόμησης σημαντικών ποσοτήτων νερού.

Το βιβλίο αυτό αναφέρεται στην αξιοποίηση των επεξεργασμένων υγρών αστικών

αποβλήτων για αρδευτικούς σκοπούς. Παρουσιάζονται συγκεντρωμένες οι πληροφορίες που

είναι απαραίτητες για την αποδοτική και ορθολογική χρησιμοποίηση των επεξεργασμένων

υγρών αστικών αποβλήτων στην άρδευση γεωργικών και αστικών εκτάσεων. Η αξιολόγηση

της καταλληλότητας των επεξεργασμένων αστικών αποβλήτων για άρδευση γίνεται με βάση

κριτήρια που αναφέρονται σε φυσικές, χημικές και μικροβιολογικές παραμέτρους. Ο όρος

“καταλληλότητα” αναφέρεται όχι μόνο στα φυτά και το έδαφος αλλά και στον άνθρωπο και

τα ζώα που έρχονται σε επαφή με τα νερά αυτά ή καταναλώνουν καρπούς και φυτική μάζα

που αρδεύονται με νερά αυτού του είδους.

PANORAS - ILIA

S

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 3

Τριετής έρευνα (1995-1997) σχετικά με την επαναχρησιμοποίηση των επεξεργασμέ-

νων υγρών αστικών αποβλήτων της Θεσσαλονίκης στην άρδευση των ζαχαρότευτλων (Πα-

νώρας κ.ά. 1998α,β, 1999α,β) έδειξε ότι τα συγκεκριμένα απόβλητα προσέθεταν στο έδαφος

ποσότητες αζώτου, φωσφόρου και καλίου που κυμαίνονταν από 20.5-30.5, 4.5-6.8 και 11.7-

13.5 kg/στρέμμα και αρδευτική περίοδο, αντίστοιχα. Όπως γίνεται φανερό σημαντικές πο-

σότητες αζώτου, φωσφόρου και καλίου παρέχονται στα φυτά από τα υγρά αστικά απόβλητα.

Επίσης, χρήσιμα ιχνοστοιχεία που περιέχονται στα υγρά αστικά απόβλητα έχουν επιπρόσθε-

τα οφέλη στην παραγωγή.

Όσον αφορά στην επίδραση των υγρών αποβλήτων στις ιδιότητες του εδάφους οι

απόψεις διίστανται. Οι Mathers et al. (1977), Mathers and Stewart (1980), Clanton and Slack

(1987), Papadopoulos (1995β) διαπίστωσαν βελτίωση των φυσικών και υδραυλικών ιδιοτή-

των του εδάφους. Αντίθετα, οι Barrington and Jutras (1983) διαπίστωσαν χειροτέρευση των

υδραυλικών ιδιοτήτων του. Όσο παράξενο και αν φαίνεται, μπορεί και οι δύο διαπιστώσεις

να είναι σωστές ανάλογα με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των υγρών αποβλήτων, το είδος

του εδάφους στο οποίο εφαρμόζονται, το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί από την εφαρ-

μογή των υγρών αποβλήτων στο έδαφος καθώς και τις λοιπές καλλιεργητικές πρακτικές.

Μία άλλη περίπτωση της χρήσης των αστικών αποβλήτων για άρδευση είναι η δυνα-

τότητα που προσφέρεται για τη δημιουργία ζωνών πρασίνου και την αποφυγή της ερημο-

ποίησης γόνιμων εδαφών ή βελτίωσης ερημικών και υποβαθμισμένων εκτάσεων. Επιπλέον,

τα υγρά απόβλητα μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε αστικές και ημιαστικές περιοχές για την

άρδευση χώρων αναψυχής (πάρκα, αθλητικοί χώροι), ζωνών πρασίνου δίπλα σε δρόμους,

κοιμητήρια κλπ.

PANORAS - ILIA

S

PANORAS - ILIA

S

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η πρώτη χρήση υγρών αποβλήτων για άρδευση έχει τις ρίζες της στην Ελλάδα και

ιδιαίτερα στο Μινωικό πολιτισμό (F.A.O. 1991, Angelakis and Spyridakis 1996). Η πρακτι-

κή αυτή βρήκε επίσης εφαρμογή για αιώνες στην Κίνα. Συστηματική όμως χρήση των υ-

γρών αστικών αποβλήτων στη γεωργία έγινε τον 16ο αιώνα σε αγροκτήματα της Γερμανίας

και τον 19ο αιώνα σε αγροκτήματα της Αγγλίας (F.A.O. 1991, Metcalf and Eddy 1991). Στις

Η.Π.Α., η πρακτική χρήσης ανεπεξέργαστων υγρών αποβλήτων στη γεωργία εγκαταλείφθη-

κε στις αρχές του 20ου αιώνα. Συγκεκριμένα, από το 1930 και μετά χρειαζόταν μία ελάχιστη

πρωτοβάθμια επεξεργασία για τη χρήση των υγρών αποβλήτων στην άρδευση των καλλιερ-

γειών (Ali, 1987). Η εποχή της ευρείας επεξεργασίας και χρήσης των υγρών αποβλήτων

άρχισε τη δεκαετία του 1960 (Asano and Levine, 1995).

Είναι γεγονός ότι οι άνθρωποι δε νοιώθουν άνετα στην ιδέα χρήσης των υγρών απο-

βλήτων για αρδευτικούς σκοπούς, αν και είναι γνωστό ότι τα νερά πολλών υδάτινων πηγών

που χρησιμοποιούνται για άρδευση περιέχουν σημαντικές ποσότητες υγρών αποβλήτων. Στα

νερά των ποταμών Ohio και Mississippi, που χρησιμοποιούνται για άρδευση, χύνονται με-

γάλες ποσότητες υγρών αποβλήτων (Middlebrooks, 1982). Οι ποταμοί Ρήνος, Τάμεσης και

Άγρας (Ινδία) περιέχουν ποσότητες υγρών αποβλήτων που κυμαίνονται από 14-40%. Σε

περιόδους χαμηλών παροχών, τα υγρά απόβλητα μπορεί να φθάσουν και το 100% της παρο-

χής (W.H.O. 1973, Ali 1987).

Σε αρκετές χώρες τα υγρά αστικά απόβλητα παίζουν σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό

αξιοποίησης των υδατικών πόρων, γεγονός που συμβάλλει στην προστασία του περιβάλλο-

ντος και στην εξοικονόμηση αντίστοιχων ποσοτήτων φρέσκου νερού για άλλες χρήσεις. Οι

κατηγορίες χρήσης των υγρών αστικών αποβλήτων και οι περιορισμοί που τίθενται ανά

χρήση δίνονται στον Πίνακα 2.1.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 2.1. Κατηγορίες επαναχρησιμοποίησης υγρών αποβλήτων και περιορισμοί που

είναι δυνατό να τεθούν

Κατηγορία χρήσης Περιορισμοί

1α. Άρδευση γεωργικών εκτάσεων

1β. Άρδευση κοινοχρήστων εκτάσεων

και χώρων αναψυχής

α) Πάρκα

β) Σχολικοί χώροι

γ) Εθνικοί δρόμοι

δ) Ιπποδρόμια

ε) Νεκροταφεία

ζ) Ελεύθεροι αστικοί χώροι

η) Περιφερειακές ζώνες πρασίνου

και άλλοι χώροι

- Ποιότητα νερού (κυρίως ως προς την επίδρα-

ση των αλάτων στο έδαφος και τα φυτά).

- Προστασία της δημόσιας υγείας (κυρίως σε

σχέση με παθογόνους μικροοργανισμούς,

όπως παράσιτα, βακτήρια και ιοί).

- Μόλυνση επιφανειακών και υπόγειων νερών

όταν δεν υφίσταται κατάλληλο σύστημα δια-

χείρισης.

- Εμπορικότητα και δημόσια αποδοχή των

παραγόμενων προϊόντων.

2. Βιομηχανική χρήση

α) Ψύξη

β) Μεταποίηση

γ) Βαριά βιομηχανία

δ) Άλλες χρήσεις

- Συστατικά του ανακτώμενου νερού που είναι

δυνατό να προξενήσουν διάβρωση, εναπόθε-

ση αλάτων, μικροβιολογική ανάπτυξη ή γενι-

κά προβλήματα ρύπανσης.

- Δημόσια υγεία (ιδιαίτερα σε σχέση με μετα-

φερόμενα οργανικά ή παθογόνους μικροορ-

γανισμούς με μικρά σταγονίδια νερού).

3. Εμπλουτισμός υπόγειων υδροφορέων

- Ίχνη οργανικών, άλλων χημικών και παθογό-

νων μικροοργανισμών στα ανακτώμενα υγρά

απόβλητα με υψηλό δυναμικό τοξικότητας.

- Συνολικά διαλυμένα στερεά, μέταλλα και

παθογόνοι μικροοργανισμοί στο ανακτώμενο

νερό.

4. Αναψυχή και άλλες περιβαλλοντικές χρή-

σεις

α) Λίμνες και δεξαμενές

β) Αποκατάσταση ελωδών εκτάσεων

γ) Αύξηση παροχής υδατορευμάτων

δ) Ανάπτυξη αλιευτικών χώρων

ε) Δημιουργία πάγου

- Προστασία δημόσιας υγείας από βακτήρια

και ιούς.

- Ευτροφισμός οφειλόμενος στο N και τον P.

- Αισθητικές οχλήσεις συμπεριλαμβανομένων

των οσμών.

5. Αστική χρήση - μη πόσιμο νερό

α) Πυροπροστασία

β) Κλιματισμός

γ) Καθαρισμός WC

- Προστασία της δημόσιας υγείας από τη με-

ταφορά παθογόνων μικροοργανισμών με μι-

κρά σταγονίδια νερού.

- Ποιοτικές επιδράσεις λόγω εναπόθεσης αλά-

των, διάβρωσης, μικροβιολογικής ανάπτυξης

και γενικά ρύπανσης.

- Προβλήματα σε πιθανές διασταυρώσεις με το

σύστημα υδροδότησης.

6. Πόσιμο νερό

α) Προηγούμενη ανάμειξη με το νερό υδρο-

δότησης

β) Απ’ ευθείας χρήση

- Ίχνη οργανικών και άλλων χημικών στο ανα-

κτώμενο νερό υγρών αποβλήτων με υψηλό

δυναμικό τοξικότητας.

- Δημόσια και αισθητική αποδοχή.

- Προστασία δημόσιας υγείας κυρίως σε σχέση

με τη μεταφορά παθογόνων μικροοργανι-

σμών και κυρίως ιών.

Πηγή: Asano (1991, 1994β), Αγγελάκης (1994)

PANORAS - ILIA

S


Στις Η.Π.Α., τα έργα ανάκτησης και επαναχρησιμοποίησης υγρών αποβλήτων αυξή-

θηκαν από 540 το 1979 σε 1900 το 1992 (Αγγελάκης και Tchobanoglous, 1995). Στην Κα-

λιφόρνια, η χρήση των υγρών αποβλήτων για αρδευτικούς σκοπούς άρχισε από τις αρχές

του 1980, εποχή κατά την οποία γινόταν επαναχρησιμοποίηση ανεπεξέργαστων υγρών απο-

βλήτων σε μεμονωμένα αγροκτήματα. Μέχρι το 1987 περισσότερα από 0,899 Mm3/ημέρα

υγρών αστικών αποβλήτων χρησιμοποιούνταν στην άρδευση, τη βιομηχανία, την επαναπλή-

ρωση εξαντλημένων υδροφορέων και τη δημιουργία χώρων αναψυχής (California State

Water Resources Control Board, 1990). Το ποσοστό των επεξεργασμένων υγρών αστικών

αποβλήτων που χρησιμοποιούνταν για άρδευση γεωργικών και αστικών εκτάσεων κατά το

1990, ξεπερνούσε το 78%, με αντίστοιχη εξοικονόμηση ποσοτήτων φρέσκου νερού. Τα

φυτά που αρδεύονται με υγρά απόβλητα παρουσιάζονται στον Πίνακα 2.2.

Πίνακας 2.2. Φυτά που αρδεύονται με επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα στην Κα-

λιφόρνια των Η.Π.Α.

Φυτά που έχουν εδώδιμο μέρος Φυτά που δεν έχουν εδώδιμο μέρος

Aβοκάντο Αμπέλι Βαμβάκι

Εσπεριδοειδή Δαμασκηνιά Δενδρώδη

Κουνουπίδι Καλαμπόκι Ευκάλυπτος

Κριθάρι Κολοκυθιά Καλαμπόκι

Λάχανο Μαρούλι Λαχανικά για σπόρο

Μηλιά Πιπεριά Λουλούδια για σπόρο

Μπρόκολα Ροδακινιά Τριφύλλι

Σέλινο Σακχαρότευτλα Χορτοδοτικά

Σπαράγγι Φιστικιά Δένδρα Χριστουγέννων

Φασολάκια

Πηγή: Pescod (1992)

Στο Ισραήλ η επεξεργασία των υγρών αποβλήτων αποσκοπεί στην προστασία του

περιβάλλοντος και στην εξοικονόμηση σημαντικών ποσοτήτων φρέσκου νερού (Shelef,

1990, 1991). Στον Πίνακα 2.3 φαίνεται ο ρόλος που παίζουν σήμερα τα υγρά απόβλητα στη

γεωργία του Ισραήλ και η αναμενόμενη ενίσχυση του ρόλου αυτού την προσεχή δεκαετία.

Οι εγκαταστάσεις ποικίλου βαθμού επεξεργασίας υγρών αποβλήτων είναι 577 και έχουν

ετήσια παραγωγή 260 Mm3

(Shelef and Azov, 1995). Το 72% του όγκου αυτού χρησιμοποι-

είται για άρδευση, ενώ το 28% εμπλουτίζει τους υπόγειους υδροφορείς. Για την αξιοποίηση

της μέγιστης δυνατής ποσότητας των παραγόμενων υγρών αστικών αποβλήτων κατασκευά-

σθηκαν έργα εμπλουτισμού με διήθηση, γεωτρήσεις ανάκτησης, ταμιευτήρες εποχιακής

αποθήκευσης, αγωγοί μεταφοράς και εγκαταστάσεις χλωρίωσης. Η καλλιέργεια στην οποία

διοχετεύεται το μεγαλύτερο μέρος των προς άρδευση υγρών αποβλήτων είναι το βαμβάκι.

Ακολουθούν οι δενδρώδεις καλλιέργειες και τα λαχανικά. Η άρδευση με σταγόνες (επιφα-

PANORAS - ILIA

S


νειακή ή υπόγεια) αποτελεί το κυρίαρχο σύστημα εφαρμογής των υγρών αποβλήτων στον

αγρό (Oron and DeMalach 1987, Oron et al. 1992). Όσον αφορά στις οδηγίες χρήσης των

υγρών αποβλήτων, αυτές συντάχθηκαν και εφαρμόζονται από το 1978 (Israeli Ministry of

Health 1978, 1979, 1981).

Πίνακας 2.3. Ο ρόλος των υγρών αποβλήτων στην υδατική πολιτική του Ισραήλ

Ποσότητες νερού σε Μm3 1985 1990-91 2000 2010

Συνολική ποσότητα νερούα 2050 1450 2090 2240

Ποσότητα για γεωργική χρήσηα 1490 770 1260 1250

Ποσότητα για οικιστική χρήσηα 445 560 685 770

Ποσότητα οικιακών υγρών απόβλή-

τωνα

215

260

380

520

Ποσότητα υγρών αποβλήτων για τη

γεωργίαα

110

188

350

450

Ποσοστό υγρών αποβλήτων επί της

συνολικής ποσότητας νερούβ

5.4

13.0

14.6

20.1

Ποσοστό υγρών αποβλήτων επί της

ποσότητας νερού που χρησιμοποιεί-

ται στη γεωργίαβ

7.4

24.4

24.2

36.0

Πηγή: Shelef and Azov (1995)

α. Mm3 το χρόνο

β. επί τοις εκατό (%)

Στη Γαλλία η χρήση των υγρών αποβλήτων για άρδευση ήταν παραδοσιακή πρακτι-

κή. Τα τελευταία χρόνια τα υγρά απόβλητα χρησιμοποιούνται κυρίως στην άρδευση γηπέ-

δων golf, εκτάσεων πρασίνου σε τουριστικές περιοχές και ημιβιομηχανικών φυτών μεγάλων

απαιτήσεων σε νερό, όπως είναι το καλαμπόκι. Οι Bontoux and Courtois (1995), πέντε χρό-

νια μετά τη δημοσίευση οδηγιών για τον τρόπο χρήσης των υγρών αποβλήτων στην άρδευ-

ση των φυτών, διαπίστωσαν ότι: α) η εφαρμογή των υγρών αποβλήτων στο έδαφος αποτελεί

την κύρια πρακτική διάθεσής τους, αφού η εκροή σε επιφανειακούς αποδέκτες δεν επιτρέπε-

ται, β) η άρδευση των καλλιεργειών είναι περιορισμένη και απαγορεύεται για φυτά των ο-

ποίων τα προϊόντα καταναλώνονται νωπά και γ) η άρδευση γηπέδων golf έχει γίνει κοινή

πρακτική.

Πρέπει να σημειωθεί ότι οι Γαλλικές οδηγίες χρήσης των υγρών αποβλήτων για άρ-

δευση (Ministere Charge de la Sante, 1991) μοιάζουν αρκετά με τις οδηγίες του Παγκόσμιου

Οργανισμού Υγείας (W.H.O., 1989), αλλά συνιστούν επιπλέον και μέτρα διαχείρισης των

υγρών αποβλήτων. Έτσι, στην περίπτωση άρδευσης με καταιονισμό ο αρδευόμενος χώρος

πρέπει να βρίσκεται μακριά από κατοικημένες περιοχές, να αρδεύεται κατά προτίμηση βρα-

δινές ώρες και η ακτίνα διαβροχής να μην είναι πολύ μεγάλη. Γενικά στη Γαλλία, η χρήση

PANORAS - ILIA

S


των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων είναι περιορισμένη στη γεωργία, ενώ και η

χρήση του χλωρίου ως απολυμαντικού προβληματίζει έντονα τους επιστήμονες.

Η Κύπρος, νησί με έντονη τουριστική ανάπτυξη, αντιμετωπίζει δύο σημαντικά προ-

βλήματα. Το πρώτο είναι η έλλειψη νερού λόγω ανεπαρκών βροχοπτώσεων και το δεύτερο

είναι η προστασία των ακτών της από τα νερά τών αποχετευτικών δικτύων. Η αξιοποίηση

των υγρών αστικών αποβλήτων για αρδευτικούς σκοπούς συμβάλλει αποφασιστικά στην

επίλυση των παραπάνω προβλημάτων. Έτσι, νέες σύγχρονες εγκαταστάσεις καθαρισμού

των υγρών αποβλήτων λειτουργούν στη Λεμεσό, Λάρνακα, Αγία Νάπα-Παραλίμνη και τα

επεξεργασμένα υγρά απόβλητα επαναχρησιμοποιούνται για άρδευση (Papadopoulos,

1995β). Οι συνολικές ποσότητες των αποβλήτων ανέρχονται σε 25 Mm3/έτος. Οδηγίες χρή-

σης για αρδευτικούς σκοπούς συντάχθηκαν το 1989 (Kypris, 1989) και είναι αυστηρότερες

από τις αντίστοιχες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (W.H.O., 1989). Οι οδηγίες αυτές

συμπληρώνονται και από οδηγίες διαχείρισης του νερού (Papadopoulos, 1995γ).

Στην Τυνησία η επαναχρησιμοποίηση των υγρών αστικών αποβλήτων στη γεωργία

είναι μία πρακτική που εφαρμόζεται εδώ και αρκετές δεκαετίες ενώ σήμερα αποτελεί ένα

ολοκληρωμένο τμήμα του σχεδίου αξιοποίησης των εθνικών πόρων νερού της χώρας αυτής.

Το ποσό των διαθέσιμων επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων το έτος 1988 ήταν

78 Mm3 και για το έτος 2000 προβλέπεται να ξεπεράσει τα 125 Mm

3 (Bahri 1988). Κατά το

έτος 1988 υπήρχαν 26 εγκαταστάσεις επεξεργασίας υγρών αποβλήτων, οι οποίες βρίσκονται

κυρίως σε παραθαλάσσιες περιοχές για την αποφυγή ρύπανσης της θάλασσας, ενώ ως το

1996 προβλεπόταν να υπάρχουν 54 τέτοιες εγκαταστάσεις. Η χρήση των επεξεργασμένων

υγρών αποβλήτων στην Τυνησία είναι εποχιακή (άνοιξη, καλοκαίρι) και τα υγρά απόβλητα

συχνά αναμειγνύονται με τα υπόγεια νερά πριν χρησιμοποιηθούν στην άρδευση εσπεριδοει-

δών, ελαιώνων, βαμβακιού και φυτών που προορίζονται για ζωοτροφές και κάλυψη χώρων

πρασίνου σε ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις. Η άρδευση λαχανικών με επεξεργασμένα υγρά

αστικά απόβλητα απαγορεύεται. Με την εκτέλεση και σχεδίαση νέων εγκαταστάσεων επε-

ξεργασίας υγρών αστικών αποβλήτων η συνολική έκταση που αρδεύεται με αυτά θα ανέλθει

σε 67.000 στρέμματα, αξιοποιώντας το 95% των αποβλήτων για αρδευτικούς σκοπούς

(Strauss and Blumenthal, 1989β).

Στο Κουβέιτ, ανεπεξέργαστα υγρά αστικά απόβλητα χρησιμοποιούνται για πολλά

χρόνια στην άρδευση δασικών εκτάσεων μακριά από κατοικημένες περιοχές. Επεξεργασμέ-

να υγρά αστικά απόβλητα της πόλης Giwan, που δέχονται δευτεροβάθμια επεξεργασία,

χρησιμοποιήθηκαν για άρδευση σε πειραματικούς αγρούς από το 1956. Από το 1987 λει-

τουργούν τέσσερις εγκαταστάσεις επεξεργασίας υγρών αποβλήτων με συνολικό όγκο επε-

ξεργασμένων αποβλήτων 321.000 m3/ημέρα (Pescod, 1992).

PANORAS - ILIA

S


Στο Μεξικό η χρήση ανεπεξέργαστων υγρών αποβλήτων για άρδευση άρχισε το

1886 στην κοιλάδα Mezquital της λεκάνης του ποταμού Tula (Sanchez Duron, 1988). Ω-

στόσο, μόνο μετά το 1945 το Υπουργείο Γεωργίας και Υδατικών Πόρων έθεσε τους όρους

για τη διανομή των υγρών αποβλήτων και τη χρήση τους στην άρδευση των καλλιεργειών

στην παραπάνω κοιλάδα, όπου η άρδευση είναι πολύ σημαντική εξαιτίας των περιορισμέ-

νων βροχοπτώσεων. Η ροή των ανεπεξέργαστων υγρών αποβλήτων μέσα από κανάλια μή-

κους 60 km και σε ορισμένες περιπτώσεις η αποθήκευσή τους σε δεξαμενές ή η ανάμειξή

τους με επιφανειακά νερά επιφέρουν κάποια βελτίωση στην ποιότητά τους. Ένα μεγάλο

δίκτυο καναλιών δίνει τη δυνατότητα στους αγρότες να αρδεύουν 430.000 στρέμματα (ενώ

υπάρχει δυνατότητα άρδευσης 480.000 στρεμμάτων) και επιτρέπει την εντατική καλλιέργεια

σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Η ετήσια ροή υγρών αποβλήτων, με μέση παροχή 55 m3/s,

μπορεί να καλύψει πλήρως τις ανάγκες σε αρδευτικό νερό της περιοχής στην οποία καλλι-

εργούνται μηδική, καλαμπόκι, σιτάρι, βρώμη, κριθάρι, φασόλια, ντομάτες και πιπεριές

(Sanchez Duron 1988, Strauss and Blumenthal 1989β). Έξι αρδευτικές περιφέρειες άρχισαν

πρόσφατα να χρησιμοποιούν υγρά αστικά απόβλητα και η κυβέρνηση έχει κάνει σχέδια για

άλλες ένδεκα περιφέρειες. Στις έξι περιφέρειες, όπου χρησιμοποιούνται ήδη τα παραγόμενα

υγρά απόβλητα, αρδεύονται 829.000 στρέμματα, ενώ η διαθέσιμη παροχή υγρών αποβλή-

των μπορεί να αρδεύσει 1.336.000 στρέμματα. Με την αξιοποίηση των υγρών αστικών απο-

βλήτων και στις περιφέρειες όπου τέτοια συστήματα είναι σε ανάπτυξη είναι δυνατό να

αρδεύονται 11.663.000 στρέμματα (Strauss and Blumenthal, 1989β).

Στην Ελλάδα, άμεση χρήση υγρών αποβλήτων δε γίνεται. Η έμμεση όμως χρήση

μέσω των νερών των ποταμών και των λιμνών που αποτελούν αποδέκτες αποβλήτων είναι

σύνηθες φαινόμενο. Στον Πίνακα 2.4 δίνονται στοιχεία που αφορούν στον αριθμό των εγκα-

ταστάσεων επεξεργασίας και στους όγκους υγρών αποβλήτων που παρήχθησαν το 1993 και

αναμένεται να παραχθούν το 1999. Επίσης, στο χάρτη του Σχήματος 2.1 φαίνονται οι θέσεις

των υπαρχόντων εγκαταστάσεων καθαρισμού στη χώρα μας.

Πίνακας 2.4. Εγκαταστάσεις επεξεργασίας υγρών αστικών αποβλήτων στην Ελλάδα

Έτος Πληθυσμός Ποσοστό (%)

πληθυσμού

Αριθμός μονάδων

επεξεργασίας

Παροχή

(Μm3/ημέρα)

1993 3.344.000 34 170 1.02

1999 5.755.000 59 270 1.65

Πηγή: Technical Chamber of Greece (1993)

PANORAS - ILIA

S


Σχήμα 2.1. Τοποθεσίες εγκαταστάσεων επεξεργασίας υγρών αποβλήτων (Parissopoulos et

al. 1995)

Σημαντικό μέρος των εκροών αυτών μπορεί να αξιοποιηθεί στη γεωργία με σημα-

ντικά οικονομικά και περιβαλλοντικά οφέλη (Papadopoulos et al. 1995, Πανώρας και Ηλίας

1997α,β, Πανώρας κ.ά. 1997α,β, 1998α,β, 1999). Για το λόγο αυτό τα τελευταία χρόνια αρ-

κετά Ινστιτούτα Αγροτικής Έρευνας εξετάζουν τη δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης των

αποβλήτων για άρδευση καλλιεργειών στον αγρό ή υπό κάλυψη. Συγκεκριμένα διερευνήθη-

κε η δυνατότητα χρήσης των υγρών αποβλήτων της Λάρισας για άρδευση αραβοσίτου

(Τσαντήλας και Σαμαράς 1996) και των υγρών αποβλήτων της Θεσσαλονίκης για άρδευση

ζαχαρότευτλων, βαμβακιού (Πανώρας κ.ά. 1998α,β, 1999α,β) και των θερμοκηπιακών καλ-

λιεργειών τομάτας, πιπεριάς καθώς και του ανθοκομικού είδους ζέρμεπερα (Traka-Mavrona

et al. 1996, Maloupa et al. 1997). Επίσης διερευνάται η δυνατότητα επεξεργασίας των υγρών

αστικών αποβλήτων με φυσικά βιολογικά συστήματα όπως είναι οι δεξαμενές σταθεροποί-

ησης (Papadopoulos et al. 1995, Παπαδόπουλος κ.ά. 1997α,β), καθώς και η δημιουργία τε-

PANORAS - ILIA

S


χνητών υγροβιότοπων με σκοπό και πάλι την επεξεργασία των αποβλήτων (Παπαδόπουλος

και Παπαδόπουλος 1996, Κατσαβούνη κ.ά. 1997, Ζαλίδης κ.ά. 1998).

Πρέπει να τονισθεί ότι η σύνταξη οδηγιών επαναχρησιμοποίησης των υγρών αστι-

κών αποβλήτων είναι απαραίτητη και στη χώρα μας, γιατί οι εκροές τους αυξάνονται με

ταχείς ρυθμούς και σύντομα θα προκύψει η αναγκαιότητα να χρησιμοποιηθούν για άρδευση

αγροτικών και αστικών εκτάσεων. Μέχρι τότε όμως μπορεί να υιοθετηθούν κριτήρια άλλων

χωρών, οι οποίες επί σειρά ετών χρησιμοποιούν τα απόβλητα στην άρδευση των καλλιερ-

γειών.

PANORAS - ILIA

S

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ

Tα αστικά ή βιομηχανικά υγρά απόβλητα πριν από τη διάθεσή τους πρέπει να υπο-

στούν κάποια επεξεργασία για να αποφευχθούν πιθανοί κίνδυνοι για το περιβάλλον και την

υγεία των ανθρώπων. Η επεξεργασία των υγρών αποβλήτων περιλαμβάνει φυσικές, χημικές

και βιολογικές διεργασίες με σκοπό τη μείωση του οργανικού φορτίου, των αιωρούμενων

στερεών και των παθογόνων μικροοργανισμών. Ο επιθυμητός βαθμός επεξεργασίας εξαρτά-

ται από τον τελικό χρήστη ή αποδέκτη των επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων (άρδευση,

βιομηχανία, εκβολή σε τουριστικές παραλιακές ζώνες κλπ). Η βέλτιστη εγκατάσταση επε-

ξεργασίας υγρών αποβλήτων είναι αυτή που παράγει την επιθυμητή ποιότητα νερού, με

λογικό κόστος κατασκευής, λειτουργίας και συντήρησης. Τα στοιχεία που πρέπει να λαμβά-

νονται υπόψη για την επιλογή του κατάλληλου συστήματος επεξεργασίας υγρών αποβλήτων

είναι τα εξής:

α. Η διαθεσιμότητα και το κόστος γης στη θέση που πρόκειται να εγκατασταθεί η μονάδα

επεξεργασίας των υγρών αποβλήτων.

β. Η διαθεσιμότητα των κεφαλαίων για την κατασκευή, λειτουργία και συντήρηση του

συστήματος.

γ. Οι διαθέσιμες πηγές ενέργειας και το κόστος τους.

δ. Η χρήση για την οποία προορίζονται τα επεξεργασμένα υγρά απόβλητα, η οποία καθο-

ρίζει το βαθμό και το είδος της επεξεργασίας που πρέπει να επιτυγχάνεται στην εγκατά-

σταση.

ε. Ο πληθυσμός της κοινότητας από την οποία προέρχονται τα απόβλητα και η σχεδιαζό-

μενη μελλοντική επέκτασή της.

στ. Οι επικρατούσες κλιματικές συνθήκες της περιοχής.

ζ. Το οικονομικό, κοινωνικό, μορφωτικό επίπεδο καθώς και η νομοθεσία της περιοχής για

την οποία σχεδιάζεται επεξεργασία και επαναχρησιμοποίηση των υγρών αποβλήτων.

Ο όγκος των παραγόμενων υγρών αποβλήτων εξαρτάται από τον πληθυσμό της κοι-

νότητας και τη μέση κατά κεφαλή κατανάλωση νερού, η οποία με τη σειρά της εξαρτάται

PANORAS - ILIA

S


από τη διαθεσιμότητα του νερού, το επίπεδο ζωής, τις κοινωνικές και πολιτισμικές συνήθει-

ες κλπ. Στον Πίνακα 3.1 δίνονται ενδεικτικές τιμές κατανάλωσης νερού ανά κάτοικο σε

διάφορα μέρη του κόσμου.

Πίνακας 3.1. Ενδεικτικές τιμές κατανάλωσης νερού ανά κάτοικο σε διάφορες χώρες του

κόσμου

Χώρα Κατανάλωση νερού ανά κάτοικο l/ημέρα

Ιταλία 150-350

Καναδάς και Η.Π.Α 400-500

Ιαπωνία 300-500

Ελβετία 500

Σαουδική Αραβία 300

Ιορδανία 60-100

Πηγή: Degremont (1979), Rowe et al. (1987)

Η μείωση του οργανικού φορτίου, το οποίο συχνά εκφράζεται με την τιμή της βιο-

χημικής απαίτησης οξυγόνου (BOD), των αιωρούμενων στερεών (SS) και των παθογόνων

μικροοργανισμών αποτελούν τα βασικά κριτήρια επιλογής του κατάλληλου συστήματος

επεξεργασίας των υγρών αστικών αποβλήτων προκειμένου να χρησιμοποιηθούν για αρδευ-

τικούς σκοπούς ή να αποβληθούν σε υδάτινους αποδέκτες ελαχιστοποιώντας τη ρύπανση ή

μόλυνση του περιβάλλοντος. Είναι γενικά αποδεκτό ότι η συμβατική πρωτοβάθμια και δευ-

τεροβάθμια επεξεργασία είναι αποτελεσματικές ως προς τη μείωση του οργανικού φορτίου

και την απομάκρυνση των αιωρούμενων στερεών, ενώ δεν είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικές

ως προς την απομάκρυνση των παθογόνων μικροοργανισμών. Αντίθετα, η παρομο-

νή/επεξργασία σε δεξαμενές σταθεροποίησης, όπου φύκια (algae), βακτήρια και ηλιακό φως

εξυγιαίνουν με φυσικό τρόπο τα υγρά απόβλητα, είναι περισσότερο αποτελεσματική ως

προς την απομάκρυνση των παθογόνων μικροοργανισμών, ενώ μειώνει δραστικά και το

οργανικό φορτίο και τα αιωρούμενα στερεά, εφόσον το σύστημα είναι σχεδιασμένο σωστά.

Στη συνέχεια ακολουθεί μία σύντομη περιγραφή των διαφόρων μεθόδων επεξεργασίας των

υγρών αστικών αποβλήτων.

3.1. Συμβατική επεξεργασία

Η συμβατική επεξεργασία (conventional process) περιλαμβάνει φυσικές και βιολογι-

κές διεργασίες με ταυτόχρονη προσθήκη ενέργειας και χημικών ουσιών, με σκοπό την απο-

μάκρυνση των στερεών και του οργανικού φορτίου των υγρών αποβλήτων. Κατά κανόνα η

επεξεργασία γίνεται σε επιλεγμένες τοποθεσίες κοντά στα αστικά κέντρα τα οποία εξυπηρε-

τεί. Οι μονάδες επεξεργασίας αυτού του τύπου καταλαμβάνουν περιορισμένη έκταση σε

PANORAS - ILIA

S


σχέση με τον όγκο των υγρών αποβλήτων που επεξεργάζονται και μπορεί να περιλαμβάνουν

το σύνολο ή ορισμένα από τα στάδια που αναφέρονται στη συνέχεια.

3.1.1. Προκαταρκτική επεξεργασία

Η προκαταρκτική επεξεργασία (preliminary treatment ή pretreatment) περιλαμβάνει

διεργασίες απομάκρυνσης των χονδρόκοκκων στερεών και άλλων υλικών μεγάλου μεγέθους

που συνήθως βρίσκονται στα υγρά απόβλητα. Η απομάκρυνση αυτή είναι απαραίτητη για τη

βελτίωση των υπόλοιπων διεργασιών και περιλαμβάνει εσχάρωση και απλή καθίζηση.

3.1.2. Πρωτοβάθμια επεξεργασία

H πρωτοβάθμια επεξεργασία (primary treatment) συνίσταται στην απομάκρυνση των

καθιζανόντων οργανικών και ανόργανων στερεών με κάποια διαδικασία καθίζησης (κάποιες

φορές και με την προσθήκη κροκιδωτικών ουσιών), καθώς και στην απομάκρυνση των επι-

πλεόντων συστατικών με ξάφρισμα των υγρών αποβλήτων. Περίπου το 25 με 50% της αρ-

χικής βιοχημικής απαίτησης οξυγόνου, το 35 με 50% της χημικής απαίτησης οξυγόνου

(COD), το 50 με 70% των ολικών αιωρούμενων στερεών και το 65% των ελαίων και λιπών,

απομακρύνονται κατά την πρωτοβάθμια επεξεργασία, ενώ μένουν ανέπαφα τα διαλυμένα

στερεά και τα κολλοειδή. Επίσης, ένα μέρος του οργανικού αζώτου, του οργανικού φωσφό-

ρου και των βαρέων μετάλλων, τα οποία είναι κατά κάποιο τρόπο συνδεδεμένα με τα αιω-

ρούμενα στερεά, απομακρύνονται από τα υγρά απόβλητα κατά τη διαδικασία της

πρωτοβάθμιας καθίζησης.

Σε αρκετές χώρες η πρωτοβάθμια επεξεργασία είναι η ελάχιστη που απαιτείται πριν

τα υγρά απόβλητα διατεθούν για αρδευτικούς σκοπούς. Η επεξεργασία αυτή μπορεί να θεω-

ρηθεί ικανοποιητική, όταν τα υγρά απόβλητα χρησιμοποιούνται για άρδευση καλλιεργειών,

τα φυτικά μέρη των οποίων δεν χρησιμοποιούνται ως τροφή από τον άνθρωπο, ή για άρδευ-

ση οπωρώνων, αμπελώνων καθώς και καλλιεργειών που υπόκεινται σε επεξεργασία πριν

καταναλωθούν.

Οι δεξαμενές της πρωτοβάθμιας καθίζησης ή διαυγαστές (primary sedimantation

tanks ή clarifiers) μπορεί να είναι κυκλικές ή ορθογώνιες, με βάθος 3 έως 5 m και οι χρόνοι

παραμονής των αποβλήτων σε αυτές είναι 2 έως 3 ώρες. Τα καθιζάνοντα στερεά απομακρύ-

νονται από τον πυθμένα των δεξαμενών με ειδικές ξύστρες και μεταφέρονται με άντληση

στις μονάδες επεξεργασίας της λάσπης.

3.1.3. Δευτεροβάθμια επεξεργασία

Η δευτεροβάθμια επεξεργασία (secondary treatment) εφαρμόζεται με σκοπό την πε-

ραιτέρω βελτίωση των χαρακτηριστικών του νερού που εκβάλλεται από την πρωτοβάθμια

επεξεργασία, μειώνοντας ακόμη περισσότερο το οργανικό φορτίο και τα αιωρούμενα στε-

ρεά. Στις περισσότερες περιπτώσεις η δευτεροβάθμια επεξεργασία ακολουθεί την πρωτο-

βάθμια και περιλαμβάνει την απομάκρυνση της βιοδιασπώμενης, διαλυμένης και

PANORAS - ILIA

S


κολλοειδούς οργανικής ύλης με τη χρήση αερόβιων μικροοργανισμών, κατά κύριο λόγο

βακτηρίων, που μεταβολίζουν την οργανική ουσία των υγρών αποβλήτων. Αποτέλεσμα της

δράσης των μικροοργανισμών είναι η παραγωγή ανόργανων ουσιών όπως CO2, NH3 και

H2O. Στο τέλος αυτής της διαδικασίας οι μικροοργανισμοί διαχωρίζονται από τα επεξεργα-

σμένα υγρά απόβλητα με δευτεροβάθμια καθίζηση (secondary sedimentation) για να παρα-

χθούν διαυγή, δευτεροβάθμια επεξεργασμένα υγρά απόβλητα.

Οι διαδικασίες αυτές γίνονται σε ελεγχόμενο περιβάλλον, συνήθως με την είσοδο ε-

νέργειας στο σύστημα (αερισμός, ύπαρξη μικροοργανισμών, θερμοκρασία κλπ), με αποτέ-

λεσμα την ταχεία αποικοδόμηση της οργανικής ύλης και για το λόγο αυτό ονομάζονται και

διαδικασίες υψηλού ρυθμού (high rate processes). Οι πιο συνηθισμένες υψηλού ρυθμού

βιολογικές διαδικασίες είναι αυτές που γίνονται με την ενεργό ιλύ, τα σταλάζοντα φίλτρα ή

βιοφίλτρα και με τις περιστρεφόμενες βιολογικές επιφάνειες. Σε περιπτώσεις αποβλήτων με

πολύ υψηλό οργανικό φορτίο υπάρχει η δυνατότητα να χρησιμοποιηθούν δύο από αυτές τις

διαδικασίες σε σειρά.

- Ενεργός ιλύς

Στην περίπτωση που χρησιμοποιείται ενεργός ιλύς (activated sludge) για την επεξερ-

γασία των υγρών αποβλήτων, ο αντιδραστήρας διασποράς και πολλαπλασιασμού των μι-

κροοργανισμών αποτελείται από αεριζόμενες δεξαμενές (aeration tanks) που περιέχουν ένα

αιώρημα υγρών αποβλήτων και μικροοργανισμών. Το περιεχόμενο των δεξαμενών αερι-

σμού αναδεύεται ισχυρά, λειτουργία που προσφέρει τόσο ανάμειξη όσο και εμπλουτισμό

του βιολογικού αιωρήματος με αέρα, αλλά απαιτεί σημαντική εισροή ενέργειας στο σύστη-

μα. Η παροχή οξυγόνου γίνεται είτε με ειδικούς βυθισμένους διαχυτές αέρα, είτε με ισχυρή

ανατάραξη της επιφάνειας του αιωρήματος. Κατά τη διαδικασία αυτή οι μικροοργανισμοί

πολλαπλασιάζονται με ταχείς ρυθμούς, καθώς οι συνθήκες είναι ιδανικές (διαθεσιμότητα

οργανικής ύλης και οξυγόνου). Ο χρόνος παραμονής των αποβλήτων στις δεξαμενές αερι-

σμού κυμαίνεται από 3 έως 8 ώρες, μπορεί όμως να είναι και μεγαλύτερος για απόβλητα με

υψηλές τιμές βιοχημικής ζήτησης οξυγόνου. Στο τέλος της διαδικασίας οι μικροοργανισμοί

διαχωρίζονται από την υγρή φάση με δευτεροβάθμια καθίζηση, οπότε προκύπτουν διαυγα-

σμένα, δευτεροβάθμια επεξεργασμένα υγρά απόβλητα. Ένα μέρος της βιολογικής λάσπης

ανακυκλώνεται στη δεξαμενή αερισμού για να διατηρείται σε υψηλά επίπεδα ο αριθμός των

μικροοργανισμών. Η υπόλοιπη λάσπη διοχετεύεται σε ειδικές δεξαμενές για περαιτέρω επε-

ξεργασία. Υπάρχουν κάποιες παραλλαγές της βασικής επεξεργασίας με ενεργό ιλύ, όπως

π.χ. τα κανάλια αερισμού (oxidation ditches), αλλά οι αρχές λειτουργίας τους είναι οι ίδιες.

- Σταλάζοντα φίλτρα

Τα σταλάζοντα φίλτρα (trickling filters) ή βιοφίλτρα (biofilters), αποτελούνται από

πυργίσκους που φέρουν λίθους, πλαστικούς δίσκους ή ξύλινες γρίλιες ως υλικό στήριξης. Η

δίοδος των υγρών αποβλήτων διά μέσου των φίλτρων μπορεί είναι συνεχής ή διακεκομμένη.

PANORAS - ILIA

S


Οι μικροοργανισμοί προσκολλώνται στο υλικό στήριξης και δημιουργούν μία σταθερή βιο-

λογική στρώση. Η οργανική ύλη διαχέεται μέσα σε αυτές τις βιολογικές στρώσεις όπου και

μεταβολίζεται. Ο αερισμός επιτυγχάνεται συνήθως με τη φυσική ροή των αποβλήτων, χωρίς

να αποκλείεται και η έγχυση αέρα με φυσητήρες. Το πάχος της βιολογικής στρώσης αυξάνει

καθώς μεγαλώνει ο πληθυσμός των μικροοργανισμών, με αποτέλεσμα τμήματα των βιολο-

γικών στρώσεων να απορρίπτονται περιοδικά από το υλικό στήριξης. Η λάσπη, και σε αυτή

την περίπτωση, διαχωρίζεται από το νερό με κάποια διαδικασία δευτεροβάθμιας καθίζησης.

- Περιστρεφόμενες βιολογικές επιφάνειες

Οι περιστρεφόμενες βιολογικές επιφάνειες (rotating biological contactors) έχουν και

αυτές μία σταθερά σχηματισμένη βιολογική στρώση, παρόμοια με τα βιοφίλτρα καθώς οι

μικροοργανισμοί προσκολλώνται στο υλικό στήριξης. Στην περίπτωση αυτή το υλικό στήρι-

ξης είναι δίσκοι που περιστρέφονται αργά και βυθίζονται μερικώς στα ρέοντα απόβλητα

κάποιου αντιδραστήρα. Το οξυγόνο που χρειάζονται οι μικροοργανισμοί προσλαμβάνεται

είτε από τον αέρα κατά το χρόνο που οι δίσκοι δεν είναι πλήρως βυθισμένοι στα απόβλητα,

είτε από τα ίδια τα υγρά απόβλητα όταν οι δίσκοι είναι βυθισμένοι σε αυτά. Ο εμπλουτισμός

των υγρών αποβλήτων σε οξυγόνο επιτυγχάνεται με την ανατάραξη που προκαλεί η περι-

στροφή των δίσκων. Τα κομμάτια λάσπης που απορρίπτονται από τους δίσκους, εξαιτίας της

αύξησης του πληθυσμού των μικροοργανισμών, διαχωρίζονται από τα απόβλητα με τον ίδιο

τρόπο όπως στις περιπτώσεις της ενεργού ιλύος και των σταλαζόντων φίλτρων.

Οι βιολογικές διαδικασίες υψηλού ρυθμού, όταν συνδυάζονται με πρωτοβάθμια κα-

θίζηση, μειώνουν κατά 85 έως 95% το οργανικό φορτίο και τα αιωρούμενα στερεά που έ-

χουν αρχικά τα ανεπεξέργαστα υγρά απόβλητα, καθώς και ένα μέρος των βαρέων μετάλλων.

Η διαδικασία της ενεργού ιλύος είναι περισσότερο αποτελεσματική ως προς τη μείωση του

οργανικού φορτίου και των αιωρουμένων στερεών σε σχέση με τα σταλάζοντα φίλτρα και

τις περιστρεφόμενες βιολογικές επιφάνειες. Γενικά, οι διαδικασίες αυτές δεν είναι ιδιαίτερα

αποτελεσματικές ως προς τη μείωση του φωσφόρου, του αζώτου, των μη βιοδιασπώμενων

οργανικών ουσιών και των διαλυμένων μετάλλων.

3.1.4. Τριτοβάθμια ή προχωρημένη επεξεργασία

Η τριτοβάθμια (tertiary treatment) ή προχωρημένη επεξεργασία (advanced

treatment) των υγρών αποβλήτων εφαρμόζεται για την απομάκρυνση συγκεκριμένων συ-

στατικών που δεν μπορούν να απομακρυνθούν με τις συνήθεις διαδικασίες επεξεργασίας,

όπως: α) άζωτο και φώσφορος, β) μη διασπώμενες οργανικές ουσίες, γ) απολυμαντικά, α-

πορρυπαντικά, αποσκληρυντικά νερού, δ) βαρέα μέταλλα, ε) διαλυμένα στερεά, αλλά επί-

σης και για περαιτέρω μείωση του οργανικού φορτίου και των αιωρουμένων στερεών. Η

ταχεία διήθηση από φίλτρα άμμου έχει εφαρμοσθεί σε αρκετές περιπτώσεις κυρίως για επι-

πλέον απομάκρυνση των αιωρούμενων στερεών και των θρεπτικών που περιέχονται στα

υγρά απόβλητα καθώς και για τη μείωση της βιοχημικής απαίτησης οξυγόνου.

PANORAS - ILIA

S


Οι προχωρημένες τεχνικές που εφαρμόζονται για την απομάκρυνση αυτών των συ-

στατικών ακολουθούν κατά κανόνα τη δευτεροβάθμια επεξεργασία και για το λόγο αυτό

αναφέρονται και ως τριτοβάθμια επεξεργασία. Υπάρχουν κάποιες προσαρμοσμένες διαδι-

κασίες επεξεργασίας των υγρών αποβλήτων με ενεργό ιλύ (δευτεροβάθμια επεξεργασία), οι

οποίες εφαρμόζονται για την απομάκρυνση του αζώτου και φωσφόρου και συνίστανται στη

χρήση χημικών ή στην προσθήκη μιας σειράς αερόβιων και αναερόβιων βιολογικών διεργα-

σιών. Πρέπει να τονιστεί ότι το άζωτο και ο φώσφορος απομακρύνονται για να μειωθούν οι

κίνδυνοι ευτροφισμού στους υδάτινους αποδέκτες, όπου πιθανώς καταλήγουν τα υγρά από-

βλητα, ενώ στην περίπτωση που αυτά χρησιμοποιούνται για αρδευτικούς σκοπούς η ύπαρξη

αυτών των στοιχείων, αποτελεί κατά κανόνα πλεονέκτημα.

3.1.5. Απολύμανση

Η απολύμανση (disifenction) είναι συνήθως το τελευταίο στάδιο της επεξεργασίας

των υγρών αποβλήτων και μπορεί να γίνει με διάφορες μεθόδους, όπως είναι η έγχυση αερί-

ου χλωρίου, υποχλωριώδους νατρίου (ή ασβεστίου), όζοντος, ή με χρήση υπεριώδους ακτι-

νοβολίας. Επειδή η χρήση του χλωρίου δημιουργεί ανησυχίες που σχετίζονται με το

περιβάλλον και την υγεία των ανθρώπων, οι υπόλοιποι τρόποι απολύμανσης αρχίζουν να

συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον των ερευνητών, χωρίς όμως να βρίσκουν μέχρι στιγμής με-

γάλη εφαρμογή στην πράξη.

Οι δόσεις του χλωρίου, που απαιτούνται για την απολύμανση των επεξεργασμένων

αποβλήτων, κυμαίνονται συνήθως από 5 έως 15 mg/l. Οι δεξαμενές ή τα κανάλια χλωρίω-

σης σχεδιάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται χρόνος επαφής περίπου 15-30 min

(Asano, 1994α). Ωστόσο, ο χρόνος επαφής που απαιτείται για να επιτευχθεί η υψηλή μικρο-

βιακή ποιότητα που χρειάζεται σε ορισμένες χρήσεις (άρδευση ορισμένων καλλιεργειών,

άρδευση κοινόχρηστων χώρων πρασίνου κλπ) μπορεί να φθάσει τα 120 min. Η αποτελεσμα-

τικότητα της χλωρίωσης εξαρτάται από τη θερμοκρασία του νερού, το pH, το χρόνο επαφής,

το βαθμό ανάμειξης, την παρουσία ουσιών που εμποδίζουν τη δράση του χλωρίου, τη συ-

γκέντρωση του χλωρίου, την περιεχόμενη οργανική ύλη καθώς και από τη φύση και τη συ-

γκέντρωση των μικροοργανισμών που πρέπει να καταστραφούν. Ο έλεγχος του βαθμού

αποτελεσματικότητας της απολύμανσης βασίζεται στη συγκέντρωση των ολικών ή εντερι-

κής προέλευσης βακτηρίων που παραμένουν στα υγρά απόβλητα μετά το τέλος της χλωρίω-

σης. Ο αριθμός τους εκφράζεται συνήθως ως ο πιο πιθανός αριθμός ανά 100 ml

(MPN/100ml). Στην πράξη η ποσότητα του χλωρίου που προστίθεται υπολογίζεται εμπειρι-

κά από το επίπεδο του υπολειμματικού χλωρίου και από την επιθυμητή ποιότητα των απο-

λυμασμένων υγρών αποβλήτων. Η συγκέντρωση του υπολειμματικού χλωρίου στα

επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν για άρδευση με

καταιονισμό πρέπει να είναι μικρότερη από 0.5 mg/l για να μη δημιουργηθούν εγκαύματα

στα φύλλα των φυτών (Bouwer and Idelovitch, 1987). Οι Asano et al. (1985) αναφέρουν ότι

για ορισμένες ευαίσθητες καλλιέργειες το όριο αυτό πρέπει να είναι 0.05 mg/l, ενώ οι

PANORAS - ILIA

S


Westcot and Ayers (1985) αναφέρουν ότι συγκεντρώσεις μικρότερες από 1 mg/l δεν εγκυ-

μονούν κανένα κίνδυνο για τα φυτά που αρδεύονται με καταιονισμό. Η χλωρίωση χρησιμο-

ποιείται για τη μείωση του αριθμού των βακτηρίων των υγρών αποβλήτων που παράγονται

από τις συμβατικές μονάδες επεξεργασίας. Ωστόσο, είναι εξαιρετικά δύσκολο και δαπανηρό

να επιτευχθεί υψηλό, ομοιόμορφο και προβλέψιμο επίπεδο απολύμανσης των υγρών απο-

βλήτων, ενώ σε κάθε περίπτωση η χλωρίωση αφήνει ανέπαφα τα αυγά των ελμίνθων. Γενι-

κά, τα βακτήρια είναι λιγότερο ανθεκτικά στη χλωρίωση από τους ιούς, οι οποίοι με τη

σειρά τους είναι λιγότερο ανθεκτικοί από τα παράσιτα.

Κατά τη χρήση του υποχλωριώδους νατρίου ή ασβεστίου απαιτείται ιδιαίτερη προ-

σοχή στην επιλογή του τρόπου διαχείρισης και του εξοπλισμού των εγκαταστάσεων, επειδή

οι υποχλωριώδεις διαλύσεις έχουν περιορισμένο χρόνο δράσης και είναι διαβρωτικές. Το

κόστος των εγκαταστάσεων είναι μικρότερο από εκείνο του χλωρίου αλλά το κόστος λει-

τουργίας τους είναι μεγαλύτερο.

Η οζόνωση είναι μία τεχνική που εξασφαλίζει ικανοποιητική απολύμανση των επε-

ξεργασμένων αστικών αποβλήτων έναντι των βακτηρίων και των ιών, με την προϋπόθεση

ότι η δόση έγχυσης είναι τόση ώστε να εξασφαλίζεται συνεχώς ποσότητα υπολειμματικού

O3 της τάξης του 0.2-0.5 mg/l. Έτσι, προτείνονται δόσεις έγχυσης 6-17 mg/l και χρόνοι ε-

παφής 10-25 min ανάλογα με τις τιμές των παραμέτρων SS, BOD, COD και το επιθυμητό

επίπεδο μείωσης των κολοβακτηριδίων εντερικής προέλευσης (Office International de

L’ Eau, 1992).

Η μικροβιοκτόνος δράση της υπεριώδους ακτινοβολίας οφείλεται στην καταστροφι-

κή δράση που ασκεί στο RNA και το DNA των κύτταρων με αποτέλεσμα τη στείρωση των

μικροοργανισμών (Snider et al. 1991). Η εφαρμογή της μεθόδου στην πράξη είναι περιορι-

σμένη παρόλο που η τεχνολογία αυτή δοκιμάστηκε επιτυχώς σε αρκετές εγκαταστάσεις

επεξεργασίας υγρών αποβλήτων.

3.1.6. Αποθήκευση

Η αποθήκευση των επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων (effluent storage), παρόλο

που δε θεωρείται ως στάδιο επεξεργασίας, αποτελεί ένα σημαντικό ενδιάμεσο στάδιο μετα-

ξύ της εγκατάστασης επεξεργασίας των υγρών αποβλήτων και της χρήσης τους για αρδευτι-

κούς σκοπούς (Asano και Tchobanoglous, 1987). Η αποθήκευση των επεξεργασμένων

υγρών αποβλήτων είναι σημαντική για τους εξής λόγους:

α. Επιτυγχάνεται εξισορρόπηση στη διακύμανση της ροής κατά τη διάρκεια της ημέρας,

ενώ δίνεται η δυνατότητα αποθήκευσης του νερού όταν η ζήτηση είναι μειωμένη, όπως

κατά την περίοδο του χειμώνα.

β. Ικανοποιούνται οι ανάγκες άρδευσης κατά την περίοδο αιχμής, όταν η ζήτηση ξεπερνά

τη μέση παραγόμενη παροχή αποβλήτων από τη μονάδα επεξεργασίας.

γ. Μειώνονται τα προβλήματα που προκύπτουν από τις δυσλειτουργίες της μονάδας επε-

ξεργασίας των υγρών αποβλήτων καθώς και από πιθανή αδυναμία να χρησιμοποιηθεί το

PANORAS - ILIA

S


νερό στην άρδευση (βλάβη δικτύου κλπ). Με την αποθήκευση και ανάμειξη του νερού

για μεγάλο χρονικό διάστημα, ανάλογα με την αποθηκευτικότητα της δεξαμενής, απο-

φεύγεται η παροχέτευση μη κατάλληλου ποιοτικά νερού στο δίκτυο άρδευσης.

δ. Επιτυγχάνεται μία επιπλέον επεξεργασία των υγρών αποβλήτων καθώς η βιοχημική

απαίτηση οξυγόνου, τα αιωρούμενα στερεά, το άζωτο και οι παθογόνοι μικροοργανισμοί

μειώνονται κατά το χρόνο αποθήκευσης των επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων.

3.2. Φυσικά συστήματα

Τα φυσικά βιολογικά συστήματα επεξεργασίας των υγρών αποβλήτων (natural

biological treatment systems) είναι μία εναλλακτική μέθοδος επεξεργασίας, με βασικά πλεο-

νεκτήματα το χαμηλότερο κόστος κατασκευής και λειτουργίας καθώς και την εξαιρετικά

απλή λειτουργία και συντήρηση σε σχέση με τις συμβατικές εγκαταστάσεις (Αγγελάκης

1995, Papadopoulos et al. 1995, Παπαδόπουλος κ.ά. 1997β). Τα φυσικά συστήματα εκμε-

ταλλεύονται τις φυσικές, χημικές και βιολογικές διεργασίες που γίνονται στο φυσικό περι-

βάλλον με χαμηλούς ρυθμούς (low rate processes) και μάλιστα χωρίς (ή με ελάχιστη)

εισροή ενέργειας στο σύστημα. Οι διαδικασίες αυτές λαμβάνουν χώρα συγχρόνως και βρα-

δέως, σε αντίθεση με τα συμβατικά συστήματα στα οποία οι διεργασίες γίνονται διαδοχικά,

σε διαφορετικούς αντιδραστήρες ή δεξαμενές αλλά με ταχείς ρυθμούς, σαν αποτέλεσμα της

εισρέουσας σε αυτά ενέργειας (Metcalf and Eddy 1991, Αγγελάκης και Tsobanoglous 1995).

Μειονέκτημα των φυσικών συστημάτων επεξεργασίας των αποβλήτων είναι η απαίτηση για

μεγαλύτερες εκτάσεις γης, αλλά επιτυγχάνουν αποτελεσματικότερη απομάκρυνση των πα-

θογόνων μικροοργανισμών και η λειτουργία τους είναι απλή και αξιόπιστη, όταν είναι σω-

στά σχεδιασμένα και δεν υπερφορτώνονται.

Τα φυσικά βιολογικά συστήματα περιλαμβάνουν τις αεριζόμενες δεξαμενές, τις δε-

ξαμενές σταθεροποίησης, τα συστήματα εφαρμογής των υγρών αποβλήτων στο έδαφος, τα

οποία είναι και τα πιο διαδεδομένα, καθώς και τα συστήματα φυτικών στρώσεων, τα οποία

έχουν τεθεί σε εφαρμογή πρόσφατα. Σε όλα τα φυσικά συστήματα επεξεργασίας, κυρίως

όμως στα δύο τελευταία, απαιτείται κάποια προεπεξεργασία, πριν τα απόβλητα εισαχθούν

σε αυτά, για να απομακρυνθούν τα στερεά που είναι πιθανό να δημιουργήσουν προβλήματα

στα δίκτυα μεταφοράς και διανομής του νερού, καθώς και ενοχλητικές συνθήκες στον περι-

βάλλοντα χώρο. Η ελάχιστη προεπεξεργασία που συνιστάται είναι η εσχάρωση, ενώ σε κά-

ποιες περιπτώσεις συνιστάται επιπλέον και πρωτοβάθμια καθίζηση.

3.2.1. Αεριζόμενες δεξαμενές

Η επεξεργασία σε αεριζόμενες δεξαμενές (aerated ponds ή aerated lagoons) χαρα-

κτηρίζεται από χρόνους παραμονής 7 έως 20 ημερών και βάθη νερού 2.5 m ή περισσότερο.

Ο αερισμός και κατά συνέπεια η οξυγόνωση επιτυγχάνονται συνήθως με μηχανικούς επιφα-

νειακούς αναδευτήρες, παρόλο που έχουν χρησιμοποιηθεί και υποβρύχιες συσκευές διάχυ-

σης αέρα. Όπως είναι αναμενόμενο, οι αερόβιες διεργασίες λαμβάνουν χώρα μόνο στις

PANORAS - ILIA

S


επιφανειακές και ανώτερες στρώσεις του νερού, ενώ κοντά στον πυθμένα σχηματίζεται μία

αναερόβια ζώνη διεργασιών. Τα οργανικά στερεά που καθιζάνουν στον πυθμένα, διασπώ-

νται από αναερόβια βακτήρια.

3.2.2. Δεξαμενές σταθεροποίησης

Οι δεξαμενές σταθεροποίησης (stabilization ponds) που διακρίνονται σε αναερόβιες,

επαμφοτερίζουσες και ωρίμανσης, θεωρούνται ως η πλέον κατάλληλη διάταξη επεξεργασίας

των υγρών αστικών αποβλήτων, όταν αυτά πρόκειται να επαναχρησιμοποιηθούν στην άρ-

δευση των καλλιεργειών (Shuval et al. 1986, Παπαδόπουλος κ.ά. 1997α). Η μέθοδος αυτή

εφαρμόζεται ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες χώρες (Yanez 1988, Pescod 1992), επειδή στις

χώρες αυτές η γη είναι διαθέσιμη σε λογικό κόστος και το ειδικευμένο προσωπικό που απαι-

τείται για την ικανοποιητική λειτουργία των συμβατικών εγκαταστάσεων είναι κατά κανόνα

δυσεύρετο. Η λειτουργία τους στηρίζεται στη συνδυασμένη δράση του ηλιακού φωτός, των

βακτηρίων και των φυκιών. Οι συνολικοί χρόνοι παραμονής των αποβλήτων στις δεξαμενές

μπορεί να είναι της τάξης των 20 έως 30 ημερών ή ακόμη μεγαλύτεροι.

Τα συστήματα αυτά χαρακτηρίζονται από μικρές συγκεντρώσεις βιολογικού υλικού

και αργό ρυθμό ανάπτυξης αυτού. Επίσης, σε κανένα στάδιο δε γίνεται σαφής διαχωρισμός

των μικροοργανισμών από την υγρή φάση, με αποτέλεσμα η ποιότητα του εκβαλλόμενου

νερού, όσον αφορά στα αιωρούμενα στερεά, να είναι χειρότερη από εκείνη που επιτυγχά-

νουν τα συμβατικά συστήματα επεξεργασίας που έχουν υψηλό ρυθμό βιολογικής δράσης.

- Αναερόβιες δεξαμενές

Οι αναερόβιες δεξαμενές (anaerobic ponds) είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικές όσον

αφορά στη μείωση του οργανικού φορτίου). Όταν η τιμή της βιοχημικής απαίτησης οξυγό-

νου των ανεπεξέργαστων υγρών αποβλήτων είναι μικρότερη από 1000 mg/l, μία αναερόβια

δεξαμενή είναι κατά κανόνα επαρκής. Στην περίπτωση κατά την οποία η τιμή της βιοχημι-

κής απαίτησης οξυγόνου είναι πολύ υψηλή, μπορεί να χρειάζονται ακόμη και τρεις αναερό-

βιες δεξαμενές σε σειρά, με χρόνους παραμονής μικρότερους από μία ημέρα. Η επεξεργασία

των υγρών αποβλήτων στις αναερόβιες δεξαμενές γίνεται από αναερόβια βακτήρια. Οι δε-

ξαμενές αυτές είναι συνήθως χωμάτινες (με ή χωρίς κάλυψη του πυθμένα και των πρανών)

με βάθη από 2 έως 5 μέτρα και λειτουργούν ως ανοικτές σηπτικές δεξαμενές με έξοδο των

αερίων στην ατμόσφαιρα. Η κάλυψη της επιφάνειας της δεξαμενής με "επιπλέον κάλυμμα"

(floating cover), το οποίο είναι φτιαγμένο από ειδική μεμβράνη η οποία επιπλέει στην επι-

φάνεια των αποβλήτων, έχει το πλεονέκτημα της εξάλειψης των οσμών που προέρχονται

από τις αναερόβιες διεργασίες, ενώ διαθέτει ειδική δίοδο διαφυγής των παραγομένων αερί-

ων. Σε αυτού του είδους τις δεξαμενές πρακτικά δεν έχουμε μείωση του μικροβιακού φορτί-

ου. Στον Πίνακα 3.2 δίνονται οι αναμενόμενες τιμές μείωσης της βιοχημικής απαίτησης

οξυγόνου σε θερμά κλίματα και για διάφορους χρόνους παραμονής σε αναερόβιες δεξαμε-

νές.

PANORAS - ILIA

S


Στα συστήματα επεξεργασίας των υγρών αποβλήτων σε δεξαμενές σταθεροποίησης

τα υγρά απόβλητα εισέρχονται αρχικά στις αναερόβιες δεξαμενές με αποτέλεσμα τα περιε-

χόμενα στερεά καθώς και η βιομάζα που αναπτύσσεται να κατακάθονται σταδιακά στον

πυθμένα των δεξαμενών. Η λάσπη απομακρύνεται όταν φθάσει στο μισό περίπου του βά-

θους της δεξαμενής. Αυτό συμβαίνει μετά από 2 έως 5 χρόνια κανονικής λειτουργίας, εφό-

σον πρόκειται για υγρά αστικά απόβλητα.

Πίνακας 3.2. Μείωση του BOD5 σε αναερόβιες δεξαμενές που δέχονται υγρά απόβλητα

με ΒΟD5 250 mg/l

Xρόνος παραμονής (ημέρες) Μείωση BOD5 (%)

1.0 50

2.5 60

5.0 70

Πηγή: Mara (1976)

- Επαμφοτερίζουσες δεξαμενές

Οι επαμφοτερίζουσες δεξαμενές (facultative ponds) είναι χωμάτινες λεκάνες, μεγα-

λύτερες σε μέγεθος από τις αναερόβιες και έχουν βάθη που συνήθως κυμαίνονται από 1.8

έως 2.5 m. Στις δεξαμενές αυτές η επεξεργασία των υγρών αποβλήτων γίνεται με τη δράση

του ηλιακού φωτός (άμεση, κυρίως με τις υπεριώδεις ακτινοβολίες και έμμεση με τη φωτο-

σύνθεση των φυκιών) καθώς και με τη δράση των βακτηρίων και των φυκιών που αναπτύσ-

σονται στην επιφάνεια των νερών. Η εκβολή των αναερόβιων δεξαμενών οδηγείται σε

επαμφοτερίζουσες δεξαμενές, εφόσον κριθεί ότι απαιτείται περαιτέρω επεξεργασία των

αποβλήτων, πριν αυτά διατεθούν σε κάποιο αποδέκτη ή πριν χρησιμοποιηθούν στη γεωργία.

Στις δεξαμενές αυτές οι βιολογικές διεργασίες γίνονται: α) στο ανώτερο στρώμα της δεξα-

μενής, όπου λαμβάνουν χώρα αερόβιες διαδικασίες, β) στο μεσαίο στρώμα, όπου οι διαδι-

κασίες είναι τόσο αερόβιες όσο και αναερόβιες και γ) στο κατώτερο στρώμα, όπου οι

διαδικασίες είναι καθαρά αναερόβιες. Ο εφοδιασμός του επιφανειακού στρώματος με οξυ-

γόνο επιτυγχάνεται τόσο με διάχυση όσο και ως αποτέλεσμα της φωτοσύνθεσης των φυκών.

Η ανάμειξη των νερών, στο βαθμό που γίνεται, οφείλεται στους κυματισμούς και στις κινή-

σεις λόγω διαφοράς θερμοκρασίας. Στην επιφάνεια του νερού αναπτύσσονται φύκια και για

το λόγο αυτό όταν οι δεξαμενές λειτουργούν ικανοποιητικά πρέπει επιφανειακά να έχουν

πράσινη απόχρωση.

Οι επαμφοτερίζουσες δεξαμενές εφόσον έχουν σχεδιαστεί σωστά και λειτουργούν

ικανοποιητικά χρειάζονται συντήρηση κατά αραιά διαστήματα καθώς συσσωρεύεται ίζημα

ιδιαίτερα στα πρώτα μέτρα της διαδρομής μετά την είσοδο του νερού στις δεξαμενές.

PANORAS - ILIA

S


- Δεξαμενές ωρίμανσης

Tα υγρά απόβλητα που έχουν υποστεί επεξεργασία σε σύστημα αναερόβιων ή/και

επαμφοτεριζουσών δεξαμενών έχουν τιμές βιοχημικής απαίτησης οξυγόνου που μπορεί να

φθάνουν τα 50 mg/l. Στην περίπτωση που απαιτείται νερό με χαμηλότερη βιοχημική απαί-

τηση οξυγόνου πρέπει να χρησιμοποιηθούν και δεξαμενές ωρίμανσης (maturation ponds).

Δύο τέτοιες δεξαμενές σε σειρά, με χρόνους παραμονής 7 ημερών, μπορούν να δώσουν νερό

με τιμές BOD μικρότερες από 25 mg/l. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που επιβάλλει

τη χρήση των δεξαμενών αυτών είναι η ανάγκη μείωσης του μικροβιακού φορτίου. Οι

Feachem et al. (1983) αναφέρουν ότι μία σειρά δεξαμενών με συνολικό χρόνο παραμονής

τουλάχιστον 20 ημερών μπορεί να παράγει νερό απαλλαγμένο από κύστες και αυγά παρασί-

των.

Σε ένα σύστημα δεξαμενών σταθεροποίησης, οι δεξαμενές ωρίμανσης ακολουθούν

τις αναερόβιες και τις επαμφοτερίζουσες δεξαμενές και για το λόγο αυτό αναμένεται μικρό-

τερη βιολογική δράση και καθίζηση, άρα και μικρότερες ανάγκες συντήρησης.

3.2.3. Επεξεργασία με εφαρμογή στο έδαφος

Η επεξεργασία αυτή επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους εφαρμογής των υγρών α-

ποβλήτων στο έδαφος (land treatment), όπως: α) βραδεία εφαρμογή (slow rate land

treatment), β) ταχεία εφαρμογή ή διήθηση (rapid rate infiltration ή infiltration percolation ή

soil aquifer treatment-S.A.T.) και γ) επιφανειακή ροή (overland flow treatment). Εάν υπάρ-

χει απαίτηση για υψηλά ποιοτικά χαρακτηριστικά των επεξεργασμένων αστικών αποβλήτων

μπορεί να γίνει συνδυασμός των προαναφερθέντων τρόπων εφαρμογής τους στο έδαφος

(U.S. E.P.A. 1977, 1981, Αγγελάκης 1986, Αγγελάκης και Tsobanoglous 1995). Στον Πίνα-

κα 3.3 δίνονται τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των υγρών αποβλήτων, όταν η επεξεργασία

τους γίνεται με διάφορους τρόπους εφαρμογής στο έδαφος.

- Βραδεία εφαρμογή

Η επεξεργασία αυτή είναι η πλέον διαδεδομένη στην πράξη και συνίσταται στην ε-

λεγχόμενη εφαρμογή των μερικώς επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων σε έδαφος με βλά-

στηση, με σκοπό την περαιτέρω επεξεργασία τους και την ικανοποίηση των αναγκών σε

νερό και θρεπτικά στοιχεία του συστήματος έδαφος-φυτό. Η εφαρμογή των αποβλήτων στο

έδαφος γίνεται με επιφανειακές μεθόδους άρδευσης (λεκάνες, λωρίδες, αυλάκια), με καται-

ονισμό ή με συστήματα τοπικής άρδευσης. Η βλάστηση μπορεί να είναι γεωργική καλλιέρ-

γεια, χλοοτάπητας ή δασικά είδη (Αγγελάκης 1986, Metcalf and Eddy 1991, Αγγελάκης και

Tsobanoglous 1995).

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 3.3. Ποιοτικά χαρακτηριστικά επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων με

διάφορους τρόπους εφαρμογής τους στο έδαφος α

Βραδεία εφαρμογή β Ταχεία εφαρμογή γ Επιφανειακή ροή δ

Συστατικό Μέγιστη

τιμή

Μέσος

όρος

Μέγιστη

τιμή

Μέσος

όρος

Μέγιστη

τιμή

Μέσος

όρος

BOD <5 <2 <10 5 <15 10

Αιωρούμενα στε-

ρεά

<5

<1

<5

2

<20

10

ΝΗ4-Ν <2 <0.5 <2 0.5 <8 <4

Ολικό-Ν <8 3 <20 10 <10 5

Ολικός-P <0.3 <0.1 <5 1 <6 4

Κολοβακτηρίδια

(Νο/100 cm3)

<10

0

<200

10

<200

200

Πηγή: Αγγελάκης (1995)

α. Οι μονάδες μέτρησης είναι mg/l, εκτός αν αναφέρονται διαφορετικά.

β. Κατείσδυση μέχρι 1.5 m βάθους πρωτοβάθμιας ή δευτεροβάθμιας εκροής υπό ακόρεστες

συνθήκες.

γ. Κατείσδυση μέχρι 4.5 m βάθους πρωτοβάθμιας ή δευτεροβάθμιας εκροής. Για μεγαλύτε-

ρα βάθη κατείσδυσης έχουν διαπιστωθεί ακόμη υψηλότερα ποιοτικά χαρακτηριστικά,

τουλάχιστον σε ότι αφορά το φώσφορο (P) και τα κολοβακτηρίδια.

δ. Απορροή αστικού υγρού αποβλήτου σε κεκλιμένη διαδρομή μήκους 45 m περίπου.

Ο ρυθμός εφαρμογής των αποβλήτων είναι γενικά βραδύς και εξαρτάται κυρίως από

τον εδαφικό τύπο, την ποιότητα των εφαρμοζόμενων αποβλήτων και από τη φυσική και

βιοχημική δραστηριότητα που αναπτύσσεται στο ανώτερο στρώμα του εδάφους. Για να

επικρατούν ακόρεστες συνθήκες στο έδαφος επιβάλλεται η διακεκομμένη εφαρμογή των

αποβλήτων. Η σχετικά βραδεία εφαρμογή των αποβλήτων, σε συνδυασμό με την παρουσία

της βλάστησης και την ενδογενή δυνατότητα του εδαφικού οικοσυστήματος, δημιουργούν

στα συστήματα βραδείας εφαρμογής υψηλό δυναμικό επεξεργασίας.

- Ταχεία εφαρμογή ή διήθηση

Εφαρμόζεται σε περιοχές όπου οι συνθήκες εδάφους και υπόγειων υδροφορέων επι-

τρέπουν τον τεχνητό εμπλουτισμό των υπόγειων νερών μέσω λεκανών διήθησης (Asano,

1985). Επιτρέποντας σε μερικώς επεξεργασμένα υγρά απόβλητα να διηθηθούν προς τα υ-

δροφόρα στρώματα επιτυγχάνεται ένας υψηλός βαθμός εξυγίανσης του νερού. Οι ταχύτητες

εφαρμογής των αποβλήτων σε αυτά τα συστήματα είναι γενικά υψηλές, με αποτέλεσμα οι

απώλειες εξάτμισης να είναι μικρές και το μεγαλύτερο μέρος τους να διηθείται προς τα βα-

θύτερα στρώματα. Η ύπαρξη βλάστησης δε θεωρείται απαραίτητη, εκτός από τις περιπτώ-

σεις που τα υγρά απόβλητα εφαρμόζονται με εκτοξευτήρες νερού (Metcalf and Eddy, 1991).

PANORAS - ILIA

S


Τα υγρά απόβλητα αφού υποστούν επεξεργασία κατά τη διήθησή τους προς τα υ-

δροφόρα στρώματα, συνήθως αφήνονται να κινηθούν σε κάποια απόσταση μέσα στον υ-

δροφόρο ορίζοντα προτού συλλεχθούν. Αυτή η ροή επιφέρει μία επιπλέον εξυγίανση των

νερών συμβάλλοντας στην απομάκρυνση των μικροοργανισμών, την κατακρήμνιση του

φωσφόρου, την προσρόφηση των συνθετικών οργανικών ενώσεων κλπ. Ο τρόπος αυτός

είναι χαμηλού κόστους και προχωρημένου επιπέδου επεξεργασίας. Επίσης, η ανάκτηση από

ένα φυσικό σύστημα επεξεργασίας με άντληση ή στράγγιση των επεξεργασμένων υγρών

αποβλήτων και όχι από κάποια εγκατάσταση επεξεργασίας, έχει το πλεονέκτημα ότι καθι-

στά ευκολότερα αποδεκτή την επαναχρησιμοποίησή τους σε διάφορες δραστηριότητες.

Τα επεξεργασμένα με τον τρόπο αυτό υγρά απόβλητα μπορεί να είναι σαφώς υψηλό-

τερης ποιότητας από τα ανεπεξέργαστα απόβλητα που αρχικά εισέρχονται στο έδαφος, αλλά

κατά κανόνα είναι χαμηλότερης ποιότητας από τα φυσικά υπόγεια νερά. Για το λόγο αυτό

πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα κατά το σχεδιασμό των συστημάτων αυτών, ώστε να μη μο-

λύνονται οι υπόγειοι υδροφορείς (U.S. E.P.A., 1981).

- Επιφανειακή ροή

Με τη ροή των υγρών αστικών αποβλήτων στην επιφάνεια του εδάφους μπορεί να

επιτευχθεί επεξεργασία αντίστοιχη της δευτεροβάθμιας ή τριτοβάθμιας των συμβατικών

συστημάτων. Για την εφαρμογή της μεθόδου απαιτούνται εδάφη μικρής έως μέτριας υδραυ-

λικής αγωγιμότητας και σχετικά αδιαπέρατες στρώσεις σε κάποιο βάθος. Τα υδραυλικά

φορτία εφαρμογής κυμαίνονται από 3 έως 20 m/έτος. Πριν από την εφαρμογή των αποβλή-

των γίνεται διευθέτηση του εδάφους σε τμήματα με ομαλές κλίσεις, όπου συνήθως ανα-

πτύσσεται βλάστηση από αγρωστώδη φυτά, ανθεκτικά σε συνθήκες υψηλής υγρασίας. Τα

απόβλητα εφαρμόζονται στην πλευρά με το μεγαλύτερο υψόμετρο. Η επεξεργασία επιτυγ-

χάνεται κατά τη διάρκεια της ροής τους στην επιφάνεια του εδάφους και τη συλλογή τους σε

στραγγιστικό αυλάκι, που βρίσκεται κατά μήκος της πλευράς με το μικρότερο υψόμετρο. Η

συνήθης εβδομαδιαία εφαρμογή του νερού κυμαίνεται από 6-10 cm (U.S. E.P.A., 1977). Η

εκροή που ανακτάται είναι κατάλληλη για διάθεση σε ελεύθερους αποδέκτες ή άλλες χρή-

σεις.

3.2.4. Συστήματα φυτικών στρώσεων

Τα συστήματα φυτικών στρώσεων (nutrient film technique-N.F.T.) είναι παραλλαγή

της μεθόδου επεξεργασίας των υγρών αποβλήτων με εφαρμογή αυτών στο έδαφος. Τα φυτά

αναπτύσσονται απευθείας πάνω σε μία αδιαπέρατη επιφάνεια, στην οποία εφαρμόζεται συ-

νεχώς ένα μικρό φορτίο αποβλήτων. Η παραγωγή ριζών στο αδιαπέρατο υλικό είναι μεγάλη

με αποτέλεσμα να προσροφώνται και να συσσωρεύονται σωματίδια τα οποία απομακρύνο-

νται από τα απόβλητα. Η ανάπτυξη των φυτών συμβάλλει στην απομάκρυνση θρεπτικών

ουσιών και νερού, εμποδίζει την ανάπτυξη φυκιών λόγω σκίασης, ενώ η μεγάλη μάζα των

ριζών δρα σαν ζωντανό φίλτρο.

PANORAS - ILIA

S


3.2.5. Συστήματα τεχνητών υγροτόπων

Οι τεχνητοί υγρότοποι (constructed wetlands) αποτελούν μία νέα σχετικά μέθοδο ε-

πεξεργασίας υγρών αστικών αποβλήτων, η οποία βασίζεται στη χρησιμοποίηση φυτών που

αναφύονται, όπως καλάμια, βούρλα και ψαθί (Παπαδόπουλος και Παπαδόπουλος 1996,

Κατσαβούνη κ.ά. 1997, Ζαλίδης κ.ά. 1998). Τα απόβλητα μπορούν να χορηγηθούν επιφα-

νειακά (υγρότοποι ελεύθερης επιφάνειας) ή υπόγεια (υγρότοποι υποεπιφανειακής ροής).

Στην πρώτη περίπτωση οι υγρότοποι αποτελούνται από παράλληλες λεκάνες, κανά-

λια ή τάφρους με αδιαπέρατο πυθμένα, αναφυόμενη βλάστηση και μικρό βάθος νερού. Η

επεξεργασία των προεπεξεργασμένων αποβλήτων γίνεται καθώς αυτά ρέουν μέσα από τα

στελέχη και τα ριζώματα της υφιστάμενης βλάστησης και του υφιστάμενου υποστρώματος.

Στη δεύτερη περίπτωση, η στάθμη του νερού διατηρείται ακριβώς κάτω από την επι-

φάνεια του εδάφους ή του χρησιμοποιούμενου μέσου στήριξης των φυτών. Τα επίπεδα απο-

μάκρυνσης είναι ισοδύναμα με εκείνα της ελεύθερης επιφάνειας και παρουσιάζουν

μειωμένα προβλήματα σχετικά με την ανάπτυξη κουνουπιών και δυσάρεστων οσμών.

3.2.6. Συστήματα επιπλεόντων υδροχαρών φυτών

Τα συστήματα αυτά (floating macrophyte ponds) μοιάζουν με εκείνα των υγροτόπων

ελεύθερης επιφάνειας, με τη διαφορά ότι τα χρησιμοποιούμενα φυτά είναι επιπλέοντα είδη,

όπως ο υάκινθος του νερού και διάφορα είδη της οικογένειας Lemnaceae (Stowell et al.

1981). Το βάθος του νερού είναι συνήθως μεγαλύτερο από αυτό των συστημάτων των τε-

χνητών υγροτόπων ελεύθερης επιφάνειας και κυμαίνεται από 0.5 έως 1.8 m. Επίσης, εφαρ-

μόζεται συμπληρωματικός αερισμός για την αύξηση της ικανότητας επεξεργασίας, τη

διατήρηση αερόβιων συνθηκών και του βιολογικού ελέγχου της ανάπτυξης των κουνουπιών

(Αγγελάκης και Tsobanoglous, 1995).

3.2.7. Απορροφητικά εδαφικά συστήματα

Τα απορροφητικά συστήματα εδάφους (septage ponds) αφορούν σε μικρές παροχές

(<200 m3/ημέρα) και διακρίνονται σε τυπικά και εναλλακτικά. Τα πρώτα αποτελούνται από

μία σειρά τάφρων που έχουν πληρωθεί με χονδρόκοκκα υλικά, όπως είναι τα χαλίκια. Στην

αρχή των τάφρων κατασκευάζεται σηπτική δεξαμενή. Σε περίπτωση που οι τάφροι δε λει-

τουργούν ικανοποιητικά κατασκευάζονται τα εναλλακτικά συστήματα που διακρίνονται σε

συστήματα αναχωμάτων, βαθμονομημένα κλπ. Λεπτομερή στοιχεία σχεδιασμού τέτοιων

συστημάτων αναφέρονται από τους Reed et al. (1988). Γενικά, τα απορροφητικά εδαφικά

συστήματα είναι κατάλληλα για επεξεργασία αποβλήτων από οικίες και μικρές κοινότητες.

3.3. Συγκρίσεις συστημάτων επεξεργασίας

Είναι προφανές ότι κατά την επιλογή του συστήματος επεξεργασίας πρέπει να λαμ-

βάνεται μέριμνα για τη μικρότερη δυνατή επιβάρυνση του περιβάλλοντος, την ασφαλέστερη

PANORAS - ILIA

S


χρήση των αποβλήτων, τόσο κατά την επεξεργασία όσο και κατά την επαναχρησιμοποίησή

τους και την οικονομικότητα του συστήματος. Στον Πίνακα 3.4 αναφέρονται τα πλεονεκτή-

ματα και μειονεκτήματα διαφόρων συστημάτων επεξεργασίας υγρών αστικών αποβλήτων.

Πίνακας 3.4. Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα συστημάτων επεξεργασίας υγρών αστι-

κών αποβλήτων

Κριτήρια

Ενεργός

ιλύς

Ενεργός

ιλύς με πα-

ρατεταμένο

αερισμό

Βιολογικά

φίλτρα

Κανάλια

αερισμού

Δεξαμενές

αεριζό-

μενες

Δεξαμενές

σταθερο-

ποίησης

Μείωση BOD Μ Μ Μ K K K

Μείωση κολοβακτηριδίων

εντερικής προέλευσης Φ Μ Φ Μ K K

Μείωση αιωρούμενων στερεών K K K K Μ Μ

Απομάκρυνση ελμίνθων Μ Φ Φ Μ Μ K

Απομάκρυνση ιών Μ Φ Φ Μ K K

Απλή και φθηνή κατασκευή Φ Φ Φ Μ Μ K

Απλή λειτουργία Φ Φ Μ Μ Φ K

Απαιτήσεις σε γη K K K K Μ Φ

Κόστος συντήρησης Φ Φ Μ Φ Φ K

Απαιτήσεις σε ενέργεια Φ Φ Μ Φ Φ K

Κόστος απομάκρυνσης λάσπης Μ Μ Μ Φ Μ K

Πηγή: Arthur (1983)

Μ : Μέτρια

Φ : Φτωχή, κακή

PANORAS - ILIA

S

PANORAS - ILIA

S

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Τα υγρά αστικά απόβλητα αποτελούνται κατά 99.9% από νερό με σχετικά μικρές

περιεκτικότητες αιωρούμενων και διαλυτών οργανικών και ανόργανων στερεών. Μεταξύ

των οργανικών υλικών συμπεριλαμβάνονται υδρογονάνθρακες, λιγνίνες, λίπη, εστέρες, α-

πορρυπαντικά, πρωτεΐνες, προϊόντα αποσύνθεσής τους και σε κάποιες περιπτώσεις ποικίλα

φυσικά και συνθετικά οργανικά και ανόργανα προϊόντα βιοτεχνικής δραστηριότητας. Όσον

αφορά στις διάφορες ανόργανες ουσίες των αποβλήτων δεν αποκλείεται η παρουσία τοξι-

κών στοιχείων, όπως αρσενικό, κάδμιο, χρώμιο, χαλκός, μόλυβδος, υδράργυρος, ψευδάργυ-

ρος κλπ. Η παρουσία και η συγκέντρωση των στοιχείων αυτών πρέπει να ερευνάται με

ιδιαίτερη προσοχή, για να αποφεύγεται η δημιουργία προβλημάτων στα φυτά και τους αν-

θρώπους όταν τα απόβλητα επαναχρησιμοποιούνται για άρδευση. Τα συστατικά των απο-

βλήτων που πρέπει να εξετάζονται, όταν αυτά πρόκειται να επαναχρησιμοποιηθούν για

αρδευτικούς σκοπούς, δίνονται στον Πίνακα 4.1.

Στον Πίνακα 4.2 παρουσιάζονται τα τυπικά επίπεδα συγκεντρώσεων των σημαντικό-

τερων συστατικών των ανεπεξέργαστων υγρών αστικών αποβλήτων με ισχυρή, μέτρια και

ασθενή σύνθεση. Στις ξηρές και ημίξηρες περιοχές, η κατανάλωση νερού είναι συνήθως

περιορισμένη και τα υγρά αστικά απόβλητα τείνουν να έχουν μεγάλες συγκεντρώσεις συ-

στατικών (εξαιτίας της μικρής αραίωσης), όπως για παράδειγμα στο Αμάν της Ιορδανίας,

όπου η μέση κατανάλωση νερού είναι 90 l/ημέρα και άνθρωπο.

Από την πλευρά της υγιεινής, σε σχέση με τη χρήση των υγρών αστικών αποβλήτων

για αρδευτικούς σκοπούς, οι πιο σημαντικοί παράγοντες μόλυνσης είναι οι παθογόνοι μι-

κρο- και μακρο- οργανισμοί. Παθογόνοι ιοί, βακτήρια, πρωτόζωα και έλμινθες (παρασιτικοί

σκώληκες) μπορεί να υπάρχουν στα ακατέργαστα υγρά αστικά απόβλητα. Κάποιοι από αυ-

τούς του παθογόνους οργανισμούς μπορεί υπό ορισμένες συνθήκες να επιζήσουν στο περι-

βάλλον για μεγάλες χρονικές περιόδους.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 4.1. Συστατικά των υγρών αστικών αποβλήτων, που πρέπει να ελέγχονται προ-

κειμένου να χρησιμοποιηθούν για αρδευτικούς σκοπούς

Συστατικά Μετρούμενες

παράμετροι Αιτία ελέγχου

Αιωρούμενα

στερεά

Αιωρούμενα στερεά

που περιλαμβάνουν

ασταθείς και στα-

θερές ενώσεις

Tα αιωρούμενα στερεά μπορεί να οδηγήσουν στη δημι-

ουργία λασπωδών ιζημάτων και αναερόβιων συνθηκών,

όταν ανεπεξέργαστα υγρά απόβλητα εκβάλλουν σε υδά-

τινο περιβάλλον. Υπερβολική ποσότητα αιωρούμενων

στερεών μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα εμφρά-

ξεων σε συστήματα άρδευσης.

Βιοδιασπώ-

μενη οργανική

ύλη

Βιοχημική (BOD)

και χημική (COD)

απαίτηση οξυγόνου

Συνίσταται κυρίως από πρωτεΐνες, υδρογονάνθρακες και

λίπη. Όταν αποβάλλονται σε φυσικά συστήματα, η βιο-

λογική τους αποσύνθεση μπορεί να οδηγήσει σε έλλειμ-

μα διαλυμένου οξυγόνου στους υδάτινους αποδέκτες και

στην ανάπτυξη σηπτικών συνθηκών.

Παθογόνοι

μικροοργα-

νισμοί

Ενδεικτικοί μικρο-

οργανισμοί, ολικά

και εντερ. προέλευ-

σης κολοβακτηρίδια

Μπορεί να μεταδοθούν ασθένειες από βακτήρια, ιούς

και παράσιτα των αποβλήτων.

Θρεπτικά στοι-

χεία

Άζωτο, φώσφορος,

κάλιο

Το άζωτο, ο φώσφορος και το κάλιο είναι ουσιώδη θρε-

πτικά στοιχεία για την ανάπτυξη των φυτών και η πα-

ρουσία τους κατά κανόνα επαυξάνει την αξία του νερού.

Όταν εκβάλλουν σε υδάτινο περιβάλλον, το άζωτο και ο

φώσφορος μπορεί να προκαλέσουν ανάπτυξη ανεπιθύ-

μητης δραστηριότητας (υδροχαρής βλάστηση, ευτροφι-

σμός). Όταν αποβάλλονται σε μεγάλες ποσότητες στο

έδαφος, το άζωτο μπορεί να προκαλέσει ρύπανση των

υπόγειων υδροφορέων.

Σταθερά οργα-

νικά

Επιλεγμένες ενώ-

σεις (π.χ. φαινόλες,

εντομοκτόνα, χλω-

ριωμένοι υδρογο-

νάνθρακες)

Αυτά τα οργανικά τείνουν να αντιστέκονται στις συμβα-

τικές μεθόδους επεξεργασίας των αποβλήτων. Μερικές

οργανικές ενώσεις είναι τοξικές στο περιβάλλον και η

παρουσία τους μπορεί να καταστήσει τα απόβλητα ακα-

τάλληλα για άρδευση.

PANORAS - ILIA

S

ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 31

Συνέχεια του Πίνακα 4.1

Συστατικά Μετρούμενες

παράμετροι Αιτία ελέγχου

Συγκέντρωση

ιόντων υδρογό-

νου

pH Το pH των αποβλήτων επηρεάζει τη διαλυτότητα των

μετάλλων όπως επίσης και τη νατρίωση των εδαφών. Το

συνηθισμένο εύρος pH σε υγρά αστικά απόβλητα είναι

6.5-8.5, αλλά οι βιομηχανικές εκροές μπορεί να μετα-

βάλλουν το pH σημαντικά.

Βαρέα μέταλλα Επιλεγμένα στοι-

χεία (π.χ. Cd, Zn,

Ni, Hg)

Κάποια από τα βαρέα μέταλλα συσσωρεύονται στο

περιβάλλον και ασκούν τοξική δράση στα φυτά και στα

ζώα. Η παρουσία τους σε ορισμένες συγκεντρώσεις

μπορεί να καταστήσει τα απόβλητα ακατάλληλα για

άρδευση.

Διαλυμένα

ανόργανα

Ολικά διαλυμένα

στερεά, ηλεκτρική

αγωγιμότητα, επι-

λεγμένα στοιχεία

(π.χ. Na, Ca, Mg,

Cl, B)

Υπερβολική αλατότητα μπορεί να προξενήσει ζημιές σε

κάποιες καλλιέργειες. Ορισμένα ιόντα, όπως το χλώριο,

το νάτριο και το βόριο, δρουν τοξικά σε κάποια φυτά.

Το νάτριο μπορεί να δημιουργήσει και προβλήματα

περατότητας στο έδαφος.

Υπολειμ-

ματικό χλώριο

Ελεύθερο και δε-

σμευμένο χλώριο

Υπερβολική ποσότητα ελεύθερου χλωρίου (>0.05mg/l

Cl2) μπορεί να προκαλέσει εγκαύματα στα φύλλα και

γενικά να προξενήσει ζημιές σε ορισμένες καλλιέργειες.

Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος του χλωρίου σε ανακυ-

κλωμένα απόβλητα βρίσκεται υπό μορφή ενώσεων, που

γενικά δεν προκαλούν ζημιές στα φυτά. Προσοχή πρέπει

να δίνεται στην πιθανότητα μόλυνσης των υπόγειων

υδροφορέων με τις ιδιαίτερα τοξικές οργανοχλωριωμέ-

νες ενώσεις.

Πηγή: Asano et al. (1985)

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 4.2. Τυπική σύσταση ανεπεξέργαστων υγρών αστικών αποβλήτων

Συστατικά Όρια συγκέντρωσηςα

Μέσες τιμές

Μεγάλη Μέση Μικρή Η.Π.Α.

Ολικά στερεά 1200 720 350 -

Διαλυμέναβ (TDS) 850 500 250 -

Αιωρούμενα (SS) 350 220 100 192.0

Καθιζάνοντα στερεά, ml/l 20 10 5 -

Βιοχημική απαίτηση οξυγόνου,

(BOD5, 20°C)

400

220

110

181.0

Ολικός οργανικός άνθρακας (TOC) 290 160 80 102.0

Χημική απαίτηση οξυγόνου (COD) 1000 500 250 417.0

Άζωτο ολικό (ως Ν) 85 40 20 34.0

Οργ.- Ν 35 15 8 13.0

NH4 - N 50 25 12 20.0

NO2 - N 0 0 0 -

NO3 - N 0 0 0 0.6

Φώσφορος ολικός (ως P) 15 8 4 9.4

Οργανικός 5 3 1 2.6

Ανόργανος 10 5 3 6.8

Χλωριόνταβ 100 50 30 -

Βόριο 0.7-1.7γ

Διαλυτό Na (%) 50-70γ

EC (dS/m) 2.0-3.0γ

SAR (me/l)1/2 3.0-9.0γ

Σκληρότητα (CaCO3) 200-300γ

Αλκαλικότητα (ως CaCO3)

β 200 100 50 211

Λίπη - Έλαια 150 100 50 -

Ολικά κολοβακτηρίδια, MPN/100ml - - - 22· 106

Κολοβακτηρίδια εντερικής προέλευσης,

MPN/100ml

-

-

-

8· 106

Ιοί, PFU/100ml δ - - - 3.6

Πηγή: Asano et al. (1985), U.N.D.T.C.D. (1985), Asano (1994β)

α. Όλες οι τιμές εκφράζονται σε mg/l, εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά.

β. Οι τιμές πρέπει να αυξάνονται κατά ένα ποσό σε οικιακά απόβλητα.

γ. Από επιλεγμένες μονάδες επεξεργασίας αστικών αποβλήτων στην Καλιφόρνια.

δ. Plaque-forming units

PANORAS - ILIA

S

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΑΡΔΕΥΣΗ

Η απάντηση που δίνεται σε κάθε ενδιαφερόμενο σχετικά με τη δυνατότητα χρησιμο-

ποίησης των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων για αρδευτικούς σκοπούς είναι

κατά κανόνα θετική. Υπάρχουν όμως ορισμένες βασικές προϋποθέσεις που πρέπει να τηρη-

θούν για να μην παρατηρηθούν δυσμενείς επιπτώσεις στο έδαφος, τα φυτά, το αρδευτικό

σύστημα, τα ζώα και τον άνθρωπο. Τονίζεται ότι πριν από κάθε σχεδιασμό για άρδευση με

επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα πρέπει να συλλεγούν ορισμένες πληροφορίες σχετι-

κά με την ποσότητα και την ποιότητα των αποβλήτων τα οποία πρόκειται να χρησιμοποιη-

θούν. Το είδος των πληροφοριών και η απόφαση που παίρνεται για την άρδευση με βάση τις

πληροφορίες αυτές δίνονται στον Πίνακα 5.1.

Πίνακας 5.1. Απαιτούμενες πληροφορίες για την ποσότητα και ποιότητα των υγρών α-

στικών αποβλήτων που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν για αρδευτικούς

σκοπούς

Πληροφορίες Απόφαση που παίρνεται για την άρδευση

Ποσότητα λυμάτων

Η συνολική ποσότητα αποβλήτων που θα

είναι διαθέσιμη κατά τη διάρκεια της αρ-

δευτικής περιόδου.

Συνολική έκταση που μπορεί να αρδευτεί.

Διαθέσιμη ποσότητα αποβλήτων στη διάρ-

κεια του έτους.

Δυνατότητα αποθήκευσης των αποβλήτων εκτός αρδευ-

τικής περιόδου και πιθανή χρήση τους σε υδροπονία και

ιχθυοκαλλιέργεια.

Ο ρυθμός διαθεσιμότητας των αποβλήτων

σε m3/day ή σε l/sec.

Έκταση που μπορεί να αρδευτεί οποιαδήποτε χρονική

στιγμή καθώς και διάταξη των αγρών και των συστημά-

των διανομής του νερού.

PANORAS - ILIA

S



Πληροφορίες Απόφαση που παίρνεται για την άρδευση

Τρόπος διάθεσης αποβλήτων:

συνεχής, κατά διαστήματα ή κατόπιν ζήτη-

σης.

Διάταξη συστημάτων διανομής νερού και άρδευσης

καθώς και προγραμματισμός των αρδεύσεων.

Τόπος διάθεσης αποβλήτων:

στον αγρό ή σε χώρο αποθήκευσης από

όπου θα πρέπει να αντληθούν.

Απαίτηση εγκατάστασης αντλητικών συστημάτων για

τη μεταφορά των αποβλήτων.

Ποιότητα αποβλήτων

Συνολική συγκέντρωση αλάτων ή/και

ηλεκτρική αγωγιμότητα των αποβλήτων.

Επιλογή καλλιεργειών, μεθόδου άρδευσης, βαθμού

έκπλυσης αλάτων καθώς και άλλων πρακτικών χρήσης

του νερού.

Συγκεντρώσεις κατιόντων, όπως Ca++

,

Mg++

και Na+.

Εκτίμηση του κινδύνου νατρίωσης και λήψη των ενδε-

δειγμένων μέτρων.

Συγκεντρώσεις τοξικών ιόντων, όπως βα-

ρέων μετάλλων, Β και Cl- .

Εκτίμηση του κινδύνου τοξικής δράσης ορισμένων

στοιχείων και λήψη των ενδεδειγμένων μέτρων.

Συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων, ιδιαίτερα

αυτών που πιθανώς να είναι φυτοτοξικά.

Εκτίμηση του κινδύνου τοξικής δράσης των ιχνοστοι-

χείων και λήψη των ενδεδειγμένων μέτρων.

Συγκεντρώσεις θρεπτικών στοιχείων, ιδιαί-

τερα νιτρικού αζώτου.

Επιλογή κατάλληλης καλλιέργειας και ρύθμιση των

δόσεων λίπανσης για αποφυγή υπερβολικής προσθήκης

λιπασμάτων.

Επίπεδο αιωρούμενων στερεών. Επιλογή κατάλληλου αρδευτικού συστήματος και λήψη

μέτρων για αποφυγή εμφράξεων.

Επίπεδα νηματωδών σκωλήκων και κολο-

βακτηριδίων εντερικής προέλευσης.

Επιλογή κατάλληλων καλλιεργειών και συστήματος

άρδευσης.

Πηγή: Pescod (1992)

5.1. Δειγματοληψία

Τα δείγματα που λαμβάνονται για ποιοτικό έλεγχο πρέπει να είναι αντιπροσωπευτικά

των υγρών αποβλήτων που θα χρησιμοποιηθούν για άρδευση. Δεν υπάρχουν αυστηροί κα-

νόνες για τη θέση, το χρόνο και τον τρόπο λήψης τους. Παρόλα αυτά, ορισμένες οδηγίες για

τη διαδικασία δειγματοληψίας μπορεί να βοηθήσουν στην απόκτηση ενός αντιπροσωπευτι-

κού δείγματος.

Το δοχείο δειγματοληψίας πρέπει αρχικά να είναι καθαρό και πριν από τη συλλογή

του δείγματος πρέπει να ξεπλυθεί δύο-τρεις φορές με το νερό από το οποίο θα παρθεί το

δείγμα. Στη συνέχεια το δείγμα πρέπει να μεταφερθεί στο εργαστήριο σε σύντομο χρόνο και

εφόσον είναι δυνατό σε ισοθερμικό σκεύος, γιατί διαφορετικά είναι πιθανό να έχουμε μετα-

τροπή ή/και απώλεια κάποιων μορφών αζώτου, μετατροπή όξινων διαλυτών ανθρακικών

αλάτων σε ουδέτερα αδιάλυτα, οξείδωση ή αναγωγή των βαρέων μετάλλων, όπως ο σίδη-

PANORAS - ILIA

S


ρος, το χρώμιο κλπ, καθώς και βιολογική δραστηριότητα. Υπάρχουν κάποιες αναλύ-

σεις/μετρήσεις οι οποίες πραγματοποιούνται μόνο επί τόπου (μόνο τότε είναι αξιόπιστες),

όπως είναι η μέτρηση του διαλυμένου οξυγόνου, του υπολειμματικού χλωρίου, της θερμο-

κρασίας κλπ.

Σε περιπτώσεις αναλύσεων για τον προσδιορισμό του μικροβιακού φορτίου, τα δο-

χεία δειγματοληψίας πρέπει να είναι αποστειρωμένα, τα δείγματα πρέπει να τοποθετούνται

σε ισοθερμικό σκεύος και να μεταφέρονται το συντομότερο δυνατό στο εργαστήριο. Σε

περίπτωση λήψης δείγματος χλωριωμένων αποβλήτων και εφόσον σκοπός των αναλύσεων

είναι να βρεθεί το μικροβιακό φορτίο στο σημείο (και κατά το χρόνο) δειγματοληψίας, πρέ-

πει να χρησιμοποιούνται ουσίες που σταματούν τη δράση του χλωρίου.

Όταν λαμβάνεται δείγμα για τον προσδιορισμό ιχνοστοιχείων, καλό είναι να ερωτά-

ται το εργαστήριο για πιθανούς περιορισμούς στον τρόπο δειγματοληψίας και στο είδος των

δοχείων. Γενικά, στην περίπτωση αυτή συνιστάται η χρήση πλαστικού δοχείου στο οποίο

προστίθενται 1 ή 2 ml πυκνού νιτρικού οξέος για να παραμείνουν τα στοιχεία σε διάλυση.

Στην περίπτωση της γενικής χημικής ανάλυσης χρησιμοποιούνται γυάλινα ή πλαστι-

κά δοχεία, αν και τα πλαστικά είναι προτιμότερα, επειδή ορισμένοι τύποι γυάλινων δοχείων

εμπλουτίζουν το δείγμα με βόριο. Τα δοχεία δειγματοληψίας πρέπει να σημανθούν ανάλογα

και τα στοιχεία αυτά να καταγράφονται στο βιβλίο των παρατηρήσεων. Τα στοιχεία που

αναγράφονται στην ετικέτα του δείγματος πρέπει να περιλαμβάνουν ώρα, ημερομηνία, και-

ρικές συνθήκες, στάθμη, θερμοκρασία νερού καθώς και άλλα στοιχεία που κρίνονται απα-

ραίτητα. Πριν από τη δειγματοληψία πρέπει να καθορισθεί η διαδικασία που θα

ακολουθηθεί και ο όγκος του δείγματος που απαιτείται, επειδή ορισμένες αναλύσεις απαι-

τούν ειδική προετοιμασία δειγμάτων ή διανομή του ίδιου δείγματος σε περισσότερα δοχεία.

Για παράδειγμα, δείγματα που λαμβάνονται για τον προσδιορισμό στοιχείων όπως είναι ο

χαλκός, που απαιτεί προσθήκη οξέος κατά την ώρα της δειγματοληψίας, πρέπει να είναι σε

χωριστά δοχεία από τα δείγματα στα οποία θα γίνει προσδιορισμός δισσανθρακικών, αν-

θρακικών, αζώτου και pH.

Για την αποφυγή μετάδοσης ασθενειών κατά τη δειγματοληψία και τη διαχείριση

των δειγμάτων πρέπει να λαμβάνονται οι κατάλληλες προφυλάξεις που συνίστανται σε μία

σειρά από μέτρα, όπως: α) αποφυγή επαφής των αποβλήτων με γυμνά μέρη του σώματος,

β) πλύσιμο των χεριών και του προσώπου μετά το πέρας της δειγματοληψίας, γ) καλό κλεί-

σιμο των δοχείων και καθαρισμός τής εξωτερικής τους επιφάνειας δ) φύλαξή τους σε ασφα-

λές μέρος έως την παράδοσή τους και ε) σήμανση των δοχείων με την ένδειξη

ΑΠΟΒΛΗΤΑ για να είναι ενήμερο το προσωπικό του εργαστηρίου για την φύση του δείγ-

ματος.

Οι ημερήσιες διακυμάνσεις της ποιότητας των αποβλήτων δεν αποτελούν πρόβλημα

στην περίπτωση χρήσης τους για αρδευτικούς σκοπούς (εφόσον δεν υπεισέρχονται εξωτερι-

κοί παράγοντες, όπως είσοδος στο αποχετευτικό δίκτυο θαλασσινού νερού, κλπ) και επομέ-

νως δεν πρέπει να προβληματίζουν το χρήστη. Ωστόσο, κατά το σχεδιασμό της χρήσης των

PANORAS - ILIA

S


επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων για αρδευτικούς σκοπούς, απαιτείται συστημα-

τικό πρόγραμμα αναλύσεων προτού τα νερά αυτά χρησιμοποιηθούν για αρδεύσεις. Σε γενι-

κές γραμμές απαιτείται κατάλληλος προγραμματισμός αναλύσεων ώστε να είναι δυνατή η

παρακολούθηση/γνώση των διακυμάνσεων (ιδιαίτερα στις διάφορες εποχές του έτους) κά-

ποιων ζωτικών ποιοτικών παραμέτρων των αποβλήτων, όπως της αγωγιμότητας και της

περιεκτικότητας σε άζωτο. Κάποιες από τις σημαντικές παραμέτρους για τη χρήση των απο-

βλήτων για αρδευτικούς σκοπούς, όπως είναι η ηλεκτρική αγωγιμότητα, πιθανώς το υπο-

λειμματικό χλώριο κλπ, είναι δυνατό να παρακολουθούνται τακτικά με σχετικά απλές και

φθηνές συσκευές, εφόσον αυτό κριθεί απαραίτητο.

Γενικά, μπορεί να λεχθεί ότι η κάθε περίπτωση πρέπει να εξετάζεται χωριστά από ει-

δικούς επιστήμονες, οι οποίοι ανάλογα με τις διακυμάνσεις της παροχής και της ποιότητας

των αποβλήτων, τις αρδευτικές και καλλιεργητικές πρακτικές, τους τοπικούς πολιτισμικούς

και κοινωνικούς παράγοντες, θα καθορίζουν το πρόγραμμα των δειγματοληψιών-αναλύσεων

που θα εξασφαλίζει τους όρους για την ασφαλή και αποδεκτή χρήση των αποβλήτων στη

γεωργία.

5.2. Χημική ανάλυση

Κύριος στόχος των αναλύσεων του νερού που προορίζεται για άρδευση είναι η από-

κτηση πληροφοριών για πιθανά προβλήματα που μπορεί να δημιουργηθούν στα φυτά, το

έδαφος, το σύστημα άρδευσης και τον άνθρωπο, καθώς και η γνώση της περιεκτικότητας

των νερών σε θρεπτικά στοιχεία. Με βάση τις πληροφορίες αυτές μπορούν να ληφθούν α-

ποφάσεις και μέτρα για την ασφαλή διαχείριση του νερού. Πρέπει λοιπόν να επιλέγονται οι

πλέον κατάλληλες και οικονομικά προσιτές μέθοδοι χημικής ανάλυσης, καθώς επίσης και ο

απαραίτητος αριθμός δειγμάτων που θα αναλυθούν. Οι εργαστηριακοί προσδιορισμοί που

είναι απαραίτητοι για την αξιολόγηση του αρδευτικού νερού δίνονται στον Πίνακα 5.2. Στον

ίδιο πίνακα δίνονται και οι συνήθεις συγκεντρώσεις των παραμέτρων αυτών στα νερά άρ-

δευσης.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.2. Εργαστηριακοί προσδιορισμοί που είναι απαραίτητοι για την εκτίμηση της

ποιότητας των αρδευτικών νερών

Παράμετροι Σύμβολο Μονάδες

Σύνηθες εύρος

συγκέντρωσης

στο αρδευτικό

νερό

Φυσικές

Περιεχόμενα άλατα

Ηλεκτρική αγωγιμότητα ECw dS/m 0 - 3

Ολικά διαλυμένα στερεά TDS mg/l 0 - 2000

Θερμοκρασία Τα C

Χρώμα - Θολότητα NTU/JTU

Σκληρότητα mg equiv. CaCO3/l

Ιζήματα g/l

Χημικές

Κατιόντα και ανιόντα

Ασβέστιο Ca++

mg/l

me/l

0 - 400

0 - 20

Μαγνήσιο Mg++

mg/l

me/l

0 - 60

0 - 5

Νάτριο Na+ mg/l

me/l

0 - 900

0 - 40

Ανθρακικά CO3= mg/l

me/l

0 - 3

0 - 0.1

Όξινα ανθρακικά HCO3- mg/l

me/l

0 - 600

0 - 10

Χλωριόντα Cl- mg/l

me/l

0 - 1100

0 - 30

Θειικά SO4= mg/l

me/l

0 - 1000

0 - 20

Διάφορα

Βόριο B mg/l 0 - 2

Οξύτητα/Αλκαλικότητα pH 6.5 - 8.5

Σχέση προσρόφησης

νατρίου

SAR ή

adj. SAR

(me/l)0.5

0 - 15

Τοξικά στοιχεία Πίνακες 5.11-5.18

Ιχνοστοιχεία Πίνακες 5.19-5.21

Νιτρικό άζωτο NO3-N mg/l 0 - 10

Φωσφορικός φώσφορος PO4-P mg/l 0 - 2

Κάλιο K mg/l 0 - 2

Πηγή: Ayers and Westcot (1985), Westcot and Ayers (1985), Kandiah (1990α)

PANORAS - ILIA

S


Η αλατότητα αναφέρεται στην ποσότητα και το είδος των διαλυμένων αλάτων στο

νερό άρδευσης. Κατά κανόνα εκτιμάται με τη μέτρηση της ηλεκτρικής αγωγιμότητας του

νερού (ECw) που γίνεται εύκολα με ειδικά όργανα, τόσο στο πεδίο όσο και στο εργαστήριο.

Η σχέση προσρόφησης νατρίου (SAR) εκφράζει τη δυνατότητα του νερού να εφο-

διάζει την εναλλακτική φάση του εδάφους με ιόντα νατρίου, επηρεάζοντας με τον τρόπο

αυτό τη διηθητικότητα του εδάφους. Το SAR υπολογίζεται από τη σχέση 5.1:

SARNa

Ca Mg

2

(5.1)

όπου οι συγκεντρώσεις των ιόντων εκφράζονται σε me/l. Επίσης, μπορεί να υπολογισθεί

από το νομογράφημα του Σχήματος 5.1.

Πρέπει να σημειωθεί ότι στη σχέση 5.1 δε λαμβάνονται υπόψη οι μεταβολές της συ-

γκέντρωσης των ιόντων ασβεστίου στο εδαφικό νερό, λόγω της ιζηματοποίησης ή της διά-

λυσης τού ασβεστίου κατά τη διάρκεια της άρδευσης ή μετά από αυτή. Αν υπάρχει υποψία

για σημαντική ιζηματοποίηση ή διαλυτοποίηση του ασβεστίου που οφείλεται στην επίδραση

του διοξειδίου του άνθρακα, των όξινων ανθρακικών και της ολικής αλατότητας του νερού

άρδευσης, πρέπει να υπολογίζεται η προσαρμοσμένη σχέση προσρόφησης νατρίου

(adj. SAR) με τη σχέση 5.2:

adj.SARNa

Ca Mgx

2

(5.2)

όπου το Cax υπολογίζεται σε σχέση με το λόγο HCO3/Ca, την ECw και τη σχετική πίεση του

CO2.

Ωστόσο, ο υπολογισμός του SAR με τη σχέση 5.1 θεωρείται αποδεκτή διαδικασία

υπολογισμού για τα περισσότερα νερά άρδευσης που χρησιμοποιούνται στη γεωργία (Ayers

and Westcot 1985, Pescod 1992). Για τα υγρά απόβλητα πρέπει να υπολογίζεται το

adj. SAR. Οι λεπτομέρειες αυτής της διαδικασίας αναφέρονται από τους Ayers and Westcot

(1985).

PANORAS - ILIA

S


Σχήμα 5.1. Νομογράφημα για τον υπολογισμό των SAR και ESP από τις τιμές των Ca,

Mg και Na (U.S.D.A./U.S.S.L., 1954)

Πολλές φορές, εκτός από τις αναλύσεις που αναφέρονται στον Πίνακα 5.2, απαιτού-

νται και κάποιες συμπληρωματικές για την εκτίμηση της καταλληλότητας των επεξεργα-

σμένων αστικών αποβλήτων που προορίζονται για άρδευση. Οι αναλύσεις αυτές

περιλαμβάνουν τα θρεπτικά στοιχεία, το υπολειμματικό χλώριο και τα ιχνοστοιχεία, όπως

αυτά δίνονται στον Πίνακα 5.3. Η ανάλυση για τα θρεπτικά συνιστάται να γίνεται σε ετήσια

βάση. Από τα θρεπτικά του Πίνακα 5.3 το άζωτο είναι αυτό που παρουσιάζει τις περισσότε-

ρες μεταβολές. Επειδή δεν υπάρχει γενικός κανόνας για τις διάφορες μορφές που παίρνει το

άζωτο, πρέπει στις αρχικές αναλύσεις να συμπεριλαμβάνονται όλες οι μορφές του. Κατόπιν,

σε συνδυασμό με άλλα στοιχεία που παίρνονται υπόψη, μπορεί να επικεντρωθεί η προσοχή

στις σημαντικότερες για τα φυτά μορφές αζώτου.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.3. Συμπληρωματικές εργαστηριακές αναλύσεις που απαιτούνται για την εκτί-

μηση της καταλληλότητας των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων

για άρδευση

Θρεπτικά στοιχεία (mg/l) α

Νιτρικό άζωτο (NO3-N) Κάλιο (K)

Αμμωνιακό άζωτο (NH4-N) Ορθοφωσφορικός φώσφορος (PO4-P)

Οργανικό άζωτο (Org-N) Ολικός φώσφορος (Tot-P)

Ολικό άζωτο (Tot-N) β

Υπολειμματικό χλώριο (Cl2 σε mg/l)

Ιχνοστοιχεία γ Συνήθη επίπεδα ανίχνευσης (mg/l)

δ

ΑΑ

φασματοφωτόμετρο

ICAP

φασματοφωτόμετρο

Ομάδα Ι

Αργίλιο (Al) 0.03 0.02

Αρσενικό (As) 0.14 0.05

Βάριο (Ba) 0.008 0.0005

Κάδμιο (Cd) 0.0005 0.004

Χρώμιο (Cr) 0.002 0.005

Χαλκός (Cu) 0.001 0.003

Φθόριο (F) - -

Σίδηρος (Fe) 0.003 0.003

Μόλυβδος (Pb) 0.01 -

Λίθιο (Li) 0.0005 -

Μαγγάνιο (Mn) 0.001 0.001

Υδράργυρος (Hg) 0.17 -

Νικέλιο (Ni) 0.004 0.01

Σελήνιο (Se) 0.07 0.05

Άργυρος (Ag) 0.0009 -

Βανάδιο (V) 0.04 0.005

Ψευδάργυρος (Zn) 0.0008 0.002

Ομάδα ΙΙ

Αντιμόνιο (Sb) 0.03 -

Βηρύλλιο (Be) - -

Κοβάλτιο (Co) 0.006 0.006

Μολυβδαίνιο (Mo) 0.03 0.008

Θάλιο (Tl) 0.009 -

Κασσίτερος (Sn) 0.11 0.03

Τιτάνιο (Ti) 0.05 0.002

Τουγκστένιο (W) 1.2 0.04

Πηγή: Westcot and Ayers (1985)

α. Τα αποτελέσματα των αναλύσεων των θρεπτικών ουσιών πρέπει να αναφέρονται σε στοιχεια-

κό N, P, K και οι συγκεντρώσεις τους πρέπει να δίνονται σε mg/l.

PANORAS - ILIA

S


β. Tot-N = (NO3-N)+(NH4-N)+(Org-N)

KN (Kjeldhal Nitrogen) = (NH4-N)+(Org-N)

γ. Στις συνήθεις αναλύσεις ιχνοστοιχείων δεν περιλαμβάνονται τα στοιχεία της Ομάδας ΙΙ, τα

οποία ελέγχονται μόνο εφόσον υπάρχει υποψία για την ύπαρξή τους.

δ. Τα περισσότερα εργαστήρια αναλύσεων χρησιμοποιούν το Atomic Absorption

Spectrophotometer (AA) και το Inductively Coupled Argon Plasma Emission (ICAP). Σε πε-

ριπτώσεις που είναι απαραίτητη μεγαλύτερη ακρίβεια στις αναλύσεις του αρσενικού, μολύ-

βδου, υδραργύρου, μολυβδαινίου και ψευδαργύρου είναι δυνατό να χρησιμοποιηθεί η μέθοδος

HGA Graphite Furnace ή η μέθοδος Hydride Systems.

Τα αποτελέσματα των αναλύσεων βοηθούν τους ενδιαφερόμενους να κατανοήσουν

και να λύσουν τα προβλήματα που σχετίζονται με το σύστημα νερό-έδαφος-φυτό-αρδευτικό

σύστημα και να βελτιώσουν την απόδοση των καλλιεργειών. Ωστόσο, στην περίπτωση που

χρησιμοποιούνται υγρά επεξεργασμένα αστικά απόβλητα για άρδευση, πρέπει να αποφεύγε-

ται η εξαγωγή συμπερασμάτων που μπορεί να εξαχθούν με “απλή ανάγνωση” των εργαστη-

ριακών αποτελεσμάτων και μόνο.

5.3. Αξιολόγηση ποιοτικών χαρακτηριστικών

Οι διάφορες ποιοτικές ταξινομήσεις του αρδευτικού νερού (Πανώρας 1985, Μισο-

πολινός 1991, Μήτσιος 1994, Παπαζαφειρίου και Αντωνόπουλος 1991) βοηθούν σημαντικά

στην αξιολόγηση της καταλληλότητας των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων για

άρδευση. Πρέπει όμως να τονισθεί ότι οι ταξινομήσεις αυτές παρέχουν ενδεικτικές οδηγίες

και η εφαρμογή τους πρέπει να προσαρμόζεται στις εκάστοτε συνθήκες που επικρατούν στο

χώρο εφαρμογής των αρδεύσεων. Η καταλληλότητα του νερού για άρδευση των καλλιερ-

γειών εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τις κλιματικές συνθήκες, τις φυσικές και χημικές

ιδιότητες του εδάφους, την αντοχή της καλλιέργειας στην αλατότητα καθώς και από τις

πρακτικές διαχείρισης του συστήματος έδαφος-φυτό-νερό (Rhoades 1972, Πανώρας κ.ά.

1994α). Έτσι, η ταξινόμηση του νερού άρδευσης θα είναι πάντα γενική και εφαρμόσιμη

κάτω από μέσες συνθήκες χρήσης.

Όσον αφορά στην εκτίμηση της καταλληλότητας των επεξεργασμένων υγρών αστι-

κών αποβλήτων για άρδευση καλλιεργειών, συνιστάται η χρήση της ποιοτικής κατάταξης

των Ayers and Westcot (1985), που είναι η πλέον περιεκτική και πρόσφατη. Οι Ayers και

Westcot κατέταξαν το νερό άρδευσης σε τρεις ομάδες βασιζόμενοι στην αλατότητα, την

αλκαλικότητα, την τοξικότητα και διάφορους άλλους παράγοντες, όπως παρουσιάζονται

στον Πίνακα 5.4.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.4. Κριτήρια ποιοτικής κατάταξης του αρδευτικού νερού

Βαθμός περιορισμού στη χρήση

Ενδεχόμενο αρδευτικό πρόβλημα Μονάδες Κανένας Μικρός έως

μέτριος

Μεγάλος

Αλατότητα (επηρεάζει τη διαθεσιμότητα του

νερού στο έδαφος)

ECw 25 °C dS/m <0.7 0.7-3.0 >3.0

TDS mg/l <450 450-2000 >2000

Διηθητικότητα (επηρεάζει το ρυθμό διήθησης

του νερού στο έδαφος και εκτιμάται από το

συνδυασμό των SAR και ECw) α,β

SAR = 0-3 και ECw = >0.7 0.7-0.2 <0.2

3-6 >1.2 1.2-0.3 <0.3

6-12 >1.9 1.9-0.5 <0.5

12-20 >2.9 2.9-1.3 <1.3

20-40 >5.0 5.0-2.9 <2.9

Τοξικότητα ιόντων (Επηρεάζει τα ευαίσθητα

φυτά)

Νάτριο (Na) γ,δ

Επιφανειακή άρδευση (προσρόφηση

διά των ριζών), SAR

(me/l)1/2

<3

3-9

>9

Άρδευση με καταιονισμό (προσρόφηση

διά των φύλλων)

me/l

mg/l

<3

<69

>3

>69

Χλώριο (Cl) γ,δ

Επιφανειακή άρδευση

(προσρόφηση διά των ριζών)

me/l

mg/l

<4

<142

4-10

142-355

>10

>355

Άρδευση με καταιονισμό

(προσρόφηση δια των φύλλων)

me/l

mg/l

<3

<106

>3

>106

Βόριο (Β) mg/l <0.7 0.7-3.0 >3.0

Ιχνοστοιχεία (Πίνακες 5.19-5.21)

Διάφορες επιδράσεις (επηρεάζονται τα

ευαίσθητα φυτά)

Άζωτο (Ολικό-N) ε mg/l <5 5-30 >30

Όξινα Ανθρακικά (HCO3)

(μόνο για άρδευση με καταιονισμό)

me/l

mg/l

<1.5

<90

1.5-8.5

90-520

>8.5

>520

Υπολειμματικό χλώριο mg/l <1.0 1.0-5.0 >5.0

pH Σύνηθες εύρος 6.5-8.5

Πηγή: U.C.C.C. (1974), Ayers (1977), Ayers and Tanji (1981), Ayers and Westcot (1985),

Westcot and Ayers (1985)

α. Για δεδομένο SAR ο ρυθμός διήθησης του νερού στο έδαφος αυξάνεται με την αύξηση της

ECw (Rhoades 1977, Oster and Schroer 1979).

β. Για τα υγρά απόβλητα συνιστάται η χρήση του adj. SAR αντί του SAR για να επιτυγχάνεται

μία πιο σωστή εκτίμηση του ασβεστίου του εδαφικού νερού μετά την άρδευση.

PANORAS - ILIA

S


γ. Οι περισσότερες δενδρώδεις καλλιέργειες και τα ξυλώδη διακοσμητικά φυτά είναι ευαίσθητα

στο νάτριο και το χλώριο. Οι περισσότερες ετήσιες καλλιέργειες δεν είναι ευαίσθητες.

δ. Όταν η άρδευση γίνεται με καταιονισμό σε χαμηλή σχετική υγρασία (<30%) και οι συγκε-

ντρώσεις νατρίου και χλωρίου είναι μεγαλύτερες από 70 και 100 mg/l αντίστοιχα, συμβαίνει

μεγάλη απορρόφηση των στοιχείων αυτών από τα φύλλα, με αποτέλεσμα τα ευαίσθητα φυτά

να υφίστανται σημαντικές βλάβες.

ε. Στο ολικό άζωτο πρέπει να συμπεριλαμβάνεται το νιτρικό, το αμμωνιακό και το οργανικό

άζωτο. Παρόλο που οι μορφές του αζώτου στα υγρά αστικά απόβλητα ποικίλουν, τα φυτά α-

νταποκρίνονται στο ολικό άζωτο.

- Παραδοχές για την υιοθέτηση των κριτηρίων του Πίνακα 5.4

Τα κριτήρια ποιοτικής κατάταξης των αρδευτικών νερών που δίνονται στον Πίνα-

κα 5.4 καλύπτουν μεγάλο εύρος συνθηκών που αφορούν στην αρδευόμενη γεωργία στην

Καλιφόρνια των Η.Π.Α. Εάν το νερό χρησιμοποιηθεί κάτω από πολύ διαφορετικές συνθήκες

από αυτές που γίνονται δεκτές στις παραδοχές και ιδίως όταν πρόκειται για οριακές περι-

πτώσεις, τα κριτήρια πρέπει να προσαρμόζονται στις τοπικές συνθήκες.

Οι βασικές παραδοχές που έγιναν αναλύονται παρακάτω:

Δυναμικό παραγωγής. Στις περιπτώσεις που δε συνιστάται κανένας περιορισμός στη χρήση του

νερού, επιτυγχάνεται πλήρης παραγωγή από όλες τις καλλιέργειες, χωρίς ειδικούς χειρισμούς. Αν

υπάρχει κάποιος βαθμός περιορισμού στη χρήση, τότε πρέπει να επιλεγεί η κατάλληλη καλλιέρ-

γεια ή/και να γίνουν ειδικοί χειρισμοί κατά την εφαρμογή του νερού για να επιτευχθεί πλήρης

παραγωγή. Αυτό δε σημαίνει όμως ότι το νερό είναι ακατάλληλο για άρδευση.

Τοπικές συνθήκες. Η μηχανική σύσταση των εδαφών κυμαίνεται από αμμοπηλώδη ως αργιλώδη

με καλή στράγγιση, έτσι ώστε να μην υπάρχει ποτέ υψηλή υπόγεια στάθμη νερού. Η βροχόπτωση

είναι χαμηλή και δεν παίζει σημαντικό ρόλο στην ικανοποίηση των αναγκών της καλλιέργειας σε

νερό, ούτε στην έκπλυση του εδάφους. Για περιοχές με περισσότερες βροχοπτώσεις, οι περιορι-

σμοί του πίνακα θεωρούνται αυστηροί.

Μέθοδοι και προγραμματισμός των αρδεύσεων. Εφαρμόζονται κοινές επιφανειακές μέθοδοι και

καταιονισμός. Οι αρδεύσεις γίνονται όσο συχνά επιβάλλουν οι ανάγκες των καλλιεργειών σε

νερό και τα φυτά καταναλώνουν ένα σημαντικό μέρος της διαθέσιμης υγρασίας του εδάφους πριν

από την άρδευση (50% ή περισσότερο). Τουλάχιστον 15% του εφαρμοζόμενου νερού διηθείται

βαθιά κάτω από τη ζώνη του ριζοστρώματος (συντελεστής έκπλυσης LF>15%). Οι περιορισμοί

είναι πολύ αυστηροί για τη στάγδην άρδευση. Τα κριτήρια του πίνακα δεν είναι εφαρμόσιμα σε

περιπτώσεις υπάρδευσης.

Πρόσληψη νερού από τα φυτά. Αν και ο τρόπος πρόσληψης του εδαφικού νερού διαφέρει σε κάθε

φυτό, όλα τα φυτά παίρνουν αυτό που είναι ευκολότερα διαθέσιμο από τη ζώνη του ριζοστρώμα-

τος (Σχήμα 5.2). Το νερό της άρδευσης ξεπλένει το ανώτερο τμήμα της ζώνης του ριζοστρώματος

διατηρώντας το σε σχετικά χαμηλά επίπεδα αλατότητας. Η αλατότητα αυξάνει με το βάθος και

είναι μεγαλύτερη στο κάτω μέρος του ριζοστρώματος. Η μέση αλατότητα του εδαφικού διαλύμα-

τος είναι περίπου τριπλάσια από την αλατότητα του εφαρμοζόμενου νερού. Τα άλατα διηθούνται

προς τα χαμηλότερα τμήματα της ζώνης του ριζοστρώματος, αλλά με επαρκή έκπλυση μετακι-

PANORAS - ILIA

S


νούνται τελικά κάτω από αυτή. Τα φυτά ανταποκρίνονται στη μέση αλατότητα της ζώνης του

ριζοστρώματος. Η μεγαλύτερη αλατότητα της κάτω περιοχής της ζώνης του ριζοστρώματος γίνε-

ται λιγότερο σημαντική, όταν η εδαφική υγρασία κρατιέται σε ικανοποιητικά επίπεδα στην επάνω

“περισσότερο ενεργή” ζώνη.

Όλα τα νερά περιέχουν μετρήσιμες ποσότητες διαλυτών αλάτων, που αποτελούν ένα

από τους σημαντικότερους παράγοντες που προσδιορίζουν την καταλληλότητα των νερών

για άρδευση. Τα επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα έχουν γενικά μεγαλύτερες τιμές

αλατότητας από τα νερά των συμβατικών πηγών και υπάρχει αυξημένη πιθανότητα να δημι-

ουργηθούν προβλήματα στο έδαφος και τις καλλιέργειες κατά τη χρήση τους. Τα προβλήμα-

τα αυτά σχετίζονται με το συνολικό ποσό και το είδος των αλάτων και πιθανώς με την

ύπαρξη κάποιου τοξικού στοιχείου σε περίσσεια.

Οι περιορισμοί που τίθενται στον Πίνακα 5.4 είναι αυθαίρετοι, καθώς στη φύση δεν

υπάρχουν σαφείς διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των κατηγοριών που ορίζονται στον προα-

ναφερθέντα πίνακα. Για το λόγο αυτό, διαφορές της τάξης του 10-20% πάνω ή κάτω από

αυτές των οδηγιών μπορεί να έχουν μικρή σημασία σε σχέση με άλλους παράγοντες που

επηρεάζουν τις καλλιέργειες. Αν το νερό κατατάσσεται στην κατηγορία στην οποία δεν τί-

θεται κανένας περιορισμός στη χρήση του, τότε η παραγωγή της καλλιέργειας είναι πλήρης.

Αντίθετα, αν το νερό κατατάσσεται στην κατηγορία στην οποία τίθενται μεγάλοι περιορι-

σμοί στη χρήση του, τότε είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι αγρότες θα συναντήσουν προβλήματα

τόσο με το έδαφος όσο και με την καλλιέργεια, η δε παραγωγή θα είναι μειωμένη λόγω της

χρήσης του υποβαθμισμένου νερού. Μεγάλος βαθμός περιορισμού σημαίνει ότι είναι απα-

ραίτητες ειδικές πρακτικές διαχείρισης του συστήματος έδαφος-νερό-φυτό για να αποφευ-

χθούν δυσμενείς επιπτώσεις στο έδαφος και την καλλιέργεια από τη χρήση του νερού αυτού.

Στη συνέχεια ακολουθεί μία σύντομη αλλά περιεκτική ανάλυση των βασικών παρα-

μέτρων που λαμβάνει υπόψη της η ποιοτική κατάταξη του νερού σύμφωνα με τους Ayers

and Westcot (1985), όπως είναι η αλατότητα, η διηθητικότητα, τα ιχνοστοιχεία και η τοξι-

κότητά τους καθώς και κάποιες άλλες παράμετροι που σχετίζονται με τις αρδεύσεις των

καλλιεργειών. PANORAS - ILIA

S


Σχήμα 5.2. Πρόσληψη ποσοτήτων νερού από τα διάφορα βάθη του εδάφους με το ριζικό

σύστημα των φυτών (Μισοπολινός, 1991)

5.3.1. Αλατότητα

Η αλατότητα, μετρούμενη με την ηλεκτρική αγωγιμότητα, είναι μία από τις πιο ση-

μαντικές παραμέτρους για την εκτίμηση της καταλληλότητας ενός νερού για άρδευση. Συν-

δέεται άμεσα με τη συνολική συγκέντρωση των αλάτων στο νερό και με τα πιθανά

προβλήματα που προκαλούν τα άλατα του νερού άρδευσης στα εδάφη και τα φυτά. Οι ζη-

μιές που προκαλούνται στα φυτά, τόσο από το συνολικό ποσό των διαλυμένων αλάτων στο

νερό όσο και από συγκεκριμένα ιόντα, συνδέονται στενά με την αυξημένη αλατότητα.

Τα άλατα συσσωρεύονται στο έδαφος με την εφαρμογή του αρδευτικού νερού και τα

προβλήματα παρουσιάζονται όταν οι συγκεντρώσεις των αλάτων φθάσουν σε επίπεδα που

είναι βλαπτικά για το έδαφος ή/και τα φυτά. Ο ρυθμός συσσώρευσης των αλάτων εξαρτάται

από το ρυθμό απόθεσής τους στο έδαφος με το αρδευτικό νερό και από το ρυθμό απομά-

κρυνσής τους με έκπλυση. Για μακρές χρονικές περιόδους, η ποσότητα των αλάτων που

εισέρχεται στο έδαφος πρέπει να είναι ίση με την ποσότητα που απομακρύνεται. Τα περισ-

σότερα άλατα είναι διαλυτά και μετακινούνται εύκολα με το εφαρμοζόμενο νερό. Η μόνη

διαδικασία που μπορεί να διατηρήσει την αλατότητα του εδάφους στα επιθυμητά επίπεδα

είναι η έκπλυση που επιτυγχάνεται με την εφαρμογή περισσότερου νερού από αυτό που

μπορεί να συγκρατήσει το έδαφος και να καταναλώσουν τα φυτά. Για την εφαρμογή της

έκπλυσης είναι απαραίτητη η καλή έως άριστη στράγγιση του εδάφους, έτσι ώστε να είναι

δυνατή η συνεχής ροή του νερού από τη ζώνη του ριζοστρώματος προς τα κάτω.

Στον Πίνακα 5.4 θεωρείται ότι κάτω από συνθήκες κανονικής άρδευσης ένα κλάσμα

του νερού διηθείται βαθιά μέσα από τη ζώνη του ριζοστρώματος και απομακρύνει τα άλατα.

Αυτό το κλάσμα λέγεται “κλάσμα έκπλυσης” και για τις τιμές του Πίνακα 5.4 θεωρείται ότι

έχει μία μέση τιμή της τάξης του 0.15 (15%). Υπό αυτή την προϋπόθεση, δεν αναμένεται να

υπάρξει πρόβλημα αλατότητας για νερά με ηλεκτρική αγωγιμότητα μικρότερη από 0.7 dS/m

PANORAS - ILIA

S


και δεν απαιτείται καμιά άλλη ιδιαίτερη πρακτική διαχείρισης. Για άρδευση με νερά ηλε-

κτρικής αγωγιμότητας 0.7-3.0 dS/m πιθανώς να απαιτούνται ειδικές πρακτικές διαχείρισης,

ώστε να μην υπάρξει μείωση της παραγωγής. Η ανάγκη για ειδικές πρακτικές διαχείρισης

αυξάνει με την αύξηση της αλατότητας. Νερά με ηλεκτρική αγωγιμότητα μεγαλύτερη από

3 dS/m απαιτούν ιδιαίτερα δραστικά μέτρα και προσεκτικές πρακτικές διαχείρισης για να

ελεγχθεί η αλατότητα. H επιλογή καλλιεργειών ανθεκτικών στα άλατα, οι συχνότερες αρ-

δεύσεις με μικρές αρδευτικές δόσεις, η αύξηση του κλάσματος έκπλυσης και η άρδευση

κατά τη διάρκεια της νύχτας είναι ορισμένες από τις σημαντικότερες πρακτικές που πρέπει

να εφαρμόζονται όταν η άρδευση γίνεται με νερά υψηλής αλατότητας. Καλλιέργειες ευαί-

σθητες στα άλατα, θα παρουσιάσουν δραστικές μειώσεις στην παραγωγή όταν αρδεύονται

με νερά που έχουν ηλεκτρική αγωγιμότητα μεγαλύτερη από 3 dS/m, ακόμα και κάτω από

άριστες συνθήκες διαχείρισης. Η ανθεκτικότητα των φυτών στα άλατα καθώς και η προβλε-

πόμενη μείωση της παραγωγής τους σε σχέση με την αλατότητα του εδάφους (ECe) και την

αλατότητα του αρδευτικού νερού (ECw) φαίνεται στον Πίνακα 5.5.

Σε περιοχές με ανεπαρκή στράγγιση, η υψηλή υπόγεια στάθμη μπορεί να αποτελέσει

ένα επιπρόσθετο παράγοντα που συμβάλλει σημαντικά στη συσσώρευση αλάτων στο έδα-

φος (υπόγεια στάθμη σε βάθος μικρότερο από 1 έως 2 m), όπως φαίνεται στο Σχήμα 5.3.

Στα περισσότερα εδάφη με υψηλή υπόγεια στάθμη, το νερό ανέρχεται τριχοειδώς μέχρι το

ριζόστρωμα και το εφοδιάζει συνεχώς με άλατα καθώς το νερό διαπνέεται από το φυτό ή

εξατμίζεται από την επιφάνεια του εδάφους. Ο ρυθμός αλάτωσης του εδάφους εξαρτάται

από τη μέθοδο άρδευσης, τη συγκέντρωση των αλάτων στο νερό, το βάθος της στάθμης, τον

τύπο του εδάφους και το κλίμα. Το Σχήμα 5.4 δείχνει ότι η τριχοειδής ανύψωση νερού από

μία υψηλή υπόγεια στάθμη συμβάλλει σημαντικά στην εισροή αλάτων στο ριζόστρωμα. Η

μακροχρόνια χρήση των αποβλήτων για άρδευση δεν είναι δυνατή χωρίς επαρκή στράγγιση.

Σε πολλές περιοχές οι εδαφικές συνθήκες είναι τέτοιες, ώστε η άρδευση με σημαντικά πε-

ρισσότερο νερό από αυτό που μπορεί να καταναλώσει η καλλιέργεια, προκαλεί άνοδο της

υπόγειας στάθμης.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.5. Προβλεπόμενη μείωση παραγωγής σε σχέση με την αλατότητα του εδά-

φους (ECe) και του αρδευτικού νερού (ECw)

Καλλιέργειες 0% 10% 25% 50% 100%

ECe ECw ECe ECw ECe ECw ECe ECw ECe ECw

Εκτατικές καλλιέργειες

Κριθάρι

(Hordeum vulgaris)

8.0 5.3 10.0 6.7 13.0 8.7 18.0 12.0 28.0 19.0

Βαμβάκι

(Gossypium hirsutum)

7.7 5.1 9.6 6.4 13.0 8.4 17.0 12.0 27.0 18.0

Ζαχαρότευτλα

(Beta vulgaris)

7.0 4.7 8.7 5.8 11.0 7.5 15.0 10.0 24.0 16.0

Σόργο

(Sorgum bicolor)

6.8 4.5 7.4 5.0 8.4 5.6 9.9 6.7 13.0 8.7

Σιτάρι

(Triticum aestivum)

6.0 4.0 7.4 4.9 9.5 6.3 13.0 8.7 20.0 13.0

Σιτάρι σκληρό

(T. turgidum)

5.7 3.8 7.6 5.0 10.0 6.9 15.0 10.0 24.0 16.0

Σόγια

(Glycine max)

5.0 3.3 5.5 3.7 6.3 4.2 7.5 5.0 10.0 6.7

Κτηνοτροφικό Μπιζέλι

(Vigna ungiuculata)

4.9 3.3 5.7 3.8 7.0 4.7 9.1 6.0 13.0 8.8

Αράπικο φιστίκι

(Arachis hypogea)

3.2 2.1 3.5 2.4 4.1 2.7 4.9 3.3 6.6 4.4

Ρύζι

(Oryza sativa)

3.0 2.0 3.8 2.6 5.1 3.4 7.2 4.8 11.0 7.6

Καλαμπόκι

(Zea mays)

1.7 1.1 2.5 1.7 3.8 2.5 5.9 3.9 10.0 6.7

Λινάρι

(Linum usitatissimum)

1.7 1.1 2.5 1.7 3.8 2.5 5.9 3.9 10.0 6.7

Κουκιά

(Vicia faba

1.5 1.1 2.6 1.8 4.2 2.0 6.8 4.5 12.0 8.0

Φασόλια

(Phaseolus vulgaris)

1.0 0.7 1.5 1.0 2.3 1.5 3.6 2.4 6.3 4.2

Λαχανοκομικά

Κολοκυθάκια

(Cucurbita pero melopero)

4.7 3.1 5.8 3.8 7.4 4.9 10.0 6.7 15.0 10.0

Κοκκινογούλια

(Beta vulgaris)

4.0 2.7 5.1 3.4 6.8 4.5 9.6 6.4 15.0 10.0

Κολοκύθι

(Cucurbita pero melopero)

3.2 2.1 3.8 2.6 4.8 3.2 6.3 4.2 9.4 6.3

Μπρόκολα

(Brassica oleracea)

2.8 1.9 3.9 2.6 5.5 3.7 8.2 5.5 14.0 9.1

Τομάτα

(Lycopersicon esculentum)

2.5 1.7 3.5 2.3 5.0 3.4 7.6 5.0 13.0 8.4

Αγγούρι

(Cucumis sativus)

2.5 1.7 3.3 2.2 4.4 2.9 6.3 4.2 10.0 6.8

Σπανάκι

(Spenacea oleracea)

2.0 1.3 3.3 2.2 5.3 3.5 8.6 5.7 15.0 10.0

Σέλινο

(Apium braveo lens)

1.8 1.2 3.4 2.3 5.8 3.9 9.9 6.6 18.0 12.0

Μάπα

(Brassica oleracea capitata)

1.8 1.2 2.8 1.9 4.4 2.9 7.0 4.6 12.0 8.1

Πατάτα

(Solanum tuberosum)

1.7 1.1 2.5 1.7 3.8 2.5 5.9 3.9 10.0 6.7

PANORAS - ILIA

S



Καλλιέργειες 0% 10% 25% 50% 100%


Λαχανικά

Γλυκό Καλαμπόκι

(Zea Mays)

1.7 1.1 2.5 1.7 3.8 2.5 5.9 3.9 10.0 6.7

Γλυκοπατάτα

(Ipomoea batatas)

1.5 1.0 2.4 1.6 3.8 2.5 6.0 4.0 11.0 7.1

Πιπεριά

(Cpsicum annuum)

1.5 1.0 2.2 1.5 3.3 2.2 5.1 3.4 8.6 5.8

Μαρούλι

(Lactuca sativa)

1.3 0.9 2.1 1.4 3.2 2.1 5.1 3.4 9.0 6.0

Ραπανάκι

(Raphanus sativus)

1.2 0.8 2.0 1.3 3.1 2.1 5.0 3.4 8.9 5.9

Κρεμμύδι

(Allium cepa)

1.2 0.8 1.8 1.2 2.8 1.8 4.3 2.9 7.4 5.0

Καρότο

(Daucus carota)

1.0 0.7 1.7 1.1 2.8 1.9 4.6 3.0 8.1 5.4

Φασόλια


1.0 0.7 1.5 1.0 2.3 1.5 3.6 2.4 6.3 4.2

Γογγύλι

(Brassica rapa)

0.9 0.6 2.0 1.3 3.7 2.5 6.5 4.3 12.0 8.0

Οπωροφόρα

Χουρμαδιά

(Phoenix dactylifera)

4.0 2.7 6.8 4.5 11.0 7.3 18.0 12.0 32.0 21.0

Ελιά (Olea europea l.)

Κορωνέικη - 1.5 - 2.6 - 6.5 - 13.4 - 26.0

Αμφίσης - 1.5 - 3.0 - 5.6 - 11.2 - 22.0

Μεγαρίτικη - 1.5 - 3.0 - 5.6 - 10.2 - 20.0

Χονδρολιά Χαλκιδικής - 1.5 - 1.8 - 3.6 - 8.4 - 19.0

Υποκείμενα Μηλιάς

Μ-9 - <0.7 - 0.7 - 1.7 - 3.7 - 7.5

Μ-106 - <0.8 - 0.8 - 1.6 - 3.3 - 6.6

Μ-26 - <0.6 - 0.6 - 1.3 - 3.0 - 6.3

Γκρέιπφρουτ

(Citrus Paradisi)

1.8 1.2 2.4 1.6 3.4 2.2 4.9 3.3 8.0 5.4

Πορτοκαλιά

(Citrus sinensis)

1.7 1.1 2.3 1.6 3.3 2.2 4.8 3.2 8.0 5.3

Ροδακινιά

(Prunus persica)

1.7 1.1 2.2 1.5 2.9 1.9 4.1 2.7 6.5 4.3

Βερικοκιά

(Prunus armeniaca)

1.6 1.1 2.0 1.3 2.6 1.8 3.7 2.5 5.8 3.8

Αμπέλι

(Vitis sp.)

1.5 1.0 2.5 1.7 4.1 2.7 6.7 4.5 12.0 7.9

Αμυγδαλιά

(Prunus dulcis)

1.5 1.0 2.0 1.4 2.8 1.9 4.1 2.8 6.8 4.5

Δαμασκηνιά

(Prunus domesticus)

1.5 1.0 2.1 1.4 2.9 1.9 4.3 2.9 7.1 4.7

Φράουλα

(Fragaria sp.)

1.0 0.7 1.3 0.9 1.8 1.2 2.5 1.7 4.0 2.7

Χορτοδοτικά φυτά

Αγρόπυρο

(Agropyron elongatum)

7.5 5.0 9.9 6.6 13.0 9.0 19.0 13.0 31.0 21.0

PANORAS - ILIA

S



Καλλιέργειες 0% 10% 25% 50% 100%


Αγρόπυρο

(Agropyron cristatum)

7.5 5.0 9.0 6.0 11.0 7.4 15.0 9.8 22.0 15.0

Βερμούδα

(Cynodon dactylon)

6.9 4.6 8.5 5.6 11.0 7.2 15.0 9.8 23.0 15.0

Κριθάρι

(Hordeum vulgare)

6.0 4.0 7.4 4.9 9.5 6.4 13.0 8.7 20.0 13.0

Λόλιο, Ήρα (πολυετή)

(Lolium perene)

5.6 3.7 6.9 4.6 8.9 5.9 12.0 8.1 19.0 13.0

Λωτός

(Lotus corniculatus

tenuifolium)

5.0 3.3 6.0 4.0 7.5 5.0 10.0 6.7 15.0 10.0

Φάλαρη

(Phalaris tuberosa)

4.6 3.1 5.9 3.9 7.9 5.3 11.0 7.4 18.0 12.0

Φεστούκα

(Festuca elatior)

3.9 2.6 5.5 3.6 7.8 5.2 12.0 7.8 20.0 13.0

Αγρόπυρο

(Agropyron sibiricum)

3.5 2.3 6.0 4.0 9.8 6.5 16.0 11.0 28.0 19.0

Αγριοκουκιά, Αγριόραχο

(Vicia angustifolia)

3.0 2.0 3.9 2.6 5.3 3.5 7.6 5.0 12.0 8.1

Σόργο του Σουδάν

(Sorghum sudanense)

2.8 1.9 5.1 3.4 8.6 5.7 14.0 9.6 26.0 17.0

Ελυμος

(Elymus triticoides)

2.7 1.8 4.4 2.9 6.9 4.6 11.0 7.4 19.0 13.0

Βίγκνα

(Vigna unguiculata)

2.5 1.7 3.4 2.3 4.8 3.2 7.1 4.8 12.0 7.8

Λωτός

(Lotus uliginosus)

2.3 1.5 2.8 1.9 3.6 2.4 4.9 3.3 7.6 5.0

Σεσμπάνια

(Sesbania exaltata)

2.3 1.5 3.7 2.5 5.9 3.9 9.4 6.3 17.0 11.0

Σφαιρόφυσα

Sphaerophysa salsula

2.2 1.5 3.6 2.4 5.8 3.8 9.3 6.2 16.0 11.0

Μηδική

(Medicago sativa)

2.0 1.3 3.4 2.2 5.4 3.6 8.8 5.9 16.0 10.0

Εραγρώστις

Eragrostis sp.

2.0 1.3 3.2 2.1 5.0 3.3 8.0 5.3 14.0 9.3

Καλαμπόκι

(Zea mays)

1.8 1.2 3.2 2.1 5.2 3.5 8.6 5.7 15.0 10.0

Αλεξανδρινό τριφύλλι

(Trifolium alexandrinum)

1.5 1.0 3.2 2.2 5.9 3.9 10.0 6.8 19.0 13.0

Δακτυλίς

(Dactylis glomerata)

1.5 1.0 3.1 2.1 5.5 3.7 9.6 6.4 12.0 12.0

Ασβελιαφός, Αλεποπονουρά

(Alopecurus pratensis)

1.5 1.0 2.5 1.7 4.1 2.7 6.7 4.5 12.0 7.9

Τριφύλλι το λειμώνιο

(Trifolium pratense)

1.5 1.0 2.3 1.6 3.6 2.4 5.7 3.8 9.8 6.6

Αγριοτρίφυλλο

(Trifolium hybridium)

1.5 1.0 2.3 1.6 3.6 2.4 5.7 3.8 9.8 6.6

Ασπροτρίφυλλο

(Trifolium repens)

1.5 1.0 2.3 1.6 3.6 2.4 5.7 3.8 9.8 6.6

Τριφύλλι το χαμοκέρασο

(Trifolium fragiferum)

1.5 1.0 2.3 1.6 3.6 2.4 5.7 3.8 9.8 6.6

Πηγή: Maas and Hoffman (1977), Maas (1990)

PANORAS - ILIA

S


Σχήμα 5.3. Προφίλ της αλατότητας στην κατατομή εδάφους όταν υπάρχει υψηλή υπό-

γεια στάθμη (Mohamed and Amer, 1972)

Για λόγους σύγκρισης, ο Maas (1990) κατέταξε τις καλλιέργειες σε ομάδες, ανάλογα

με την ανθεκτικότητά τους στα άλατα (Πίνακας 5.6). Εάν τα στοιχεία αντοχής παρουσια-

σθούν με γραφική μορφή, όπου καλλιέργειες με όμοια αντοχή στα άλατα σχηματίζουν ομά-

δες, τότε φαίνονται τα όρια και η σχετική διαβάθμιση της αντοχής των καλλιεργειών

(Σχήμα 5.5). Το σχήμα αυτό είναι χρήσιμο σε γενικούς σχεδιασμούς και συγκρίσεις μεταξύ

των καλλιεργειών (Maas, 1990).

PANORAS - ILIA

S


Σχήμα 5.4. Ταχύτητα τριχοειδούς ανύψωσης νερού σε σχέση με την υπόγεια στάθμη και

τον εδαφικό τύπο (Van Hoorn, 1979)

Εάν ο αριθμός των καλλιεργειών που υπάρχει σε μία περιοχή είναι μικρός, είναι προ-

τιμότερο να δημιουργηθεί ένας χωριστός πίνακας αξιολόγησης για κάθε καλλιέργεια ή ομά-

δα καλλιεργειών, παρά να χρησιμοποιηθεί ο Πίνακας 5.4 ως οδηγός. Ο Πίνακας 5.7

αποτελεί ένα τέτοιο ειδικό πίνακα που δίνει τη δυνατότητα εκτίμησης της καταλληλότητας

του νερού για άρδευση αμπελώνων.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.6. Σχετική ανθεκτικότητα ορισμένων φυτών στην αλατότητα

ΑΝΘΕΚΤΙΚΑ ΦΥΤΑ

Φυτά για σπόρο, ίνες, ζάχαρη Χορτοδοτικά

Κριθάρι (Hordeum vulgare) Puccinellia airoides

Βαμβάκι (Gossypium hirsutum) Sporobolus airoides

Ζαχαρότευτλα (Beta vulgaris) Cynodon dactylon

Diplache fusca

Λαχανικά Distichlis stricta

Σπαράγγι (Asparagus officinalis) Agropyron cristatum

Agropyron elongatum

Οπωροφόρα Elymus angustus

Χουρμαδιά (Phoenix dactylifera) Elymus junceus

ΜΕΤΡΙΑ ΑΝΘΕΚΤΙΚΑ ΦΥΤΑ

Φυτά για σπόρο, ίνες, ζάχαρη Χορτοδοτικά

Κτηνοτροφικό μπιζέλι (Vigna unguiculata) Hordeum vulgare

Βρώμη (Avena sativa) Bromus marginatus

Σίκαλη (Secale sereale) Phalaris arundinacea

Σαφράνα (Carthamus tinctorius) Melilotus alba

Σόργο (Sorghum bicolor) Festuca pratensis

Σόγια (Clycine max) Festuca elatior

X Triticosecale Phalaris tuberosa

Σιτάρι μαλακό (Triticum aestivum) Panicum antidotale

Σιτάρι σκληρό (Triticum turgidum) Brassica napus

Bromus unioloides

Λαχανικά Chloris gayana

Αγκινάρα (Helianthus tuberosus) Lolium italicum multiflorum

Κοκκινογούλια (Beta vulgaris) Lolium perennne

Κολοκυθάκια (Cucurbita pepo melopepo) Sorghum sudanese

Lotus corniculatus tenuifolium

Οπωροφόρα Lotus corniculatus arvenis

Συκιά (Ficus carica) Triticum aestivum

Ελιά (Olea europea) Agropyron sibiricum

Ανανάς (Ananas comosus) Agropyron intermidium

Ροδιά (Punica granatum) Agropyron trachycaulum

Agropyron emithii

Elymus triticoides

Elymus canadensis

PANORAS - ILIA

S



ΜΕΤΡΙΑ ΕΥΑΙΣΘΗΤΑ ΦΥΤΑ

Φυτά για σπόρο, ίνες, ζάχαρη Οπωροφόρα

Κουκιά (Vicia faba) Αμπέλι (Vitis sp.)

Ρετσινολαδιά (Ricinus communis) Annona cherimoia

Καλαμπόκι (Zea mays) Κερασιά (Prunus anium)

Λινάρι (Linum usitatissimum) Prunus besseyi

Κεχρί (Setaria italica) Ribes sp.

Φιστικιά υπόγεια (Arachis hypogaea) Γκρέιπφρουτ (Citrus paradisi)

Ρύζι (Oryza sativa) Λεμονιά (Citrus limon)

Ηλίανθος (Helianthus annuus) Γλυκολεμονιά (Citrus aurantifolia)

Μουσμουλιά (Eriobotrya japonica)

Χορτοδοτικά Μάνγκο (Mangifera indica)

Medicago sativa Πορτοκαλιά (Citrus sinensis)

Agrostis stonifera palustris Passiflora edulis

Dichanthium aristatum Ροδακινιά (Prunus persica)

Μαρούλι (Latuca sativa) Αχλαδιά (Pyrus communis)

Πεπόνι (Cucumis melo) Diospyros virginiaca

Πιπεριά (Capsicum annuum) Δαμασκηνιά (Prunus domestica)

Πατάτα (Solanum tuberosum) Citrus maxima

Ρεπάνι (Raphanus sativus) Rubus idaeus

Σπανάκι (Spinacia oleracea) Syzgium jambos

Κολοκύθι (Curcubita pepo melopepo) Casimiroa edulis

Γλυκοπατάτα (Ipomoea batatas) Φράουλα (Fragaria sp.)

Τομάτα (Lycopersicon lycopersicum) Μανδαρινιά (Citrus reticulata)

Γογγύλι (Brassica rapa)

Καρπούζι (Citrulus lanatus)

ΕΥΑΙΣΘΗΤΑ ΦΥΤΑ

Φυτά για σπόρο, ίνες, ζάχαρη Οπωροφόρα

Φασόλι (Phaseolus vulgaris) Αμυγδαλιά (Prunus dulcis)

Σουσάμι (Sesamum indicum) Μηλιά (Malus sylvestris)

Φασολάκι (Phaseolus vulgaris) Βερικοκιά (Prunus armeniaca)

Καρότο (Daucus carota) Αβοκάντο (Persea americana)

Μπάμια (Abelmoschus esculentus) Rubus sp.

Κρεμμύδι (Allium cepa) Rubus ursinus

Pastinaca sativa

Πηγή: Maas (1990)

PANORAS - ILIA

S


Σχήμα 5.5. Σχετική αντοχή στην αλατότητα των καλλιεργούμενων φυτών (Maas, 1990)

Μείωση των αποδόσεων των καλλιεργειών παρατηρείται και στην περίπτωση που η

άρδευση γίνεται με καταιονισμό και με νερό που ξεπερνά τα μέγιστα όρια της ECw του

Πίνακα 5.8. Στην περίπτωση αυτή παρουσιάζονται ζημιές στα φύλλα των καλλιεργειών όταν

ποτίζονται επί 5 ή περισσότερες ώρες την εβδομάδα σε όλη τη διάρκεια της αρδευτικής πε-

ριόδου. Το μέγεθος της ζημιάς επηρεάζεται σημαντικά από τις κλιματικές συνθήκες.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.7. Εκτίμηση της καταλληλότητας του νερού για άρδευση αμπελώνων

Επιπτώσεις

Αρδευτικό πρόβλημα Μονάδες Καμία

Μικρή

έως

μέση

Μέση

έως

μεγάληα

Αλατότηταβ (επηρεάζει τη διαθεσιμό-

τητα του νερού στα φυτά)

Ecw dS/m <1 1.0-2.7 >2.7

Τοξικότητα

Νάτριο (Na+)

γ me/l <20 - -

Χλώριο (Cl-)

γ me/l <4 4-15 >15

Βόριο (B) mg/l <1 1-3 >3

Άλλα αίτια

Όξινα ανθρακικά (HCO3)δ me/l <1.5 1.5-7.5 >7.5

Νιτρικό άζωτο (NO3-N) me/l <5 5-30 >30

Πηγή: Neja et al. (1978)

α. Ικανοποιητική παραγωγή προϋποθέτει κατάλληλα εδάφη και ειδικές καλλιεργητικές πρακτι-

κές.

β. Για τον έλεγχο της αλατότητας απαιτείται έκπλυση του εδάφους (LR=15%)

γ. Εάν η συγκέντρωση του νατρίου και του χλωρίου είναι μεγαλύτερη από 3 me/l στο αρδευτικό

νερό και η άρδευση γίνεται με καταιονισμό κάτω από ξηροθερμικές συνθήκες, τότε μπορεί να

προκληθούν συμπτώματα τοξικότητας στα φυτά και μείωση της παραγωγής.

δ. Αποθέσεις HCO3 στον καρπό μπορεί να μειώσουν την εμπορική του αξία.

Οι σχετικές πληροφορίες για την αντοχή των φυτών στην αλατότητα (Πίνακες 5.5

και 5.6, Σχήμα 5.5) βρίσκουν εφαρμογή κυρίως από το τέλος του φυτρώματος έως την ωρί-

μανση των καλλιεργειών. Η αντοχή στο φύτρωμα διαφέρει από φυτό σε φυτό και είναι γνω-

στή μόνο για ορισμένα φυτά. Στον Πίνακα 5.9 υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν την κατά

50% μείωση της φυτρωτικής ικανότητας σε διάφορες τιμές εδαφικής αλατότητας για ορι-

σμένες καλλιέργειες. Γενικά, εάν η εδαφική αλατότητα στο επιφανειακό στρώμα του εδά-

φους (περιοχή τοποθέτησης του σπόρου) είναι μεγαλύτερη από 4 dS/m, τότε είναι πιθανό να

εμποδιστεί ή να καθυστερήσει η βλάστηση και η ανάπτυξη του βλαστιδίου κατά τα πρώτα

στάδια. Η καθυστερημένη βλάστηση δημιουργεί κινδύνους ασθενειών, που τελικά έχουν

επιπτώσεις στην παραγωγή. Βροχή ή άρδευση πριν από τη σπορά, ωφελεί στην αντιμετώπι-

ση της αλατότητας, εμποδίζει τη δημιουργία κρούστας και δημιουργεί τις προϋποθέσεις ενός

καλού φυτρώματος.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.8. Όρια αλατότητας πέρα από τα οποία εμφανίζονται ζημιές στα φύλλα και

μείωση της παραγωγής από τον καταιονισμό και την εδαφική αλατότητα

Όρια αλατότητας

Καλλιέργεια

Μέγιστη ECw χωρίς ζημιά

από απορρόφηση στα

φύλλα σε dS/m

Μέγιστη ECw χωρίς μείω-

ση της απόδοσης από εδα-

φική αλατότητα σε dS/m

Αμυγδαλιά

(Prunus communis)

<0.5 1.0

Βερικοκιά

(Prunus armeniaca)

<0.5 1.1

Εσπεριδοειδή

(Citrus spp.)

<0.5 1.1


(Prunus domestica)

<0.5 1.0

Αμπέλι

(Vitis spp.)

0.5-1.0 1.0

Πιπεριά

(Capsicum annuum)

0.5-1.0 1.0

Πατάτα

Solanum tuberosum)

0.5-1.0 1.1

Τομάτα

(Lycopersicum esculentum)

0.5-1.0 1.7

Μηδική

(Medicago sativa)

1.0-2.0 1.3

Βρώμη

(Avena sativa)

1.0-2.0 5.3

Αραβόσιτος

(Zea mays)

1.0-2.0 1.1

Αγγούρι

(Cucumis

1.0-2.0 1.7

Σουσάμι

(Sesamum indicum)

1.0-2.0 -

Σόργο

(Sorghum bicolor)

1.0-2.0 4.5

Φράουλα

(Fragaria spp.)

2.0-4.0 0.7

Βαμβάκι


3.0-6.0 5.1


(Beta vulgaris)

3.0-6.0 4.7

Ηλίανθος

(Helianthus annuus)

3.0-6.0 -


PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.9. Σχετική ανθεκτικότητα ορισμένων καλλιεργειών στην περίοδο του φυτρώ-

ματος

Καλλιέργεια Τιμές εδαφικής αλατότητας που μειώνουν κατά

50% τη φυτρωτική ικανότητα (dS/m)

Κριθάρι (Hordeum vulgare) 16 - 24

Βαμβάκι (Gossypium hisrutum) 15.5

Ζαχαρότευτλα (Beta vulgaris) 6 - 12.5

Σόργο (Sorghum bicolor) 13

Κάρδαμο (Carthamus tinctorius) 12.3

Σιτάρι μαλακό (Triticum aestivum) 14 - 16

Κοκκινογούλια (Beta vulgaris) 13.8

Μηδική (Medicago sativa) 8.2 - 13.4

Τομάτα (Lycopersicon lycopersicum) 7.6

Ρύζι (Oryza sativa) 18

Μάπα (Brassica oleracea) 13

Πεπόνι (Cucumis melo) 10.4

Καλαμπόκι (Zea mays) 21 - 24

Μαρούλι Lactuca sativa) 11.4

Κρεμμύδι (Allium cepa) 5.6 - 7.5

Φασόλια (Phaseolus vulgaris) 8.0


5.3.2. Διηθητικότητα

Τα άλατα του νατρίου στο αρδευτικό νερό, εκτός από τις άμεσες δυσμενείς επιδρά-

σεις στα φυτά, μπορεί να επιδράσουν και στην εδαφική δομή μειώνοντας τόσο το ρυθμό με

τον οποίο το νερό διεισδύει στο έδαφος όσο και τον αερισμό του εδάφους. Εάν η διηθητικό-

τητα μειωθεί δραστικά, μπορεί να καταστεί αδύνατη η εφαρμογή της απαραίτητης ποσότη-

τας νερού για την καλή ανάπτυξη των φυτών. Επακόλουθο της καταστροφής της εδαφικής

δομής είναι το επιφανειακό λίμνασμα του νερού, η δημιουργία κρούστας, η υπερβολική

ανάπτυξη ζιζανίων και η έλλειψη επαρκούς αερισμού του εδάφους. Η άρδευση με επεξερ-

γασμένα υγρά αστικά απόβλητα εφαρμόζεται συχνά σε ήδη υποβαθμισμένα εδάφη, γεγονός

που καθιστά το πρόβλημα ακόμη μεγαλύτερο.

Τα προβλήματα διηθητικότητας αφορούν συνήθως ένα μικρό βάθος του επιφανεια-

κού εδάφους και σχετίζονται κυρίως με υψηλή περιεκτικότητα νατρίου ή πολύ χαμηλή περι-

εκτικότητα ασβεστίου στη ζώνη αυτή ή στο εφαρμοζόμενο νερό. Τα προβλήματα έλλειψης

ασβεστίου δημιουργούνται από άρδευση με νερά πολύ μικρής αλατότητας, τα οποία διαλύ-

ουν και ξεπλένουν το ασβέστιο του εδάφους ή με νερά πολύ υψηλής περιεκτικότητας σε

νάτριο, που προκαλούν μεγάλη συσσώρευση νατρίου στο έδαφος σε σχέση με το ασβέστιο.

Νερά με υψηλή αλατότητα αυξάνουν τη διηθητικότητα και μερικώς αντισταθμίζουν τα προ-

βλήματα που προκαλεί το αυξημένο SAR, όπως φαίνεται στον Πίνακα 5.4. Για δεδομένο

PANORAS - ILIA

S


SAR, η διηθητικότητα αυξάνεται όσο αυξάνεται η αλατότητα του νερού άρδευσης και μειώ-

νεται όσο μειώνεται η αλατότητά του. Για το λόγο αυτό το SAR και η ECw πρέπει να λαμ-

βάνονται υπόψη συνδυασμένα για την εκτίμηση και αντιμετώπιση των προβλημάτων

διηθητικότητας (Σχήμα 5.6)

Σχήμα 5.6. Μεταβολή της διηθητικότητας σε σχέση με την ECw και το SAR του νερού

άρδευσης (Rhoades 1977, Oster and Schroer 1979)

Κατά κανόνα τα επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα περιέχουν πολλά άλατα και

άφθονο ασβέστιο, οπότε δεν αναμένεται διαλυτοποίηση και έκπλυση του ασβεστίου του

επιφανειακού εδάφους. Επειδή όμως τα νερά αυτά ενδέχεται να είναι πλούσια σε νάτριο, η

πιθανή υψηλή τιμή του SAR πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη στα προγράμματα επανα-

χρησιμοποίησης υγρών αποβλήτων. Η περίσσεια νατρίου στο νερό άρδευσης συμβάλλει

στην εδαφική διασπορά και στην καταστροφή των εδαφικών συσσωματωμάτων, μόνο όταν

η σχέση του νατρίου προς το ασβέστιο (ή ασβέστιο και μαγνήσιο) είναι μεγαλύτερη από 3:1.

Τότε έχουμε σοβαρά προβλήματα διηθητικότητας από διασπορά της αργίλου και κλείσιμο

των εδαφικών πόρων, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το νερό μικρής τιμής ηλεκτρικής α-

γωγιμότητας. Για το ξεπέρασμα των προβλημάτων που δημιουργεί η μικρή εδαφική περατό-

τητα και την επιτυχή χρησιμοποίηση νερών με αυξημένο SAR υπάρχουν ειδικές πρακτικές

διαχείρισης του συστήματος έδαφος-νερό άρδευσης, με την προϋπόθεση ότι αυτές οι πρα-

PANORAS - ILIA

S


κτικές εφαρμόζονται συνεχώς ώστε να μην προκληθεί καταστροφή της εδαφικής δομής

(Μισοπολινός 1985, Misopolinos 1985, Misopolinos and Ambas 1989, Μισοπολινός 1991).

Τέτοιες πρακτικές διαχείρισης θα αυξήσουν την περατότητα και θα μειώσουν τα δευτερογε-

νή προβλήματα που σχετίζονται με το σχηματισμό επιφανειακής κρούστας, την παρεμπόδι-

ση του φυτρώματος, τον πλημμελή αερισμό, τις ασθένειες των ριζών και τον έλεγχο των

ζιζανίων και των εντόμων (κυρίως κουνουπιών).

Τα προβλήματα διηθητικότητας, όπως αυτά που προβλέπονται από τα κριτήρια του

Πίνακα 5.4 με βάση την ECw σε συνδυασμό με το SAR, μπορεί τελικά να αποδειχθούν ε-

ντονότερα ή λιγότερο έντονα από εκείνα που αναμένονται. Αυτό μπορεί να οφείλεται στις

μεταβολές του περιεχόμενου στο εφαρμοζόμενο νερό ασβεστίου μετά την άρδευση. Οι με-

ταβολές του ασβεστίου (αυξομειώσεις στο εδαφικό διάλυμα) οφείλονται στη διαλυτοποίηση

των ορυκτών του εδάφους ή στην καθίζηση του ασβεστίου υπό μορφή κυρίως ανθρακικού

ασβεστίου. Η διαλυτοποίηση επιταχύνεται από το διοξείδιο του άνθρακα που είναι διαλυμέ-

νο στο εδαφικό διάλυμα, ενώ η καθίζηση από την περίσσεια του ασβεστίου και την ύπαρξη

ικανής ποσότητας ανθρακικών, όξινων ανθρακικών ή θειικών ιόντων. Μετά από κάθε άρ-

δευση αρχίζουν σχετικά γρήγορα διαλυτοποιήσεις και καθιζήσεις που έχουν σαν αποτέλε-

σμα τη δημιουργία νέας ισορροπίας. Η νέα αυτή ισορροπία μεταβάλλει το καθεστώς του

ασβεστίου και το διαφοροποιεί από αυτό του νερού άρδευσης. Η εξίσωση του SAR, στην

οποία δε λαμβάνονται υπόψη οι μεταβολές αυτές, δημιουργεί εκ των πραγμάτων κάποιο

σφάλμα.

Ένας εναλλακτικός τρόπος υπολογισμού του SAR, ο οποίος λαμβάνει υπόψη τις πα-

ραπάνω μεταβολές, είναι ο υπολογισμός της προσαρμοσμένης σχέσης προσρόφησης νατρί-

ου (adj. SAR) με τη σχέση 5.2. Κατά τον υπολογισμό αυτό οι τιμές του ασβεστίου

διορθώνονται με βάση την αναμενόμενη ισορροπία που θα προκύψει στο έδαφος από την

αλληλεπίδραση του διοξειδίου του άνθρακα του εδαφικού διαλύματος και των όξινων αν-

θρακικών, του ασβεστίου και της ολικής αλατότητας του νερού άρδευσης (Πίνακας 5.10). Η

εφαρμογή της διαδικασίας αυτής προϋποθέτει την ύπαρξη ισορροπίας στο σύστημα έδαφος-

νερό. Θεωρείται ότι πηγή ασβεστίου στο έδαφος είναι το ανθρακικό ασβέστιο ή άλλα ορυ-

κτά όπως τα πυριτικά, καθώς και ότι δεν υφίσταται καθίζηση μαγνησίου. Στα μαγνησιούχα

εδάφη, η παραδοχή αυτή απαιτεί ιδιαίτερη έρευνα. Επίσης θεωρείται ότι η μερική πίεση του

διοξειδίου του άνθρακα κοντά στην επιφάνεια του εδάφους είναι 0.0007 atm. Οι τιμές του

προσαρμοσμένου ποσοστού προσρόφησης νατρίου (adj. SAR) μπορούν να χρησιμοποιη-

θούν στη θέση του SAR στον Πίνακα 5.4 για να επιτευχθεί καλύτερη προσέγγιση στην αντι-

μετώπιση του προβλήματος.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.10. Συγκέντρωση Cax που αναμένεται να παραμείνει στο επιφανειακό τμήμα

του εδάφους μετά από άρδευση με νερό συγκεκριμένου λόγου HCO3/Ca

και ECw

Λόγος Ηλεκτρική αγωγιμότητα (ECw) τού εφαρμοζόμενου νερού, σε dS/m

HCOCa

3 0.1 0.2 0.3 0.5 0.7 1.0 1.5 2.0 3.0 4.0 6.0 8.0

0.05 13.20 13.61 13.92 14.40 14.79 15.26 15.91 16.43 17.28 17.97 19.07 19.94

0.10 8.31 8.57 8.77 9.07 9.31 9.62 10.02 10.35 10.89 11.32 12.01 12.56

0.15 6.34 6.54 6.69 6.92 7.11 7.34 7.65 7.90 8.31 8.64 9.17 9.58

0.20 5.24 5.40 5.52 5.71 5.87 6.06 6.31 6.52 6.86 7.13 7.57 7.91

0.25 4.51 4.65 4.76 4.92 5.06 5.22 5.44 5.62 5.91 6.15 6.52 6.82

0.30 4.00 4.12 4.21 4.36 4.48 4.62 4.82 4.98 5.24 5.44 5.77 6.04

0.35 3.61 3.72 3.80 3.94 4.04 4.17 4.35 4.49 4.72 4.91 5.21 5.45

0.40 3.30 3.40 3.48 3.60 3.70 3.82 3.98 4.11 4.32 4.49 4.77 4.98

0.45 3.05 3.14 3.22 3.33 3.42 3.53 3.68 3.80 4.00 4.15 4.41 4.61

0.50 2.84 2.93 3.00 3.10 3.19 3.29 3.43 3.54 3.72 3.87 4.11 4.30

0.75 2.17 2.24 2.29 2.37 2.43 2.51 2.62 2.70 2.84 2.95 3.14 3.28

1.00 1.79 1.85 1.89 1.96 2.01 2.09 2.16 2.23 2.35 2.44 2.59 2.71

1.25 1.54 1.59 1.63 1.68 1.73 1.78 1.86 1.92 2.02 2.10 2.23 2.33

1.50 1.37 1.41 1.44 1.49 1.53 1.58 1.65 1.70 1.79 1.86 1.97 2.07

1.75 1.23 1.27 1.30 1.35 1.38 1.43 1.49 1.54 1.62 1.68 1.78 1.86

2.00 1.13 1.16 1.19 1.23 1.26 1.31 1.36 1.4 1.48 1.54 1.63 1.70

2.25 1.04 1.08 1.10 1.14 1.17 1.21 1.26 1.30 1.37 1.42 1.51 1.58

2.50 0.97 1.00 1.02 1.06 1.09 1.12 1.17 1.21 1.27 1.32 1.40 1.47

3.00 0.85 0.89 0.91 0.94 0.96 1.00 1.04 1.07 1.13 1.17 1.24 1.30

3.50 0.87 0.80 0.82 0.85 0.87 0.90 0.94 0.97 1.02 1.06 1.12 1.17

4.00 0.71 0.73 0.75 0.78 0.80 0.82 0.86 0.88 0.93 0.97 1.03 1.07

4.50 0.66 0.68 0.69 0.72 0.74 0.76 0.79 0.82 0.86 0.90 0.95 0.99

5.00 0.61 0.63 0.65 0.67 0.69 0.71 0.74 0.76 0.80 0.83 0.88 0.93

7.00 0.49 0.50 0.52 0.53 0.55 0.57 0.59 0.61 0.64 0.67 0.71 0.74

10.00 0.39 0.40 0.41 0.42 0.43 0.45 0.47 0.48 0.51 0.53 0.56 0.58

20.00 0.24 0.25 0.26 0.26 0.27 0.28 0.29 0.30 0.32 0.33 0.35 0.37

30.00 0.18 0.19 0.20 0.20 0.21 0.21 0.22 0.23 0.24 0.25 0.27 0.28

Πηγή: Suarez (1981)

Παράδειγμα υπολογισμού SAR και adj. SAR

Έστω ότι τα στοιχεία της χημικής ανάλυσης ενός δείγματος νερού είναι:

ECw = 1.15 dS/m, Ca++

= 2.32 me/l, Mg++

= 1.44 me/l, Na+ = 7.73 me/l

CO3

= 9.42 me/l, HCO3

= 3.66 me/l

Το SAR υπολογίζεται από τη σχέση 5.1:

SAR

Na

Ca Mg

2

7 73

2 32 144 2564

1 2 1 2/ /

.

. ..

PANORAS - ILIA

S


Το adj. SAR υπολογίζεται από τη σχέση 5.2:

45.6

244.143.1

73.7

2adj.

2/12/1

MgCa

NaSAR

x

Η τιμή του Cax βρέθηκε ίση με 1.43 me/l από τον Πίνακα 5.10 για:

HCO3/Ca = 1.76 και ECw=1.15 dS/m.

5.3.3. Τοξικότητα ιόντων

Ορισμένα ιόντα που προσλαμβάνονται από τα φυτά, ακόμη και σε μικρές ποσότητες,

ασκούν τοξική δράση σε αυτά με αποτέλεσμα την πρόκληση ζημιών στο φυτό και τη μείω-

ση της παραγωγής. Τα προβλήματα τοξικότητας των ιόντων παρουσιάζονται συχνά μαζί με

εκείνα της αλατότητας κάνοντάς τα πιο πολύπλοκα, παρόλο που μερικές φορές προβλήματα

τοξικότητας εμφανίζονται και σε χαμηλές τιμές αλατότητας. Τα ιόντα στα οποία πρέπει να

δίνεται ιδιαίτερη προσοχή κατά την άρδευση με υγρά απόβλητα είναι το βόριο, το νάτριο

και το χλώριο. Η συγκέντρωση των δύο τελευταίων είναι αυξημένη όταν χρησιμοποιούνται

αποσκληρυντικά νερού.

Γενικά είναι δύσκολο να περιοριστεί η τοξική δράση ορισμένων ιόντων στις ευαί-

σθητες καλλιέργειες, χωρίς αλλαγή νερού άρδευσης, αρδευτικού συστήματος, καλλιέργειας

ή συνδυασμό αυτών. Τα συμπτώματα εμφανίζονται σχεδόν σε όλες τις καλλιέργειες, όταν οι

συγκεντρώσεις είναι αρκετά υψηλές, ενώ το πρόβλημα γίνεται εντονότερο στα θερμά κλίμα-

τα.

- Βόριο

Η πιο συχνά εμφανιζόμενη τοξικότητα από τη χρήση των υγρών αστικών αποβλήτων

στη γεωργία προέρχεται από το βόριο (B). Πηγές βορίου είναι συνήθως τα οικιακά απορρυ-

παντικά και οι εκροές από βιομηχανίες. Γενικά, συγκεντρώσεις βορίου μεγαλύτερες από

3 ppm επηρεάζουν τις περισσότερες καλλιέργειες. Ορισμένες όμως φορές δεν παρουσιάζε-

ται πρόβλημα στα φυτά, ακόμη και σε συγκεντρώσεις μεγαλύτερες από 3 ppm. Αυτό εξαρ-

τάται από την περιεκτικότητα του εδάφους σε άργιλο, ανθρακικό ασβέστιο καθώς και από

το pH του εδάφους (Μισοπολινός, 1991).

Αρχικά τα συμπτώματα τοξικότητας του βορίου παρουσιάζονται στα παλιά φύλλα

σαν κίτρινες κηλίδες ή ξήρανση των ιστών στις κορυφές των φύλλων και στις άκρες τους. Η

ξήρανση επεκτείνεται προς το κέντρο των φύλλων και στις περιοχές που βρίσκονται μεταξύ

των νεύρων, όταν η συγκέντρωση του βορίου αυξάνεται. Τα συμπτώματα τοξικότητας στα

φύλλα εμφανίζονται όταν η συγκέντρωση του βορίου ξεπεράσει τα 250-300 mg/kg ξηράς

ουσίας φύλλων. Σε ορισμένα δενδρώδη όπως, η κερασιά, η δαμασκηνιά, η αμυγδαλιά κ.ά.

δεν παρουσιάζονται τα τυπικά συμπτώματα τοξικότητας στα φύλλα, αλλά είναι εμφανής η

παρουσία κόλλας στους κλάδους και τους κορμούς των δένδρων. Στα δενδρώδη ροδακινιά,

PANORAS - ILIA

S


δαμασκηνιά, αμυγδαλιά, αχλαδιά, μηλιά κλπ. το βόριο δε συγκεντρώνεται στα φύλλα και

επομένως δεν έχει νόημα η φυλλοδιαγνωστική. Στις περιπτώσεις αυτές, συνιστάται να γίνε-

ται χημική ανάλυση του εδαφικού διαλύματος. Στον Πίνακα 5.11 παρουσιάζονται υποκείμε-

να εσπεριδοειδών και πυρηνόκαρπων κατά αυξανόμενη σειρά συσσώρευσης βορίου σε

αυτά, ενώ στους Πίνακες 5.12 και 5.13 παρουσιάζεται η ανθεκτικότητα διαφόρων αγροτι-

κών και διακοσμητικών φυτών στο βόριο.

Πίνακας 5.11. Υποκείμενα εσπεριδοειδών και πυρηνόκαρπων κατά αυξανόμενη σειρά

συσσώρευσης του βορίου

Λατινικό όνομα Κοινό όνομα Επίπεδο συσσώρευσης βορίου


Citrus macrofylla Alemow Χαμηλό

Citrus pennivesiculata ή Gajanimma

Citrus moi

Severinia buxifolia Chinese box orange

Citrus aurantium Sour orange

x Citrofortunella mitis Calamondin

Citrus sinensis Sweet orange

Citrus junos Yuzu

Citrus limon Rough lemon

Citrus x paradisi Grapefruit

Citrus x limonia Rangrup lime

x Citroncirus webberi Troyer citrange

x Citroncirus webberi Savage citrange

Citrus reticulata Cleopatra mandarin

x Citroncirus webberi Rusk citrange

Citrus reticulata Sunki mandarin

Citrus limon Sweet lemon

Poncirus trifoliata Trifoliate orange

Poncirus trifoliata x Citrumelo 4475

Citrus paradisi

Citrus reticulata Ponkan mandarin

Citrus x tangelo Sampson tangelo

Citrus maxima Cuban shaddock

Citrus aurantifolia Sweet lime Υψηλό

Πυρηνόκαρπα

Prunus dulcis Αμυγδαλιά Χαμηλό

Prunus armeniaca Βερικοκιά

Prunus domestica Δαμασκηνιά

Prunus persica Ροδακινιά Υψηλό


PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.12. Ανθεκτικότητα καλλιεργειών στο βόριο α

Πολύ ευαίσθητες (<0.5 mg/l) Μέτρια ευαίσθητες (1.0 - 2.0 mg/l)

Λεμονιά (Citrus limon) Πιπεριά κόκκινη (Capsicum annuum)

Βατόμουρο (Rubus spp.) Μπιζέλι (Pisum sativa)

Καρότο (Daucus carota)

Ευαίσθητες (0.5 - 0.75 mg/l) Ραπανάκι (Raphanus sativus)

Αβοκάντο (Persea americana) Πατάτα (Solanum tuberosum)

Γκρέιπφρουτ (Citrus X paradisi) Αγγούρι (Cucumis sativus)

Πορτοκαλιά (Citrus sinensis)

Βερικοκιά (Prunus armeniaca) Μέτρια ανθεκτικές (2.0 - 4.0 mg/l)

Ροδακινιά (Prunus persica) Μαρούλι (Lactuca sativa)

Κερασιά (Prunus avium) Μάπα (Brassica oleracea capitata)

Δαμασκηνιά (Prunus domestica) Σέλινο (Apium graveolens)

Διόσπυρος (Diospyros kaki) Γογγύλι - κράμβη η ράπυς (Brassica rapa)

Συκιά (Ficus carica) Γρασίδι Κεντάκι (Poa pratensis)

Αμπέλι (Vitis vinifera) Βρώμη (Avena sativa)

Καρυδιά (Juglans regia) Καλαμπόκι (Zea Mays)

Ελαιοκάρυο (Carya illinoinensis) Αγκινάρα (Cynara scolymus)

Βίγκνα (Vigna unguiculata) Καπνός (Nicotiana tabacum)

Κρεμμύδι (Allium cepa) Σινάπι (Brassica juncea)

Μελίλωτος (Clover, Melilotus indica)

Μέτρια ευαίσθητες (0.75 - 1.0 mg/l) Κολοκυθάκια (Cucurbita pepo)

Σκόρδο (Allium sativum) Αρωματικό πεπόνι (Cucumis melo)

Γλυκοπατάτα (Ipomea batatas)

Σιτάρι (Triticum aestivum) Ανθεκτικές (4.0 - 6.0 mg/l)

Κριθάρι (Hordeum vulgare) Σόργο (Sorghum bicolor)

Ηλίανθος (Helianthus annuus) Τομάτα (Lycopersicon lycopersicum)

Φασολιά (Vigna radiata) Μηδική (Alfalfa, Medicago sativa)

Σουσάμι (Sesanum indicum) Bίκος (Vicia benghalensis)

Λούπινο (Lupinus hartwegii) Μαϊντανός (Petroselinum crispum)

Φραουλιά (Fragaria spp.) Κοκκινογούλια (Beta vulgaris)

Αγκινάρα Jerusalem (Helianthus

tuberosus)

Ζαχαρότευτλα (Beta vulgaris)

Φασολιά (Phaseolus vulgaris)

Φασολιά (Phaseolus lunatus) Πολύ ανθεκτικές (6.0 - 15.0 mg/l)

Αράπικο Φιστίκι (Arachis hypogaea) Bαμβάκι (Gossypium hirsutum)

Σπαράγγι (Asparagus officinalis)


α. Μέγιστες επιτρεπόμενες συγκεντρώσεις στο εδαφικό νερό χωρίς να παρατηρείται μείωση της

παραγωγής. Η ανθεκτικότητα στο βόριο ποικίλει ανάλογα με τις κλιματικές και εδαφικές συν-

θήκες καθώς επίσης και με τις καλλιεργούμενες ποικιλίες. Οι μέγιστες επιτρεπόμενες συγκε-

ντρώσεις βορίου στο αρδευτικό νερό είναι περίπου ίσες ή λίγο μικρότερες από εκείνες του

εδαφικού νερού.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.13. Ανθεκτικότητα διακοσμητικών φυτών στο βόριο α

Διακοσμητικά φυτά

Πολύ ευαίσθητα (<0.5 mg/l) Μέτρια ευαίσθητα (1.0 - 2.0 mg/l)

Mahonia aquifolium Gladiolus sp.

Photinia X fraseri Calendula officinalis

Xylosma congestum Euphorbia pulcherrima

Eleagnus pungens Callistephus chinensis

Viburnum tinus Gardenia sp.

Ligustrum japonicum Podocarpus macrophyllus

Feijoa sellowiana Syzygium paniculatum

Euonymus japonica Cordyline indivisa

Pittosporum tobira Leucophyllum frutescens

Ilex cornuta

Juniperus chinensis Μέτρια ανθεκτικά (2.0 - 4.0 mg/l)

Lantana camara Callistemon citrinus

Ulmus americana Eschscholzia californica

Buxus microphylla

Ευαίσθητα (0.5 - 1.0 mg/l) Nerium oleander

Zinnia elegans Hibiscus rosasinensis

Viola tricolor Lathyrus odoratus

Viola odorata Dianthus caryophyllus

Delphium sp.

Abelia X grandiflora Ανθεκτικά (4.0 - 8.0 mg/l)

Rosemarinus officinalis Raphiolepis indica

Platycladus orientalis Carissa grandiflora

Pelargonium X hortorum Oxalis bowiei


α. Μέγιστες επιτρεπόμενες συγκεντρώσεις στο εδαφικό νερό χωρίς να παρατηρείται μείωση της

παραγωγής. Η ανθεκτικότητα στο βόριο ποικίλει ανάλογα με τις κλιματικές και εδαφικές συν-

θήκες καθώς επίσης και με τις καλλιεργούμενες ποικιλίες. Οι μέγιστες επιτρεπόμενες συγκε-

ντρώσεις βορίου στο αρδευτικό νερό είναι περίπου ίσες ή λίγο μικρότερες από εκείνες του

εδαφικού νερού.

- Χλώριο

Τα φαινόμενα τοξικότητας του χλωρίου (Cl) παρουσιάζονται στα φύλλα των φυτών

υπό μορφή καψίματος ή ξήρανσης των ιστών αυτών. Αρχικά προσβάλλονται οι κορυφές των

φύλλων, σύμπτωμα που είναι χαρακτηριστικό της τοξικότητας του χλωρίου. Εκτεταμένες

νεκρώσεις φύλλων συνοδεύονται από έντονη πτώση τους που μπορεί να φθάσει και στην

αποφύλλωση των φυτών. Στα ευαίσθητα φυτά τα συμπτώματα της τοξικότητας εμφανίζο-

νται όταν η συγκέντρωση του χλωρίου στα φύλλα ανέρχεται στο 0.3-1.0% της ξηράς ουσίας

τους. Πολλά δένδρα παρουσιάζουν φαινόμενα τοξικότητας χλωρίου, όταν η συγκέντρωσή

του στα φύλλα είναι μεγαλύτερη από το 0.3% της ξηράς ουσίας αυτών. Η πρόσληψη του

χλωρίου από τα φυτά εξαρτάται όχι μόνο από την ποιότητα του νερού άρδευσης αλλά και

από τη συγκέντρωση του χλωρίου στο εδαφικό διάλυμα. Επίσης, εξαρτάται από τις συνθή-

PANORAS - ILIA

S


κες στράγγισης του χωραφιού και από την ικανότητα του φυτού να αποκλείει το χλώριο

κατά την πρόσληψη των θρεπτικών στοιχείων από τις ρίζες του. Στον Πίνακα 5.14 παρου-

σιάζεται η ανθεκτικότητα διαφόρων υποκειμένων και ποικιλιών οπωροφόρων δένδρων στο

χλώριο.

Πίνακας 5.14. Ανθεκτικότητα διαφόρων υποκειμένων και ποικιλιών οπωροφόρων δέν-

δρων στο χλώριοα

Φυτό

Υποκείμενο ή ποικιλία

Μέγιστη επιτρεπόμενη συγκέντρωση

Cl-, χωρίς ζημιές στα φύλλα α, β, γ

ριζική ζώνη νερό άρδευσης

me/l me/l mg/l

Υποκείμενα

Αβοκάντο West Indian 7.5 5 180

(Persea

americana)

Guatemalan

Mexican

6.0

5.0

4

3.3

145

110

Eσπεριδοειδή Sunki mandarin, Grapefruit 25 16.2 600

(Citrus spp.) Cleopatra mandarini, Rangpur lime 25 16.2 600

Sampson tangelo, Rough lemon 15 10 355

Sour orange, Poncan mandarin 15 10 355

Citrumelo 4475, Trifolate orange 10 6.7 250

Cuban shaddock, Calamondin, Sweet

orange

10 6.7 250

Savage citrange, Rusk citrange, Troyer

citrange

10 6.7 250

Αμπέλι Salt Greek, 1613-3 40 27 960

(Vitis spp.) Dodridge 30 20 710

Πυρηνόκαρπα Marianna 25 17 600

(Prunus spp.) Lovell, Shalil 10 6.7 250

Yunnan 7.5 5 180

Ποικιλίες

Μούρα Boysenberry 10 6.7 250

(Rubus spp.) Olallie blackberry 10 6.7 250

Indian Summer raspberry 5 3.3 110

Αμπέλι Thomson seedless, Perlette 20 13.3 460

(Vitis spp.) Cardinal, Black rose 10 6.7 250

Φράουλα Lassen 705 5.0 180

(Fragaria spp.) Shasta 5.0 3.3 110

Πηγή: Maas (1990), Westcot and Ayers (1985)

α. Στις περιπτώσεις που η συγκέντρωση χλωρίου ξεπερνά την ανθεκτικότητα της καλλιέργειας

στην ολική αλατότητα, τότε η προκαλούμενη μείωση της παραγωγής είναι μεγαλύτερη και

οφείλεται τόσο στην τοξική δράση του χλωρίου όσο και στην αλατότητα.

β. Οι τιμές που δίνονται αφορούν τις μέγιστες συγκεντρώσεις στο νερό άρδευσης. Οι τιμές προέ-

κυψαν από το εκχύλισμα κορεσμού (ECe) με την προϋπόθεση ότι το ποσοστό έκπλυσης είναι

15-20% και ECe=1.5 ECw.

PANORAS - ILIA

S


γ. Οι μέγιστες επιτρεπόμενες τιμές ισχύουν μόνο σε επιφανειακά αρδευόμενες καλλιέργειες.

Άρδευση με καταιονισμό είναι πιθανό να προκαλέσει εκτεταμένα εγκαύματα στη φυλλική ε-

πιφάνεια των φυτών σε τιμές συγκέντρωσης σημαντικά μικρότερες από τις τιμές του πίνακα

αυτού.

- Νάτριο

Γενικά η τοξική δράση του νατρίου (Na) δεν είναι εύκολο να διαγνωσθεί. Συμπτώ-

ματα τοξικότητας είναι το κάψιμο των φύλλων και ιδίως η ξήρανση και η νέκρωση των ι-

στών κατά μήκος των εξωτερικών άκρων των φύλλων. Συμπτώματα τοξικότητας νατρίου

εμφανίζονται στα φύλλα των φυτών, όταν η συγκέντρωση ανέρχεται σε 0.25-0.5% της ξη-

ράς ουσίας των φύλλων.

Στον Πίνακα 5.4 χρησιμοποιείται η τιμή του SAR για να δειχθεί ο πιθανός κίνδυνος

τοξικής δράσης του νατρίου, όταν το νερό εφαρμόζεται με επιφανειακές μεθόδους άρδευσης

και καταιονισμό. Στον Πίνακα 5.15 φαίνεται η ανθεκτικότητα ορισμένων φυτών στο ποσο-

στό εναλλακτικού νατρίου του εδάφους (ESP). Η ανθεκτικότητα των φυτών μειώνεται από

πάνω προς τα κάτω και βέβαια ο όρος ανθεκτικότητα είναι σχετικός, επειδή ελλιπής θρέψη

και δυσμενείς εδαφικές συνθήκες μπορούν να περιορίσουν την ανάπτυξη πριν το ESP φθά-

σει σε υψηλές τιμές. Όταν το ESP ξεπερνά το 30, οι φυσικές ιδιότητες του εδάφους είναι

πολύ άσχημες για να επιτευχθεί καλή παραγωγή. Η εκτίμηση της τιμής ESP που αναμένεται

σαν αποτέλεσμα της μακροχρόνιας χρήσης ενός αρδευτικού νερού δεδομένου SAR, μπορεί

να γίνει με το νομογράφημα του Σχήματος 5.1.

- Τοξικότητα Νa και Cl κατά την άρδευση με καταιονισμό

Στην άρδευση με καταιονισμό, το νάτριο ή/και το χλώριο απορροφώνται απευθείας

από τη φυλλική επιφάνεια και προκαλούν ζημιές στα φυτά. Τέτοιες τοξικότητες συμβαίνουν

σε συγκεντρώσεις νατρίου και χλωρίου μικρότερες από αυτές που προκαλούν τοξικότητες

κατά την επιφανειακή άρδευση. Άρδευση με καταιονισμό σε περιόδους υψηλών θερμοκρα-

σιών, ισχυρών ανέμων και χαμηλής σχετικής υγρασίας αυξάνουν την πιθανότητα εμφάνισης

τοξικότητας από χλώριο και νάτριο. Σε αυτές τις περιπτώσεις συνιστάται άρδευση κατά τη

διάρκεια της νύχτας, οπότε αποφεύγονται οι πολύ υψηλές θερμοκρασίες καθώς και η χαμη-

λή σχετική υγρασία. Στον Πίνακα 5.16 δίνονται τα όρια της συγκέντρωσης του νατρίου και

του χλωρίου στο νερό άρδευσης, ώστε το νερό να μην προκαλεί ζημιές στη φυλλική επιφά-

νεια ορισμένων φυτών, όταν η άρδευση γίνεται με καταιονισμό.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.15. Ανθεκτικότητα ορισμένων φυτών στο ESP

Ευαίσθητες (ESP<15) Ημιανθεκτικές (ESP=15-40) Ανθεκτικές (ESP>40)

Αβοκάντο

(Persea americana)

Καρότο

(Daucus carota)

Μηδική

(Medicago sativa)

Φασολιά


Τριφύλλι

(Trifolium repens)

Κριθάρι

(Hordeum vulgare)

Βαμβάκι στη βλάστηση


Φεστούκα

(Festuca arundinacea)


(Beta vulgaris)

Καλαμπόκι

(Zea mays)

Μαρούλι

(Lactuca sativa)

Αγριάδα

(Cynodon dactylon)

Μπιζέλι

(Pisum aestivum)

Τριφύλλι το Αλεξανδρινό

(Trifolium alexandrinum)

Βαμβάκι


Γκρέιπφρουτ

(Citrus paradisi)

Μηδική

(Melilotus parviflora)

Αγρόπυρο


Πορτοκαλιά

(Citrus sinensis)

Λάχανο

(Brassica juncea)

Αγρόπυρο


Ροδακινιά

(Prunus persica)

Βρώμη

(Avena sativa)

Αγρόπυρο

(Agropyron elongatum)


(Citrus reticulata)

Κρεμμύδι

(Allium cepa)

(Diplacha fusca)

Φασολιά

(Phaseolus aurus)

Ραπανάκι

(Raphanus sativus)

Φασολιά

(Phaseolus mango)

Ρύζι

(Oryza sativus)

Φακή

(Lens culinaris)

Σίκαλη

(Secale cereale)

Αράπικο Φιστίκι

(Arachis hypogaea)

Λόλιο

(Lolium multiflorum)

Κτηνοτροφικό Μπιζέλι

(Vigna sinensis)

Σόργο

(Sorghum vulgare)

Σπανάκι

(Spinacia oleracea)

Τομάτα

(Lycopersicon esculentum)

Κουκιά

(Vicia sativa)

Σιτάρι

(Triticum vulgare)

Πηγή: Ayers and Westcot (1985)

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.16. Ανθεκτικότητα ορισμένων φυτών σε ζημιές της φυλλικής επιφάνειας κατά

την εφαρμογή άρδευσης με καταιονισμό, ανάλογα με τη συγκέντρωση Na

ή Cl στο νερό άρδευσης α

Συγκεντρώσεις Na+ ή Cl

- σε me/l

β

< 5 5 - 10 10 - 20 > 20

Αμυγδαλιά

(Pirus dulcis)

Αμπέλι

(Vitis spp.)

Μηδική

(Medicago sativa)

Κουνουπίδι

(Brassica oleracea

botrytis)

Βερικοκιά

(Pirus armeniaca)

Πιπεριά

(Capsicum annuum)

Κριθάρι

(Hordeum vulgare)

Βαμβάκι

(Gossypium spp.)


(Citrus spp.)

Πατάτα

(Solanum tuberosum)

Καλαμπόκι

(Zea mays)


(Beta vulgaris)


(Prunus domestica)

Τομάτα

(L. lycopersicum)

Aγγούρι

(Cucumis sativus)

Ηλίανθος

(Helianthus annuus)

Kάρδαμος

(Carthamus tinctorius)

Σουσάμι

(Sesamum indicum)

Σόργο

(Sorghum bicolor)


α. Ευαισθησία βασισμένη στην απευθείας απορρόφηση αλάτων από τα φύλλα.

β. Οι βλάβες των φύλλων επηρεάζονται από τις καλλιεργητικές και περιβαλλοντικές συνθήκες.

Οι τιμές του πίνακα δίνονται ενδεικτικά και αφορούν άρδευση με καταιονισμό κατά τη διάρ-

κεια της ημέρας.

Στην Καλιφόρνια άρδευση εσπεριδοειδών με καταιονισμό και συγκεντρώσεις νατρί-

ου ή χλωρίου ίσες με 3 me/l προκάλεσε τοξικά φαινόμενα στα φύλλα, γεγονός που δεν πα-

ρατηρήθηκε κατά την άρδευση με το ίδιο νερό αλλά με επιφανειακές μεθόδους (λωρίδες και

αυλάκια). Ο ρυθμός εφαρμογής του νερού έχει επίσης σημασία στην πρόκληση ή μη τοξι-

κών φαινομένων στα φύλλα. Στον Πίνακα 5.17 δίνεται το ποσοστό των φυτών που παρου-

σίασε ζημιές στα φύλλα ανάλογα με το ρυθμό εφαρμογής του νερού. Όσο αυξάνεται ο

ρυθμός εφαρμογής του νερού άρδευσης τόσο μειώνονται τα εγκαύματα των φύλλων. Επί-

σης, στον Πίνακα 5.18 φαίνεται ότι η συγκέντρωση νατρίου στα φύλλα του βαμβακιού ε-

ξαρτάται από το χρόνο που γίνεται η άρδευση, όταν πρόκειται για καταιονισμό, τη μέθοδο

άρδευσης και την ποικιλία.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.17. Ζημιές φυλλώματος μηδικής σε σχέση με το ρυθμό άρδευσης α

Ρυθμός εφαρμογής νερού (mm/h)

1.8 2.7 4.0

Ποσοστό (%) φυτών μηδικής με τοξικά

φαινόμενα στα φύλλα

92.5

5.0

2.5

Πηγή: Robinson (1980)

α. Ποιότητα αρδευτικού νερού: ECw = 1.35 dS/m, TDS = 875 mg/l, Na+ = 6 me/l,

Cl- = 7 me/l

Πίνακας 5.18. Περιεκτικότητα νατρίου στα φύλλα βαμβακιού σε ποσοστό ξηρού βάρους

φύλλων α

Ποικιλία βαμβακιού Ημερήσιος

καταιονισμός

Νυχτερινός

καταιονισμός

Επιφανειακή

άρδευση

Μακρόινος 0.73 0.46 0.44

Βραχύινος 0.29 0.12 0.10

Πηγή: Busch and Turner (1967)

α. Ποιότητα αρδευτικού νερού: ECw = 4.4 dS/m, Na+ = 24 me/l

5.3.4. Ιχνοστοιχεία

Στο νερό άρδευσης αλλά και στα εδαφικά διαλύματα υπάρχουν διάφορα στοιχεία

που βρίσκονται είτε σε σχετικά μεγάλες συγκεντρώσεις (μακρο-στοιχεία) είτε σε συγκε-

ντρώσεις μικρότερες από μερικά mg/l, με συνήθεις τιμές μικρότερες από 100 μg/l (ιχνοστοι-

χεία). Μερικά από αυτά σε μικρές συγκεντρώσεις είναι πολύ σημαντικά για την ανάπτυξη

των φυτών, ενώ με την αύξηση των συγκεντρώσεων δρουν τοξικά.

Η ύπαρξη ιχνοστοιχείων στα υγρά αστικά απόβλητα σχετίζεται με την προέλευση

των νερών και τις δραστηριότητες της αστικής περιοχής από την οποία προέρχονται τα από-

βλητα. Η χρήση των ιχνοστοιχείων είναι ευρέως διαδεδομένη στη βιομηχανία και στη μετα-

ποίηση καταναλωτικών αγαθών. Επίσης, η παλαίωση και η σταδιακή διάβρωση των δικτύων

ύδρευσης και αποχέτευσης συνεισφέρει στην παρουσία ιχνοστοιχείων στα υγρά απόβλητα.

Για τους λόγους αυτούς, έστω και μικρές ποσότητες ιχνοστοιχείων βρίσκονται πάντοτε στα

υγρά αστικά απόβλητα. Κάποια αποχετευτικά δίκτυα δέχονται και βιομηχανικές εκροές με

αποτέλεσμα να παρατηρούνται αυξημένες συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων στα απόβλητα.

Νερά που προέρχονται από κοινότητες μικρού και μεσαίου μεγέθους, κατά κανόνα

δεν είναι επιβαρημένα με μεγάλες συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων, καθώς οι περιοχές αυτές

δεν είναι ιδιαίτερα βιομηχανοποιημένες. Εξάλλου, τα υγρά απόβλητα που προέρχονται από

PANORAS - ILIA

S


τέτοιες περιοχές είναι αυτά που κατά κύριο λόγο προσφέρονται για επαναχρησιμοποίηση,

τόσο λόγω της σύστασής τους όσο και λόγω της μικρής απόστασης από την καλλιεργήσιμη

γη, γεγονός που καθιστά τη μεταφορά και διάθεση των επεξεργασμένων αποβλήτων οικο-

νομικά συμφέρουσα.

Παρόλο που οι συμβατικές εγκαταστάσεις επεξεργασίας αποβλήτων δεν είναι σχεδι-

ασμένες για την απομάκρυνση των ιχνοστοιχείων, μέρος αυτών προσροφάται στα οργανικά

και ανόργανα στερεά και απομακρύνεται με τις διαδικασίες των καθιζήσεων των αιωρούμε-

νων στερεών. Υπό κανονικές συνθήκες λειτουργίας, οι συγκεντρώσεις των ιχνοστοιχείων

στα ανεπεξέργαστα απόβλητα μειώνονται κατά 70 έως 90% μετά τη δευτεροβάθμια επεξερ-

γασία. Τυπικές συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων σε επεξεργασμένα αστικά υγρά απόβλητα

δίνονται στον Πίνακα 5.19. Στον ίδιο πίνακα, για λόγους σύγκρισης, δίνονται και οι επιτρε-

πόμενες συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων στο αρδευτικό νερό, όπως ορίστηκαν από την Υπη-

ρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος των Η.Π.Α. (U.S. E.P.A., 1973).

Πίνακας 5.19. Τυπικές συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων (mg/l) σε επεξεργασμένα υγρά αστι-

κά απόβλητα και στο αρδευτικό νερό

Στοιχείο

Υγρά αστικά απόβλητα που

δέχθηκαν Α/βάθμια

επεξεργασία

Υγρά αστικά απόβλητα που δέ-

χθηκαν Β/βάθμια


Αρδευτικό νερό

Εύρος

Μέση

τιμή Εύρος

Μέση

τιμή

Συνιστώμενη

συγκέντρωση

As <0.005 - 0.03 <0.005 <0.005 - 0.023 <0.005 0.10

B <0.01 - 2.5 1.0 <0.1 - 2.5 0.7 0.75

Cd <0.02 - 6.4 <0.02 <0.005 - 0.15 <0.005 0.01

Cr <0.05 - 6.8 <0.05 <0.005 - 1.2 0.02 0.10

Cu <0.02 - 5.9 0.10 <0.006 - 1.3 0.04 0.20

Hg <0.0001 - 0.125 0.0009 <0.0002 - 0.001 0.0005 -

Mo <0.001 - 0.02 0.008 0.001 - 0.018 0.007 0.01

Ni <0.1 - 1.5 0.1 0.003 - 0.6 0.004 0.20

Pb <0.2 - 6.0 <0.2 0.003 - 0.35 0.008 5.00

Se <0.005 - 0.02 <0.005 <0.005 - 0.02 <0.005 0.02

Zn <0.02 - 2.0 0.12 0.004 - 1.2 0.04 2.00

Πηγή: U.S. E.P.A. (1973), Page and Chang (1985)

Σύγκριση των μέσων τιμών συγκέντρωσης ιχνοστοιχείων των αστικών αποβλήτων

του Πίνακα 5.19 με τις συνιστώμενες μέγιστες συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων στο αρδευτικό

νερό δείχνει, ότι τα επίπεδα για όλα τα ιχνοστοιχεία είναι χαμηλότερα από αυτά που τίθενται

για το αρδευτικό νερό εκτός από εκείνα του βορίου. Εάν ληφθεί υπόψη ότι τα κριτήρια για

το αρδευτικό νερό ορίσθηκαν με σκοπό να προστατευθούν και οι πιο ευαίσθητες καλλιέρ-

γειες γίνεται αντιληπτό ότι με προσεκτική διαχείριση, τα περισσότερα από τα υγρά αστικά

PANORAS - ILIA

S


απόβλητα μπορεί να χρησιμοποιηθούν για άρδευση χωρίς σημαντικούς κινδύνους από την

παρουσία των ιχνοστοιχείων.

Οι συνιστώμενες μέγιστες συγκεντρώσεις των ιχνοστοιχείων για νερά που χρησιμο-

ποιούνται συνεχώς στην άρδευση του ίδιου αγρού δίνονται στον Πίνακα 5.20. Στον Πίνα-

κα 5.21 δίνονται οι επιτρεπόμενες συγκεντρώσεις για αρδευτικά νερά που χρησιμοποιούνται

για χρονικό διάστημα που δεν υπερβαίνει την εικοσαετία σε εδάφη λεπτόκοκκης υφής με pH

6.0-8.5. Στον ίδιο πίνακα επαναλαμβάνονται, για λόγους σύγκρισης, οι συνιστώμενες μέγι-

στες συγκεντρώσεις σε νερά που χρησιμοποιούνται σε όλα τα εδάφη συνεχώς.

Oι κατευθυντήριες γραμμές που δίνονται στους Πίνακες 5.5 και 5.20 εφαρμόζονται

στην άρδευση φυτών τοπίου και εκτατικών καλλιεργειών και βασίζονται στη γενική επιδίω-

ξη να διατηρηθεί η παραγωγικότητα του εδάφους και των καλλιεργειών. Κανένα από τα

στοιχεία του Πίνακα 5.20 δεν προκαλεί τοξικότητες, εφόσον τηρούνται τα αναγραφόμενα

επίπεδα συγκέντρωσης. Επομένως, τα νερά πρέπει να θεωρούνται ασφαλή για συνεχή άρ-

δευση, για όλες τις καλλιέργειες και όλους τους εδαφικούς τύπους, όταν δεν ξεπερνιούνται

οι συγκεντρώσεις αυτές. Τα περισσότερα ιχνοστοιχεία συνδέονται στενά με τα εδαφικά τε-

μαχίδια και συσσωρεύονται με το χρόνο. Επαναλαμβανόμενες αρδεύσεις με νερό που περιέ-

χει κάποια ιχνοστοιχεία σε συγκεντρώσεις μεγαλύτερες από αυτές του Πίνακα 5.20 θα

αυξήσουν τελικά τη συγκέντρωση αυτών σε επίπεδα που είναι πιθανό να προκαλέσουν φυ-

τοτοξικότητες. Συνιστάται, οι τιμές του Πίνακα 5.20 να θεωρούνται ως οι μέγιστες συγκε-

ντρώσεις ιχνοστοιχείων στο νερό που χρησιμοποιείται για μακρά χρονικά διαστήματα και με

κανονικές δόσεις εφαρμογής του νερού στον αγρό. Στην περίπτωση που η άρδευση με από-

βλητα γίνεται για περιορισμένα χρονικά διαστήματα υπάρχει η δυνατότητα να ξεπεραστούν

είτε τα όρια συγκεντρώσεων των ιχνοστοιχείων (Πίνακας 5.21) είτε οι δόσεις άρδευσης.

Στην περίπτωση αυτή πρέπει σύντομα να αποκατασταθούν τα κανονικά επίπεδα συγκέ-

ντρωσης των ιχνοστοιχείων και εφαρμογής αρδευτικού νερού στον αγρό. Συνιστώνται επί-

σης, περιοδικοί έλεγχοι τόσο του εδάφους όσο και του νερού άρδευσης, ώστε να εκτιμάται ο

ρυθμός συσσώρευσης ιχνοστοιχείων και να σχεδιάζονται οι μελλοντικοί χειρισμοί.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.20. Συνιστώμενες μέγιστες συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων στο αρδευτικό νερό

για συνεχή χρήση

Στοιχεία

Συνιστώμενη

μέγιστη συ-

γκέντρωση

(mg/l) α

Παρατηρήσεις

Al

(αργίλιο)

5.00 Μπορεί να προκαλέσει σημαντική μείωση της παραγωγής σε όξινα εδά-

φη (pH<5.5), ενώ σε νατριωμένα εδάφη (pH>7.0) τα ιόντα του Al καθι-

ζάνουν και ελαχιστοποιείται η τοξικότητά του.

As

(αρσενικό)

0.10 H φυτοτοξικότητά του ποικίλει σε μεγάλο βαθμό και Κυμαίνεται από

12 mg/l για το Sudan grass έως λιγότερο από 0.05 mg/l για το ρύζι.

Be

(βηρύλλιο)

0.10 H φυτοτοξικότητά του ποικίλει σε μεγάλο βαθμό και κυμαίνεται από

5 mg/l για την ουλόφυλλο κράμβη έως 0.5 mg/l για τα νάνα φασόλια.

Cd

(κάδμιο)

0.01 Είναι τοξικό στα φασόλια, παντζάρια, ζαχαρότευτλα και κοκκινογούλια,

όταν η συγκέντρωσή του στο θρεπτικό διάλυμα είναι έως 0.1 mg/l. Συνι-

στώνται συντηρητικά όρια εξαιτίας της τάσης του να συσσωρεύεται σε

φυτικούς ιστούς και εδάφη, σε συγκεντρώσεις που μπορεί να είναι επι-

βλαβείς για τους ανθρώπους.

Co

(κοβάλτιο)

0.05 Είναι τοξικό στην τομάτα, όταν η συγκέντρωσή του στο θρεπτικό διάλυ-

μα φθάνει τα 0.1 mg/l. Σε ουδέτερα και νατριωμένα εδάφη καθίσταται

αδρανές.

Cr

(χρώμιο)

0.10 Θεωρείται, όχι πάντα, βασικό στοιχείο στην ανάπτυξη των φυτών. Εξαι-

τίας της περιορισμένης γνώσης πάνω στη φυτοτοξικότητα, συνιστώνται

συντηρητικές συγκεντρώσεις.

Cu

(χαλκός)

0.20 Είναι τοξικό σε αρκετά φυτά, όταν οι συγκεντρώσεις του στο θρεπτικό

διάλυμα κυμαίνονται από 0.1 έως 1.0 mg/l.

F (φθόριο) 1.00 Αδρανοποιείται σε ουδέτερα και νατριωμένα εδάφη.

Fe

(σίδηρος)

5.00 Σε αεριζόμενα εδάφη δεν είναι τοξικό για τα φυτά. Μπορεί όμως να

συμβάλλει στην οξίνιση των εδαφών και να μειώσει τη διαθεσιμότητα

του φωσφόρου και του μολυβδαινίου που είναι σημαντικά στοιχεία για

τα φυτά. Άρδευση με καταιονισμό δημιουργεί αποθέσεις σε φυτά, εξο-

πλισμό και κτίσματα.

Li

(λίθιο)

2.50 Ανεκτό από τα περισσότερα φυτά έως 5 mg/l. Ευκίνητο στο έδαφος.

Τοξικό για τα εσπεριδοειδή σε χαμηλές συγκεντρώσεις (<0.075 mg/l).

Επιδρά όμοια με το βόριο.

Mn

(μαγγάνιο)

0.20 Τοξικό σε διάφορα φυτά σε συγκεντρώσεις από μερικά δέκατα έως μερι-

κά mg/l, αλλά συνήθως μόνο σε όξινα εδάφη.

Mo

(μολυβδαίνιο)

0.01 Μη τοξικό για τα φυτά όταν βρίσκεται σε κανονικές συγκεντρώσεις στο

έδαφος και στο νερό. Μπορεί να είναι τοξικό για τα ζώα, όταν βοσκή-

σουν σε εδάφη με υψηλές συγκεντρώσεις διαθέσιμου μολυβδαινίου.

Ni

(νικέλιο)

0.20 Τοξικό σε διάφορα φυτά σε συγκεντρώσεις από 0.5 έως 1.0 mg/l. Μειω-

μένη τοξικότητα σε ουδέτερα ή αλκαλικά pH.

PANORAS - ILIA

S



Στοιχεία Συνιστώμενη

μέγιστη συ-

γκέντρωση

(mg/l) α

Παρατηρήσεις

Pb

(μόλυβδος)

5.00 Σε πολύ υψηλές συγκεντρώσεις μπορεί να προκαλέσει ανάσχεση της

αύξησης των φυτικών κυττάρων

Se

(σελήνιο)

0.02 Τοξικό στα φυτά ακόμα και σε μικρές συγκεντρώσεις, όπως 0.025 mg/l.

Επίσης είναι τοξικό για ζώα που βόσκουν σε εδάφη με σχετικά υψηλές

συγκεντρώσεις εφαρμοζόμενου σεληνίου. Σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις

είναι απαραίτητο στα ζώα.

Sn

(κασσίτερος) Δεν προσλαμβάνεται από τα φυτά. Συγκεκριμένα επίπεδα ανεκτικότητας

άγνωστα.

Ti

(τιτάνιο) Δεν προσλαμβάνεται από τα φυτά. Συγκεκριμένα επίπεδα ανεκτικότητας

άγνωστα.

W

(βολφράμιο) Δεν προσλαμβάνεται από τα φυτά. Συγκεκριμένα επίπεδα ανεκτικότητας

άγνωστα.

V (βανάδιο) 0.10 Τοξικό σε πολλά φυτά σε σχετικά χαμηλές συγκεντρώσεις.

Zn

(ψευδάργυρος) 2.00 Τοξικό σε πολλά φυτά σε μεγάλο εύρος συγκεντρώσεων. Η τοξικότητά

του μειώνεται όταν το pH>6 και τα εδάφη είναι καλής δομής ή οργανικά.

Πηγή: U.S. E.P.A. (1973), Ayers and Westcot (1985), Westcot and Ayers (1985)

α. Η μέγιστη συγκέντρωση βασίζεται στην εφαρμογή αρδευτικού νερού ύψους 1000 mm/χρόνο

υπό ορθολογική διαχείριση. Εάν το εφαρμοζόμενο ύψος νερού ξεπερνά σημαντικά αυτό το ό-

ριο, οι μέγιστες συγκεντρώσεις πρέπει να μειωθούν κατάλληλα. Για μικρότερα ύψη νερού δε

χρειάζονται προσαρμογές στις μέγιστες συγκεντρώσεις. Οι συγκεντρώσεις που δίνονται αφο-

ρούν συνεχή χρήση του ίδιου νερού στον αγρό.

Μεταξύ των ιχνοστοιχείων που βρίσκονται στα απόβλητα τα στοιχεία βόριο, κάδμιο,

χαλκός, υδράργυρος, μολυβδαίνιο, νικέλιο, σελήνιο και ψευδάργυρος θεωρούνται επικίνδυ-

να, εάν εισαχθούν στα καλλιεργούμενα εδάφη χωρίς έλεγχο (Council on Agricultural

Science and Technology, 1976). Τα ιχνοστοιχεία αργίλιο, αρσενικό, χρώμιο, σίδηρος, μαγ-

γάνιο, μόλυβδος και αντιμόνιο, τα οποία εισάγονται στα εδάφη κατά την άρδευση με από-

βλητα, δεν οδηγούν σε φυτοτοξικότητες, ούτε εκθέτουν τους καταναλωτές σε κινδύνους

εφόσον εφαρμοσθούν οι κοινές καλλιεργητικές πρακτικές. Οι συγκεντρώσεις ορισμένων

ιχνοστοιχείων που βρίσκονται υπό κανονικές συνθήκες στα εδάφη και τους φυτικούς ιστούς

και οι επιδράσεις τους στην ανάπτυξη των φυτών συνοψίζονται στον Πίνακα 5.22. Σε αυτά

τα επίπεδα τα ιχνοστοιχεία δεν προκαλούν σοβαρά προβλήματα.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.21. Μέγιστες επιτρεπόμενες συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων σε νερά που χρησι-

μοποιούνται συνεχώς ή για χρονικό διάστημα μικρότερο από 20 χρόνια

Επιτρεπόμενη συγκέντρωση

Στοιχείο

Σε νερά που χρησιμοποιούνται

συνεχώς για όλα τα εδάφη

Σε νερά που χρησιμοποιούνται το πολύ

20 χρόνια και σε εδάφη λεπτόκοκκης

υφής με pH 6.0-8.5

Αργίλιο (Al) 5.0 20.0

Αρσενικό (As) 0.10 2.0

Βηρύλλιο (Be) 0.10 0.5

Βόριο (B) 0.75 2.0

Κάδμιο (Cd) 0.01 0.05

Χρώμιο (Cr) 0.01 1.0

Κοβάλτιο (Co) 0.05 5.0

Χαλκός (Cu) 0.20 5.0

Φθόριο (F) 1.0 15.0

Σίδηρος (Fe) 5.0 20.0

Μόλυβδος (Pb) 5.0 10.0

Λίθιο (Li) 0.075 0.075

Μαγγάνιο (Mn) 0.20 10.0

Μολυβδαίνιο (Mo) 0.01 0.05

Νικέλιο (Ni) 0.20 2.0

Σελήνιο (Se) 0.02 0.02

Βανάδιο (V) 0.1 1.0

Ψευδάργυρος (Zn) 2.0 10.0


Για να προστατευτούν οι καλλιέργειες από δυσμενείς επιδράσεις εξαιτίας της ύ-

παρξης ιχνοστοιχείων που περιέχονται στα απόβλητα, η Υπηρεσία Προστασίας του Περι-

βάλλοντος των Η.Π.Α. προτείνει το αθροιστικό φορτίο (kg/στρέμμα) των στοιχείων

καδμίου, χαλκού, νικελίου, ψευδαργύρου και μολύβδου κατά την εφαρμογή των υγρών α-

ποβλήτων στο έδαφος να μην ξεπερνά τα όρια που δίνονται στον Πίνακα 5.23 και σχετίζο-

νται με την ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων (CEC) των εδαφών που δέχονται τα απόβλητα

(U.S. E.P.A., 1978, 1979). Στον ίδιο πίνακα δίνονται και οι χρόνοι που απαιτούνται για τον

κορεσμό εδαφών με διάφορες τιμές εναλλακτικής ικανότητας.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.22. Συνήθεις συγκεντρώσεις ιχνοστοιχείων που βρίσκονται στο έδαφος και

τους φυτικούς ιστούς (μg/g) και επίδραση αυτών στην ανάπτυξη των φυ-

τών

Στοιχείο

Συγκέντρωση στο έδαφοςα

Συνήθεις συ-

γκεντρώσεις

στους φυτι-

κούς ιστούς

Επίδραση στην

ανάπτυξη των φυτώνα

Εύρος Συνήθης Εύρος

As 0.1 - 40 6 0.1 - 5 Μη χρήσιμο

B 2 - 200 10 5 - 30 Χρήσιμο, μεγάλη διαφοροποίηση

απαιτήσεων ανά φυτό

Be 1 - 40 6 - Μη χρήσιμο, τοξικό

Bi - - - Μη χρήσιμο, τοξικό

Cd 0.01 - 7 0.06 0.2 - 0.8 Μη χρήσιμο, τοξικό

Cr 5 - 3000 100 0.2 - 1.0 Μη χρήσιμο, μικρή τοξικότητα

Co 1 - 40 8 0.05 - 0.15 Χρήσιμο στα όσπρια (<0.2 ppm)

Cu 2 - 100 20 2 - 15 Χρήσιμο στα 2-4 ppm, τοξικό όταν

>20 ppm

Pb 2 - 200 10 0.1 - 10.0 Μη χρήσιμο, μικρή τοξικότητα

Mn 100 - 400 250 15 - 100 Χρήσιμο. Η τοξικότητά του εξαρτάται

από το λόγο Fe/Mn

Mo 0.2 - 5 2 1 - 100 Χρήσιμο όταν <0.1 ppm, μικρή

τοξικότητα

Ni 10 - 1000 40 1 - 10 Μη χρήσιμο, τοξικό όταν >50 ppm

Se 0.1 - 2.0 0.5 0.02 - 2.0 Μη χρήσιμο, τοξικό όταν >50 ppm

V 20 - 500 100 0.1 - 10 Χρήσιμο για μερικά φύκια. Τοξικό

όταν >10 ppm

Zn 10 - 300 50 15 - 200 Χρήσιμο, τοξικό όταν >200 ppm

Πηγή: Page and Chang (1985)

α. Οι συγκεντρώσεις που αναφέρονται στους φυτικούς ιστούς είναι βασισμένες σε ξηρό βάρος

(70°C)

Τα ποσά των ιχνοστοιχείων που απομακρύνονται από τις καλλιέργειες είναι μικρά,

συγκρινόμενα με αυτά που εισάγονται στο έδαφος κατά την άρδευση των καλλιεργειών με

υγρά αστικά απόβλητα. Τα ποσά αυτά, μαζί με τις τυπικές συγκεντρώσεις των ιχνοστοιχείων

στα απόβλητα, δίνονται στον Πίνακα 5.24. Γενικά, με τις συγκομιζόμενες καλλιέργειες δεν

αναμένεται να απομακρυνθεί περισσότερο από 10% των ιχνοστοιχείων που έχουν εισαχθεί

στο έδαφος με την άρδευση. Για το λόγο αυτό η μακροχρόνια άρδευση με απόβλητα αναμέ-

νεται να προκαλέσει συσσώρευση ιχνοστοιχείων στα εδάφη που εφαρμόζεται.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 5.23. Απαιτούμενος χρόνος κορεσμού με ιχνοστοιχεία των γεωργικών εδαφών

τριών επιπέδων CEC όταν αρδεύονται με υγρά αστικά απόβληταα

Στοιχείο

Τυπική

συγκέ-

ντρωση

Ετήσια εισροή

στοιχείου

(για 1200 mm

Προτεινόμενο φορτίο

(kg/στρέμμα) για CEC

εδάφους

Χρόνος κορεσμού του εδά-

φους (σε έτη), ανάλογα με

την CEC

αποβλήτων νερού) <5 5-15 >15 <5 5-15 >15

(mg/l) (kg/στρέμμα) (kg/στρέμμα) (έτη)

Cd 0.005 0.006 0.5 1.0 2.0 8.2 16.7 33.3

Cu 0.10 0.120 12.5 25.0 50.0 10.4 20.8 41.6

Ni 0.02 0.024 12.5 25.0 50.0 52.1 104.2 208.3

Zn 0.15 0.180 25.0 50.0 100.0 13.9 27.8 55.6

Pb 0.05 0.060 50.0 100.0 200.0 83.3 166.7 333.3

Πηγή: U.S. E.P.A. (1978, 1979)

α. Ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων (CEC) εκφρασμένη σε me/100g εδάφους.

Πίνακας 5.24. Αναμενόμενη απομάκρυνση ιχνοστοιχείων από τη βλάστηση σε εδάφη

που αρδεύονται με υγρά αστικά απόβλητα

Στοιχείο

Τυπική

συγκέντρωση σε

απόβλητα

Ετήσια

εισροήα

Τυπική

συγκέντρωση

στα φυτά

Ετήσια απομά-

κρυνσηβ

Απομά-

κρυνση

μg/ml g/στρέμμα μg/g g/στρέμμα %

As <0.005 <6 1.0 0.5 8.3

B 1.0 1200 50.0 25.0 2.1

Cd 0.005 6 0.5 0.25 4.2

Cr 0.025 30 0.5 0.25 0.8

Cu 0.10 120 15.0 7.5 6.3

Hg 0.0009 1.1 0.02 0.01 0.9

Mo 0.005 6 1.0 0.5 8.3

Ni 0.02 24 5.0 2.5 10.4

Pb 0.05 60 2.0 1.0 1.7

Se <0.005 <6 0.5 0.25 4.2

Zn 0.15 180 50.0 25.0 13.9

Πηγή: Page and Chang (1985)

α. Με ρυθμό εφαρμογής νερού 1200 mm/έτος

β. Υποθέτοντας ετήσια παραγωγή ξηράς ουσίας 500 kg/στρέμμα

Συνοψίζοντας την αναφορά στα ιχνοστοιχεία που περιέχονται στα υγρά αστικά από-

βλητα, μπορεί να ειπωθεί ότι οι συγκεντρώσεις των ιχνοστοιχείων στα νερά αυτά δεν είναι

PANORAS - ILIA

S


αρκετά υψηλές για να δημιουργήσουν προβλήματα κατά τη βραχυπρόθεσμη χρήση τους.

Ωστόσο, τα ιχνοστοιχεία έχουν την τάση να συσσωρεύονται στα εδάφη ύστερα από μακρο-

χρόνια χρήση των υγρών αστικών αποβλήτων και να αυξάνονται σταδιακά οι συγκεντρώ-

σεις τους. Για το λόγο αυτό οι πιθανές επιζήμιες συνέπειες τους δεν πρέπει να αγνοούνται

κατά τη χρήση των υγρών αποβλήτων στη γεωργία. Αστικά υγρά απόβλητα με τυπική σύ-

σταση πρέπει να εφαρμοστούν για περισσότερα από 100 χρόνια πριν φθάσουν οι συγκε-

ντρώσεις κάποιων ιχνοστοιχείων στα ανώτατα όρια για τα καλλιεργούμενα εδάφη

(Pettygrove and Asano, 1985). Επειδή όμως, η σύσταση των αποβλήτων και τα χαρακτηρι-

στικά των εδαφών διαφέρουν σημαντικά από τόπο σε τόπο, συνιστάται η κατά περίπτωση

αντιμετώπιση κάθε κατάστασης.

5.3.5. Θρεπτικά στοιχεία

Τα θρεπτικά στοιχεία που περιέχονται στα επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα

αποτελούν ένα βασικό πλεονέκτημα της άρδευσης με τέτοιο νερό, επειδή μειώνουν την ανά-

γκη προσθήκης θρεπτικών στοιχείων με χημικά λιπάσματα. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώ-

σεις η περίσσεια θρεπτικών στοιχείων στα υγρά απόβλητα μπορεί να προκαλέσει

προβλήματα σε κάποιες καλλιέργειες. Η γενική αρχή είναι να γίνονται περιοδικοί έλεγχοι

για την εκτίμηση των θρεπτικών στοιχείων που περιέχονται στα απόβλητα, έτσι ώστε να

υπολογίζονται οι ποσότητες που δίνονται στο έδαφος και φυσικά στην καλλιέργεια μέσω

των αρδεύσεων. Τα στοιχεία αυτά πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά τον υπολογισμό της

λίπανσης που χορηγείται στο σύστημα έδαφος-φυτό με την κλασσική λίπανση. Τα θρεπτικά

στοιχεία που συνήθως υπάρχουν στα υγρά αστικά απόβλητα περιλαμβάνουν το άζωτο, το

φώσφορο και περιστασιακά το κάλιο, τον ψευδάργυρο, το βόριο και το θείο.

- Άζωτο

Η συνολική ποσότητα αζώτου που περιέχεται σε αστικά απόβλητα που έχουν υπο-

στεί δευτεροβάθμια επεξεργασία, κυμαίνεται συνήθως από 20 έως 60 mg/l, ενώ τόσο η συ-

γκέντρωση του αζώτου όσο και οι μορφές με τις οποίες βρίσκεται στα απόβλητα

(αμμωνιακό, νιτρικό, οργανικό) εξαρτώνται από το βαθμό και το είδος της επεξεργασίας

που έχουν υποστεί. Σε κάθε άρδευση μαζί με το νερό εφαρμόζεται και άζωτο που λιπαίνει

τα φυτά. Ο τρόπος αυτός λίπανσης είναι ευνοϊκός κατά τα πρώτα στάδια ανάπτυξης των

φυτών, αλλά δημιουργεί προβλήματα κατά το στάδιο της ωριμότητας. Περίσσεια αζώτου σε

αυτό το στάδιο μπορεί να προκαλέσει προβλήματα σε κάποιες καλλιέργειες, όπως αυξημένη

βλάστηση, καθυστέρηση στην ωρίμανση του καρπού και υποβάθμιση της ποιότητάς του. Σε

τέτοιες περιπτώσεις συνιστάται η αλλαγή του νερού άρδευσης με άλλο διαθέσιμο νερό χα-

μηλής περιεκτικότητας σε άζωτο ή η ανάμειξή του με άλλο αρδευτικό νερό επίσης μικρής

περιεκτικότητας σε άζωτο για τη μείωση της συγκέντρωσής του. Γενικά το άζωτο που δίνε-

ται με τα υγρά απόβλητα λαμβάνεται υπόψη ώστε να υπολογιστεί η συμπληρωματική αζω-

τούχος λίπανση που είναι απαραίτητη για μέγιστη παραγωγή.

PANORAS - ILIA

S


- Φώσφορος

Ο φώσφορος είναι επίσης απαραίτητος για όλα τα φυτά. Η συγκέντρωση του φω-

σφόρου στα αστικά απόβλητα που έχουν υποστεί δευτεροβάθμια επεξεργασία κυμαίνεται

συνήθως από 6 έως 15 mg/l (15-35 mg/l P2O5), εκτός από τις περιπτώσεις που γίνεται ειδική

επεξεργασία για την απομάκρυνσή του. Η άρδευση με απόβλητα αυξάνει σταδιακά τα επί-

πεδα φωσφόρου στο έδαφος, μειώνοντας την ανάγκη για μελλοντική συμπληρωματική λί-

πανση με φώσφορο. Περίσσεια φωσφόρου δεν αποτελεί πρόβλημα για τη γεωργία. Ωστόσο

είναι χρήσιμο να παρακολουθείται η παρουσία φωσφόρου στα απόβλητα και το έδαφος.

- Κάλιο

Στα υγρά αστικά απόβλητα που έχουν υποστεί δευτεροβάθμια επεξεργασία το κάλιο

κυμαίνεται συνήθως από 10 έως 30 mg/l (12-36 mg/l K2O).

- Ψευδάργυρος

Σχεδόν όλα τα υγρά αστικά απόβλητα περιέχουν αρκετό ψευδάργυρο για να διορθω-

θούν οι ελλείψεις του εδάφους σε διάστημα από 1 έως 3 έτη. Η ύπαρξη του ψευδαργύρου

θωρείται ευεργετική για εδάφη με έλλειμμα ψευδαργύρου, αλλά οι μέγιστες τιμές συγκε-

ντρώσεων στα νερά άρδευσης, που δίνονται στον Πίνακα 5.20, δεν πρέπει να υπερβαίνονται.

- Θείο

Σε μέρη όπου το ετήσιο ύψος βροχής είναι υψηλό μπορεί να υπάρξει έλλειψη θείου,

που προκαλεί μειωμένη παραγωγή στις καλλιέργειες. Στα υγρά αστικά απόβλητα υπάρχει

κατά κανόνα επαρκές θείο, ώστε να διορθώνονται οι ελλείψεις του εδαφικού θείου.

- Βόριο

Τα υγρά αστικά απόβλητα περιέχουν επαρκείς ποσότητες βορίου, ώστε να διορθώ-

νουν ελλείψεις του στοιχείου αυτού στο έδαφος. Μεγαλύτερη προσοχή πρέπει να δίνεται σε

πιθανή περίσσεια βορίου, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένη παραγωγή.

5.3.6. Διάφορα προβλήματα

Kατά την άρδευση με αστικά απόβλητα μπορεί να εμφανιστούν διάφορα προβλήμα-

τα, όπως ανωμαλίες στο pH, διάβρωση αγωγών και εξοπλισμού, απόφραξη συστημάτων

άρδευσης, υψηλό υπολειμματικό χλώριο κ.ά. Τα προβλήματα αυτά, όταν παρουσιάζονται,

πρέπει να εκτιμώνται και να αντιμετωπίζονται κατά περίπτωση.

To pH του νερού σπάνια αποτελεί από μόνο του πρόβλημα. Ωστόσο, τιμή του pH

έξω από τα συνηθισμένα όρια (6.5-8.5) αποτελεί ένδειξη ότι το νερό είναι υποβαθμισμένης

ποιότητας με πιθανή παρουσία τοξικών ιόντων. Τιμή του pH εκτός των παραπάνω ορίων

PANORAS - ILIA

S


πρέπει να αποτελεί προειδοποίηση και να οδηγεί σε περαιτέρω αναλύσεις και εκτιμήσεις για

την ποιότητα του νερού.

Άλλο πιθανό πρόβλημα είναι η έμφραξη συστημάτων άρδευσης καταιονισμού ή

στάγδην. H ανάπτυξη διαφόρων μικροοργανισμών στις εξόδους των ακροφυσίων και των

σταλακτήρων ή στους σωλήνες μεταφοράς του νερού, προκαλούν εμφράξεις (Meyer 1985,

Nakayama and Bucks 1985, Padmakumari and Sivanappan 1985), όπως επίσης και οι μεγά-

λες συγκεντρώσεις φυκιών (English, 1985) και αιωρούμενων στερεών (Bucks et al. 1982).

Τα πλέον συχνά παρατηρούμενα προβλήματα εντοπίζονται στα συστήματα στάγδην άρδευ-

σης.

Εάν τα επίπεδα υπολειμματικού χλωρίου παραμένουν υψηλά κατά το χρόνο εφαρμο-

γής του νερού, προκαλούνται ζημιές στα φυτά, στις περιπτώσεις που χρησιμοποιούνται συ-

στήματα καταιονισμού. Το ελεύθερο χλώριο (Cl2) είναι πολύ δραστικό και ασταθές στο

νερό. Η ποσότητα του υπολειμματικού χλωρίου μειώνεται εντυπωσιακά αν το νερό παρα-

μείνει σε ανοικτές δεξαμενές για αρκετές ώρες. Υπολειμματικό χλώριο (Cl2) λιγότερο από

1 mg/l δεν επηρεάζει το φύλλωμα των φυτών, αλλά όπου υπερβαίνει τα 5 mg/l μπορεί να

προκαλέσει σοβαρές ζημίες. Το μέγεθος των ζημιών που προκαλεί είναι ανάλογο με την

αύξηση της συγκέντρωσής του πάνω από το 1 mg/l. Οδηγίες για το υπολειμματικό χλώριο

στο νερό άρδευσης δίνονται στους Πίνακες 4.1 και 5.4.

PANORAS - ILIA

S

PANORAS - ILIA

S

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΡΔΕΥΣΗΣ

Η ορθολογική χρήση του αρδευτικού νερού είναι το κυρίαρχο ζήτημα στη γεωργία,

άσχετα από την ποιότητα και την προέλευσή του. Στην περίπτωση της χρήσης αστικών απο-

βλήτων για αρδευτικούς σκοπούς είναι αυτονόητο, ότι ο τρόπος εφαρμογής τους στον αγρό

έχει ακόμη μεγαλύτερη σημασία, γιατί συνδέεται άμεσα με πιθανές δυσμενείς επιπτώσεις

στο περιβάλλον. Όσο μικρότερος είναι ο βαθμός της αρδευτικής αποδοτικότητας, τόσο με-

γαλύτερος είναι ο κίνδυνος ρύπανσης ή μόλυνσης εδάφους και νερών (επιφανειακών ή υπό-

γειων). Η επιλογή της κατάλληλης μεθόδου άρδευσης μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο

στην ορθολογική χρήση των προς άρδευση αποβλήτων.

6.1 Σύντομη αναφορά στις μεθόδους άρδευσης

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για την άρδευση των καλλιεργειών διακρίνονται

στις επιφανειακές, τον καταιονισμό, την τοπική άρδευση (κυρίως τη στάγδην άρδευση) και

την υπάρδευση (U.S.D.A. 1956, F.A.O. 1968, 1974, Keller and Karmeli 1974, U.S.D.A.

1974α,β, Κωνσταντινίδης 1975, F.A.O. 1980, Παπαζαφειρίου 1984, U.S.D.A. 1984, Πανώ-

ρας 1986, Walker and Skogerboe 1986, Πανώρας 1991, 1992, Τερζίδης και Παπαζαφειρίου

1998).

6.1.1. Επιφανειακές μέθοδοι άρδευσης

Στην άρδευση με κατάκλυση, ο αγρός χωρίζεται με χωμάτινα αναχώματα σε λεκά-

νες, στις οποίες παροχετεύεται νερό με μεγάλη παροχή μέχρι να φτάσει σε κάποιο προκαθο-

ρισμένο ύψος, οπότε διακόπτεται η παροχή και το νερό αφήνεται να διηθηθεί κατακόρυφα.

Στην άρδευση με λωρίδες, ο αγρός χωρίζεται σε λωρίδες με παράλληλα αναχώματα

χαμηλού ύψους κατά τη διεύθυνση της μέγιστης κλίσης. Η εγκάρσια κλίση των λωρίδων

είναι σχεδόν μηδενική. Το νερό παροχετεύεται στο πάνω μέρος των λωρίδων και διηθείται

στο έδαφος κατακόρυφα κατά την κίνησή του προς τα χαμηλότερα σημεία.

PANORAS - ILIA

S


Στην άρδευση με αυλάκια, αυτά διαμορφώνονται οριζόντια, κεκλιμένα ή κατά τις

ισοϋψείς. Το νερό παροχετεύεται με μικρές παροχές στο πάνω άκρο τους και διηθείται κα-

τακόρυφα και πλευρικά.

6.1.2. Καταιονισμός

Στην άρδευση με καταιονισμό το νερό εφαρμόζεται στην επιφάνεια του αγρού σαν

τεχνητή απομίμηση της βροχής και διηθείται στο έδαφος κατακόρυφα. Ανάλογα με τον τρό-

πο εγκατάστασης και λειτουργίας, τα συστήματα καταιονισμού διακρίνονται σε μόνιμα,

ημιμόνιμα και μεταφερόμενα. Ο ρυθμός εφαρμογής του νερού ρυθμίζεται με τέτοιο τρόπο

ώστε να μη λιμνάζει στην επιφάνεια του εδάφους.

6.1.3. Υπάρδευση

Στην υπάρδευση το νερό εφαρμόζεται κάτω από τη ζώνη του ριζοστρώματος και α-

νέρχεται στο ριζόστρωμα με τριχοειδή ανύψωση. Βαθιά επιφανειακά κανάλια ή υπόγειοι

σωλήνες χρησιμοποιούνται για το σκοπό αυτό.

6.1.4. Τοπική άρδευση

Στην τοπική άρδευση το νερό εφαρμόζεται με σταλακτήρες ή μικροεκτοξευτήρες σε

κάθε φυτό ή ομάδα φυτών, διαβρέχοντας μέρος της επιφάνειας του αγρού. Οι αρδεύσεις

γίνονται συχνά και με μικρές ποσότητες νερού με στόχο να ικανοποιηθούν οι ανάγκες εξα-

τμισοδιαπνοής των φυτών χωρίς απώλειες βαθιάς διήθησης.

6.2. Επιλογή μεθόδου άρδευσης

Κάτω από κανονικές συνθήκες, η μέθοδος άρδευσης που θα επιλεγεί εξαρτάται από

την παροχή και την ποιότητα του νερού, το κλίμα, το έδαφος, την καλλιέργεια, το κόστος

της μεθόδου και την ικανότητα του αγρότη να διαχειρίζεται το σύστημα άρδευσης. Ωστόσο,

όταν χρησιμοποιούνται υγρά απόβλητα για άρδευση, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και

άλλοι παράγοντες όπως η ποιότητα των επεξεργασμένων αποβλήτων, το είδος της καλλιέρ-

γειας (βιομηχανικά φυτά, δενδρώδεις καλλιέργειες, βοσκές, λαχανικά κλπ), η διαβροχή ή μη

του φυλλώματος και των καρπών, ο τρόπος κατανομής νερού-αλάτων-ρυπαντών στο έδα-

φος, η δυνατότητα διατήρησης της εδαφικής υγρασίας σε υψηλά επίπεδα, η αποδοτικότητα

εφαρμογής του νερού, η πιθανότητα πρόκλησης ζημιών στο αρδευτικό σύστημα, η πιθανό-

τητα μόλυνσης αγροτών και καταναλωτών και η πιθανή ρύπανση του περιβάλλοντος. Τα

χαρακτηριστικά των διαφόρων συστημάτων άρδευσης και οι προϋποθέσεις χρησιμοποίησής

τους δίνονται στον Πίνακα 6.1.

Όταν χρησιμοποιούνται υγρά απόβλητα, ένας από τους καθοριστικούς παράγοντες

για την επιλογή του συστήματος άρδευσης είναι η ελαχιστοποίηση ή εφόσον είναι δυνατό η

πλήρης αποφυγή των κινδύνων που σχετίζονται με την ανθρώπινη υγεία. Η μέθοδος άρδευ-

PANORAS - ILIA

S


σης, το είδος της καλλιέργειας, ο βαθμός επεξεργασίας των υγρών αστικών αποβλήτων και

ο έλεγχος της ανθρώπινης έκθεσης αποτελούν ένα αλληλοεξαρτώμενο σύστημα, κάθε πα-

ράμετρος του οποίου επηρεάζει τις υπόλοιπες και επηρεάζεται από αυτές. Έτσι, ένα ήδη

υφιστάμενο σύστημα άρδευσης καθορίζει τον απαιτούμενο βαθμό επεξεργασίας των απο-

βλήτων (όπου αυτό είναι δυνατό να επιλεγεί), το βαθμό ελέγχου της ανθρώπινης έκθεσης

και την επιλογή των καλλιεργειών. Αντίθετα, οι δυνατότητες για την επιλογή ενός συστήμα-

τος άρδευσης περιορίζονται, όταν η επεξεργασία των υγρών αποβλήτων είναι δεδομένη.

Πίνακας 6.1. Χαρακτηριστικά συστημάτων άρδευσης και προϋποθέσεις χρησιμοποίησής

τους

Σύστημα

άρδευσης Καλλιέργεια Κλίση εδάφους Έδαφος Νερό

Αποδο-

τικότητα

εφαρμο-

γήςα

Επιφανειακή άρδευση

Λωρίδες μέχρι

30m πλάτους

Βοσκές, μηδι-

κή, σιτηρά,

δενδρώδη

Κατά μήκος <1%

Εγκάρσια 0.2%

ΤΔmin= 7.6β

ΤΔmax= 150

Βάθος: επαρκές

Ποσότητα:

μεγάλη παροχή

65-85

Επίπεδες

λωρίδες

Φυτά μεγάλης

καλλιέργειας,

ρύζι, δενδρώδη

Κατά μήκος 0%

Εγκάρσια 0.2%

ΤΔmin= 2.5

ΤΔmax= 150


Ποσότητα:

ενδιάμεση παροχή

75-90

Αύλακες

ευθείς

Λαχανικά,

δενδρώδη,

αμπελώνες


Εγκάρσια 10%

(κίνδυνος

διάβρωσης)

ΤΔmin= 2.5

ΤΔmax= ΧΠγ όταν

το μήκος των αυ-

λάκων έχει καθο-

ριστεί με βάση τη

διηθητικότητα.


Ποσότητα:


70-80

Αύλακες κατά

ισοϋψείς

Λαχανικά,

δενδρώδη,

αμπελώνες


Εγκάρσια 10%

(κίνδυνος

διάβρωσης)

ΤΔmin= 2.5

ΤΔmax= ΧΠ όταν

το μήκος των

αυλάκων έχει καθο-

ριστεί με βάση τη

διηθητικότητα.

Ποσότητα:


70-85

PANORAS - ILIA

S



Σύστημα

άρδευσης Καλλιέργεια Κλίση εδάφους Έδαφος Νερό

Αποδο-

τικότητα

εφαρμο-

γήςα

Καταιονισμός

Συστήματα

που μετακι-

νούνται

χειρωνα-κτικά

Δενδρώδη,

βοσκές,

λαχανικά,

αμπελώνες,

φυτά μεγάλης

καλλιέργειας

Κατά μήκος 20% ΤΔmin= 2

YI= 7.6δ

Ποσότητα: ΧΠ

Ποιότητα: υψηλή

συγκέντρωση TDS

μπορεί να προξε-

νήσει ζημιές στο

φύλλωμα.

70-80

Συστήματα

που μετακι-

νούνται

μηχανικά (δια

τροχών)

Φυτά που δεν

υπερβαίνουν σε

ύψος το 1m

Κατά μήκος 15% ΤΔmin= 2

ΥΙ= 7.6

Ποσότητα: ΧΠ





φύλλωμα.

70-80

Μόνιμα

συστήματα

ΧΠ ΧΠ ΤΔmin= 1.3 Ποσότητα: ΧΠ





φύλλωμα.

70-80

Κεντρικά

συστήματα με

περιστρε-

φόμενη

πλευρική

γραμμή

Όλα τα φυτά

(εκτός από

δενδρώδη και

αμπελώνες)

Κατά μήκος 15% ΤΔmin= 7.6

YI= 5

Ποσότητα: μεγάλη

παροχή





φύλλωμα.

70-80

Μετακινού-

μενος

εκτοξευτής

(κανόνι)

Βοσκές, μηδική,

λαχανικά, φυτά

μεγάλης

καλλιέργειας

Κατά μήκος 15% ΤΔmin= 7.6

ΥΙ= 5

Ποσότητα:

24-240 m3/h κατά

μονάδα.





φύλλωμα.

70-80

Τοπική άρδευση

Στάγδην Κηπευτικά,

φυτωριακές

καλλιέργειες,

αμπελώνες,

δενδρώδη

ΧΠ ΤΔmin= 5 Ποσότητα: ΧΠ

Ποιότητα: Καλή έως

άριστη για την

αποφυγή

εμφράξεων.

70-85

Πηγή: U.S. E.P.A. (1981), Αγγελάκης και Tsobanoglous (1995)

α. Bασίζεται σε ορθολογική διαχείριση του νερού και στην επαναχρησιμοποίηση του νερού α-

πορροής

β. ΤΔ είναι η ταχύτητα ή ρυθμός διήθησης σε mm/h

γ. ΧΠ σημαίνει χωρίς περιορισμό

δ. ΥΙ είναι η υδατοϊκανότητα

PANORAS - ILIA

S


Στον Πίνακα 6.2 αξιολογούνται τέσσερις βασικές μέθοδοι άρδευσης σε σχέση με τη

διαβροχή της φυλλικής επιφάνειας, τη συσσώρευση αλάτων στο ριζόστρωμα, τη διαθεσιμό-

τητα της εδαφικής υγρασίας και την καταλληλότητά τους να χρησιμοποιούν υφάλμυρα νε-

ρά.

Πίνακας 6.2. Εκτίμηση της καταλληλότητας τεσσάρων μεθόδων άρδευσης, όταν χρησι-

μοποιούνται επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα

Παράμετροι που Μέθοδος άρδευσης

εκτιμούνται Αυλάκια Λωρίδες Καταιονισμός Σταγόνες

Διαβροχή φύλλων

και ζημιές αυτών

με αποτέλεσμα τη

μείωση της παρα-

γωγής.

Δεν παρατηρούνται

ζημιές στα φύλλα

επειδή τα φυτά

βρίσκονται στον

αυχένα των αυλα-

κιών και δεν έρχο-

νται σε επαφή με το

νερό.

Μερικά από τα

κάτω φύλλα μπορεί

να διαβραχούν,

αλλά η ζημιά είναι

μικρή για να προ-

καλέσει μείωση της

παραγωγής.

Μπορεί να προκλη-

θούν μεγάλες ζημιές

στα φύλλα με αποτέ-

λεσμα σημαντική

μείωση της παραγω-

γής.

Δε συμβαίνει καμία

ζημιά στα φύλλα.

Συσσώρευση

αλάτων στο ριζό-

στρωμα, με τις

επαναλαμβανόμε-

νες αρδεύσεις.

Συσσώρευση αλά-

των στον αυχένα

των αυλακιών με

πιθανή πρόκληση

ζημιών στα φυτά.

Τα άλατα κινούνται

κατακόρυφα προς

τα κάτω και δε

συγκεντρώνονται

στο ριζόστρωμα.

Τα άλατα κινούνται

κατακόρυφα προς τα

κάτω και δε συγκε-

ντρώνονται στο

ριζόστρωμα.

Η συγκέντρωση των

αλάτων γίνεται

περιφερειακά. Άλα-

τα συσσωρεύονται

μεταξύ των σημείων

ενστάλαξης.

Δυνατότητα δια-

τήρησης της

εδαφικής υγρασί-

ας σε υψηλή

διαθεσιμότητα για

τα φυτά.

Τα φυτά μπορεί να

υποστούν stress από

την έλλειψη νερού

μεταξύ των αρδεύ-

σεων.

Τα φυτά μπορεί να

υποστούν stress

από την έλλειψη

νερού μεταξύ των

αρδεύσεων.

Δεν μπορεί να εξα-

σφαλίσει υψηλή

διαθεσιμότητα εδα-

φικής υγρασίας σε

όλη τη διάρκεια της

καλλιεργητικής

περιόδου.

Μπορεί να εξασφα-

λίσει υψηλή διαθε-

σιμότητα νερού σε

όλη τη διάρκεια της

καλλιεργητικής

περιόδου και να

μειώσει την επίδρα-

ση της αλατότητας.

Καταλληλότητα

για χρησιμοποίη-

ση υφάλμυρων

αποβλήτων, χωρίς

σημαντική μείω-

ση της παραγω-

γής.

Καλή έως μέτρια.

Με καλή διαχείριση

του νερού και

στράγγιση μπορεί

να επιτευχθούν

ανεκτές αποδόσεις.

Καλή έως μέτρια.

Με καλή διαχείρι-

ση του νερού και

στράγγιση μπορεί

να επιτευχθούν

ανεκτές αποδόσεις.

Μέτρια έως ανεπαρ-

κής. Οι περισσότερες

καλλιέργειες υποφέ-

ρουν από ζημιές στη

φυλλική τους επιφά-

νεια με συνέπεια

μειωμένη παραγωγή.

Εξαιρετική έως

καλή. Σχεδόν όλες οι

καλλιέργειες μπο-

ρούν να αναπτυ-

χθούν με πολύ μικρή

μείωση της παραγω-

γής.

Πηγή: Kandiah (1990β)

Η άρδευση με κατάκλυση ή λωρίδες απαιτεί πλήρη κάλυψη της επιφάνειας του εδά-

φους με το νερό άρδευσης, άρα και με τα επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα. Με αυτή

την τεχνική άρδευσης τα απόβλητα διαβρέχουν τμήμα των φυτών (χαμηλά φύλλα, βλαστός,

ρίζες) με πιθανή συνέπεια τη μόλυνσή τους, ενώ επίσης υπάρχει σημαντική πιθανότητα ε-

παφής των χειριστών του αρδευτικού συστήματος με τα απόβλητα με αποτέλεσμα την έκθε-

σή τους σε κάποιο κίνδυνο μόλυνσης. Επομένως, σε σχέση με την προστασία της υγείας,

τόσο των καταναλωτών όσο και των αγροτών, οι δύο παραπάνω μέθοδοι δεν προσφέρουν

ικανοποιητική προστασία.

PANORAS - ILIA

S


Η άρδευση με αυλάκια δε διαβρέχει όλη την επιφάνεια του εδάφους. Η μέθοδος

μπορεί να μειώσει την πιθανότητα μόλυνσης της καλλιέργειας, επειδή τα φυτά αναπτύσσο-

νται στον αυχένα των αυλακιών, αλλά δεν μπορεί να εξασφαλιστεί πλήρης προστασία της

υγείας των καταναλωτών χωρίς πρόσθετα μέτρα. Ο κίνδυνος μόλυνσης των αγροτών είναι

μέσος ως υψηλός, εξαρτώμενος από το βαθμό αυτοματισμού του συστήματος. Στην περί-

πτωση κατά την οποία τα επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα μεταφέρονται με σωλήνες

και διανέμονται στο κάθε αυλάκι χωριστά, ο κίνδυνος για τους αγρότες είναι ελάχιστος

(Πανώρας κ.ά. 1998α,β, 1999α,β).

Γενικά, η αποτελεσματικότητα των επιφανειακών μεθόδων άρδευσης (λωρίδες, λε-

κάνες και αυλάκια) δεν επηρεάζεται πολύ από την ποιότητα του νερού, ωστόσο ο κίνδυνος

για την υγεία των καταναλωτών γεωργικών προϊόντων και των αγροτών είναι ένα σημείο

που χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Κάποια προβλήματα εμφανίζονται στην περίπτωση που

τα επεξεργασμένα απόβλητα περιέχουν μεγάλες ποσότητες αιωρούμενων στερεών, τα οποία

κατακάθονται και εμποδίζουν τη ροή στους αγωγούς μεταφοράς του νερού, στις εξόδους

του νερού και στα διάφορα εξαρτήματα των συστημάτων άρδευσης. Η χρήση των υγρών

αστικών αποβλήτων, μετά από πρωτοβάθμια επεξεργασία, θα επιλύσει πολλά από αυτά τα

προβλήματα. Για να αποφευχθεί το λίμνασμα των επεξεργασμένων αποβλήτων κατά την

επιφανειακή άρδευση πρέπει να γίνει λεπτομερής ισοπέδωση του εδάφους (Hinz and

Halderman 1978, Dedrick et al. 1982, Χατζηγιαννάκης και Θεοδώρου 1991, Πανώρας κ.ά.

1993) και να δοθεί η κατάλληλη κλίση.

Η άρδευση με καταιονισμό είναι αποδοτικότερη των επιφανειακών αρδεύσεων, ιδίως

στην περίπτωση κατά την οποία συγκρίνεται με την κεκλιμένη ροή χωρίς την επαναχρησι-

μοποίηση του νερού απορροής. Βασική προϋπόθεση είναι ο καλός σχεδιασμός του δικτύου

και η άριστη λειτουργία του. Ωστόσο, η εφαρμογή των αποβλήτων με καταιονισμό μπορεί

να μολύνει τόσο τις καλλιέργειες όσο και τους αγρότες. Επίσης, παθογόνοι μικροοργανισμοί

που περιέχονται στα υγρά απόβλητα μπορεί να μεταφερθούν με τον άνεμο και να δημιουρ-

γήσουν κίνδυνο για την υγεία των κατοίκων κοντινών περιοχών. Γενικά, τα αυτοματοποιη-

μένα συστήματα καταιονισμού έχουν σχετικά υψηλό κόστος αγοράς και μικρό κόστος

λειτουργίας, σε αντίθεση με τα χειροκίνητα. Για να αποφευχθούν οι υπερβολικές απώλειες

και να επιτευχθεί ομοιομορφία κατανομής του νερού στον αγρό, είναι καλό να γίνεται πρό-

χειρη ισοπέδωση του εδάφους. Τα συστήματα με καταιονισμό επηρεάζονται πιο πολύ από

την ποιότητα του νερού σε σχέση με τα επιφανειακά συστήματα άρδευσης, κυρίως λόγω της

έμφραξης των ακροφυσίων των εκτοξευτήρων, των ενδεχόμενων ζημιών των φύλλων και

της φυτοτοξικότητας όταν το νερό είναι αλατούχο και περιέχει τοξικά ιόντα, καθώς και της

πιθανότητας συσσώρευσης ιζήματος στους σωλήνες, τις βάνες, τους αυτοματισμούς και το

σύστημα διανομής. Επισημαίνεται η δυσκολία επέμβασης στο σύστημα εφαρμογής του νε-

ρού (π.χ. στους καταιονιστήρες) κατά τη διάρκεια της άρδευσης, καθώς η σχεδόν βέβαιη

διαβροχή των αρδευτών με τα υγρά απόβλητα μπορεί να σημαίνει σημαντικούς κινδύνους

μόλυνσής τους. Γενικά, τα υγρά αστικά απόβλητα που έχουν υποστεί δευτεροβάθμια επε-

PANORAS - ILIA

S


ξεργασία είναι κατάλληλα για διανομή από εκτοξευτήρες, αρκεί να μην είναι πολύ αλατού-

χα. Συχνά υιοθετούνται πρόσθετα μέτρα πρόληψης, όπως επεξεργασία με χαλικόφιλτρα ή

φίλτρα σίτας και αύξηση της διαμέτρου των ακροφυσίων (μεγαλύτερα από 5 mm).

Τα συστήματα τοπικής άρδευσης, εφόσον είναι καλά σχεδιασμένα και συντηρούνται

σωστά, έχουν υψηλούς βαθμούς αποδοτικότητας εφαρμογής του νερού στον αγρό, με απο-

τέλεσμα οι αποδόσεις των καλλιεργειών να είναι υψηλές και στην περίπτωση που χρησιμο-

ποιούνται αστικά απόβλητα εξασφαλίζεται υψηλός βαθμός προστασίας του κοινού, των

καταναλωτών και των αγροτών. Τα συστήματα τοπικής άρδευσης θωρούνται ιδανικά για

άρδευση με υγρά αστικά απόβλητα επειδή: α) αποτελούν κλειστά συστήματα και δεν εκθέ-

τουν σε κίνδυνο τους αγρότες β) δεν προκαλούν διασπορά των αποβλήτων με τον άνεμο,

όπως υπάρχει πιθανότητα να συμβεί με τον καταιονισμό ή τα συστήματα ψεκασμού και

γ) δε δημιουργούν απώλειες απορροής προς γειτονικές περιοχές ή κινδύνους ρύπανσης των

υπόγειων νερών από βαθιά διήθηση των αποβλήτων, όπως συμβαίνει με τις επιφανειακές

μεθόδους. Βέβαια, τα συστήματα αυτά είναι ακριβά και απαιτούν υψηλής ποιότητας επεξερ-

γασμένα υγρά αστικά απόβλητα, για να αποφευχθεί η έμφραξη των οπών εξόδου του νερού.

Στα δίκτυα άρδευσης με σταγόνες τα απόβλητα, ανεξάρτητα από το βαθμό επεξεργασίας

τους, διέρχονται από σύστημα φίλτρων (χαλικόφιλτρα, φίλτρα σίτας κλπ).

Στον Πίνακα 6.3 παρουσιάζονται οι πιθανοί κίνδυνοι έμφραξης ενός συστήματος

άρδευσης με σταγόνες λόγω φυσικών, χημικών και βιολογικών αιτίων. Η ύπαρξη στερεών

τεμαχιδίων στα υγρά αστικά απόβλητα που δέχθηκαν δευτεροβάθμια επεξεργασία και η

ανάπτυξη μικροοργανισμών στους σταλακτήρες μπορεί να δημιουργήσουν προβλήματα που

ξεπερνιούνται με τη χρήση χαλικόφιλτρων και το συχνό καθάρισμά τους με άφθονο νερό

(Papadopoulos and Stylianou 1988). Γενικά, η χρήση αποβλήτων στην άρδευση με σταγόνες

απαιτεί την ύπαρξη κατάλληλων φίλτρων στην αρχή του συστήματος (Gilbert et al. 1979,

Oron et al. 1979, 1980, 1982, Adin and Elimelech 1989, Massoud et al. 1995). Οι Oron et al.

(1991) συστήνουν φίλτρα με ανοίγματα μεγαλύτερα από 0.125 mm (120 mesh) για να απο-

φευχθούν πιθανές εμφράξεις. Οι Adin and Sacks (1991) και οι Massoud et al. (1995) έδειξαν

ότι η άρδευση των καλλιεργειών με επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα με συστήματα

σταγόνων, προϋποθέτει την ταυτόχρονη χρήση χαλικόφιλτρου, φίλτρου σίτας και έγχυσης

χλωρίου στο σύστημα άρδευσης, για την αποφυγή εμφράξεων. Η χλωρίωση των αποβλήτων

είναι απαραίτητη για την αποφυγή ανάπτυξης βακτηριακής μάζας και φυκιών στο σύστημα

διανομής τους. Η έγχυση μπορεί να γίνεται είτε συνεχώς κατά τη διάρκεια της άρδευσης

(0.4 mg/l ελεύθερο υπολειμματικό χλώριο) είτε κατά τη διάρκεια της τελευταίας ώρας της

άρδευσης (2 mg/l ελεύθερο υπολειμματικό χλώριο). Οι Papayannopoulou et al. (1998) δια-

πίστωσαν ότι η συνδυασμένη χρήση χαλικόφιλτρων, φίλτρων σίτας και Treflan ως ριζοαπω-

θητικού σε υπόγειους σταλακτηφόρους αγωγούς συνέβαλε στην αποφυγή έμφραξης των

σταλακτήρων. Επειδή η περιεκτικότητα του ασβεστίου στα απόβλητα είναι συνήθως υψηλή,

πρέπει να υπολογίζεται ο δείκτης LSI (Nakayama and Bucks 1985, Πανώρας κ.ά. 1992), που

εκφράζει τον πιθανό κίνδυνο έμφραξης των σταλακτήρων από την καθίζηση του ασβεστίου.

PANORAS - ILIA

S


Η άρδευση με σταγόνες έχει πολλά πλεονεκτήματα, πρέπει όμως πάντοτε να λαμβάνεται

υπόψη το κόστος εγκατάστασης που είναι σημαντικό και ο υψηλός βαθμός συντήρησης που

απαιτεί το σύστημα (Πανώρας κ.ά. 1994β, Πανώρας 1995).

Πίνακας 6.3. Κίνδυνοι έμφραξης σταλακτήρων στην άρδευση με σταγόνες

Περιορισμός στη χρήση του νερού

Αιτία έμφραξης Μικρός Μικρός έως μέσος Μεγάλος

Φυσικά

Αιωρούμενα στερεά (mg/l) <50 50 - 100 >100

Χημικά

pH <7.0 7.0 - 8.0 >8.0

Διαλυμένα στερεά (mg/l) <500 500 - 2000 >2000

Μαγγάνιο (mg/l) α <0.1 0.1 - 1.5 >1.5

Σίδηρος (mg/l) β <0.1 0.1 - 1.5 >1.5

Υδρόθειο (mg/l) <0.5 0.5 - 2.0 >2.0

Βιολογικά

Βακτηριακοί πληθυσμοί

(μέγιστος αριθμός/ml) <104 104 - 5· 104 >5· 104

Πηγή: Nakayama (1982), Nakayama and Bucks (1986)

α. Τιμές μαγγανίου που δε δίνουν πρόβλημα έμφραξης, είναι πιθανό να προκαλέσουν φαινόμενα

τοξικότητας στα φυτά.

β. Συγκεντρώσεις σιδήρου > 5.0 mg/l είναι πιθανό να προκαλέσουν θρεπτικές ανισορροπίες σε

συγκεκριμένες καλλιέργειες.

Η άρδευση με μικροεκτοξευτήρες (bubbler) είναι μία τεχνική που αναπτύχθηκε για

την αποφυγή των εμφράξεων. Πρέπει όμως να προσεχθεί ιδιαίτερα η σχεδίαση του συστή-

ματος αυτού γιατί η παροχή των οπών εξόδου του νερού είναι αρκετά μεγάλη και μπορεί να

δημιουργηθούν προβλήματα από την επιφανειακή απορροή των αποβλήτων (Hillel, 1987).

Όπως αναφέρθηκε προηγούμενα, ο έλεγχος της ανάπτυξης των βακτηρίων και των

φυκιών γίνεται με εφαρμογή χλωρίου κατά τη διάρκεια της άρδευσης, είτε συνεχώς είτε

διακοπτόμενα. Στον Πίνακα 6.4 δίνονται οι δόσεις του χλωρίου που είναι απαραίτητες για

τον έλεγχο της ανάπτυξης διαφόρων μικροοργανισμών.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 6.4. Δόσεις χλωρίου για τον έλεγχο της βιολογικής δραστηριότητας στο αρδευ-

τικό νερό

Πρόβλημα Δόση χλωρίου σε mg/l

Φύκια 0.5-1.0 mg/l συνεχώς ή 20 mg/l για 20 min

H2S 3.5-9.0 φορές την ποσότητα του H2S (mg/l)

Σιδηροβακτήρια 1.0 mg/l, αλλά ποικίλει με τον αριθμό των βακτηρίων

Βλέννες 0.5 mg/l συνεχώς


Πρέπει να τονισθεί, ότι τα σωληνωτά δίκτυα μεταφοράς των υγρών αποβλήτων (με-

ταλλικοί ή τσιμεντένιοι αγωγοί) μπορεί να εμφανίσουν προβλήματα διάβρωσης στις περι-

πτώσεις που τα απόβλητα έχουν χαμηλό pH, υψηλή περιεκτικότητα διοξειδίου του άνθρακα

ή μειωμένες τιμές διαλυμένου οξυγόνου που οφείλονται σε υψηλό οργανικό φορτίο στα

επεξεργασμένα αστικά απόβλητα. Οι χαμηλές τιμές διαλυμένου οξυγόνου οδηγούν στο

σχηματισμό αερίου υδρόθειου (που είναι διαβρωτικό), γεγονός που είναι συνηθισμένο σε

περιπτώσεις που ανεπεξέργαστα απόβλητα μεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις μέσα σε

κλειστούς αγωγούς ή σε περιπτώσεις που δεν υπάρχει δυνατότητα στράγγισης των αποβλή-

των που βρίσκονται στο δίκτυο διανομής και εφαρμογής αυτών μετά την άρδευση.

PANORAS - ILIA

S

PANORAS - ILIA

S

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΓΙΑ

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΑΛΑΤΟΤΗΤΑΣ

7.1. Διαχείριση υγρών αποβλήτων

Στις περισσότερες περιπτώσεις τα επίπεδα αλατότητας των επεξεργασμένων υγρών

αστικών αποβλήτων κυμαίνονται από 450 έως 2000 mg/l (ECw=0,7 έως 3,0 dS/m). Ωστόσο,

ορισμένες φορές η συγκέντρωση των αλάτων μπορεί να ξεπερνά τα 2000 mg/l. Γενικά, πρέ-

πει να υιοθετούνται κατάλληλες πρακτικές διαχείρισης των αποβλήτων για να αποφεύγεται

ο κίνδυνος δημιουργίας αλατούχων εδαφών, ανεξάρτητα από την περιεκτικότητα των απο-

βλήτων σε άλατα. Αξίζει να σημειωθεί, ότι η εφαρμογή υγρών αποβλήτων που περιέχουν

άλατα της τάξης των 200-500 mg/l, προσθέτει 1-2.5 τόνους αλάτων ετησίως στο έδαφος,

όταν το εποχιακά εφαρμοζόμενο ύψος νερού είναι 1000 mm. Αν τα άλατα δεν ξεπλένονται

από τη ζώνη του ριζοστρώματος και δεν απομακρύνονται από το έδαφος με αποτελεσματική

στράγγιση, μπορεί να δημιουργηθούν πολύ γρήγορα προβλήματα αλατότητας. Επομένως, η

έκπλυση και η στράγγιση είναι δύο πρακτικές διαχείρισης των υγρών αποβλήτων που συμ-

βάλλουν αποφασιστικά στην αποφυγή δημιουργίας αλατούχων εδαφών. Στην περίπτωση

που χρησιμοποιούνται υγρά αστικά απόβλητα για την άρδευση των καλλιεργειών, οι παρα-

πάνω πρακτικές αποκτούν μεγαλύτερη σημασία. Η σωστή οργάνωση των αρδεύσεων και η

ανάμειξη των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων με νερά μικρότερης ηλεκτρικής

αγωγιμότητας αποτελούν άλλες δύο πρακτικές ελαχιστοποίησης των πιθανών προβλημάτων

συγκέντρωσης αλάτων στο έδαφος.

7.1.1. Έκπλυση

Για να διατηρηθεί η αλατότητα του εδάφους σε επιτρεπτά επίπεδα είναι απαραίτητη

η έκπλυσή του με νερό, πριν, κατά τη διάρκεια ή μετά την καλλιεργητική περίοδο, με την

προϋπόθεση ότι σε καμία περίπτωση η συγκέντρωση των αλάτων στο έδαφος δε θα ξεπερά-

σει τα μέγιστα επιτρεπόμενα όρια.

PANORAS - ILIA

S


Μέτρο για τον υπολογισμό της ποσότητας του νερού που χρειάζεται για έκπλυση

αποτελεί η ανθεκτικότητα των καλλιεργειών σε διάφορα επίπεδα εδαφικής αλατότητας και η

συγκέντρωση των αλάτων στο αρδευτικό νερό. Οι Ayers and Westcot (1985) μελέτησαν την

επίδραση που έχει η συγκέντρωση των αλάτων του εκχυλίσματος κορεσμού στην απόδοση

ενός αριθμού καλλιεργειών (Πίνακας 5.5).

Ο υπολογισμός της ποσότητας του νερού που χρειάζεται για έκπλυση γίνεται με τη

βοήθεια του συντελεστή έκπλυσης (LR) που αντιπροσωπεύει την ελάχιστη ποσότητα νερού,

εκφρασμένη σαν κλάσμα της πραγματικής εξατμισοδιαπνοής, που πρέπει να διηθηθεί βαθιά

μέσα από τη ζώνη του ριζοστρώματος για να διατηρήσει την αλατότητα του εδάφους σε ένα

προκαθορισμένο επίπεδο. Ο συντελεστής έκπλυσης υπολογίζεται με τη σχέση 7.1:

ElECEC

ECLR

we

w 1

5

(7.1)

όπου ECw είναι η ηλεκτρική αγωγιμότητα του αρδευτικού νερού σε dS/m, ECe είναι η επι-

θυμητή ηλεκτρική αγωγιμότητα του εκχυλίσματος κορεσμού του εδάφους σε dS/m (που

αντιστοιχεί σε κάποια καλλιέργεια και το επιθυμητό επίπεδο απόδοσής της) και lE είναι ο

συντελεστής αποτελεσματικότητας της έκπλυσης που παίρνει τιμές από 0.3-1 (Παπαζαφει-

ρίου 1984, Τερζίδης και Παπαζαφειρίου 1998).

Η σχέση 7.1 εφαρμόζεται όταν η άρδευση γίνεται με επιφανειακές μεθόδους ή κα-

ταιονισμό. Στη στάγδην άρδευση ο συντελεστής έκπλυσης υπολογίζεται με τη σχέση 7.2:

503EC

ECLR w (7.2)

όπου EC50 είναι η ηλεκτρική αγωγιμότητα του εκχυλίσματος κορεσμού του εδάφους σε

dS/m, που αντιστοιχεί σε απόδοση 50% της καλλιέργειας που δίνεται στον Πίνακα 5.5.

Η τιμή της ECe που θα χρησιμοποιηθεί στον υπολογισμό (σχέση 7.1) πρέπει να α-

νταποκρίνεται σε αναμενόμενη παραγωγή τουλάχιστον 90%. Για νερά με μέσες ή αυξημένες

τιμές αλατότητας (>1.5 dS/m) ίσως είναι προτιμότερη η χρήση της τιμής ECe για αναμενό-

μενη παραγωγή 100%, εφόσον ο έλεγχος αλατότητας είναι κρίσιμος για λήψη καλής παρα-

γωγής.

Για την αύξηση της αποτελεσματικότητας της έκπλυσης και τη μείωση του απαιτού-

μενου όγκου νερού προτείνονται οι εξής χειρισμοί:

α. Έκπλυση κατά τη χειμερινή περίοδο.

β. Χρησιμοποίηση καλλιεργειών ανθεκτικών στα άλατα, οι οποίες απαιτούν μικρότερες

ποσότητες νερού για έκπλυση.

PANORAS - ILIA

S

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΑΛΑΤΟΤΗΤΑΣ 93

γ. Χρησιμοποίηση υπεδάφιου καλλιεργητή πριν από την εφαρμογή του νερού έκπλυσης,

για την επιβράδυνση της επιφανειακής απορροής η οποία μειώνει την αποτελεσματικό-

τητα της έκπλυσης.

δ. Χρησιμοποίηση συστήματος άρδευσης με καταιονισμό, με ρυθμό εφαρμογής του νερού

μικρότερο από τη διηθητικότητα του εδάφους, έτσι ώστε να ευνοείται η ακόρεστη ροή,

η οποία είναι πολύ πιο αποτελεσματική στην έκπλυση από την κορεσμένη ροή. Ο τρό-

πος αυτός απαιτεί περισσότερο χρόνο άρδευσης, αλλά μικρότερο όγκο νερού απ’ ότι με

τη συνεχή κατάκλυση.

ε. Η έκπλυση του εδάφους να μην είναι συνεχής, αλλά να υπάρχουν εναλλασσόμενες φά-

σεις διαβροχής και ξήρανσης του εδάφους, διότι η πρακτική αυτή είναι πιο αποτελε-

σματική και απαιτεί λιγότερο νερό, παρόλο που χρειάζεται περισσότερος χρόνος για την

πραγματοποίηση της έκπλυσης. Αυτή η πρακτική μπορεί να προκαλέσει δευτερογενή

αλάτωση ανάμεσα στις κατακλύσεις, σε περιοχές με υψηλή υπόγεια στάθμη.

στ. Προγραμματισμός των εκπλύσεων, όπου είναι εφικτό, σε περιόδους μικρής απαίτησης

των καλλιεργειών σε νερό ή μετά τη συγκομιδή.

ζ. Αποφυγή των περιόδων αγρανάπαυσης, κυρίως κατά τα θερμά καλοκαίρια, γιατί μπορεί

να συμβεί ταχύτατη δευτερογενής αλάτωση εφόσον η υπόγεια στάθμη είναι υψηλή.

η. Αν το έδαφος είναι βαριάς μηχανικής σύστασης, η άρδευση πριν από τη σπορά και η

έκπλυση εκτός αρδευτικής περιόδου, θα μειώσουν την ανάγκη για εφαρμογή μεγάλων

ποσοτήτων νερού κατά την καλλιεργητική περίοδο (νερό άρδευσης + νερό έκπλυσης).

θ. Συνιστάται να γίνεται μία άρδευση πριν από την έναρξη της περιόδου των βροχοπτώ-

σεων, αν το συνολικό ύψος βροχής είναι συνήθως ανεπαρκές για μια πλήρη έκπλυση. Η

βροχόπτωση είναι συχνά η πιο αποτελεσματική μέθοδος έκπλυσης επειδή παρέχει υψη-

λής ποιότητας νερό με σχετικά αργό ρυθμό (Σχήμα 7.1).

PANORAS - ILIA

S


Σχήμα 7.1. Εδαφική αλατότητα (ECe) ενός αμμοπηλώδους εδάφους πριν και μετά την

πτώση 150 mm βροχής (Aziz, 1968)

7.1.2. Στράγγιση

Το νερό που παροχετεύεται στους αγρούς, είτε πρόκειται για αρδευτικό νερό είτε για

νερό έκπλυσης, σε περίπτωση ύπαρξης υψηλής υπόγειας στάθμης μπορεί να δημιουργήσει

προβλήματα δευτερογενούς αλάτωσης. Έτσι, είναι απαραίτητο μαζί με κάθε αρδευτικό δί-

κτυο να κατασκευάζεται και το αντίστοιχο στραγγιστικό (στις περιπτώσεις που χρειάζεται)

για να διατηρείται το ριζόστρωμα ελεύθερο από υπερβολική υγρασία και να εξασφαλίζονται

οι κατάλληλες συνθήκες για την απομάκρυνση του πλεονάζοντος νερού.

Στις αρδευόμενες εκτάσεις των ξηροθερμικών κλιμάτων τα προβλήματα αλατότητας

σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη υψηλής υπόγειας στάθμης νερού. Ο ρόλος της στράγγι-

σης στις περιπτώσεις αυτές είναι ο υποβιβασμός της στάθμης του νερού σε ένα επιθυμητό

επίπεδο, από το οποίο δε συμβαίνει μεταφορά αλάτων στη ζώνη του ριζοστρώματος και

στην επιφάνεια του εδάφους μέσω της τριχοειδούς ανύψωσης. Τόσο κατά τη διάρκεια των

αρδεύσεων όσο και κατά τη διάρκεια των εκπλύσεων είναι σημαντικό να διατηρείται η κα-

θοδική κίνηση του νερού στο έδαφος. Στις περιπτώσεις αυτές κρίνεται απαραίτητη η κατα-

σκευή στραγγιστικού δικτύου για την απομάκρυνση του νερού έκπλυσης και των

διαλυμένων σε αυτό αλάτων.

Στην κοιλάδα Imperial της Καλιφόρνια δημιουργήθηκαν σοβαρά προβλήματα ανό-

δου της υπόγειας στάθμης και αύξησης της αλατότητας σε διάστημα 10-20 χρόνων, από τη

PANORAS - ILIA

S


χρήση των νερών του ποταμού Κολοράντο (ECw=1-1.2 dS/m) για αρδευτικούς σκοπούς. Τα

προβλήματα αυτά λύθηκαν με την κατασκευή στραγγιστικού δικτύου.

Στην περίπτωση χρήσης των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων για αρδευ-

τικούς σκοπούς η στράγγιση των αρδευόμενων εδαφών πρέπει να αποτελεί κύριο μέλημα,

αφού οι μέσες τιμές της ηλεκτρικής αγωγιμότητας των αστικών αποβλήτων που έχουν υπο-

στεί επεξεργασία δευτέρου βαθμού κυμαίνονται από 1.0-2.0 dS/m (Pettygrove and Asano,

1985), ενώ σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να είναι και υψηλότερες. Λεπτομέρειες που αφο-

ρούν τα στραγγιστικά δίκτυα δίνονται από τους U.S.D.A.-S.C.S. (1971), Παπαζαφειρίου

(1984), Τερζίδη και Καραμούζη (1986), Καραμούζη και Τερζίδη (1998), Τερζίδη και Παπα-

ζαφειρίου (1998).

7.1.3. Προγραμματισμός αρδεύσεων

Ο προγραμματισμός των αρδεύσεων, που περιλαμβάνει τη συχνότητα εφαρμογής

του νερού στον αγρό, την άρδευση πριν από τη σπορά και την άρδευση πριν από το χειμώνα

(προάρδευση), μπορεί να μειώσει τους κινδύνους αλατότητας και να διατηρήσει σε υψηλά

επίπεδα την εδαφική υγρασία στο χρονικό διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ των αρδεύσεων.

Ιδιαίτερος προγραμματισμός αρδεύσεων εφαρμόζεται όταν χρησιμοποιούνται νερά υποβαθ-

μισμένης ποιότητας, όπως είναι τα επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα.

Η εφαρμογή συχνών αρδεύσεων μειώνει την έλλειψη υγρασίας ανάμεσα σ’ αυτές και

εξασφαλίζει συνεχή και υψηλή διαθεσιμότητα νερού στα φυτά. Ωστόσο, σε σχέση με τη

συνολική διαχείριση του νερού, η πρακτική αυτή μπορεί να μην έχει πάντοτε τα επιθυμητά

αποτελέσματα. Για παράδειγμα, στις μεθόδους άρδευσης με λεκάνες ή λωρίδες, συχνές αρ-

δεύσεις μπορεί να επιφέρουν υπερβολική αύξηση της εδαφικής υγρασίας, μείωση της απο-

δοτικότητας εφαρμογής του νερού και υπερβολικό όγκο νερού για στράγγιση. Αντίθετα,

στην άρδευση με καταιονισμό ή με μεθόδους τοπικής άρδευσης οι συχνές εφαρμογές μικρό-

τερων αρδευτικών δόσεων μπορεί όχι μόνο να μη μειώσουν την αποδοτικότητα εφαρμογής

του νερού, αλλά να βοηθήσουν στην αποφυγή προβλημάτων κατά την άρδευση με αλατούχο

νερό. Στο Σχήμα 7.2 φαίνεται η μείωση της ηλεκτρικής αγωγιμότητας αμέσως μετά την άρ-

δευση και η αύξησή της στα μεσοδιαστήματα, κατά τα οποία η υγρασία του εδάφους μειώ-

νεται. Επίσης, φαίνεται ότι το επάνω τμήμα της ριζικής ζώνης (40 cm) έχει λιγότερα άλατα

από το κατώτερο τμήμα της (80 cm).

Η άρδευση πριν από τη σπορά εφαρμόζεται σε πολλές περιπτώσεις για δύο λόγους:

α) την έκπλυση των αλάτων από την επιφάνεια του εδάφους, όπου μπορεί να έχουν συσσω-

ρευτεί από την προηγούμενη καλλιεργητική περίοδο, προκειμένου να διευκολυνθεί το φύ-

τρωμα των σπόρων και β) την εξασφάλιση της απαιτούμενης υγρασίας προκειμένου να

βλαστήσουν οι σπόροι και να αναπτυχθούν τα νεαρά φυτά.

PANORAS - ILIA

S


Σχήμα 7.2. Μεταβολή της αλατότητας του εδαφικού νερού (ECsw) μεταξύ των αρδεύσε-

ων σε καλλιέργεια μηδικής (Rhoades, 1972)

Στις περισσότερες καλλιέργειες τα στάδια της βλάστησης των σπόρων και της α-

νάπτυξης των νεαρών φυτών είναι τα πιο ευαίσθητα στην αλατότητα. Η άρδευση πριν από

τη σπορά εφαρμόζεται από τους καλλιεργητές μαρουλιού, τομάτας και άλλων λαχανικών,

επειδή η άρδευση μετά τη σπορά μπορεί να δημιουργήσει ανεπιθύμητο τοπικό λίμνασμα και

θέσεις με υπερβολική υγρασία.

Η προάρδευση εφαρμόζεται πριν από την έναρξη των χειμερινών βροχοπτώσεων,

έτσι ώστε το εδαφικό προφίλ να είναι κορεσμένο με νερό και οι βροχές να δώσουν επιπλέον

νερό για την έκπλυση. Η τεχνική αυτή είναι ιδιαίτερα πλεονεκτική επειδή το βροχόνερο

είναι νερό πολύ καλής ποιότητας για έκπλυση και κινεί τα άλατα έξω από την περιοχή σπο-

ράς, οπότε δεν παρατηρούνται προβλήματα φυτρώματος. Τα επεξεργασμένα υγρά αστικά

απόβλητα είναι μια καλή πηγή νερού για την εφαρμογή της προάρδευσης, επειδή αυτή τη

χρονική περίοδο η αλατότητα των αποβλήτων δε δημιουργεί προβλήματα και πρακτικά δεν

υπάρχει κίνδυνος για την υγεία των καταναλωτών, αφού αρδεύεται μόνο ο αγρός.

7.1.4. Ανάμειξη με φρέσκο νερό

Η ανάμειξη των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων με νερά συμβατικών

πηγών είναι μία επιλογή που μπορεί να έχει στη διάθεσή του ο αγρότης. Αν τα απόβλητα

έχουν αυξημένη τιμή ηλεκτρικής αγωγιμότητας, τότε μπορεί να γίνει ανάμειξή τους με φρέ-

σκο νερό μικρής τιμής ηλεκτρικής αγωγιμότητας για να προκύψει νερό άρδευσης αποδεκτής

αλατότητας (Ayers and Westcot 1985, Grattan and Rhoades 1990, Rhoades et al. 1992).

PANORAS - ILIA

S


Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η διαθεσιμότητα φρέσκου νερού και η απουσία τεχνικών

δυσκολιών. Σε κάποιες περιπτώσεις η πρακτική της ανάμιξης των νερών μπορεί να χρησι-

μοποιηθεί αντίστροφα για τη βελτίωση της ποιότητας νερών από συμβατικές πηγές τα οποία

έχουν τιμές ηλεκτρικής αγωγιμότητας μεγαλύτερες από εκείνες των αποβλήτων. Επίσης, η

μικροβιολογική ποιότητα του μείγματος μπορεί να είναι ανώτερη από αυτή των επεξεργα-

σμένων υγρών αστικών αποβλήτων. Η αλατότητα του μείγματος υπολογίζεται από τη σχέ-

ση 7.3:

{ [ECwΑ · QA / (QA+QB)] + [ECwB · QB / (QA+QB)] } = ECw μείγματος (7.3)

όπου τα γράμματα A και B συμβολίζουν τα προς ανάμειξη νερά, ECw είναι η ηλεκτρική

αγωγιμότητα των νερών σε dS/m και Q είναι οι ποσότητες νερού που αναμειγνύονται.

7.1.5. Εναλλαγή με άλλες πηγές νερού

Μια άλλη πρακτική επαναχρησιμοποίησης επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλή-

των χαμηλής ποιότητας είναι η χρήση αυτών κατ’ εναλλαγή με φρέσκο νερό και όχι με ανά-

μειξη. Σε σχέση με την αλατότητα, η εναλλαγή των νερών έχει καλύτερα αποτελέσματα από

την ανάμειξή τους (Grattan and Rhoades 1990, Rhoades et al. 1992). Μειονέκτημα της πρα-

κτικής αυτής είναι η απαίτηση για διπλό δίκτυο μεταφοράς των νερών.

7.2. Καλλιεργητικές πρακτικές

Διάφορες καλλιεργητικές πρακτικές μπορεί να υιοθετηθούν για την ελαχιστοποίηση

ή την αποφυγή διαφόρων προβλημάτων (αλατότητα, νατρίωση) όταν οι αγροί αρδεύονται με

επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα. Η ισοπέδωση των αγρών, η βαθιά άροση και η σω-

στή τοποθέτηση του σπόρου είναι πρακτικές που συμβάλλουν σημαντικά στην πρόληψη

πιθανών προβλημάτων και τη διατήρηση της παραγωγικότητας του εδάφους.

7.2.1. Ισοπέδωση του αγρού

Η ισοπέδωση του αγρού αποτελεί βασική προϋπόθεση για την επίτευξη ομοιόμορφης

άρδευσης, είτε αρδεύουμε με φρέσκο νερό είτε με υποβαθμισμένα νερά. Εάν αναμένεται

πρόβλημα δημιουργίας εδαφικής αλατότητας, ο παράγοντας αυτός έχει ιδιαίτερη σημασία,

γιατί οι συγκεντρώσεις αλάτων στα υπερυψωμένα σημεία είναι πλέον έντονες, καθώς στα

σημεία αυτά η έκπλυση είναι μικρή. Στην περίπτωση αυτή, ακόμη και στον καταιονισμό, θα

χρειαστεί ισοπέδωση του αγρού για να ελαχιστοποιηθούν οι ανωμαλίες του εδάφους και να

μειωθούν οι κίνδυνοι συγκέντρωσης αλάτων, έστω και κατά θέσεις. Κατά την εφαρμογή της

ισοπέδωσης πρέπει να αποφεύγονται οι μεγάλες εκχωματώσεις γιατί υπάρχει κίνδυνος να

έλθουν στην επιφάνεια υποβαθμισμένα τμήματα της εδαφικής κατατομής. Η ισοπέδωση του

εδάφους γίνεται ταυτόχρονα με την αρχική εγκατάσταση του αρδευτικού και στραγγιστικού

PANORAS - ILIA

S


δικτύου και στη συνέχεια συντηρείται κάθε ένα ή δύο χρόνια με κατάλληλες καλλιεργητικές

εργασίες.

Τα τελευταία χρόνια η τεχνική των ακτίνων LASER χρησιμοποιείται στη διαδικασία

ισοπέδωσης των αγρών με άριστα αποτελέσματα. Η μεγάλης ακρίβειας ισοπέδωση που επι-

τυγχάνεται με την τεχνική αυτή συνέβαλε στη βελτίωση του τρόπου διαχείρισης του αρδευ-

τικού νερού στον αγρό και στην αύξηση της παραγωγής (Hinz and Halderman 1978,

Dedrick et al. 1982, Χατζηγιαννάκης και Θεοδώρου 1991, Πανώρας κ.ά. 1993).

7.2.2. Βαθιά άροση

Τα εδάφη πολλές φορές εμφανίζουν αδιαπέρατες στρώσεις που δυσκολεύουν την

άρδευση των καλλιεργειών. Στρώσεις από άργιλο, συμπιεσμένη λεπτόκοκκη άμμο ή άλλο

αδιαπέρατο εδαφικό υλικό εμποδίζουν την κίνηση τού νερού διά μέσου αυτού. Το γεγονός

αυτό οδηγεί όχι μόνο στον κορεσμό της ριζικής ζώνης αλλά και στη συγκέντρωση αλάτων

στο ριζόστρωμα. Η διαχείριση του νερού και ο έλεγχος της αλατότητας μπορεί να απλοποι-

ηθούν, αν οι στρώσεις αυτές γίνουν περατές στο νερό και τις ρίζες. Το σχίσιμο της αδιαπέ-

ρατης στρώσης βελτιώνει την εσωτερική στράγγιση, αλλά τα αποτελέσματα είναι βραχύβια.

Το βαθύ όργωμα, εφόσον μπορεί να γίνει, θα δώσει καλύτερα αποτελέσματα, πρέπει όμως

να εκτελείται μετά από ισοπέδωση και πριν από έκπλυση. Αλατούχες εδαφικές στρώσεις

συχνά ανεβαίνουν με το βαθύ όργωμα στη ζώνη ανάπτυξης του ριζικού συστήματος, οπότε

την πρώτη χρονιά πρέπει να καλλιεργηθεί μία ετήσια ανθεκτική στα άλατα καλλιέργεια,

όπως είναι το κριθάρι, και να εφαρμοσθεί μεγαλύτερη ποσότητα νερού έκπλυσης από την

κανονική.

7.2.3. Τοποθέτηση του σπόρου

Η άρδευση με αυλάκια σε αλατούχα εδάφη ή η χρήση νερού αυξημένης αλατότητας

είναι ιδιαίτερα σοβαρό πρόβλημα, γιατί έχουμε έντονη συγκέντρωση αλάτων στην περιοχή

του σπόρου με τις γνωστές συνέπειες. Κάτω από τις συνθήκες αυτές, αν ο σπόρος τοποθετη-

θεί στο κέντρο της στέψης του αναχώματος που σχηματίζεται μεταξύ δύο αυλακιών (Σχή-

μα 7.3.Α), επιλέγεται μία περιοχή όπου αναμένεται να συγκεντρωθούν τα περισσότερα

άλατα. Τοποθετώντας τους σπόρους σε διπλή σειρά πάνω στο ανάχωμα και μακριά από το

κέντρο του (Σχήμα 7.3.Δ), αποφεύγονται οι μεγάλες συγκεντρώσεις αλάτων του κεντρικού

τμήματος και έτσι μπορούν να γίνουν ανεκτές υψηλότερες συγκεντρώσεις αλάτων τόσο στο

νερό όσο και στο έδαφος.

Μία άλλη τεχνική είναι η άρδευση αυλάκι παρά αυλάκι (Σχήμα 7.3.Β), οπότε τα ά-

λατα συγκεντρώνονται προς τη μη αρδευόμενη πλευρά. Τοποθετώντας δε το σπόρο προς

την αρδευόμενη πλευρά του αναχώματος, εξασφαλίζεται το φύτρωμα και με εντονότερα

αλατούχες συνθήκες. Όταν εφαρμόζεται η τεχνική αυτή, αντενδείκνυται η σπορά σε δύο

σειρές (Σχήμα 7.3.Ε).

PANORAS - ILIA

S


Όταν αναμένεται να εμφανιστούν προβλήματα εξαιτίας της αλατότητας, η αύξηση

του ύψους του νερού στο αυλάκι θα βοηθήσει το φύτρωμα (Σχήμα 7.3. Γ, Ζ). Τα αποτελέ-

σματα θα είναι καλύτερα, αν χρησιμοποιηθούν κεκλιμένα αναχώματα και οι σπόροι φυτευ-

τούν στην κεκλιμένη πλευρά και λίγο πάνω από τη στάθμη του νερού (Σχήμα 7.4). Η

άρδευση συνεχίζεται έως ότου υγρανθεί το έδαφος αρκετά πάνω από το σπόρο.

Σχήμα 7.3. Επίπεδα αναχώματα και αρδευτικές πρακτικές (Bernstein et al. 1955)

Σχήμα 7.4. Κεκλιμένα αναχώματα (Bernstein and Fireman, 1957)

Μία σωστή διαμόρφωση κεκλιμένου αναχώματος μονής σποράς και μετάπτωσης αρ-

γότερα σε φυσιολογικό σχήμα αυλακιών φαίνεται στο Σχήμα 7.5.

Σχήμα 7.5. Ειδικές τεχνικές άρδευσης με αυλάκια (Bernstein and Ayers, 1955)

PANORAS - ILIA

S


Τα προβλήματα αλατότητας επιδεινώνονται όταν μόνιμες καλλιέργειες είναι φυτεμέ-

νες σε κάποιο ανυψωμένο επίπεδο και αρδεύονται με νερό υψηλής αλατότητας. Σε λίγα

χρόνια τα άλατα συγκεντρώνονται στις υπερυψωμένες περιοχές, σε επίπεδα που υπερβαί-

νουν την αντοχή των καλλιεργειών.

7.3. Αλλαγή μεθόδου άρδευσης

Η μέθοδος άρδευσης επηρεάζει σημαντικά το βαθμό αξιοποίησης τού νερού και τη

θέση συγκέντρωσης των αλάτων στο έδαφος. Στην περίπτωση που η αλλαγή του υπάρχο-

ντος συστήματος άρδευσης κρίνεται επιβεβλημένη, είτε για λόγους ορθολογικότερης εφαρ-

μογής του νερού στον αγρό είτε για την αποφυγή κινδύνων αλάτωσης του εδάφους, τα

στοιχεία που παρουσιάζονται στους Πίνακες 7.1 και 7.2 (Κεφάλαιο 7) δίνουν τη δυνατότητα

επιλογής του πλέον κατάλληλου συστήματος άρδευσης, λαμβάνοντας υπόψη παραμέτρους

όπως είναι το έδαφος, το νερό, η καλλιέργεια, η αποδοτικότητα του συστήματος άρδευσης,

ο τρόπος συσσώρευσης των αλάτων στο έδαφος, η δυνατότητα διατήρησης υψηλής διαθέσι-

μης εδαφικής υγρασίας και η χρησιμοποίηση υφάλμυρων νερών.

Στο Σχήμα 7.6 φαίνεται η κατανομή των αλάτων στο έδαφος όταν η άρδευση γίνεται

με καταιονισμό, κατάκλυση, αυλάκια και σταγόνες.

Στην άρδευση με καταιονισμό ή κατάκλυση το νερό εφαρμόζεται σε όλη την επιφά-

νεια του εδάφους και κινείται κατακόρυφα, απομακρύνοντας τα άλατα από τη ριζική ζώνη,

υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει ικανοποιητική στράγγιση. Στην άρδευση με αυλάκια ή

σταγόνες, το νερό διαβρέχει μέρος μόνο του εδάφους. Συγκεκριμένα, στην άρδευση με αυ-

λάκια η κίνηση του νερού είναι διδιάστατη, με αποτέλεσμα ένα μέρος των αλάτων να κινεί-

ται κατακόρυφα πέρα από το ριζόστρωμα, ενώ ταυτόχρονα η διύγρανση των πρανών

προκαλεί συσσώρευση σημαντικής ποσότητας αλάτων στη στέψη των αυλακιών. Στην άρ-

δευση με σταγόνες η κίνηση του νερού είναι τρισδιάστατη και τα άλατα συσσωρεύονται

στην περίμετρο του υγρού βολβού που σχηματίζεται κάτω από κάθε σταλακτήρα. Η αυξη-

μένη συγκέντρωση αλάτων που παρουσιάζεται στην επιφάνεια του εδάφους, όταν η άρδευ-

ση γίνεται με νερά υψηλής αλατότητας, καθιστά επιβεβλημένη την εφαρμογή έκπλυσης με

κατάκλυση ή καταιονισμό.

PANORAS - ILIA

S


Σχήμα 7.6. Συγκέντρωση των αλάτων στο έδαφος ανάλογα με τη μέθοδο άρδευσης

(Ayers and Westcot, 1985)

PANORAS - ILIA

S

PANORAS - ILIA

S

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

ΑΖΩΤΟ ΚΑΙ ΦΩΣΦΟΡΟΣ ΣΤΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ

8.1. Άζωτο

Για την ανάπτυξη των φυτών απαιτείται η πρόσληψη από το περιβάλλον ορισμένων

χημικών στοιχείων που χαρακτηρίζονται απαραίτητα ή ουσιώδη θρεπτικά στοιχεία. Το άζω-

το υπάγεται στα στοιχεία αυτά και η έλλειψή του προκαλεί σημαντικές δυσλειτουργίες στα

φυτά.

Τα υγρά αστικά απόβλητα περιέχουν άζωτο σε επίπεδα που κυμαίνονται από 20 έως

100 mg/l ή περισσότερο, ανάλογα με τις διαιτητικές συνήθειες των ανθρώπων στην περιοχή

από την οποία προέρχονται, καθώς και από τον τρόπο επεξεργασίας τους.

Κατά την άρδευση με επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα το έδαφος και τα φυτά

τροφοδοτούνται με κάποιες ποσότητες αζώτου, οι οποίες στις περισσότερες περιπτώσεις

είναι ικανές να υποκαταστήσουν τουλάχιστον ένα μέρος της συμβατικής αζωτούχου λίπαν-

σης. Όπως έχει ήδη αναφερθεί το άζωτο των αποβλήτων μπορεί να δημιουργήσει και ορι-

σμένα προβλήματα στις καλλιέργειες όταν αυτές βρίσκονται σε συγκεκριμένο στάδιο

ανάπτυξης (υπερβολική βλάστηση, οψίμιση παραγωγής κλπ).

Ένα από τα βασικά ζητήματα σχετικά με το άζωτο των υγρών αποβλήτων όταν αυτά

χρησιμοποιούνται στην άρδευση των καλλιεργειών, είναι η πιθανότητα ρύπανσης των υπό-

γειων νερών που προορίζονται για πόση και οι συνεπαγόμενοι κίνδυνοι υγείας. Η μεθεμο-

γλοβινεμία, ασθένεια που πλήττει τα νήπια, οφείλεται στην ύπαρξη νιτρικών στο νερό. Η

ασθένεια δεν πλήττει ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας, ενώ είναι πιο διαδεδομένη στα μη-

ρυκαστικά ζώα, στην περίπτωση των οποίων σχετίζεται περισσότερο με υψηλές συγκεντρώ-

σεις νιτρικών στις βοσκές τους και λιγότερο στο νερό. Ένας άλλος κίνδυνος που οφείλεται

στην ύπαρξη νιτρικών στο πόσιμο νερό είναι αυτός της δημιουργίας καρκινογόνων ενώσε-

ων. Η Υπηρεσία Δημόσιας Υγείας των Η.Π.Α. έθεσε ως ανώτατο όριο στο πόσιμο νερό τα

10 mg/l νιτρικού αζώτου (Pettygrove and Asano, 1985).

PANORAS - ILIA

S


8.1.1. Μορφές του αζώτου στα απόβλητα

Τα υγρά αστικά απόβλητα περιέχουν κατά κανόνα τρεις μορφές αζώτου: το οργανι-

κό, το αμμωνιακό και το νιτρικό άζωτο, ενώ είναι δυνατό να υπάρχουν και μικρές ποσότη-

τες νιτρωδών. Η σχετική αναλογία των μορφών αυτών μεταβάλλεται ανάλογα με την

προέλευση και το είδος της επεξεργασίας των αποβλήτων. Πάντως, η βασική μορφή του

αζώτου είναι η αμμωνιακή με συγκεντρώσεις από 5 έως 40 mg N/l. Το οργανικό άζωτο συ-

ναντάται άλλοτε σε διαλυτές μορφές και άλλοτε σε λεπτοδιαμερισμένα σωματίδια και απο-

τελείται από ένα σύνθετο μείγμα που περιλαμβάνει οξέα, αμινοσάκχαρα και πρωτεΐνες.

Όλες οι μορφές είναι εύκολα μετατρέψιμες σε αμμωνιακά με τη δράση των μικροοργανι-

σμών στο νερό ή στο έδαφος (όπου είναι ακόμη πιο εύκολα μετατρέψιμες) στο οποίο εφαρ-

μόζονται τα απόβλητα. Εκτός των περιπτώσεων κατά τις οποίες τα απόβλητα προέρχονται

από εγκαταστάσεις επεξεργασίας τροφίμων, το οργανικό μέρος του αζώτου αντιπροσωπεύει

λιγότερο από το μισό του ολικού αζώτου. Οι συγκεντρώσεις των νιτρικών κυμαίνονται από

0 έως 30 mg N/l. Στις περιπτώσεις όπου τα απόβλητα έχουν υποστεί αερόβια επεξεργασία,

μέρος του αμμωνιακού αζώτου μετατρέπεται σε νιτρικό με τη διεργασία της νιτροποίησης

από νιτροβακτήρια.

8.1.2. Παραμονή του αζώτου στο έδαφος

Όταν το pH του εδάφους είναι μεγαλύτερο του 7, τότε ένα μέρος του αμμωνιακού

αζώτου των αποβλήτων μπορεί να χαθεί ως αέριο (αμμωνία, ΝΗ3). Κάποια από τα ορυκτά

της αργίλου, ειδικά στα αργιλώδη εδάφη, έχουν την ικανότητα να δεσμεύουν τα αμμωνιακά

ιόντα στο κρυσταλλικό τους πλέγμα. Τα ιόντα αυτά δεν ανταλλάσσονται εύκολα από άλλα

κατιόντα του εδαφικού διαλύματος, όπως το ασβέστιο, το μαγνήσιο ή το νάτριο, ούτε και

είναι διαθέσιμα στα νιτροβακτήρια για νιτροποίηση. Ένα μέρος του εφαρμοζόμενου αμμω-

νιακού αζώτου μπορεί να δεσμευτεί κατ’ αυτόν τον τρόπο, αλλά σε μία μακρά χρονική πε-

ρίοδο το φαινόμενο αυτό δεν έχει σημαντική επίδραση στο ισοζύγιο του αζώτου.

Όπως και άλλα κατιόντα στα υγρά απόβλητα, τα αμμωνιακά ιόντα είναι δυνατό να

προσροφηθούν από τα αρνητικά φορτισμένα κολλοειδή της αργίλου και της οργανικής ου-

σίας του εδάφους. Σε αντίθεση με τη σταθερή δέσμευση στο κρυσταλλικό πλέγμα των ορυ-

κτών που προαναφέρθηκε, τα προσροφημένα ηλεκτροστατικά αμμωνιακά ιόντα μπορεί να

ανταλλαγούν με άλλα κατιόντα του εδαφικού διαλύματος. Σε όλα τα εδάφη, εκτός από τα

πολύ αμμώδη, η ικανότητα προσρόφησης των αμμωνιακών ιόντων είναι αρκετή για να συ-

γκρατήσει όλο το αμμώνιο, όταν το νερό εφαρμόζεται με αργούς ρυθμούς. Για παράδειγμα,

όταν σε έδαφος με αρκετά χαμηλή εναλλακτική ικανότητα (10 me/100g) εφαρμόζονται υγρά

απόβλητα με ρυθμό 75 mm την εβδομάδα και αρκετά υψηλή συγκέντρωση αμμωνιακών

(50 mg/l), τότε θα χρειαστεί μόνο 3.8% της εναλλακτικής ικανότητας μίας επιφανειακής

εδαφικής στρώσης πάχους 5 cm για να συγκρατήσει το αμμωνιακό άζωτο. Αθροιστική συσ-

σώρευση των προσροφημένων αμμωνιακών κατά κανόνα δε συμβαίνει. Η συγκράτηση των

αμμωνιακών είναι προσωρινή και διαρκεί μόνο μερικές ημέρες ή εβδομάδες, καθώς τα

PANORAS - ILIA

S


προσροφημένα αμμωνιακά εύκολα οξειδώνονται σε νιτρικά από νιτροβακτήρια, οπότε γίνο-

νται ευκίνητα και μεταφέρονται μακριά από τη θέση προσρόφησης με τη ροή του νερού ή

με διάχυση.

Στην περίπτωση εφαρμογής ποσοτήτων νερού σημαντικά μεγαλύτερων από τις συ-

νήθεις (2.5-10 cm ανά εβδομάδα), οι οποίες εφαρμόζονται με αργούς ρυθμούς, μπορεί να

προκληθεί κορεσμός της ικανότητας συγκράτησης των αμμωνιακών από το έδαφος, με απο-

τέλεσμα τα αμμωνιακά να διηθούνται σε βαθύτερες εδαφικές στρώσεις.

Ένας μηχανισμός προσωρινής συγκράτησης των αμμωνιακών συμβαίνει κατά την

αφομοίωσή τους από μικροοργανισμούς του εδάφους. Αυτό συμβαίνει κατά την αποσύνθε-

ση οργανικών υπολοίπων χαμηλής συγκέντρωσης σε άζωτο. Η ακινητοποίηση αμμωνιακών

κατά κανόνα συμβαίνει μόνο κατά τις πρώτες 2-3 εβδομάδες της αποσύνθεσης των φυτικών

υπολειμμάτων.

8.1.3. Πρόσληψη του αζώτου από τα φυτά

Η κατάληξη του αζώτου που περιέχεται σε απόβλητα που χρησιμοποιούνται για άρ-

δευση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την αναλογία των νιτρικών στο εδαφικό διάλυμα που

κινείται προς βαθύτερες εδαφικές στρώσεις και το οποίο απορροφάται από τις ρίζες των

φυτών.

Οι καλλιέργειες δεν αξιοποιούν όλο το ανόργανο άζωτο που είναι διαθέσιμο στη ζώ-

νη του ριζοστρώματος. Το ποσοστό του αζώτου που αφομοιώνεται από τα φυτά εξαρτάται

από το είδος του φυτού, το βάθος και την κατανομή των ριζών, το στάδιο ανάπτυξης του

φυτού, το ρυθμό κίνησης του νερού δια μέσου της ζώνης του ριζοστρώματος και από άλ-

λους παράγοντες. Γενικά, η αποδοτικότητα της αφομοίωσης του εφαρμοζόμενου αζώτου

σπάνια είναι μεγαλύτερη από 50%, ενώ συχνά είναι μικρότερη (Pettygrove and Asano,

1985). Στον Πίνακα 8.1 δίνονται τα ποσοστά αξιοποίησης του εφαρμοζόμενου αζώτου από

ορισμένες καλλιέργειες ύστερα από χρόνια λίπανση. Στην περίπτωση των αποβλήτων ανα-

μένονται μικρότερα ποσοστά αξιοποίησης του περιεχόμενου αζώτου (Pettygrove and Asano,

1985).

Πίνακας 8.1. Ποσοστό αξιοποίησης του αζώτου από ορισμένα φυτά που καλλιεργούνται

στην Καλιφόρνια των Η.Π.Α

Καλλιέργεια Ποσότητα αζώτου στο στρέμμα Αξιοποίηση αζώτου

(Kg/στρέμμα) (%)

Καλαμπόκι 18 56

Πατάτα 27 39

Ρύζι 9 34

Σακχαρότευτλα 13.5 47

Τομάτα 11.2 64

Πηγή: Broadbent and Reisenauer (1985)

PANORAS - ILIA

S


Για τις περισσότερες καλλιέργειες ένα μέρος του αζώτου του φυτού ανακυκλώνεται

στο έδαφος και τελικά γίνεται διαθέσιμο σε μελλοντικές καλλιέργειες. Σε μερικές περιπτώ-

σεις η συσσώρευση των ριζών και άλλων φυτικών υπολειμμάτων μπορεί να οδηγήσει σε

μακροχρόνια συσσώρευση σημαντικών ποσοτήτων αζώτου στο εδαφικό προφίλ, καθώς τα

υπολείμματα αυτά μετατρέπονται σε εδαφικό χούμο. Γενικά, στις περισσότερες περιπτώσεις

ακόμη και μετά από μακροχρόνια και συνεχή εφαρμογή αστικών αποβλήτων δε μεταβάλλε-

ται ουσιαστικά το επίπεδο του οργανικού αζώτου στο έδαφος, γιατί τα επεξεργασμένα αστι-

κά απόβλητα δεν περιέχουν αρκετό οργανικό άνθρακα.

8.1.4. Απώλειες αζώτου με έκπλυση

Τα νιτρικά των υγρών αστικών αποβλήτων που εφαρμόζονται στο έδαφος υπόκεινται

σε έκπλυση, εκτός εάν αναχαιτιστούν από τις ρίζες των φυτών, ακινητοποιηθούν από μικρο-

οργανισμούς ή απονιτροποιηθούν. Τα νιτρικά που ξεπλένονται μπορεί να μεταφερθούν τόσο

σε επιφανειακά όσο και σε υπόγεια νερά. Η ποσότητα των νιτρικών που υφίσταται έκπλυση

εξαρτάται από την ποσότητα του εφαρμοζόμενου νερού, την εξατμισοδιαπνοή, τη φύση του

φυτού και τα χαρακτηριστικά του εδαφικού προφίλ. Η ποσότητα αυτή είναι πολύ σημαντική

από την άποψη του κινδύνου ρύπανσης των υπόγειων και των επιφανειακών νερών, γι’ αυτό

πρέπει να διερευνάται η παρουσία των νιτρικών αλλά και του συνολικού αζώτου στις περιο-

χές που χρησιμοποιούνται αστικά απόβλητα για αρδευτικούς σκοπούς (Antonopoulos 1991,

1993, Αντωνόπουλος 1992, 1993).

8.2. Φώσφορος

Η χρήση των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων στην άρδευση των καλλι-

εργειών είναι αποδοτική και ασφαλής, με την προϋπόθεση να μην ξεπερνιέται η ικανότητα

κατακράτησης των εφαρμοζόμενων στοιχείων από το σύστημα έδαφος-φυτό. Τα φωσφορικά

που προστίθενται στο έδαφος μπορεί να προσληφθούν από τα φυτά, να συσσωρευτούν στη

στερεά φάση του εδάφους με αντιδράσεις προσρόφησης και ιζηματοποίησης ή να χαθούν

από το σύστημα με διήθηση ή διάβρωση. Το σημαντικότερο ποσοστό του εφαρμοζόμενου

φωσφόρου αντιδρά με το έδαφος και προσλαμβάνεται από τα φυτά. Ένα μικρό μόνο μέρος,

που δεν ξεπερνά το 3% της προστιθέμενης ανά έτος ποσότητας φωσφόρου, βρίσκεται στα

νερά στράγγισης.

Ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται όταν ο εφοδιασμός του συστήματος έδαφος-φυτό με

φώσφορο, τόσο με την κλασική λίπανση όσο και με το νερό άρδευσης, είναι μεγαλύτερος

από την ικανότητα του συστήματος αυτού να συγκρατήσει/αξιοποιήσει το στοιχείο αυτό. Αν

η δόση μιας αρδευτικής περιόδου είναι 900 mm νερού (900 m3/στρ) και η περιεκτικότητα

των υγρών αποβλήτων σε φώσφορο είναι 10 mg/l, τότε το έδαφος εφοδιάζεται με 9 kg φώ-

σφορο (ή 20.6 kg P2O5) ανά στρέμμα. Παρόλο που δεν πρόκειται για έναν ιδιαίτερα υψηλό

ρυθμό εφαρμογής, η ποσότητα είναι σημαντική (πάνω από τις συνήθεις δόσεις λίπανσης για

PANORAS - ILIA

S


τις Η.Π.Α) και εάν εφαρμόζεται για αρκετά χρόνια σε καλλιέργειες με μικρή ικανότητα α-

πομάκρυνσης φωσφόρου και σε εδάφη με μικρή ικανότητα προσρόφησής του, είναι πιθανή

η έκπλυση της περίσσειας του φωσφόρου και η ρύπανση επιφανειακών και υπόγειων νερών.

Οι Pettygrove and Asano (1985) στον Πίνακα 8.2 δίνουν τις ποσότητες του αζώτου

και του φωσφόρου που απομακρύνονται από το έδαφος με τη συγκομιδή των καλλιεργειών,

λαμβάνοντας υπόψη την απόδοση και το συγκομιζόμενο τμήμα των φυτών. Στον Πίνακα 8.3

παρουσιάζεται η συνήθης ετήσια πρόσληψη αζώτου, φωσφόρου και καλίου από διάφορα

φυτά σε kg/στρέμμα.

Πίνακας 8.2. Απομάκρυνση ποσοτήτων αζώτου και φωσφόρου από αντιπροσωπευτικές

καλλιέργειες με τη συγκομιδή σε σχέση με την απόδοση και το συγκομιζό-

μενο προϊόν

Καλλιέργειες

Συγκομιζόμενο

φυτικό

τμήμα

Απόδοση σε

kg/στρέμμα

Απομάκρυνση

N σε kg/tn

προϊόντος


P σε kg/tn

προϊόντος

Μεγάλες καλλιέργειες

Ατρακτυλίδα Σπόρος 331 31.3 -

Βαμβάκι Σπόρος 210 35.8 10.2

Κοτσάνια 156 52.2 7.3

Βρώμη Σπόρος 331 19.1 -

Γρασίδι μεικτό Χορτονομή 494 15.4 -

Ζαχαρότευτλα Ρίζες 7415 1.8 0.1

Φύλλα 7415 1.8 0.2

Καλαμπόκι Σπόρος 1112 15.0 3.1

Ενσήρωμα 6179 4.1 -

Καλαμιά α 494 9.5 1.0

Κριθάρι Σπόρος 494 19.1 3.3

Άχυρο 618 7.7 1.3

Λειμώνας

αρδευόμενος

Χορτονομή

494

21.3

-

Mηδική Χορτονομή 1434 29.5 2.4

Ρύζι Σπόρος 816 14.1 -

Άχυρο 865 4.5 -

Σιτάρι Σπόρος 494 17.7 3.6

Άχυρο 865 8.2 0.9

Σόγια Σπόρος 309 60.8 5.4

Καλαμιά α 309 20.9 1.8

Σόργο Σπόρος 494 19.1 3.0

Καλαμιά α 445 9.5 1.5

Φασόλια ξερά Σπόρος 331 35.4

PANORAS - ILIA

S


Συνέχεια Πίνακα 8.2

Καλλιέργειες

Συγκομιζόμενο

φυτικό

τμήμα

Απόδοση σε

kg/στρέμμα


N σε kg/tn

προϊόντος


P σε kg/tn

προϊόντος

Φυτά που δίνουν νωπά φρούτα και ξηρούς καρπούς

Αβοκάντο Φρούτο 643 3.6 -

Αμπέλι Φρούτο 2472 0.9 -

Αμυγδαλιά Ξηρός καρπός 222 30.4 -

Αχλαδιά Φρούτο 3707 0.9 -

Βερικοκιά Φρούτο 1977 1.8 -

Γκρέιπφρουτ Φρούτο 2719 1.8 -

Δαμασκηνιά Φρούτο 1977 3.2 -

Ελιά Φρούτο 519 1.8 -

Καρυδιά Ξηρός καρπός 247 24.0 -

Κερασιά Φρούτο 989 2.3 -

Λεμονιά Φρούτο 3213 1.8 -

Πορτοκαλιά Φρούτο 1977 2.3 -

Ροδακινιά Φρούτο 3955 1.4 -

Φράουλα Φρούτο 4696 1.8 -

Λαχανικά

Καρότο Ρίζα 4696 1.8 -

Μπρόκολο Άνθος 1236 5.9 -

Πατάτα Κόνδυλος 4943 3.6 -

Τομάτα Φρούτο 6179 1.8 0.1

Υπέργεια βιομάζα 7415 1.4 0.2

Γρασίδια

Βερμούδα Χορτονομή 989 28.6 -

Κεντάκι Χορτονομή 544 28.1 -

Πηγή: Broadbent and Reisenauer (1985)

α. Υπέργεια βιομάζα μετά τη συγκομιδή του σπόρου

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 8.3. Πρόσληψη θρεπτικών στοιχείων από ορισμένα φυτά

Είδος φυτού Πρόσληψη θρεπτικών στοιχείων

(kg/στρέμμα/έτος)

Άζωτο Φώσφορος Κάλιο

Μεγάλες καλλιέργειες

Κριθάρι (Hordeum vulgare) 7.06 1.68 2.3

Αραβόσιτος (Zea mays) 17.4 - 19.3 1.9 - 2.8 10.8

Βαμβάκι (Gossypium spp.) 7.4 - 11.2 1.4 3.8

Σόργο (Sorghum spp.) 13.5 1.6 7.0

Πατάτα (Solanum tuberosum) 23.0 2.3 24.7 - 32.3

Σόγια (Glycine hispida) α 10.5 - 14.4 1.2 - 1.4 3.3 - 5.4

Σιτάρι (Triticum aestivum/durum) 5.6 - 9.1 1.7 0.5 - 2.0

Χορτοδοτικά

Μηδική (Medicago sativa) 22.5 - 53.8 2.3 - 3.4 17.4 - 22.5

Λιβαδικά αγρωστώδη (Bromus spp.) 13.0 - 22.5 3.9 - 5.6 24.7

Αγριάδα (Cynodon dactylon) 39.2 - 67.3 3.4 - 4.5 22.5

Πόα (Poa pratensis) 20.2 - 26.9 4.5 20.2

Αγρόπυρο (Agropyron repens) 23.5 - 28.0 3.0 - 4.6 27.5

Φάλαρις (Phalaris canariensis) 33.6 - 44.8 4.0 - 4.5 31.4

Ήρα (Lolium spp.) 20.2 - 28.0 6.2 - 8.4 26.9 - 32.5

Τριφύλλι (Trifolium spp.) β 17.7 1.8 10.1

Φεστούκα (Festuca spp.) 15.1 - 32.5 2.9 29.9

Δακτυλίδα (Dactylis glomerata) 25.8 - 28.0 2.3 - 5.6 25.2 - 35.3

Δασικά δένδρα

- Ανατολικά δάση

Διάφορα ανάμεικτα είδη σκληρού ξύλου 21.6

Κόκκινη πεύκη (Pinus spp.) 11.2

Λευκή ελάτη (παλαιά φυτεία) 28.0

Αρχική βλάστηση 28.0

- Νότια δάση

Ανάμεικτα είδη σκληρού ξύλου 11.2

Πεύκη χωρίς υποβλάστηση (Pinus spp.) γ 22.0

Πεύκη με υποβλάστηση (Pinus spp.) 32.0

- Δάση λιμνών

Ανάμεικτα είδη σκληρού ξύλου 33.6

Υβρίδια λεύκης (Populus spp.) δ 15.7

- Δυτικά δάση

Υβρίδια λεύκης (Populus spp.) 30.3 - 40.4

Ελάτη του Douglas (Abies spp.) 15.1 - 24.7

Πηγή: U.S. E.P.A. (1977,1981), Αγγελάκης και Tsobanoglous (1995)

α. Μπορεί να δεσμεύσει και ατμοσφαιρικό N.

β. Ορισμένα είδη δεσμεύουν πολύ μικρό ποσοστό ατμοσφαιρικού N υπό συνθήκες αζωτούχου

λίπανσης.

γ. Πρόκειται για το είδος Pinus taeba.

δ. Αντιπροσωπεύει τον πρώτο κύκλο ανάπτυξης των δενδρυλλίων (κοπή-συγκομιδή κάθε 4-5

έτη)

PANORAS - ILIA

S

PANORAS - ILIA

S

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ

Η χρήση των υγρών αστικών αποβλήτων για αρδευτικούς σκοπούς εμπεριέχει κατά

κανόνα μεγαλύτερο κίνδυνο για τη δημόσια υγεία από τη χρήση νερών που προέρχονται από

άλλες μη μολυσμένες πηγές, εξαιτίας της έκθεσης των αγροτών και του κοινού σε παθογό-

νους μικροοργανισμούς ή τοξικές ουσίες. Ένας από τους σημαντικότερους στόχους της επε-

ξεργασίας των υγρών αποβλήτων που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν στη γεωργία είναι η

μείωση του κινδύνου αυτού σε αποδεκτά επίπεδα. Σε γενικές γραμμές, οι κίνδυνοι για την

υγεία των ανθρώπων είναι ανάλογοι του βαθμού έκθεσης αυτών στα υγρά απόβλητα, της

ποιότητας των αποβλήτων και της αξιοπιστίας των συστημάτων επεξεργασίας τους.

9.1. Παθογόνοι μικροοργανισμοί

Ο κύριος όγκος των υγρών αστικών αποβλήτων αποτελείται από οικιακές εκροές και

για το λόγο αυτό οι μικροοργανισμοί και τα παράσιτα που βρίσκονται στον εντερικό σωλή-

να των ανθρώπων βρίσκονται και στα απόβλητα. Συνέπεια του γεγονότος αυτού είναι η πι-

θανή διάδοση διαφόρων μολυσματικών ασθενειών με πηγή τα αστικά απόβλητα. Ο αριθμός

των παθογόνων οργανισμών στα υγρά αστικά απόβλητα έχει μειωθεί δραστικά κατά τις τε-

λευταίες δεκαετίες, εξαιτίας της βελτίωσης των συνθηκών υγιεινής και του ελέγχου των

ασθενειών με αντιβιοτικά. Ωστόσο, οι παθογόνοι οργανισμοί που ήταν υπεύθυνοι για τις

επιδημίες του παρελθόντος είναι ακόμη παρόντες στα αστικά απόβλητα (Crook, 1985).

Οι κυριότεροι μικροοργανισμοί μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγο-

ρίες: τα βακτήρια, τα παράσιτα (πρωτόζωα και έλμινθες) και τους ιούς. Στον Πίνακα 9.1

συνοψίζονται οι κυριότεροι παθογόνοι μικροοργανισμοί που κατά κανόνα είναι παρόντες

στα υγρά αστικά απόβλητα και οι ασθένειες που είναι δυνατό να προκαλέσουν.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 9.1. Οι κυριότεροι παθογόνοι μικροοργανισμοί που είναι πιθανό να βρίσκονται

στα υγρά αστικά απόβλητα

Παθογόνοι μικροοργανισμοί Ασθένεια

Βακτήρια

Shigella (4 spp.) Σιγγέλωση (Shigellosis)

Salmonella typhi Τύφος (Typhoid fever)

Salmonella (1700 spp.) Σαλμονέλωση (Salmonellosis)

Vibrio cholerae Χολέρα (Cholera)

Escherichia coli Γαστρεντερίτιδα (Gastroenteritis)

Yersinia enterocolitica Yersiniosis

Leptospira (spp.) Λεπτοσπείρωση (Leptospirosis)

Πρωτόζωα

Entamoeba histolytica Αμοιβάδωση (Amebiasis)

Giardia lamblia Λαμπλίωση (Giardiasis)

Balantidium coli Βαλαντίδωση (Balantidiasis)

Έλμινθες

Ascaris lumbricoides Ασκαρίδωση (Ascariasis)

Necator americanus Necatoriasis

Ancylostoma (spp.) Αγγυλοστομίωση (Ancylostomiasis)

Strongyloides stercoralis Στρογγυλοδίωση (Strongyloidiasis)

Trichuris thrichiura Τριχουρίωση (Trichuriasis)

Taenia (spp.) Ταινίωση (Taeniasis)

Enterobius vermicularis Εντεροβίωση (Enterobiasis)

Echinococcus granulosus (spp.) Εχινοκοκκίωση (Hydatidosis)

Ιοί

Enteroviruses (71 types) Γαστρεντερίτιδα (Gastroenteitis)

Καρδιακές ανωμαλίες (heart anomalies)

Polio, echo, Coxsackie Μηνιγγίτιδα (meningitis) κλπ.

Hepatitis A virus Λοιμώδης ηπατίτιδα Α (Infectious hepatitis)

Adenovirus (31 types) Αναπνευστικά νοσήματα (Respiratory diseases)

Rotavirus Γαστρεντερίτιδα (Gastroenteritis)

Parvovirus (2 types) Γαστρεντερίτιδα (Gastroenteritis)

Πηγή: Crook (1985)

Το μικροβιακό περιεχόμενο θεωρείται διεθνώς ως ένας από τους σημαντικότερους

δείκτες της κατάστασης των υδατικών συστημάτων. Τα παθογόνα μικρόβια, τα πρωτόζωα

και οι ιοί εμπεριέχουν μεγάλο αριθμό ειδών, ώστε η απομόνωσή τους να είναι δύσκολη έως

αδύνατη για κάθε είδος χωριστά. Μολονότι το πρόβλημα των ιών απασχολεί την επιστημο-

νική κοινότητα, εν τούτοις δεν έχει γίνει αποδεκτός κάποιος δείκτης ιολογικής μόλυνσης ο

οποίος να εκφράζει αντικειμενικά το επίπεδο παρουσίας των ιών. Οι ιολογικές εξετάσεις

απαιτούν ιδιαίτερη εξειδίκευση, κατάλληλο εξοπλισμό και υψηλό κόστος το οποίο προς το

παρόν τις καθιστά απρόσιτες στα μικροβιολογικά εργαστήρια.

PANORAS - ILIA

S


Κάτι ανάλογο με τους ιούς συμβαίνει και με τα παθογόνα βακτήρια, τα οποία λόγω

του αριθμού, της φύσης και της ιδιορρυθμίας τους, δε συνιστώνται για εξετάσεις ρουτίνας.

Το πρόβλημα με τα παράσιτα δεν είναι τόσο πολύπλοκο, δεδομένου ότι οι εντερικοί

έλμινθες που μπορούν να προσβάλουν τον άνθρωπο είναι συγκεκριμένοι, αντιμετωπίζονται

κυρίως επί ενδημίας, αλλά και γιατί οι τεχνικές ανίχνευσης είναι δεδομένες, απλές και καθι-

ερωμένες.

Τα πιθανά επίπεδα συγκέντρωσης ορισμένων παθογόνων μικροοργανισμών στα υγρά

αστικά απόβλητα δίνονται στον Πίνακα 9.2. Γενικά, η χρήση ανεπεξέργαστων υγρών απο-

βλήτων για αρδευτικούς σκοπούς δε συνιστάται γιατί μπορεί να θέσει σε σοβαρό κίνδυνο

την υγεία των ανθρώπων. Κατάλληλη επεξεργασία των αποβλήτων και εφαρμογή προστα-

τευτικών μέτρων κατά τη χρήση τους, απομακρύνει τους κινδύνους και δίνει τη δυνατότητα

για ασφαλή αξιοποίηση αυτής της πηγής νερού.

Πίνακας 9.2. Πιθανά επίπεδα συγκέντρωσης παθογόνων μικροοργανισμών σε υγρά α-

στικά απόβλητα

Τύπος παθογόνου μικροοργανισμού Πιθανή συγκέντρωση ανά λίτρο υγρών

αστικών αποβλήτωνα

Βακτήρια Παθογόνο E. Coli β 10

6-10

84 γ

Salmonella spp. 7000

Shigella spp. 7000

Vibrio cholerae 1000

Πρωτόζωα Entamoeba hystolytica 4500

Έλμινθες Ascaris lumbricoides 600

Hookworms δ 32

Schistosoma mansoni 1

Taenia saginata 10

Trichuris trichiura 120

Ιοί Εντερικοί ιοί ε 5000

Πηγή: Feachem et al. (1983)

α. Βασίσθηκε σε κατανάλωση 100 λίτρων ανά κάτοικο και ημέρα (lpcd) και 90% αδρανοποίηση

των εκβαλλόμενων παθογόνων μικροοργανισμών.

β. Περιλαμβάνει enterotoxigenic, enteroinvasive και enteropathogenic E. Coli.

γ. Μεταβλητή συγκέντρωση, ανάλογα με την πηγή.

δ. Ancylostoma δωδεκαδάκτυλου και Necator americanus.

ε. Περιλαμβάνει polio-, echo- και coxsackieviruses.

9.1.1. Βακτήρια

Μία ποικιλία κολοβακτηριδίων συναντώνται στον εντερικό σωλήνα των υγιών ατό-

μων και αποβάλλονται με τα απεκκρίματά τους. Για το λόγο αυτό καλούνται κολοβακτηρί-

PANORAS - ILIA

S


δια εντερικής προέλευσης (fecal coliforms). Ο αριθμός των ολικών κολοβακτηριδίων (total

coliforms), εντερικής και μη εντερικής προέλευσης, σε ανεπεξέργαστα υγρά απόβλητα κυ-

μαίνεται μεταξύ 106-10

9 ανά λίτρο, εξαρτώμενος από τους όρους υγιεινής της κοινότητας

από την οποία προέρχονται (Feachem et al. 1983, Asano et al. 1985). Τα ολικά κολοβακτη-

ρίδια και τα κολοβακτηρίδια εντερικής προέλευσης, στα οποία συμπεριλαμβάνεται και η

Escherichia coli, είναι οι πιο συχνά χρησιμοποιούμενοι δείκτες εκτίμησης της υγιεινής κα-

τάστασης ενός υδατικού συστήματος. Το είδος Escherichia coli είναι ο πιο συνηθισμένος

δείκτης βακτηριακής μόλυνσης των υγρών αποβλήτων από εντερικής προέλευσης κολοβα-

κτηρίδια.

Εντερικά βακτήρια που εισέρχονται στον ανθρώπινο οργανισμό μέσω της στοματι-

κής οδού μπορεί να προκαλέσουν ασθένειες. Βακτήρια απεκκρίνουν τόσο τα άτομα που

νοσούν από κάποια ασθένεια όσο και οι φορείς των παθογόνων μικροοργανισμών. Eμφανείς

ασθένειες που σχετίζονται με μόλυνση από βακτήρια είναι η διάρροια, η δυσεντερία και

άλλοι εντερικοί πυρετοί. Μερικά από τα πιο κοινά βακτήρια, εκτός της E. coli, είναι τα

Salmonella, Vibrio Cholerae, Shigella και άλλα. Τα βακτήρια του γένους Salmonella περι-

λαμβάνουν μεγάλο αριθμό ειδών που μπορεί να προκαλέσουν ασθένειες σε ανθρώπους και

ζώα. Υπάρχουν τρεις κύριες μορφές με τις οποίες εμφανίζονται οι σαλμονελώσεις στον άν-

θρωπο: εντερικοί πυρετοί, σηψαιμίες και έντονες γαστρεντερίτιδες. Ο πιο σοβαρός εντερι-

κός πυρετός είναι ο τυφοειδής πυρετός που προκαλείται από το βακτήριο Salmonella typhi.

9.1.2. Παράσιτα

- Πρωτόζωα

Το πιο επικίνδυνο παράσιτο θεωρείται ότι είναι το Entamoeba histolytica που ανήκει

στην κατηγορία των πρωτόζωων και το οποίο είναι υπεύθυνο για την αμοεβική δυσεντερία

και την αμοεβική ηπατίτιδα. Ένα άλλο πρωτόζωο, το μαστιγόμορφο Giardia lamblia, είναι

αιτία γαστρεντερικών διαταραχών (διαρροιών) και άλλων ενοχλήσεων. Όπως και στην περί-

πτωση του είδους Ε. histolytica, ο μολυσματικός παράγοντας είναι η κυστική του μορφή και

παρουσιάζει αντίσταση στην απολύμανση που γίνεται με χλώριο (National Academy of

Sciences, 1977). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το Cryptosporium spp, το οποίο αποτε-

λεί έναν από τους μεγαλύτερους κινδύνους υδατογενούς μόλυνσης τόσο του ανθρώπου όσο

και των ζώων.

- Έλμινθες

Πρόκειται για μία ομάδα σκωλήκων που μολύνουν τον ανθρώπινο εντερικό σωλήνα

και περιλαμβάνουν το στομαχικό σκώληκα Ascaris lumbricoides, το νηματώδη σκώληκα

Taenia saginata, το μαστιγόμορφο Trichuris trichiura, τα αγκυλόστωμα Αncylostoma

duodenale και Necator americanus και το στρογγυλοειδές Strongyloides stercoralis. Πολλοί

από τους έλμινθες έχουν σύνθετους βιολογικούς κύκλους, στους οποίους συμπεριλαμβάνε-

PANORAS - ILIA

S


ται απαραίτητα ένα στάδιο σε κάποιο ενδιάμεσο ξενιστή. Η μολυσματική μορφή κάποιων

νηματωδών σκωλήκων είναι ο ενήλικας οργανισμός, ενώ σε άλλους έλμινθες η μολυσματι-

κή μορφή είναι τα αυγά τους.

Τα αυγά και μερικές φορές ο σκώληκας μεταφέρονται σε άλλους οργανισμούς με τα

απεκκρίματα των προσβεβλημένων ατόμων. Yπάρχει ένας επαρκής αριθμός μελετών και

ερευνών σχετικά με την επιβίωση των ελμίνθων στα υγρά αστικά απόβλητα και το περιβάλ-

λον. Οι χρόνοι επιβίωσής τους εξαρτώνται από τη θερμοκρασία, την υγρασιακή κατάσταση,

την ύπαρξη επαρκούς οργανικής ύλης κλπ. Η αναγνώριση της σημαντικότητας των ελμίν-

θων για τη δημόσια υγεία είναι πρόσφατη και το όριο για τη συγκέντρωση των αυγών ελ-

μίνθων στα υγρά απόβλητα είναι μικρότερο από ένα αυγό ανά λίτρο (I.R.C.W.D., 1985). Τα

αυστηρά αυτά όρια τέθηκαν τόσο εξαιτίας των κινδύνων που συνεπάγεται η ύπαρξή τους για

τη δημόσια υγεία, όσο και εξαιτίας της αντοχής τους στις διάφορες μεθόδους επεξεργασίας

των υγρών αποβλήτων.

Τα αυγά του είδους Ascaris θεωρούνται ως τα πιο ανθεκτικά από όλους τους έλμιν-

θες, καθώς μπορεί να επιβιώσουν για αρκετούς μήνες κάτω από κατάλληλες συνθήκες. Οι

μεγάλοι χρόνοι επιβίωσης και η ικανότητα ορισμένων ελμινθικών σκωλήκων να διαπερνούν

το δέρμα του ανθρώπου, κάνουν δύσκολο τον έλεγχο των μολύνσεων, εκτός από την περί-

πτωση κατά την οποία εφαρμόζονται κατάλληλες μέθοδοι επεξεργασίας των υγρών αποβλή-

των για την απομάκρυνσή τους. Τέτοιες μέθοδοι μπορεί να είναι διαδικασίες

ιζηματοποίησης μαζί με παρατεταμένους χρόνους παραμονής σε δεξαμενές σταθεροποίησης

για τη διασφάλιση της απαιτούμενης απομάκρυνσης των αυγών των ελμίνθων. Τα αυγά και

οι σκώληκες των ελμίνθων είναι γενικά ανθεκτικοί στο περιβάλλον και σε αντίθεση με τα

βακτήρια, τα οποία μπορεί να απομακρυνθούν με ελεγχόμενη και επαρκή χλωρίωση, οι έλ-

μινθες αναμένεται να επιζήσουν στις συνήθεις διαδικασίες απολύμανσης.

9.1.3. Ιοί

Οι ιοί είναι ενδοκυτταρικά παράσιτα, που μπορούν να πολλαπλασιαστούν μόνο στο

κύτταρο ενός ξενιστή. Είναι πολύ ανθεκτικοί, τόσο στα απόβλητα όσο και στα εδάφη. Οι

εντερικοί ιοί είναι αυτοί που πολλαπλασιάζονται στον ανθρώπινο εντερικό σωλήνα και ε-

λευθερώνονται με τα απεκκρίματα των προσβεβλημένων ατόμων (νοσούντων ή φορέων).

Όλοι οι ιοί είναι δυνητικά παθογόνοι, παρόλο που δεν είναι όλοι παθογόνοι για τον άνθρω-

πο. Υπάρχουν περισσότεροι από 100 διαφορετικοί εντερικοί ιοί ικανοί να προκαλέσουν

μολύνσεις ή ασθένειες στους ανθρώπους. Η μεγάλη ανησυχία σχετικά με την παρουσία τους

στα απόβλητα οφείλεται στο γεγονός, ότι και ένας μόνο ιός μπορεί να μολύνει τον άνθρωπο

(Hillman, 1988).

Έχει διατυπωθεί η άποψη, ότι η απομάκρυνση των ιών κατά την επεξεργασία των

αποβλήτων συμβαίνει ταυτόχρονα με την απομάκρυνση των αιωρούμενων στερεών, καθώς

οι περισσότεροι ιοί είναι ενωμένοι με τα στερεά που περιέχονται στα υγρά απόβλητα. Πολ-

λοί παράγοντες επηρεάζουν την επιβίωση των ιών στο έδαφος και στις καλλιέργειες, όπως

PANORAS - ILIA

S


το pH, η περιεχόμενη υγρασία, η θερμοκρασία, η έκθεση στο ηλιακό φως (συγκεκριμένα

στην υπεριώδη ακτινοβολία) και η περιεχόμενη οργανική ύλη. Οι χρόνοι επιβίωσης των ιών

στο έδαφος είναι μεγαλύτεροι από ότι στις καλλιέργειες, γεγονός που οφείλεται στις ευνοϊ-

κότερες συνθήκες που επικρατούν εκεί (μικρότερη έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία, περισ-

σότερη διαθέσιμη υγρασία κλπ). Έχουν αναφερθεί αριθμοί όπως 170 ημέρες επιβίωσης για

εντερικούς ιούς σε εδάφη και 23 ημέρες σε καλλιέργειες (Hillman, 1988). Ωστόσο, δευτε-

ροβάθμια επεξεργασία σε συνδυασμό με χλωρίωση των αποβλήτων αρκούν, σε κάποιες

περιπτώσεις, για ολοκληρωτική απομάκρυνση των ιών από τα απόβλητα (Βοuwer 1988,

1993).

Παρόλο που δεν υπάρχουν ισχυρά επιδημιολογικά στοιχεία που να αποδεικνύουν τη

διάδοση ιογενών ασθενειών εξαιτίας της χρήσης των αποβλήτων για άρδευση, ο δυνητικός

κίνδυνος υπάρχει. Για το λόγο αυτό πρέπει να είναι γνωστή η αποτελεσματικότητα του συ-

στήματος επεξεργασίας των αποβλήτων όσον αφορά στην απομάκρυνση των ιών. Επίσης,

πρέπει να τονιστεί ότι η παρουσία των ιών είναι δύσκολο να εκτιμηθεί και αυτό μπορεί να

γίνει μόνο από εξειδικευμένα εργαστήρια, καθώς οι καλλιέργειες κυττάρων που απαιτούνται

είναι εξαιρετικά ευάλωτες σε μολύνσεις βακτηρίων και μυκήτων (Pescod, 1992).

9.1.4. Μετάδοση μολύνσεων - ασθενειών

Σύμφωνα με τις τρέχουσες επιδημιολογικές απόψεις και ιδιαίτερα στις αναπτυσσό-

μενες χώρες, όπου οι ελμινθικές μολύνσεις είναι ενδημικές, η ιεράρχηση των κινδύνων που

συνεπάγεται η ύπαρξη των παθογόνων μικροοργανισμών στα υγρά αστικά απόβλητα πα-

ρουσιάζεται στον Πίνακα 9.3.

Οι βασικές οδοί μεταφοράς των ασθενειών στον υγιή άνθρωπο είναι το μολυσμένο

πόσιμο νερό, το έδαφος, τα μολυσμένα καλλιεργούμενα φυτικά προϊόντα και η απευθείας

μετάδοση από μολυσμένο σε υγιή άνθρωπο.

Πίνακας 9.3. Σχετική επικινδυνότητα παθογόνων μικροοργανισμών

Κίνδυνος Συχνότητα προσβολής Παθογόνοι μικροοργανισμοί

Υψηλός Υψηλή συχνότητα προσβολών σημα-

ντικής μόλυνσης

Έλμινθες

(Ancylostoma, Ascaris, Trichu-

ris,Taenia)

Mέτριος Μέση συχνότητα προσβολών σημα-

ντικής μόλυνσης

Εντεροβακτήρια και πρωτόζωα

(Vibrio cholera, Salmonella typhi,

Shigella και άλλα)

Χαμηλός Χαμηλή συχνότητα προσβολών ση-

μαντικής μόλυνσης

Εντερικοί ιοί

Πηγή: W.H.O. (1989)

PANORAS - ILIA

S


Πολλοί παράγοντες καθορίζουν σε ποιό βαθμό ο δυνητικός κίνδυνος από την ύπαρξη

ενός παθογόνου μικροοργανισμού στα απόβλητα μπορεί να γίνει πραγματικός κίνδυνος με-

τάδοσης μιας ασθένειας. Για να υπάρξει τέτοιος κίνδυνος (πραγματικός) κατά την επανα-

χρησιμοποίηση των αποβλήτων στη γεωργία πρέπει να συντρέχουν και οι τέσσερις

παρακάτω συνθήκες:

α. Η μολυσματική δόση ενός απεκκρινόμενου παθογόνου μικροοργανισμού να φθάσει στο

πεδίο ή ο παθογόνος μικροοργανισμός να πολλαπλασιαστεί στο πεδίο ή τη δεξαμενή ώ-

στε να δημιουργηθεί μολυσματική δόση.

β. Η μολυσματική δόση του παθογόνου μικροοργανισμού να έλθει σε επαφή με ένα ανθρώ-

πινο ξενιστή.

γ. Ο ξενιστής να μολυνθεί.

δ. Η μόλυνση να προκαλέσει ασθένεια ή περαιτέρω διάδοση του παθογόνου μικροοργανι-

σμού.

Εάν δεν ικανοποιείται και η τέταρτη συνθήκη, ο κίνδυνος είναι σε μεγάλο βαθμό δυ-

νητικός. Η ευαισθησία των ανθρώπων που γίνονται δέκτες μολύνσεων ποικίλει σε μεγάλο

βαθμό και εξαρτάται από τη γενική κατάσταση της υγείας του ατόμου και το συγκεκριμένο

παθογόνο μικροοργανισμό. Γενικά, βρέφη, ηλικιωμένοι και υποσιτιζόμενα άτομα, είναι

περισσότερο ευπαθή σε σχέση με τους υγιείς ενήλικες.

Οι Shuval et al. (1986) σε μία ανασκόπηση των διαθέσιμων επιδημιολογικών δεδο-

μένων που αφορούν στη χρήση υγρών αστικών αποβλήτων στη γεωργία κατέληξαν στα

εξής:

α. Η άρδευση των καλλιεργειών με ανεπεξέργαστα απόβλητα προκαλεί σημαντική αύξηση

των μολύνσεων από νηματώδεις σκώληκες εντερικής προέλευσης, όπου αυτοί είναι εν-

δημικοί, τόσο στους αγρότες όσο και στους καταναλωτές. Οι αγρότες που δουλεύουν με

γυμνά πόδια έχουν μεγάλη πιθανότητα να μολυνθούν, ιδιαίτερα από Ancylostoma.

β. Η άρδευση καλλιεργειών με επεξεργασμένα απόβλητα δεν οδηγεί σε επιπλέον μολύν-

σεις από νηματώδεις σκώληκες εντερικής προέλευσης τους αγρότες και τους κατανα-

λωτές.

γ. Η χολέρα και πιθανώς ο τύφος μπορεί να μεταδοθούν εξαιτίας της άρδευσης λαχανικών

με ανεπεξέργαστα απόβλητα. Σήμερα, υπάρχουν ελάχιστες εστίες στις αναπτυσσόμενες

χώρες.

δ. Βοοειδή που βόσκουν σε λειμώνες που αρδεύονται με ανεπεξέργαστα απόβλητα μπορεί

να προσβληθούν από Cysticercus bovis. Ο πραγματικός κίνδυνος να μολυνθεί ο άνθρω-

πος δεν είναι τεκμηριωμένος, αλλά είναι πιθανό να υπάρχει. Η κατανάλωση ανεπαρκώς

ψημένου κρέατος βοοειδών πρέπει να αποφεύγεται.

ε. Δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία που να δείχνουν ότι η υγεία των ανθρώπων που κατοι-

κούν σε κοινότητες με καλές συνθήκες ατομικής υγιεινής και βρίσκονται κοντά σε πε-

ριοχές που αρδεύονται με ανεπεξέργαστα απόβλητα μπορεί να επηρεαστεί αρνητικά,

είτε άμεσα από επαφή με το έδαφος είτε έμμεσα από επαφή με τους αγρότες.

PANORAS - ILIA

S


στ. Η άρδευση με επεξεργασμένα απόβλητα χρησιμοποιώντας συστήματα καταιονισμού

μπορεί να προκαλέσει διασπορά μικρών ποσοτήτων παθογόνων μικροοργανισμών και

πιθανή εισπνοή τους από ανθρώπους, αλλά ο πραγματικός κίνδυνος μετάδοσης ασθε-

νειών μέσω αυτής της οδού δεν έχει διερευνηθεί.

9.1.5. Επιβίωση παθογόνων μικροοργανισμών στο έδαφος

Ο χρόνος επιβίωσης των διαφόρων παθογόνων μικροοργανισμών στο έδαφος ποικί-

λει από μερικές ώρες έως πολλούς μήνες, γεγονός που δείχνει τη διαφορετική αντοχή των

ειδών και τη διαφορετική επίδραση των κλιματικών και των εδαφικών συνθηκών (Feachem

et al. 1983, Strauss 1985). Οι παράγοντες που ευνοούν την επιβίωση των παθογόνων μικρο-

οργανισμών στο έδαφος είναι η υψηλή υγρασία, η χαμηλή θερμοκρασία, οι τιμές pH που

δεν απέχουν πολύ από την ουδέτερη περιοχή, η μειωμένη έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία,

η ύπαρξη οργανικής ουσίας και η μη ύπαρξη βιολογικών ανταγωνιστών.

Για τα παράσιτα (έλμινθες, πρωτόζωα) δεν υπάρχουν αρκετές διαθέσιμες πληροφο-

ρίες για την επιβίωσή τους στα εδάφη. Θεωρείται ότι είναι ανάλογη με αυτή των εντερικών

βακτηρίων στο έδαφος, αν και κάποια από αυτά, όπως τα αυγά του Ascaris, μπορεί να επι-

βιώσουν για πολύ περισσότερο.

Σχετικά με τους ιούς επισημαίνεται ότι πολλές φορές επιζούν από τις διεργασίες α-

πολύμανσης, συμπεριλαμβανομένης της χλωρίωσης (Gerba et al. 1975) και όταν εφαρμόζο-

νται με τα απόβλητα στο έδαφος μπορεί να επιβιώσουν για περισσότερο από ένα έτος. Oι

παράγοντες που επηρεάζουν θετικά την ικανότητα μόλυνσης του ξενιστή είναι η αυξημένη

διασπορά των ιογενών συσσωματωμάτων και η παρουσία αιωρούμενων στερεών και αργί-

λου που ασκούν κάποια προστατευτική επίδραση στους ιούς που υπάρχουν στα απόβλητα.

Αντίθετα, η παρουσία αλάτων, η αύξηση της θερμοκρασίας, το αλκαλικό pH και η παρουσία

αντιβιoτικών παραγόντων απενεργοποιούν τους ιούς.

Από τη μέχρι τώρα εμπειρία φαίνεται ότι σχεδόν όλοι οι απεκκρινόμενοι παθογόνοι

μικροοργανισμοί μπορούν να επιβιώσουν στο έδαφος και στις δεξαμενές για σημαντικό

χρονικό διάστημα, έτσι ώστε να υπάρχει δυνητικός κίνδυνος για τους αγρότες καθώς και για

αυτούς που διαχειρίζονται και καταναλώνουν γεωργικά προϊόντα, για την παραγωγή των

οποίων έχουν χρησιμοποιηθεί υγρά απόβλητα. Οι παθογόνοι μικροοργανισμοί επιβιώνουν

στην επιφάνεια των φυτών για μικρότερα χρονικά διαστήματα, καθώς εκεί είναι λιγότερο

προστατευμένοι από την επίδραση του ηλιακού φωτός και τη διαδικασία της αποξήρανσης.

Σε ορισμένες όμως περιπτώσεις, οι χρόνοι επιβίωσης στα φυτά μπορεί να είναι αρκετά με-

γάλοι, ώστε να θέτουν σε δυνητικό κίνδυνο τους αγρότες και τους καταναλωτές των αγροτι-

κών προϊόντων. Στον Πίνακα 9.4 δίνονται οι χρόνοι επιβίωσης των παθογόνων

μικροοργανισμών σε διάφορα μέσα και σε θερμοκρασίες 20-30C.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 9.4. Χρόνος επιβίωσης παθογόνων μικροοργανισμών στους 20-30°C

Χρόνος επιβίωσης σε ημέρες α

Τύπος

παθογόνου

μικροοργανισμού

Σε εντερικά από-

βλητα, κοπριά και

λάσπη κατεργασμέ-

νων αποβλήτων

Σε καθαρό

νερό και υγρά

αστικά από-

βλητα

Στο

έδαφος

Στις

καλλιέργειες

Ιοί

Εντερικοί ιοί <100 (<20) <120 (<50) <100 (<20) <60 (<15)

Βακτήρια

Κολοβακτηρίδια εντε-

ρικής προέλευσης

<90 (<50) <60 (<30) <70 (<20) <30 (<15)

Salmonella spp. <60 (<30) <60 (<30) <70 (<20) <30 (<15)

Shigella spp. <30 (<10) <30 (<10) - <10 (<5)

Vibrio cholerae <30 (< 5) <30 (<10) <20 (<10) <5 (<2)

Πρωτόζωα

Κύστες Entamoeba

histolytica

<30 (<15) <30 (<15) <20 (<10) <10 (<2)

Έλμινθες

Αυγά Ascaris

lunbricoides

Πολλούς

μήνες

Πολλούς

μήνες

Πολλούς

μήνες

<60 (<30)


α. Οι τιμές στις παρενθέσεις δείχνουν τους συνήθεις χρόνους

Οι παθογόνοι μικροοργανισμοί που βρίσκονται στα απόβλητα δε διεισδύουν στο ε-

σωτερικό των φυτών, όταν έλθουν σε επαφή με αυτά, εκτός εάν υπάρχει ασυνέχεια στην

επιδερμίδα τους (Crook, 1985). Σε σχετική μελέτη κατά την οποία εμβολιάσθηκε ο ιός

poliovirus στο έδαφος, ανιχνεύθηκαν ιοί στα φύλλα εκείνων των φυτών που οι ρίζες τους

ήταν κατεστραμμένες ή κομμένες (Shuval, 1978). Παρόλο που έχει αναφερθεί προσρόφηση

ιών από ρίζες φυτών και εναπόθεσή τους σε υψηλότερα τμήματα των φυτών από τους

Murphy and Syverton (1958), οι συγγραφείς σημειώνουν ότι αυτό δε συμβαίνει με συχνότη-

τα που να συνιστά ένα σημαντικό μηχανισμό μετάδοσης παθογόνων μικροοργανισμών ή

ενδοεπιδερμικής επιβίωσής τους. Έτσι, η πιθανότητα μεταφοράς των παθογόνων μικροορ-

γανισμών μέσω των ιστών των φυτών έως τα εδώδιμα τμήματά τους είναι εξαιρετικά χαμη-

λή και οι κίνδυνοι για την υγεία αμελητέοι.

9.2. Προστασία της δημόσιας υγείας

Η γνώση των παραμέτρων επιβίωσης των απεκκρινόμενων παθογόνων μικροοργανι-

σμών και της απομάκρυνσης ή απενεργοποίησής τους κατά τις διάφορες διαδικασίες επε-

ξεργασίας των υγρών αστικών αποβλήτων, επιτρέπει κάποια αποτίμηση του κινδύνου

μετάδοσης ασθενειών εξαιτίας της χρήσης των αποβλήτων στη γεωργία.

PANORAS - ILIA

S


Τα γενικά μέτρα προφύλαξης του πληθυσμού για την αποφυγή διαφόρων τύπων μο-

λύνσεων (όπως τράχωμα, ασκαρίδωση, διαρροϊκές μολύνσεις κλπ), είναι τα ακόλουθα:

α. Ασφαλές νερό για πόση, μαγείρεμα, καθαρισμό.

β. Υγιεινή και ελεγχόμενη διάθεση των αποβλήτων, ώστε να αποφεύγεται η μόλυνση του

περιβάλλοντος από μολυσματικούς παράγοντες.

γ. Επιμόρφωση σε ζητήματα υγιεινής, ώστε να βελτιωθεί η ατομική και δημόσια υγιεινή.

Οι δύο πιο σημαντικές ομάδες ανθρώπων που θεωρείται ότι διατρέχουν κίνδυνο από

τη χρήση των υγρών αποβλήτων στη γεωργία είναι οι καταναλωτές προϊόντων που έχουν

αρδευτεί με απόβλητα και οι αγρότες που εκτίθενται άμεσα ή έμμεσα στα απόβλητα. Κατά

την επαναχρησιμοποίηση των αποβλήτων για άρδευση των καλλιεργειών, τα συγκεκριμένα

μέτρα προστασίας που πρέπει να λαμβάνονται για τη διαφύλαξη της υγείας των ανθρώπων

μπορεί να χωριστούν στις εξής κατηγορίες: α) επεξεργασία των αποβλήτων, β) περιορισμοί

στην επιλογή των καλλιεργειών γ) ελεγχόμενη εφαρμογή των αποβλήτων και δ) έλεγχος της

ανθρώπινης έκθεσης.

9.2.1. Επεξεργασία των αποβλήτων

Τα κριτήρια επιλογής του ενδεδειγμένου συστήματος επεξεργασίας των αποβλήτων,

ώστε αυτά να είναι κατάλληλα για επαναχρησιμοποίηση στη γεωργία, είναι κατά πρώτο

λόγο η απομάκρυνση των παθογόνων μικροοργανισμών και δευτερευόντως η μείωση αιω-

ρούμενων στερεών - οργανικού φορτίου. Παρόμοια κριτήρια ισχύουν και στην περίπτωση

που τα απόβλητα διατίθενται σε υδάτινους αποδέκτες, για να ελαχιστοποιηθεί η μόλυνση

του περιβάλλοντος.

Συγκεκριμένα, για τη χρήση των αποβλήτων στην άρδευση των καλλιεργειών απαι-

τείται η μέγιστη απομάκρυνση των ελμίνθων, η αποτελεσματική μείωση του βακτηριακού

και ιογενούς φορτίου και η παραγωγή επεξεργασμένων αποβλήτων που είναι απαλλαγμένα

από ενοχλητικές ουσίες και οσμές, ενώ ταυτόχρονα έχουν χαρακτηριστικά που τα καθιστούν

κατάλληλα για τη χρήση αυτή (δραστικά μειωμένα αιωρούμενα στερεά και βιοχημική απαί-

τηση οξυγόνου).

Προκειμένου να επιτευχθεί η συνιστώμενη μικροβιολογική ποιότητα των αστικών

αποβλήτων για άρδευση χωρίς περιορισμούς απαιτείται βαθμός επεξεργασίας που να επι-

τυγχάνει μείωση της συγκέντρωσης των βακτηρίων και των αυγών των ελμίνθων τουλάχι-

στον κατά 4 και 3 log10 μονάδες αντίστοιχα (W.H.O., 1989). Παρόλο που η απομάκρυνση

των αυγών των ελμίνθων κρίνεται από μόνη της ως μέτρο ικανοποιητικό για τη διαφύλαξη

της υγείας των αγροτών, τα γενικά μέτρα προφύλαξης πρέπει να εφαρμόζονται σε κάθε πε-

ρίπτωση. Μικρότερος βαθμός απομάκρυνσης γίνεται δεκτός, με την προϋπόθεση ότι εφαρ-

μόζονται άλλα μέτρα προφύλαξης της υγείας ή προβλέπεται περαιτέρω βελτίωση των

ποιοτικών χαρακτηριστικών των επεξεργασμένων αποβλήτων με την τεχνική της ανάμειξης

αυτών με άλλα νερά, με παρατεταμένη αποθήκευσή τους ή με τη μεταφορά τους σε μεγάλες

αποστάσεις χρησιμοποιώντας ανοιχτά κανάλια.

PANORAS - ILIA

S


Οι διάφοροι τρόποι επεξεργασίας των αστικών αποβλήτων δεν επιτυγχάνουν τον ίδιο

βαθμό απομάκρυνσης των παθογόνων μικροοργανισμών. Η πρωτοβάθμια καθίζηση έχει

περιορισμένη επίδραση στην απομάκρυνση των μικροοργανισμών που βρίσκονται στα υγρά

αστικά απόβλητα. Μερικοί από τους μεγαλύτερους και βαρύτερους μικροοργανισμούς, ό-

πως τα αυγά των ελμίνθων και οι πρωτοζωικές κύστες, καθιζάνουν σε κάποιο βαθμό και

μπορεί να απομακρυνθούν με το υλικό καθίζησης. Ανάλογα με την περίπτωση, μπορούν να

απομακρυνθούν από 50 έως 90% των παρασιτικών αυγών και κύστεων, ενώ από το βακτη-

ριακό πληθυσμό μπορεί να απομακρυνθεί μόνο το 25% (Crook, 1985). Η πρωτοβάθμια επε-

ξεργασία γενικά δε μειώνει αποτελεσματικά το επίπεδο των βακτηρίων και των ιών στα

υγρά απόβλητα (Clarke et al. 1961, Mack et al. 1962). Το γεγονός της συσσώρευσης παθο-

γόνων μικροοργανισμών στο υλικό καθίζησης καθιστά αναγκαία τη μελέτη και την προσε-

κτική διαχείρισή του.

Η συμβατική δευτεροβάθμια επεξεργασία μειώνει τις ποσότητες των μικροβιολογι-

κών οργανισμών που βρίσκονται στα ακατέργαστα ή τα πρωτοβάθμια επεξεργασμένα από-

βλητα, αλλά δεν τους εξαλείφει. Γενικά, η επεξεργασία με ενεργό ιλύ σε αεριζόμενες

δεξαμενές είναι πιο αποτελεσματική σε ότι αφορά στη μείωση του βακτηριακού και ιογε-

νούς φορτίου από τα σταλάζοντα φίλτρα (Hunter and Kotalik 1974, Kelly and Sanderson

1959, Lund et al. 1969).

Στον Πίνακα 9.5 παρουσιάζεται το ποσοστό απομάκρυνσης των παθογόνων μικρο-

οργανισμών που είναι δυνατό να επιτευχθεί με την πρωτοβάθμια επεξεργασία και με επε-

ξεργασία που περιλαμβάνει σταλάζοντα φίλτρα, ενεργό ιλύ και δεξαμενές σταθεροποίησης

(στον πίνακα αναφέρονται ως βιολογική επεξεργασία).

Πίνακας 9.5. Απομάκρυνση παθογόνων μικροοργανισμών από τα απόβλητα κατά την

πρωτοβάθμια και τη βιολογική επεξεργασία

Ποσοστό απομάκρυνσης (%)

Eίδος μικροοργανισμού Πρωτοβάθμια επεξεργασία Βιολογική


Σαλμονέλα 15 96-99.999

Μυκητοβακτήρια 48-57 ελαφρό-99.9

Αμοεβικές κύστες περιορισμένο 0-99.9

Έλμινθες 72-98 0-76

Ιοί 3-εκτεταμένο 0-84


Επισημαίνεται ότι η αποτελεσματικότητα των συμβατικών εγκαταστάσεων επεξερ-

γασίας ως προς την απομάκρυνση των παθογόνων μικροοργανισμών εξαρτάται από πληθώ-

ρα παραγόντων και συνθηκών (οργανικό και μικροβιολογικό φορτίο, σχεδιασμός και

φόρτιση της εγκατάστασης, χρόνοι παραμονής στα διάφορα στάδια επεξεργασίας, κλιματο-

PANORAS - ILIA

S


λογικές συνθήκες, αποτελεσματικότητα λειτουργίας της εγκατάστασης κλπ) και παρουσιάζει

σημαντικές διακυμάνσεις ακόμα και στην ίδια εγκατάσταση. Για το λόγο αυτό οι τιμές απο-

μάκρυνσης των παθογόνων μικροοργανισμών που δίνονται πρέπει να αντιμετωπίζονται με

σκεπτικισμό.

Η συμβατική επεξεργασία, όταν δεν ακολουθείται από απολύμανση, δεν μπορεί να

ικανοποιήσει την απαίτηση για συγκέντρωση μικρότερη των 1000 κολοβακτηριδίων εντερι-

κής προέλευσης ανά 100ml, που είναι το όριο για άρδευση χωρίς περιορισμούς σύμφωνα με

τον W.H.O. (1989). Επιπλέον, οι συμβατικές μέθοδοι επεξεργασίας των αστικών αποβλήτων

δεν είναι αρκετά αποτελεσματικές ως προς την απομάκρυνση των αυγών των ελμίνθων και

έχουν μικρή επίδραση σε νερά μολυσμένα με διάφορες χημικές ουσίες. Στον Πίνακα 9.6

παρουσιάζεται η αναμενόμενη απομάκρυνση των σημαντικότερων παθογόνων μικροοργα-

νισμών σε διάφορες διαδικασίες επεξεργασίας.

Πίνακας 9.6. Αναμενόμενη απομάκρυνση παθογόνων μικροοργανισμών σε διάφορα

συστήματα επεξεργασίας αποβλήτων

Σύστημα επεξεργασίας

Απομάκρυνση παθογόνων μικροοργανισμών

(μονάδες log10)

Βακτήρια Έλμινθες Ιοί Κύστες

Πρωτοβάθμια καθίζηση

- Απλή 0-1 0-2 0-1 0-1

- Χημικώς υποβοηθούμενηα 1-2 1-3

στ 0-1 0-1

Ενεργός ιλύςβ 0-2 0-2 0-1 0-1

Βιολογικά φίλτραγ 0-2 0-2 0-1 0-1

Δεξαμενές αερισμούγ 1-2 1-3

στ 1-2 0-1

Κανάλια αερισμούβ 1-2 0-2 1-2 0-1

Απολύμανσηδ 2-6

στ 0-1 0-4 0-3

Δεξαμενές σταθεροποίησηςε 1-6

στ 1-3

στ 1-4 1-4

Δεξαμενές αποθήκευσηςβ 1-6

στ 1-3

στ 1-4 1-4

Πηγή: Mara and Cairncross (1988)

α. Απαιτείται περαιτέρω έρευνα για επιβεβαίωση των αποδόσεων.

β. Συμπεριλαμβάνεται δευτεροβάθμια καθίζηση.

γ. Συμπεριλαμβάνεται δεξαμενή καθίζησης.

δ. Χλωρίωση ή οζόνωση.

ε. Η απόδοση εξαρτάται από τον αριθμό των εν σειρά διατεταγμένων δεξαμενών και από κλιμα-

τικούς παράγοντες.

στ. Με καλή σχεδίαση και σωστή λειτουργία οι συνιστώμενες ποιότητες είναι εφικτές.

Η επεξεργασία των υγρών αστικών αποβλήτων σε δεξαμενές σταθεροποίησης και με

χρόνους παραμονής 8-10 ημερών μπορεί να προσφέρει ικανοποιητική απομάκρυνση των

αυγών των ελμίνθων για την προστασία των αγροτών και των καταναλωτών. Σε ότι αφορά

PANORAS - ILIA

S


τα βακτήρια, η επεξεργασία αυτή επιτυγχάνει μόνο μείωση των κινδύνων για τους κατανα-

λωτές και όχι εξάλειψή τους. Για την επίτευξη της απαιτούμενης βακτηριακής ποιότητας σε

δεξαμενές σταθεροποίησης απαιτούνται τουλάχιστον διπλάσιοι χρόνοι παραμονής σε θερμά

κλίματα. Γενικά, μπορεί να επιλεγεί ο κατάλληλος αριθμός διαδοχικών δεξαμενών ώστε να

επιτευχθεί, στις κατά τόπους κλιματολογικές συνθήκες, η απαιτούμενη βακτηριακή ποιότη-

τα, όπως φαίνεται στον Πίνακα 9.7.

Η δυνατότητα της τριτοβάθμιας επεξεργασίας να μειώνει το μικροβιακό φορτίο δεν

έχει διερευνηθεί επαρκώς. Η χρήση φίλτρων άμμου, εφόσον λειτουργούν ικανοποιητικά,

αναμένεται να απομακρύνει σε σημαντικό βαθμό τα αυγά των ελμίνθων. Επίσης, η προσθή-

κη μιας ή περισσοτέρων δεξαμενών σταθεροποίησης στην έξοδο μίας συμβατικής εγκατά-

στασης επεξεργασίας αποβλήτων, θα βελτιώσει την ποιότητα των επεξεργασμένων εκροών

σε βαθμό που τις καθιστά κατάλληλες για αρδευτικούς σκοπούς και για χρήση στις υδατο-

καλλιέργειες.

Πίνακας 9.7. Αναφερόμενη μικροβιακή ποιότητα επεξεργασμένων υγρών αστικών απο-

βλήτων, σε σειρά δεξαμενών σταθεροποίησης

Τοποθεσία

Αριθμός

δεξαμενών

σε σειρά

Χρόνος

παραμονής

(ημέρες)

Επεξεργασμένα απόβλητα

(αριθμός κολοβακτηριδίων

εντερικής προέλευσης /100ml)

Αυστραλία (Μελβούρνη) 8-11 30-70 100

Βραζιλία (Campina Grande) 4 23 450

Γαλλία (Cogolin) 3 30 100

Ιορδανία (Αμάν) 10 42 30

Περού (Λίμα) 5 38 100

Πηγή: Bartone and Arlosoroff (1987)

Η απολύμανση των επεξεργασμένων αστικών αποβλήτων είναι μία πρακτική που

εφαρμόζεται με αρκετή επιτυχία σε όλο τον κόσμο. Παρόλα αυτά, η επιστημονική κοινότη-

τα έχει να λύσει σημαντικά προβλήματα που συνδέονται με την αποτελεσματικότητα των

διαφόρων μεθόδων απολύμανσης ή τις πιθανές δυσμενείς επιπτώσεις από τη χρήση ορισμέ-

νων χημικών απολυμαντικών ουσιών στην υγεία του ανθρώπου. Στο Κεφάλαιο 3 γίνεται

αναφορά στο θέμα της απολύμανσης των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων.

9.2.2. Περιορισμοί στην επιλογή καλλιεργειών

Όταν ο αγρότης αρδεύει με φρέσκο νερό, η επιλογή της καλλιέργειας βασίζεται στο

αναμενόμενο οικονομικό όφελος, το κλίμα, το έδαφος, τη διαθέσιμη ποσότητα νερού, τη

διαθεσιμότητα εργατικής δύναμης και μηχανικού εξοπλισμού και την παράδοση. Όταν η

άρδευση της καλλιέργειας γίνεται με επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα, τότε πρέπει να

λαμβάνονται υπόψη επιπλέον παράγοντες, όπως η αντοχή της καλλιέργειας στα άλατα, η

PANORAS - ILIA

S


τοξική δράση ορισμένων ιόντων και η πιθανή συσσώρευσή τους στο έδαφος και τα φυτά, η

περιεκτικότητα σε θρεπτικά στοιχεία καθώς επίσης και η πρόληψη κινδύνων υγείας. Γενικά,

όταν τα προς άρδευση απόβλητα είναι ικανοποιητικής ποιότητας, τότε η χρήση τους δεν

επηρεάζει σημαντικά την επιλογή των καλλιεργειών. Ωστόσο, όταν η ποιότητα των αποβλή-

των είναι χαμηλή (με κριτήριο τη χρήση για άρδευση), τότε η επιλογή των κατάλληλων

καλλιεργειών γίνεται ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας.

Σύμφωνα με τους Mara and Cairncross (1988), Pescod (1989), Hespanhol (1989,

1990), οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την εφαρμογή του περιορισμού των καλλιεργειών,

δηλαδή της πειθαρχημένης επιλογής των καλλιεργειών είναι οι εξής:

α. Ύπαρξη ισχυρού νομοθετικού πλαισίου.

β. Ύπαρξη δημόσιου φορέα διαχείρισης των επεξεργασμένων αποβλήτων.

γ. Ύπαρξη ισχυρού φορέα διαχείρισης των αρδευτικών έργων.

δ. Οι προτεινόμενες καλλιέργειες να είναι επιθυμητές από τους αγρότες.

ε. Οι τιμές των παραγόμενων προϊόντων να είναι ελκυστικές.

στ. Η αγορά να είναι πρόθυμη για την απορρόφηση των παραγομένων προϊόντων.

Για την επιλογή της κατάλληλης καλλιέργειας, εκτός από την επίτευξη ικανοποιητι-

κής παραγωγής ποσοτικά και ποιοτικά, κυρίαρχο μέλημα πρέπει να είναι η προστασία της

ανθρώπινης υγείας. Αγρότες που χειρίζονται τα επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα, κα-

ταναλωτές αγροτικών προϊόντων που αρδεύονται με τα απόβλητα αυτά καθώς και το κοινό

που είναι πιθανό να έλθει σε επαφή με τα αστικά απόβλητα, πρέπει να προστατεύονται από

δυνητικούς κινδύνους. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Γεωργίας και Τροφίμων κατατάσσει τα

φυτά που αρδεύονται με απόβλητα σε μία φθίνουσα σειρά κινδύνου μεταφοράς παθογόνων

μικροοργανισμών στον άνθρωπο (F.A.O., 1991):

α. Λαχανικά που καταναλώνονται νωπά.

β. Λαχανικά που καταναλώνονται μαγειρεμένα.

γ. Ανθοκομικά είδη που καλλιεργούνται σε θερμοκήπια.

δ. Φρούτα που καταναλώνονται με τη φλούδα.

ε. Γρασίδια σε χώρους αναψυχής.

στ. Φρούτα που καταναλώνονται χωρίς τη φλούδα.

ζ. Γρασίδια με περιορισμένη πρόσβαση στο κοινό.

η. Φυτά που προορίζονται για ζωοτροφές.

θ. Δένδρα που παράγουν ξηρούς καρπούς.

ι. Βιομηχανικά φυτά.

Στην περίπτωση κατά την οποία εφαρμόζεται ελεγχόμενη άρδευση σε επιλεγμένες

καλλιέργειες και οι αγρότες είναι η μόνη ομάδα πληθυσμού που έρχεται σε επαφή με τα

απόβλητα, υπάρχουν μικρότερες απαιτήσεις για την επεξεργασία του νερού. Καλλιέργειες

PANORAS - ILIA

S


που είναι πιθανό να έρθουν σε επαφή με το νερό και καταναλώνονται κατά κανόνα νωπές,

απαιτούν πολύ υψηλή μικροβιακή ποιότητα νερού άρδευσης.

Γενικά, οι καλλιέργειες μπορεί να χωριστούν στις εξής κατηγορίες ανάλογα με την

ομάδα του πληθυσμού που εκτίθεται σε κάποιο κίνδυνο και με τα μέτρα που πρέπει να λαμ-

βάνονται για την προστασία της δημόσια υγείας:

Κατηγορία Α: Απαιτείται προστασία των καταναλωτών, των αγροτών και γενικότερα του

κοινού. Η κατηγορία περιλαμβάνει καλλιέργειες οι οποίες είναι πιθανό να

καταναλωθούν νωπές, φρούτα που αρδεύονται με καταιονισμό και χώρους

πρασίνου στους οποίους έχει άμεση πρόσβαση το κοινό.

Κατηγορία Β: Απαιτείται προστασία μόνο για τους αγρότες. Αυτή η κατηγορία περιλαμ-

βάνει δημητριακά, βιομηχανικά φυτά, εδώδιμες καλλιέργειες που προορί-

ζονται για κονσερβοποίηση, καλλιέργειες που προορίζονται για ζωοτροφή,

βοσκές και δενδρώδεις καλλιέργειες. Σε κάποιες περιπτώσεις ορισμένες

καλλιέργειες της κατηγορίας Α μπορεί να θεωρηθεί ότι ανήκουν στην κα-

τηγορία Β, όπως για παράδειγμα λαχανικά που προορίζονται για κονσερ-

βοποίηση ή που δεν καταναλώνονται νωπά (όπως οι πατάτες), φυτά που

αναπτύσσονται σε αρκετό ύψος ώστε να μην υπάρχει περίπτωση να μολυν-

θούν από τα απόβλητα (εφόσον εξασφαλίζεται ότι δεν έρχονται σε επαφή

με το έδαφος και δε μολύνονται από άρδευση με καταιονισμό). Στις περι-

πτώσεις αυτές πρέπει να εξασφαλίζεται η προστασία των χώρων όπου κα-

θαρίζονται, συσκευάζονται και αποθηκεύονται τα προϊόντα αυτά από

μολύνσεις.

Στην κοιλάδα Mezquital του Μεξικού, στην οποία καταλήγουν τα υγρά αστικά από-

βλητα της πόλης του Μεξικού για άρδευση, το μόνο μέτρο που εφαρμόζεται για την προ-

στασία της ανθρώπινης υγείας είναι ο περιορισμός στην επιλογή των καλλιεργειών.

Πρόκειται για το μεγαλύτερο σε λειτουργία σύστημα επαναχρησιμοποίησης αστικών απο-

βλήτων για γεωργικούς σκοπούς (Duron, 1988). Στο σύστημα αυτό, όπως αναφέρθηκε στο

Κεφάλαιο 2, δεν περιλαμβάνεται στάδιο επεξεργασίας των αποβλήτων, αλλά κάποιος βαθ-

μός βελτίωσης της ποιότητας των αποβλήτων επιτυγχάνεται με τη μεταφορά τους μέσω α-

νοιχτών καναλιών μεγάλου μήκους, με την αποθήκευσή τους σε ανοιχτές δεξαμενές καθώς

και με την ανάμειξή τους με νερά ποταμών. Στο σύστημα αυτό, η προστασία των κατανα-

λωτών που επιτυγχάνεται με τον περιορισμό των καλλιεργειών θεωρείται ικανοποιητική,

ενώ υπάρχουν αμφιβολίες για τη διαφύλαξη της υγείας των αγροτών.

Βέβαια, κριτήριο επιλογής των καλλιεργειών δεν πρέπει να είναι μόνο η ποιότητα

των αστικών αποβλήτων, αλλά πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όλες οι παράμετροι που απο-

τελούν μέρος του συστήματος, έδαφος-φυτό-μέθοδος άρδευσης-άνθρωπος. Με άλλα λόγια,

η επιλογή της καλλιέργειας πρέπει να αποτελεί μία από τις παραμέτρους που λαμβάνονται

υπόψη στην ολοκληρωμένη διαχείριση των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων για

PANORAS - ILIA

S


την άρδευση των καλλιεργειών (Mara and Cairncross 1988, Blumenthal et al. 1989, W.H.O.

1989, Hespanhol 1990, U.N.E.P./F.A.O. 1991).

9.2.3. Ελεγχόμενη εφαρμογή των αποβλήτων

Η υπάρδευση και η άρδευση με σταγόνες είναι μέθοδοι άρδευσης οι οποίες διασφα-

λίζουν σε μεγάλο βαθμό την προστασία της δημόσιας υγείας. Επίσης, η επιφανειακή άρδευ-

ση μπορεί να χρησιμοποιηθεί με ασφάλεια, εφόσον τα δίκτυα μεταφοράς και διανομής του

νερού είναι κλειστά και οι καλλιέργειες αναπτύσσονται ψηλότερα από το έδαφος. Μέθοδοι

άρδευσης που προκαλούν διασπορά των αποβλήτων υπό μορφή σταγονιδίων θεωρούνται

ακατάλληλες (εκτός από την περίπτωση κατά την οποία η ποιότητα των επεξεργασμένων

αποβλήτων βρίσκεται μέσα στα αποδεκτά όρια για χωρίς περιορισμούς άρδευση), επειδή

μπορεί να μολυνθούν φυτά και αγρότες και είναι πιθανό να μεταφερθούν παθογόνοι μικρο-

οργανισμοί με τον άνεμο σε γειτονικές περιοχές.

Ο συνδυασμός της μερικής τουλάχιστον επεξεργασίας των αποβλήτων με τον περιο-

ρισμό των καλλιεργειών και την ελεγχόμενη εφαρμογή αποβλήτων στον αγρό προσφέρει

επαρκή προστασία τόσο στους καταναλωτές όσο και στους αγρότες που έρχονται σε επαφή

με τα απόβλητα. Τέτοια συστήματα έχουν εφαρμοστεί σε μέρη όπως το Περού και η Τυνη-

σία (Strauss and Blumenthal, 1989α). Στην περίπτωση της Τυνησίας, τα απόβλητα της πό-

λης Τύνιδας υπόκεινται σε συμβατική δευτεροβάθμια βιολογική επεξεργασία και

χρησιμοποιούνται χωρίς χλωρίωση στην άρδευση των εσπεριδοειδών. Η μεταφορά των α-

ποβλήτων γίνεται με κλειστούς υπόγειους αγωγούς και το νερό εφαρμόζεται στα δένδρα με

μικρού μήκους αυλάκια που τροφοδοτούνται από ειδικές εξόδους των αγωγών (Strauss and

Blumenthal, 1989α).

9.2.4. Έλεγχος της ανθρώπινης έκθεσης

Οι ομάδες ανθρώπων που διατρέχουν κάποιο δυνητικό κίνδυνο να μολυνθούν από τα

υγρά αστικά απόβλητα είναι οι αγρότες και οι οικογένειές τους, όσοι έρχονται σε επαφή με

τα παραγόμενα προϊόντα, οι καταναλωτές γεωργικών προϊόντων και οι κάτοικοι γειτονικών

περιοχών.

Τα μέτρα που λαμβάνονται για την προστασία των εργαζομένων που έρχονται με

κάποιο τρόπο σε επαφή με τα απόβλητα, περιλαμβάνουν την ένδυση με ειδικά προστατευτι-

κά ρούχα, τη διατήρηση υψηλής στάθμης κανόνων υγιεινής, την ενημέρωση και εκπαίδευση

του γεωργικού πληθυσμού, την ανοσοποίηση σε επιλεγμένες μολύνσεις (π.χ. ηπατίτιδα Α)

και τους συχνούς ιατρικούς ελέγχους με ιδιαίτερη προσοχή στις μολύνσεις από νηματώδεις

σκώληκες, ιδιαίτερα για τα παιδιά.

Η προστασία των καταναλωτών εξασφαλίζεται σε μεγάλο βαθμό με το μαγείρεμα

των προϊόντων και τη διατήρηση υψηλής στάθμης κανόνων ατομικής υγιεινής.

Για την προστασία των κατοίκων που διαμένουν κοντά σε εκτάσεις που αρδεύονται

με αστικά απόβλητα, η απόστασή των αγρών από κατοικημένες περιοχές ή δρόμους πρέπει

PANORAS - ILIA

S


να είναι μεγαλύτερη από 50 ή και 100 m ακόμη, διαφορετικά η άρδευση των καλλιεργειών

με απόβλητα πρέπει να αποφεύγεται, ιδιαίτερα όταν γίνεται με καταιονισμό. Μεγάλη προ-

σοχή πρέπει να δίνεται στη σήμανση του δικτύου μεταφοράς των αποβλήτων, ώστε να απο-

τρέπεται η κατά λάθος χρησιμοποίησή τους. Στις περιπτώσεις αυτές οι αγωγοί μεταφοράς

και οι υδροληψίες του νερού πρέπει να είναι προστατευμένες, να σημειώνεται με ευκρίνεια

ότι πρόκειται για απόβλητα και εάν είναι δυνατό να είναι βαμμένες με κάποιο ιδιαίτερο

χρώμα.

9.3. Μικροβιολογικά κριτήρια για άρδευση

Οι κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία που προέρχονται από την επαναχρησιμοποίηση

των αποβλήτων είναι υπαρκτοί και για το λόγο αυτό τα ποιοτικά κριτήρια και οι οδηγίες

αξιολόγησης της καταλληλότητας των υγρών αποβλήτων για αρδευτικούς σκοπούς έχουν

σαν κύριο στόχο την προστασία της δημόσιας υγείας. Πολλές χώρες σε ξηρές ή ημίξηρες

περιοχές, όπου κατά κύριο λόγο εφαρμόζεται η επαναχρησιμοποίηση των υγρών αποβλή-

των, έχουν θεσπίσει μικροβιολογικά κριτήρια για να εξασφαλίσουν την ασφαλή τους χρήση.

Τα προβλήματα υγείας που είναι δυνατό να προκληθούν από τη χρήση ανεπεξέργαστων ή

μερικώς επεξεργασμένων αποβλήτων έχουν μελετηθεί σε μεγάλο βαθμό από τους Feachem

et al. (1980, 1983), Mara and Cairncross (1988, 1989), καθώς και από άλλους ερευνητές.

Αρχικά, εξαιτίας της έλλειψης επαρκών επιδημιολογικών δεδομένων και με βάση το

δυνητικό κίνδυνο από την ύπαρξη παθογόνων μικροοργανισμών στα απόβλητα, τα όρια που

τέθηκαν για την ασφαλή χρήση των νερών αυτών ήταν οι ελάχιστες συγκεντρώσεις οι ο-

ποίες ήταν δυνατό να ανιχνευθούν με τις υπάρχουσες μεθόδους ανάλυσης, ώστε να μηδενι-

στεί ο κίνδυνος. Σε κάποιες περιπτώσεις τα όρια ήταν ίδια με αυτά που αφορούσαν το

πόσιμο νερό.

Τα επιδημιολογικά δεδομένα που αφορούν στις επιπτώσεις που έχει η άρδευση των

καλλιεργειών με υγρά απόβλητα στην ανθρώπινη υγεία, δεν είναι αρκετά για να στηρίξουν

με βεβαιότητα και ακρίβεια τα ποιοτικά όρια για την ασφαλή τους χρήση. Υπάρχουν ωστό-

σο ορισμένες επιδημιολογικές μελέτες που αναφέρουν αύξηση περιστατικών συγκεκριμένων

μολύνσεων που έχουν σχέση με την άρδευση καλλιεργειών με απόβλητα (Blum and

Feachem 1985, Shuval et al. 1985, Strauss and Blumenthal 1989α). Τα αστικά απόβλητα,

εκτός από την περίπτωση κατά την οποία έχουν υποστεί πολύ υψηλού βαθμού επεξεργασία,

περιέχουν μεγάλη ποικιλία παθογόνων μικροοργανισμών (Πίνακας 9.1) και για το λόγο αυτό

η επεξεργασία, η μεταφορά και η χρησιμοποίησή τους πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη προσο-

χή.

Η υγιεινή κατάσταση ενός υδάτινου συστήματος εξαρτάται άμεσα από τον αριθμό

των μικροβίων που υπάρχουν σ’ αυτό. Στα αστικά απόβλητα, όπως προαναφέρθηκε, υπάρχει

μεγάλος αριθμός μικροβίων που προέρχεται κυρίως από το εντερικό περιεχόμενο ανθρώπων

και ζώων. Ο αριθμός των μικροβιακών ειδών στα αστικά απόβλητα είναι τόσο μεγάλος που

η διαπίστωση και μελέτη κάθε μικροβιακού είδους χωριστά είναι πρακτικά αδύνατη. Για το

PANORAS - ILIA

S


λόγο αυτό επινοήθηκαν οι μικροβιακοί δείκτες, που είναι ομάδες μικροβιακών ειδών με

συγγενείς ιδιότητες ή μεμονωμένα μικρόβια και υποδηλώνουν την ύπαρξη ή την απουσία

μιας γενικότερης ομάδας μικροβίων. Είναι σαφές ότι κάποιοι μικροβιακοί δείκτες είναι μέλη

της φυσιολογικής χλωρίδας του εντέρου ανθρώπων και ζώων, με συνέπεια η ανεύρεσή τους

στο νερό να φανερώνει μόλυνση του συστήματος με εντερικό περιεχόμενο. Οι σημαντικότε-

ροι δείκτες που χαρακτηρίζουν την υγειονομική κατάσταση ενός νερού είναι τα ολικά κολο-

βακτηρίδια και τα κολοβακτηρίδια εντερικής προέλευσης, των οποίων η ύπαρξη

υποδηλώνεται από την παρουσία της Ε. coli. Οι μετρήσεις των μικροβιακών δεικτών αποτε-

λούν αναλύσεις ρουτίνας για τα ειδικευμένα εργαστήρια, καθώς οι μέθοδοι οι οποίες χρησι-

μοποιούνται είναι αξιόπιστες, σχετικά εύκολες στην εκτέλεσή τους, οικονομικές και

ευαίσθητες.

Oι χώρες που έχουν θεσπίσει κανονισμούς επαναχρησιμοποίησης των υγρών αστι-

κών αποβλήτων ανά χρήση είναι λίγες. Η Υπηρεσία Περιβάλλοντος των Η.Π.Α. προέβλεπε

ότι μέχρι το Μάρτιο του 1992, δεκαοκτώ (18) πολιτείες θα έχουν θεσπίσει κανονισμούς

σχετικούς με την ανάκτηση και επαναχρησιμοποίηση υγρών αποβλήτων, δεκαοκτώ (18) θα

έχουν οδηγίες ή/και κριτήρια σχεδιασμού σχετικών έργων και δεκατέσσερις (14) πολιτείες

δε θα έχουν ούτε κανονισμούς ούτε οδηγίες (U.S. E.P.A. 1992, Αγγελάκης και

Tsobanoglous 1995). Αυτή τη δεκαετία, με τη μεγάλη ανάπτυξη της τεχνολογίας ανάκτησης

και επαναχρησιμοποίησης υγρών αστικών αποβλήτων, παρατηρείται μία έντονη δραστηριό-

τητα θέσπισης τέτοιων κριτηρίων.

Ορισμένες από τις χώρες που έχουν θεσπίσει μικροβιολογικά κριτήρια επαναχρησι-

μοποίησης επεξεργασμένων αστικών αποβλήτων για άρδευση είναι η Αυστραλία

(Department of National Development Australian Water Resources Council & National

Health and Medical Research Council, 1979), το Ισραήλ (Israeli Ministry of Health 1979,

1981), η Κύπρος (Kypris 1989, Papadopoulos 1995β), η Ιορδανία (Al Salem, 1992) και η

Ν. Αφρική (U.S. E.P.A., 1992). Επίσης, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει θεσπίσει

τέτοια κριτήρια (W.H.O., 1989).

Στη χώρα μας ο αριθμός των μονάδων επεξεργασίας υγρών αστικών αποβλήτων αυ-

ξάνεται με ταχείς ρυθμούς (Technical Chamber of Greece 1993, Parissopoulos et al. 1995)

και πολύ σύντομα κάθε οικισμός θα διαθέτει δική του μονάδα. Οι εκροές αυτές μπορούν να

χρησιμοποιηθούν για αρδευτικούς σκοπούς, με την προϋπόθεση ότι η χρήση τους δεν προ-

καλεί προβλήματα στην ανθρώπινη υγεία. Για το σκοπό αυτό, η δημιουργία κριτηρίων ανά-

κτησης και επαναχρησιμοποίησης των υγρών αστικών αποβλήτων στα οποία

συμπεριλαμβάνονται και μικροβιολογικά κριτήρια θεωρείται απαραίτητη. Μέχρι τότε όμως,

προτείνεται η υιοθέτηση κάποιων συγκεκριμένων κριτηρίων που επί σειρά ετών εφαρμόζο-

νται με επιτυχία σε άλλες χώρες.

PANORAS - ILIA

S


9.3.1. Διάφορα μικροβιολογικά κριτήρια

- Κριτήρια του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας

Το 1973 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (W.H.O.), εξέδωσε την Τεχνική Αναφο-

ρά Νο 517 (W.Η.Ο., 1973), στην οποία με βάση τα μέχρι τότε δεδομένα έγινε δεκτό ότι η

κατανάλωση νωπών φυτικών προϊόντων που έχουν αρδευτεί πρόσφατα με ακατέργαστα ή

μερικώς επεξεργασμένα απόβλητα εμπεριέχει δυνητικό κίνδυνο μόλυνσης, καθώς ένας ση-

μαντικός αριθμός παθογόνων μικροοργανισμών επιβιώνει στο έδαφος και στα φυτά. Ωστό-

σο, αναγνωρίστηκε ότι τα πολύ αυστηρά όρια που είχαν υιοθετηθεί από το Τμήμα Υγείας

της πολιτείας της Καλιφόρνιας (State of California, 1968) δεν ήταν δυνατό να επιτευχθούν

σε αρκετές χώρες. Καθώς δεν υπήρχαν σαφή επιδημιολογικά δεδομένα, θεωρήθηκε ότι η

χρήση των υγρών αποβλήτων για άρδευση καλλιεργειών χωρίς περιορισμούς, δημιουργούσε

περιορισμένο κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία, όταν τα απόβλητα περιείχαν λιγότερα από

100 κολοβακτηρίδια εντερικής προέλευσης ανά 100 ml σε 80% των δειγμάτων νερού. Μία

τόσο υψηλή μικροβιακή ποιότητα μπορεί να επιτευχθεί μόνο μετά από πρωτοβάθμια (συνή-

θως καθίζηση) και συμβατική δευτεροβάθμια (βιολογική) επεξεργασία, ακολουθούμενη από

ισχυρή και καλά ελεγχόμενη χλωρίωση. Επίσης, σε περιοχές με κατάλληλες κλιματολογικές

συνθήκες, η ποιότητα αυτή μπορεί να επιτευχθεί με επεξεργασία σε κατάλληλα σχεδιασμέ-

νες δεξαμενές σταθεροποίησης, πιθανώς και με χλωρίωση της εκροής. Ιδιαίτερη σημασία

δόθηκε επίσης στις πρωτοζωικές κύστες, τα αυγά ελμίνθων, τα κολοβακτηρίδια εντερικής

προέλευσης και τους ιούς.

Το 1985 η Αναφορά του Engelberg (I.R.C.W.D., 1985), η οποία υιοθετήθηκε από

τον W.H.O., καθόριζε λιγότερο αυστηρά όρια για τα κολοβακτηρίδια εντερικής προέλευσης,

αλλά προέβλεπε πιο αυστηρά όρια σε ότι αφορούσε στους έλμινθες και τα αυγά τους για την

ασφαλή χρήση των αποβλήτων στη γεωργία και τις υδατοκαλλιέργειες. Συγκεκριμένα, σύμ-

φωνα με την οδηγία αυτή, τα κολοβακτηρίδια εντερικής προέλευσης πρέπει να είναι λιγότε-

ρα από 1000 ως γεωμετρικός μέσος όρος ανά 100 ml και τα αυγά των νηματωδών

σκωλήκων λιγότερα από 1 ανά λίτρο.

Σε συνάντηση που έγινε στην πόλη Adelboden της Ελβετίας το 1987, υιοθετήθηκαν

οι συστάσεις της Αναφοράς του Engelberg και το 1989 ο W.H.O. εξέδωσε την Τεχνική Α-

ναφορά Νο 778 (W.H.O., 1989), τα μικροβιολογικά κριτήρια της οποίας καθώς και ο απαι-

τούμενος βαθμός επεξεργασίας για την επίτευξη των συνιστώμενων ορίων δίνονται στον

Πίνακα 9.8.

PANORAS - ILIA

S


Πίνακας 9.8. Μικροβιολογικά κριτήρια επαναχρησιμοποίησης των υγρών αστικών απο-

βλήτων που συνιστώνται για άρδευση από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υ-

γείαςα

Κατηγορία

Συνθήκες επα-

ναχρησι-

μοποίησης

Εκτιθέμενη

ομάδα

Εντερικοί

νηματώδεις

σκώληκες β

(αριθμ. μέσος

αριθμού αυγών

/ lt) γ

Κολοβακτηρί-δια

εντερικής προέ-

λευσης (γεωμε-

τρικός μέσος

όρος ανά 100

ml) γ

Επεξεργασία των

αστικών αποβλήτων,

που αναμένεται να

δώσει την επιθυμητή

μικροβιολογική ποιό-

τητα.

Α Άρδευση καλλι-

εργειών που

καταναλώνο-

νται νωπές,

γηπέδων αθλο-

παιδιών και

πάρκων αναψυ-

χήςδ

Αγρότες,

καταναλω-

τές, κοινό

1 1000 δ Σειρά δεξαμενών

σταθεροποίησης

σχεδιασμένων για να

πετυχαίνουν την

επιθυμητή μικροβιο-

λογική ποιότητα, ή

ισοδύναμη μεταχείρι-

ση.

Β Άρδευση δημη-

τριακών, βιομη-

χανικών φυτών,

βοσκών και

δένδρων ε

Αγρότες 1 Δε συνιστάται

κάποιο όριο

Παραμονή σε δεξα-

μενές σταθεροποίη-

σης για 8-10 ημέρες,

ή ισοδύναμη απομά-

κρυνση ελμίνθων και

κολοβακτηριδίων

εντερικής προέλευ-

σης.

Γ Τοπική άρδευση

καλλιεργειών

της κατηγορίας

Β, όταν δε συμ-

βαίνει έκθεση

αγροτών και

κοινού

Καμία Δεν τίθεται

όριο

Δεν τίθεται όριο Προεπεξεργασία

όπως απαιτείται από

το σύστημα άρδευ-

σης, αλλά όχι λιγότε-

ρο από πρωτοβάθμια

καθίζηση.

Πηγή: W.H.O. (1989)

α. Σε ειδικές περιπτώσεις τοπικοί επιδημιολογικοί, κοινωνικοπολιτικοί και περιβαλλοντικοί πα-

ράγοντες πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και οι οδηγίες να προσαρμόζονται κατάλληλα.

β. Είδη Ascaris και Trichuris και νηματώδεις σκώληκες.

γ. Κατά τη διάρκεια της αρδευτικής περιόδου.

δ. Μία πιο αυστηρή οδηγία (200 κολοβακτηρίδια εντερικής προέλευσης ανά 100 ml) είναι κα-

τάλληλη για κοινόχρηστες επιφάνειες πρασίνου, όπου το κοινό έρχεται σε άμεση επαφή με

την αρδευόμενη επιφάνεια.

ε. Στην περίπτωση των οπωροφόρων δένδρων, τα φρούτα των οποίων καταναλώνονται αμέσως

μετά την κοπή, η τελευταία άρδευση πρέπει να γίνεται δύο εβδομάδες πριν τη συγκομιδή και

δεν πρέπει να συλλέγονται φρούτα από το έδαφος. Άρδευση με καταιονισμό δεν πρέπει να

χρησιμοποιείται.

Όσον αφορά στα κολοβακτηρίδια εντερικής προέλευσης, για χωρίς περιορισμούς

άρδευση καλλιεργειών θεωρείται ότι η συγκέντρωση των 1000/100 ml είναι πρακτικά εφι-

κτή. Επίσης, εδώδιμα προϊόντα όπως ντομάτες που προορίζονται για κονσερβοποίηση, φι-

στίκια που πρόκειται να ψηθούν πριν καταναλωθούν ή γήπεδα που δεν πρόκειται να

PANORAS - ILIA

S


χρησιμοποιηθούν για αρκετές εβδομάδες μετά την άρδευσή τους με απόβλητα, μπορεί να

θεωρηθεί ότι ανήκουν στην κατηγορία Β του Πίνακα 9.8. Στις περιπτώσεις όπου η μόνη

εκτιθέμενη ομάδα είναι οι αγρότες δεν τίθεται όριο βακτηριακού φορτίου, καθώς δεν υπάρ-

χουν αποδείξεις για τον κίνδυνο που διατρέχουν από τα βακτήρια. Ανεξάρτητα όμως από τη

χρήση του νερού, κάποια μείωση του βακτηριακού φορτίου είναι επιθυμητή.

Η φυσική θανάτωση των παθογόνων μικροοργανισμών εξαιτίας της δράσης της ηλι-

ακής υπεριώδους ακτινοβολίας, της αφυδάτωσης και των φυσικών τους καταστροφέων κατά

την εφαρμογή των αποβλήτων στα φυτά και το έδαφος μπορεί να επιφέρει μείωση του φορ-

τίου των παθογόνων μικροοργανισμών κατά 90-99% μερικές ημέρες μετά την εφαρμογή

των αποβλήτων στον αγρό.

Η επιτρεπόμενη συγκέντρωση βακτηρίων εντερικής προέλευσης του Πίνακα 9.8

βρίσκεται μέσα στα όρια που αποδέχονται πολλές χώρες για τα νερά των ποταμών που χρη-

σιμοποιούνται για χωρίς περιορισμούς άρδευση, δίχως να παρατηρηθούν συνέπειες. Ση-

μειώνεται ότι τα όρια για νερά όπου επιτρέπεται το κολύμπι είναι 1 000 κολοβακτηρίδια

εντερικής προέλευσης ανά 100 ml (U.S. E.P.A., 1973), ενώ από την Ευρωπαϊκή Ένωση τα

όρια είναι, λιγότερα από 10 000 ολικά κολοβακτηρίδια ανά 100 ml και λιγότερα από 2 000

κολοβακτηρίδια εντερικής προέλευσης ανά 100 ml (C.E.C., 1976). Στον Πίνακα 9.9 δίνεται

ενδεικτικά η συγκέντρωση των κολοβακτηριδίων εντερικής προέλευσης στα ποτάμια ορι-

σμένων ηπείρων.

Πίνακας 9.9. Αριθμός κολοβακτηριδίων εντερικής προέλευσης σε διάφορους ποταμούς

Αριθμός κολοβα-

κτηριδίων εντερικής Αριθμός ποταμών

προέλευσης / 100 ml Β. Αμερική Κ&Ν. Αμερική Ευρώπη Ασία & Ειρηνικός

<10 8 0 1 1

10-100 4 1 3 2

100-1 000 8 10 9 14

1 000-10 000 3 9 11 10

10 000-100 000 0 2 7 2

>100 000 0 2 0 3

Συνολικός αριθμός

ποταμών

23

24

31

32

Πηγή: G.E.M.S. (1987)

Η οδηγία του Πίνακα 9.8 για τα αυγά των ελμίνθων τίθεται ως ένα κριτήριο για την

κατασκευή των συστημάτων επεξεργασίας των αποβλήτων και όχι απαραίτητα ως όριο που

πρέπει να ελέγχεται στις αναλύσεις ρουτίνας των επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων. Οι

πλέον ευαίσθητες τεχνικές που είναι διαθέσιμες, μπορούν να ανιχνεύσουν αυγά ελμίνθων

της τάξης του ενός ανά λίτρο. Οι τεχνικές αυτές δεν είναι πρακτικά εφαρμόσιμες στο πεδίο,

PANORAS - ILIA

S


σε αντίθεση με άλλες που ανιχνεύουν αυγά ελμίνθων της τάξης των 10 ανά λίτρο και θεω-

ρούνται πιο κατάλληλες. Με τη βοήθεια των τελευταίων, ανιχνεύονται αυγά των ειδών

Ascaris και Trichuris, η απουσία των οποίων μπορεί στις περισσότερες περιπτώσεις να χρη-

σιμοποιηθεί ως ένδειξη απουσίας ελμίνθων. Σε περιπτώσεις κατά τις οποίες στα ανεπεξέρ-

γαστα απόβλητα επικρατούν οι νηματοσκώληκες και τα αυγά τους, πρέπει να

χρησιμοποιούνται τεχνικές ανίχνευσης αυτών και όχι των ελμίνθων.

Οι οδηγίες του Πίνακα 9.8 πρέπει να ερμηνεύονται και να τροποποιούνται ανάλογα

με τις τοπικές συνθήκες. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνεται στις περιπτώσεις όπου ευαί-

σθητες σε μολύνσεις ομάδες πληθυσμού έρχονται σε επαφή με απόβλητα. Αντίθετα, σε άλ-

λες περιπτώσεις μπορεί να επιτρέπεται μεγαλύτερη ελαστικότητα. Έτσι, σε περιοχές όπου οι

ελμινθικές μολύνσεις δεν είναι ενδημικές, η επιδίωξη απομάκρυνσής τους κατά 99% δεν

είναι απαραίτητη.

- Κριτήρια των Η.Π.Α.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, δεκαοκτώ (18) πολιτείες των Η.Π.Α έχουν θεσπίσει κανο-

νισμούς σχετικούς με την ανάκτηση και επαναχρησιμοποίηση υγρών αποβλήτων και δεκαο-

κτώ (18) έχουν οδηγίες ή/και κριτήρια σχεδιασμού σχετικών έργων. Εδώ αναφέρονται τα

κριτήρια των πολιτειών Καλιφόρνια, Αριζόνα και Ουάσινγκτον.

Για την Καλιφόρνια, πλέον των κριτηρίων επαναχρησιμοποίησης των υγρών αστι-

κών αποβλήτων για άρδευση (Πίνακας 9.10), συνιστώνται και πρόσθετα μέτρα ασφαλείας

για να αποφευχθεί η πιθανότητα ανάμειξης των αποβλήτων με πόσιμα νερά. Τα μέτρα αυτά

είναι:

α. Εγκατάσταση ξεχωριστών αποθηκευτικών και διανεμητικών συστημάτων από εκείνα της

υδροδότησης των κατοικημένων περιοχών.

β. Χρησιμοποίηση έγχρωμων ταινιών για το σαφή διαχωρισμό των σωλήνων υδροδότησης

από σωλήνες άλλων χρήσεων.

γ. Χρήση μηχανισμών ασφαλείας σε διασταυρώσεις και πιθανές θέσεις αντίστροφης ροής.

δ. Χρησιμοποίηση βαφών σε ίχνη, για τον προσδιορισμό πιθανής σύνδεσης και μόλυνσης

δικτύου υδροδότησης κατοικημένων περιοχών.

ε. Εφαρμογή αρδεύσεων κατά τις ώρες ανάπαυσης, με σκοπό την ελαχιστοποίηση πιθανής

ανθρώπινης επαφής με τις εκροές των αποβλήτων. PANORAS - I

LIAS



βλήτων για άρδευση στην πολιτεία Καλιφόρνια των Η.Π.Α.

Απαιτούμενη επεξεργασία υγρών αποβλήτων

Συνθήκες επαναχρησιμοποίησης Α/

βάθμιαα

Β/

βάθμιαβ

Γ/

βάθμιαγ

Ολικά κολοβακτηρί-

δια, MPN/100 ml

Άρδευση κτηνοτροφικών φυτών x Δεν απαιτείταιδ

Άρδευση φυτών για παραγωγή ινών x Δεν απαιτείται

Άρδευση φυτών για παραγωγή σπόρων x Δεν απαιτείται

Άρδευση φυτών που τα προϊόντα τους καταναλώ-

νονται νωπά και αρδεύονται με ροή

x 2.2ε

Άρδευση φυτών που τα προϊόντα τους καταναλώ-

νονται νωπά και αρδεύονται με καταιονισμό

x

2.2

Άρδευση φυτών που τα προϊόντα τους δέχονται

βιομηχανική επεξεργασία και αρδεύονται με ροή

x Δεν απαιτείται

Άρδευση φυτών που τα προϊόντα τους δέχονται

βιομηχανική επεξεργασία και αρδεύονται με κα-

ταιονισμό

x

23στ

Άρδευση γηπέδων golf και ζωνών πρασίνου σε

δρόμους, κοιμητήρια, ιπποδρόμια

x 23

Άρδευση πάρκων και παιδικών χαρών x 2.2

Πηγή: State of California (1978)

α. Οι εκροές πρέπει να έχουν λιγότερα από 0.5 ml/l/hr καθιζάνοντα στερεά. Η ποιότητα αυτή δε

χρησιμοποιείται σήμερα στην Καλιφόρνια και αναμένεται να διαγραφεί από τη μελλοντική

έκδοση των κριτηρίων.

β. Οι εκροές περιέχουν λιγότερο από 2 μονάδες θολότητας και δεν ξεπερνούν τις 5 μονάδες στο

5% των δειγμάτων οποιουδήποτε 24ωρου. Συμπεριλαμβάνεται και απολύμανση.

γ. Δευτεροβάθμια επεξεργασία, κροκίδωση, φιλτράρισμα και απολύμανση.

δ. Δεν απαιτείται η ισχύς της (α) σημείωσης.

ε. Ο μέσος αριθμός των ολικών κολοβακτηριδίων δεν ξεπερνά τα 2.2/100 ml και ο μέγιστος

αριθμός αυτών δεν ξεπερνά τα 23/100 ml σε περισσότερα του ενός δείγματα σε διάστημα 30

ημερών.

στ. Ο μέσος αριθμός ολικών κολοβακτηριδίων δεν ξεπερνά τα 23/100 ml σε 7 διαδοχικές ημέρες

και τα 240/100 ml σε δύο συνεχόμενα δείγματα.

Στον Πίνακα 9.11 δίνονται τα μικροβιολογικά κριτήρια που υιοθέτησε η πολιτεία της

Αριζόνα για ασφαλή χρήση του αρδευτικού νερού. Στα κριτήρια αυτά λαμβάνονται υπόψη

και οι εντερικοί ιοί (Bouwer and Chase, 1985). Για να επιτευχθούν τα προτεινόμενα όρια

του Πίνακα 9.11 απαιτείται δευτεροβάθμια επεξεργασία και απολύμανση για τις κατηγορίες

PANORAS - ILIA

S


A-E, φιλτράρισμα (πιθανώς) για την κατηγορία Ζ και κροκίδωση ή ταχεία διήθηση (S.A.T.-

Soil Aquifer Treatment) για την κατηγορία Η. Τέλος τα κριτήρια που θέσπισε η πολιτεία της

Ουάσινγκτον δίνονται στον Πίνακα 9.12.


βλήτων για άρδευση στην Αριζόνα των Η.Π.Α.

Παράμετροι A B Γ Δ E Ζ Η

Κολοβακτηρίδια εντερικής

προέλευσης (CFU/100 ml) α

-Γεωμετρικός μέσος όρος

(5 δείγματα το ελάχιστο)

-Μέγιστος αριθμός στο δείγμα

1 000

4 000

1 000

4 000

1 000

4 000

1 000

2 500

200

1 000

25

75

2.2

25

Εντερικοί ιοί (PFU/40 l) β - - - - - 125 1

Entamoeba hystolytica - - - - - - Μ.Α.γ

Ascaris lumbricoides (αυγά) - - - - - Μ.Α. Μ.Α.

Κοινοί ταινιοσκώληκες - - - Μ.Α. - - -

Πηγή: Arizona Department of Health Services (1983)

α. Colony Forming Units.

β. Plaque Forming Units.

γ. Μη ανιχνεύσιμα, με την προϋπόθεση ότι χρησιμοποιείται σωστός αριθμός δειγμάτων, κατάλ-

ληλες μέθοδοι και ειδικευμένο προσωπικό.

A. Οπωρώνες.

B. Φυτά για παραγωγή ινών, σπόρων και χορτονομής.

Γ. Λειμώνες.

Δ. Φυτά που τα προϊόντα τους δέχονται βιομηχανική επεξεργασία.

E. Ζώνες πρασίνου με περιορισμένη προσπέλαση.

Ζ. Ζώνες πρασίνου χωρίς περιορισμούς στην προσπέλαση.

Η. Φυτά που τα προϊόντα τους καταναλώνονται νωπά.

PANORAS - ILIA

S



βλήτων για άρδευση στην πολιτεία Ουάσινγκτον των Η.Π.Α.

Συνθήκες Απαιτούμενη επεξεργασία

επαναχρησιμοποίησης Επεξεργασία

που απαιτείται

Μέγιστος αριθμός

ολ. κολοβ/δίων ανά 100 ml

Άρδευση κτηνοτροφικών φυτών, παραγωγής

ινών και σπόρων, δασικών ειδών

Α/βάθμιαα και απο-

λύμανση

230

Άρδευση χορτονομής για ζώα γαλακτοπαρα-

γωγής

Β/βάθμια και απο-

λύμανση

23

Άρδευση οπωρώνων και αμπελώνων (μόνο

επιφανειακή άρδευση)


λύμανση

23

Άρδευση φυτών που τα προϊόντα τους κατα-

ναλώνονται από τον άνθρωπο και αρδεύο-

νται με ροή


λύμανση

23

Άρδευση φυτών που τα προϊόντα τους κατα-

ναλώνονται από τον άνθρωπο και αρδεύο-

νται με καταιονισμό


λύμανση

23 β

Άρδευση γηπέδων golf, κοιμητηρίων, γρασι-

διών και παιδικών χαρών


λύμανση

23 β

Πηγή: State of Washington (1985)

α. Η πρωτοβάθμια επεξεργασία επιτυγχάνει μείωση της βιοχημικής απαίτησης οξυγόνου κατά

35% και των αιωρούμενων στερεών κατά 55%.

β. Κανένα δείγμα δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 23 ολικά κολοβακτηρίδια ανά 100 ml για κάθε

μήνα δειγματοληψίας.

- Κριτήρια άλλων χωρών

Στο σημείο αυτό παρουσιάζονται τα μικροβιολογικά κριτήρια που έχουν θεσπιστεί

και χρησιμοποιούνται σε κάποιες χώρες που έχουν παράδοση στην επαναχρησιμοποίηση

των υγρών αστικών αποβλήτων. Tα κριτήρια που έχουν θεσπιστεί για την επαναχρησιμο-

ποίηση στην άρδευση των επεξεργασμένων αστικών αποβλήτων στην Κύπρο, το Ισραήλ,

την Ιορδανία, την Αυστραλία και τη Ν. Αφρική παρουσιάζονται στους πίνακες 9.13, 9.14,

9.15, 9.16 και 9.17 αντίστοιχα.

PANORAS - ILIA

S



βλήτων για άρδευση στην Κύπρο

Συνθήκες

επαναχρησι-μοποίησηςα.β

Κολοβ/δια

εντερικής

προέλευσης

ανά 100 ml

Σκώληκες

εντερικής


ανά lt

Απαιτούμενη επεξεργασία

Άρδευση χώρων αναψυ-

χής με ελεύθερη προσπέ-

λαση

50γ

100δ

Κανένας Β/βάθμια, Γ/βάθμια και απολύμανση.

Άρδευση φυτών που τα

προϊόντα τους

καταναλώνονται από τον

άνθρωπο και χώρων

αναψυχής με

περιορισμένη προσπέλαση

200γ

1000δ

200γ

1000δ

Κανένας

Κανένας

Β/βάθμια, αποθήκευση >1 εβδομάδας και

απολύμανση ή Γ/βάθμια και απολύμανση.

Δεξαμενές σταθεροποίησης-ωρίμανσης με

χρόνο παραμονής >30 ημερών ή Β/βάθμια και

αποθήκευση >30 ημερών.

Άρδευση χορτοδοτικών

φυτών

1000γ

5000δ

1000γ

Κανένας

Κανένας

Β/βάθμια και αποθήκευση >1 εβδομάδας ή

Γ/βάθμια και απολύμανση.




Άρδευση βιομηχανικών

φυτών

3000γ

10000δ

3000γ

10000δ

-

-

Β/βάθμια και απολύμανση.




Πηγή: Kypris (1989), Papadopoulos (1995β)

α. Άρδευση λαχανικών και ανθοκομικών ειδών για εμπορικούς σκοπούς δεν επιτρέπεται.

β. Στοιχεία που συγκεντρώνονται στα εδώδιμα μέρη των φυτών και αποδεδειγμένα είναι

τοξικά για ανθρώπους και ζώα, δεν πρέπει να υπάρχουν στα απόβλητα.

γ. Μέγιστες τιμές στο 80% των δειγμάτων του μήνα.

δ. Μέγιστες επιτρεπόμενες τιμές.

PANORAS - ILIA

S



βλήτων για άρδευση στο Ισραήλ

Κατηγορίες καλλιεργειών α,β

Παράμετροι Α B Γ Δγ

Ολικά κολοβακτηρίδια ανά 100 ml (80%) - - 250 12

Ολικά κολοβακτηρίδια ανά 100 ml (50%) - - - 2.2

Ελάχιστη απόσταση από οικισμούς (m) 300 250 - -

Ελάχιστη απόσταση από δρόμους (m) 30 25 - -

Πηγή: Israeli Ministry of Health (1979, 1981)

α. Όλες οι τιμές αναφέρονται στο 80% των δειγμάτων, εκτός από τα κολοβακτηρίδια που γίνεται

διάκριση σε 80% και 50% των δειγμάτων.

β. Στην περίπτωση των νωπών φρούτων η άρδευση πρέπει να γίνεται κάτω από την κόμη των

δένδρων (επιφανειακή ή σταγόνες) και να σταματά δύο εβδομάδες πριν από τη συλλογή των

φρούτων. Δεν πρέπει να συλλέγονται φρούτα από το έδαφος.

γ. Άρδευση χωρίς περιορισμούς. Οι εκροές πρέπει να περάσουν από φίλτρα άμμου.

Α. Βιομηχανικά φυτά (βαμβάκι, ζαχαρότευτλα κλπ), δημητριακά, ξερή χορτονομή, φυτά για

παραγωγή σπόρων, δασικά είδη.

Β. Νωπή χορτονομή, ελιές, φυτά ξηρών καρπών, εσπεριδοειδή.

Γ. Νωπά φρούτα και λαχανικά που δέχονται βιομηχανική επεξεργασία, λαχανικά που μαγειρεύο-

νται, φρούτα που ξεφλουδίζονται, δάση, ζώνες πρασίνου, γήπεδα αθλοπαιδιών.

Δ. Όλες οι καλλιέργειες χωρίς περιορισμό, συμπεριλαμβανομένων των καλλιεργειών των οποίων

τα προϊόντα καταναλώνονται νωπά, καθώς και άρδευση δημόσιων χώρων αναψυχής.

PANORAS - ILIA

S



βλήτων για άρδευση στην Ιορδανία

Κατηγορία

Συνθήκες επαναχρησιμοποίησης

Εντερικοί

νηματώδεις

σκώληκες α

Κολοβακτηρίδια

εντερικής

προέλευσης β

Α

Άρδευση φυτών που τα προϊόντα τους

καταναλώνονται νωπά, γηπέδων, πάρ-

κων αναψυχής

Δεν

επιτρέπoνται

Δεν επιτρέπονται

Β Άρδευση δημητριακών, βιομηχανικών

φυτών, βοσκών και δένδρων <1000 <1

Γ

Τοπική άρδευση φυτών της κατηγορίας

Β, με εξασφάλιση μη έκθεσης αγροτών

και κοινού

Δεν

επιτρέπoνται

Δεν επιτρέπoνται

Πηγή: Al Salem (1992)

α. Αριθμητικός μέσος όρος αυγών ανά λίτρο.

β. Γεωμετρικός μέσος όρος ανά 100 ml.


βλήτων για άρδευση στην Αυστραλία

Κατηγορία Συνθήκες επαναχρησιμοποίησης

Κολοβ/δια εντερ.

Προέλευσης

(MPN/100 ml)

Επεξεργασία

αποβλήτων

Α Άρδευση χωρίς περιορισμούς < 10 α Γ/βάθμια

Β - Άρδευση χορτονομής με καταιονισμό για ζώα

γαλακτοπαραγωγής

- Άρδευση πρασίνου με καταιονισμό σε χώρους

ελεύθερης προσπέλασης μετά το στέγνωμα των

φυτών

- Άρδευση οπωρώνων ή αμπελώνων με αυλάκια ή

σταγόνες

- Άρδευση φυτών με αυλάκια και σταγόνες, τα

εδώδιμα μέρη των οποίων θα δεχθούν βιομηχα-

νική επεξεργασία

- Άρδευση φυτών που θα καταναλωθούν από τον

άνθρωπο μαγειρευμένα

< 1000 β Β/βάθμια

και χρόνο

παραμονής 30

ημερών

C - Άρδευση φυτών για ίνες και σπόρους

- Άρδευση φυτών χορτονομής για όλα τα ζώα,

εκτός από χοίρους, βοοειδή για κρεοπαραγωγή

και ζώα γαλακτοπαραγωγής

- Άρδευση δασικών φυτών

- Α/βάθμια

Πηγή: Department of National Development Australian Water Resources Council & National

Health and Medical Research Council (1979)

α. Το 90% των δειγμάτων να μη ξεπερνά τα 20 κολοβακτηρίδια εντερικής προέλευσης ανά

100 ml.

β. Το 90% των δειγμάτων να μη ξεπερνά τα 2 000 κολοβακτηρίδια εντερικής προέλευσης ανά

100 ml.

PANORAS - ILIA

S



βλήτων για άρδευση στη Ν. Αφρική

Συνθήκες επαναχρησιμοποίησης

Μέγιστος αριθμός

κολοβ/δίων εντερ.


(αριθμός/100 cm3)

Απαιτούμενη


Άρδευση κτηνοτροφικών φυτών, καλλιερ-γειών

για παραγωγή σπόρων, δένδρων και πάρκων με

περιορισμένη προσπέλαση

< 1000 Α/βάθμια και

Β/βάθμια

επεξεργασία.

Άρδευση καλλιεργειών που τα προϊόντα τους δεν

καταναλώνονται νωπά, καλλω-πιστικών φυτών,

αμπελώνων, οπωρώνων, βοσκών και διαφόρων

κοινόχρηστων χώρων με ελεύθερη προσπέλαση

< 1000 Α/βάθμια, Β/βάθμια

και Γ/βάθμια

επεξεργασία. Εκροές

δεξαμενών οξείδωσης.

Άρδευση βοσκών που χρησιμοποιούνται από

ζώα γαλακτοπαραγωγής, γηπέδων, σχολικών

κήπων και άλλων χώρων με ελεύθερη

προσπέλαση

- Συνήθης Α/βάθμια,

Β/βάθμια και

Γ/βάθμια

επεξεργασία.

Άρδευση φυτών που τα προϊόντα τους

καταναλώνονται νωπά, φυτωρίων, λειμώνων,

σχολικών κήπων, γηπέδων και άλλων χώρων με

ελεύθερη προσπέλαση

- Προχωρημένη

επεξεργασία (γενικά,

όρια πόσιμου νερού).

Πηγή: U.S. E.P.A. (1992)

9.3.2. Σχόλια για τα μικροβιολογικά κριτήρια

Η μελέτη των κριτηρίων που έχουν αναφερθεί οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν

σαφείς διαφορές στα όρια που καθιέρωσαν οι διάφορες χώρες και ο W.H.O. σχετικά με την

επαναχρησιμοποίηση των υγρών αστικών αποβλήτων. Η εμπειρία προηγουμένων ετών αλλά

και ο κίνδυνος εμφάνισης νέων μορφών επιδημιών υδατογενούς προέλευσης από γνωστούς

ή άγνωστους παθογόνους μικροοργανισμούς (Cryptosporidium, Salmonella, Legionella,

Giardia) οδηγεί στην τάση νομοθέτησης όλο και πιο αυστηρών κριτηρίων, ιδιαίτερα στα

ανεπτυγμένα κράτη.

Ωστόσο, επειδή το όφελος (περιβαλλοντικό και οικονομικό) από την επαναχρησιμο-

ποίηση των υγρών αστικών αποβλήτων στην άρδευση των καλλιεργειών, είναι σημαντικό, ο

W.H.O. προτείνει πιο ελαστικά όρια (Πίνακας 9.8). Εξάλλου, το κόστος χρήσης της υψηλής

τεχνολογίας και της ενέργειας που απαιτείται για την επίτευξη αυστηρών κριτηρίων, όπως

είναι αυτά της Καλιφόρνια (2.2/100ml ολικά κολοβακτηρίδια για άρδευση καλλιεργειών

που τα προϊόντα τους καταναλώνονται νωπά, Πίνακας 9.10) ή του Ισραήλ (λιγότερα από 12

ή 2.2/100ml στο 50 και 80% των δειγμάτων αντίστοιχα για τις ίδιες καλλιέργειες, Πίνα-

κας 9.14) είναι μεγάλο για τις οικονομίες των αναπτυσσόμενων χωρών. Οι βιομηχανικές

χώρες και οι παραγωγοί τεχνολογίας προτείνουν αυστηρές προδιαγραφές για την ποιότητα

PANORAS - ILIA

S


του νερού (συγκρίσιμες με αυτές του πόσιμου) με τη βεβαιότητα ότι η επεξεργασία των

αστικών αποβλήτων με τη χρήση προηγμένης τεχνολογίας εξασφαλίζει υγιεινό νερό (απαλ-

λαγμένο από εντεροϊούς και παράσιτα), ενώ οι αναπτυσσόμενες χώρες που μαστίζονται από

σοβαρή έλλειψη νερού, επιδιώκουν την εκπόνηση επιδημιολογικών μελετών που υπερασπί-

ζονται τις λιγότερο αυστηρές οδηγίες του W.H.O.

Κατά τη θέσπιση κριτηρίων για τη μικροβιακή ποιότητα των αποβλήτων που προο-

ρίζονται για άρδευση καλλιεργειών γίνεται μία προσπάθεια συμβιβασμού του θεωρητικά

επιθυμητού και ασφαλούς για τη δημόσια υγεία, με εκείνο που είναι πρακτικά εφικτό. Όρια

πολύ αυστηρά θα μπορούσαν να αποκλείσουν τη χρήση των υγρών αστικών αποβλήτων, με

αποτέλεσμα την απώλεια μιας πολύτιμης πηγής νερού. Τα κριτήρια που επιβάλλονται πρέπει

να έχουν σαν κύριο στόχο την προστασία της δημόσιας υγείας αλλά και το όφελος που προ-

κύπτει από την επαναχρησιμοποίηση των αποβλήτων. Τα όρια αυτά πρέπει να είναι τεχνο-

λογικά και πρακτικά εφικτά και να επιτυγχάνονται με χαμηλό κόστος από συστήματα

επεξεργασίας σταθερής και υψηλής απόδοσης.

Επίσης πρέπει να τονισθεί ότι, εκτός από την επεξεργασία και η σωστή διαχείριση

των υγρών αποβλήτων κατά την άρδευση και η κατάλληλη επιλογή των καλλιεργειών παί-

ζουν σημαντικό ρόλο στη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας.

Μεταξύ των δύο άκρων, δηλαδή της χρησιμοποίησης ανεπεξέργαστων αποβλήτων

για άρδευση, όπως γίνεται σε ορισμένες χώρες (Bοuwer and Idelovitch, 1987) και των πολύ

αυστηρών κριτηρίων που προϋποθέτουν υψηλού κόστους τριτοβάθμια επεξεργασία, υπάρχει

μία μέση προσέγγιση που συνιστά δευτέρου βαθμού επεξεργασία και χλωρίωση (Ali, 1987),

ή ισοδύναμή της που μπορεί να επιτευχθεί με εναλλακτικά συστήματα επεξεργασίας των

αποβλήτων. Η επεξεργασία αυτή φαίνεται πως μπορεί να επιτευχθεί με τρόπο ιδιαίτερα οι-

κονομικό και αποδοτικό με τη χρήση των φυσικών συστημάτων επεξεργασίας των υγρών

αστικών αποβλήτων. Αυτή η μέθοδος επεξεργασίας των αποβλήτων είναι αποδοτική, ιδιαί-

τερα σε περιοχές με κλιματικά στοιχεία όπως αυτά της περιοχής της Μεσογείου (υψηλές

τιμές ηλιοφάνειας, ηλιακής ακτινοβολίας και θερμοκρασίας). Τέτοια φυσικά συστήματα

επεξεργασίας, όπως είναι οι δεξαμενές σταθεροποίησης και οι τεχνητοί υγρότοποι επιτυγχά-

νουν υψηλού βαθμού επεξεργασία των αποβλήτων, έχουν μηδενικές ή ελάχιστες απαιτήσεις

σε κατανάλωση ενέργειας και έχουν χαμηλό κόστος κατασκευής, λειτουργίας και συντήρη-

σης (W.H.O. 1989, Papadopoulos et al. 1995, Παπαδόπουλος κ.ά. 1997α,β).

9.4. Ιχνοστοιχεία

Πρόκειται για μία ομάδα στοιχείων τα οποία υπάρχουν στο έδαφος, το νερό και τα

υγρά απόβλητα σε μικρές συγκεντρώσεις (μικρότερες από μερικά mg/l). Τα στοιχεία αυτά

καλούνται ιχνοστοιχεία ή μικροθρεπτικά, εξαιτίας των μικρών συγκεντρώσεων που είναι

απαραίτητες για τη θρέψη των φυτών και για τη γονιμότητα των εδαφών.

Στις συνήθεις χημικές αναλύσεις των νερών άρδευσης δε γίνονται αναλύσεις ιχνο-

στοιχείων, εκτός εάν υπάρχει πρόβλημα έλλειψης ή τοξικότητας κάποιου από αυτά. Στα

PANORAS - ILIA

S


απόβλητα οι αναλύσεις ιχνοστοιχείων είναι απαραίτητες, ιδιαίτερα όταν υπάρχει υποψία ότι

στο αποχετευτικό δίκτυο της περιοχής εκβάλλουν και βιομηχανικά απόβλητα.

Παρόλο που μερικά από τα ιχνοστοιχεία είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη των φυ-

τών, τα ίδια μπορεί να δράσουν τοξικά και να γίνουν επιβλαβή, εάν η συγκέντρωσή τους

στο νερό άρδευσης ξεπεράσει κάποια όρια. Τα ιχνοστοιχεία που είναι αναγκαία για την α-

νάπτυξη των φυτών είναι ο σίδηρος, το μαγγάνιο, ο ψευδάργυρος, ο χαλκός, το βόριο και το

μολυβδαίνιο. Περισσότερες λεπτομέρειες σε σχέση με τα ιχνοστοιχεία δίνονται στο Κεφά-

λαιο 5.

O κύριος λόγος ανησυχίας σε ότι αφορά στα ιχνοστοιχεία, που καλούνται επίσης και

βαρέα μέταλλα (η πυκνότητά τους συνήθως ξεπερνά τα 4 gr/cm3), οφείλεται στη δυνατότητα

εισόδου αυτών στην τροφική αλυσίδα του ανθρώπου μέσω των φυτών. Ιδιαίτερη προσοχή

πρέπει να δίνεται στις συγκεντρώσεις του καδμίου, του σεληνίου και του υδραργύρου. Τα

όξινα εδάφη (pH < 6) έχουν αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης τέτοιων προβλημάτων, σε

αντίθεση με τα αλκαλικά εδάφη (pH > 7).

Ένα άλλο σημείο που χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή κατά την επεξεργασία και επα-

ναχρησιμοποίηση των αποβλήτων, είναι το γεγονός ότι πολλά από τα βαρέα μέταλλα σχη-

ματίζουν οξείδια ή υδροξείδια στα απόβλητα και κατακρημνίζονται κατά τις φάσεις των

καθιζήσεων με αποτέλεσμα να συγκεντρώνονται στα στερεά απόβλητα (ιλύς) των μονάδων

επεξεργασίας αποβλήτων. Για το λόγο αυτό είναι σημαντικό να ελέγχεται η εφαρμογή της

ιλύος (ποσότητα, ρυθμός) στα γεωργικά εδάφη, για να προστατευτούν από μολύνσεις εξαι-

τίας της συσσώρευσης βαρέων μετάλλων μετά από παρατεταμένες εφαρμογές. Οδηγίες που

σχετίζονται με την ασφαλή χρήση των υγρών και στερεών αποβλήτων των μονάδων επεξερ-

γασίας πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε περιοχής που αφο-

ρούν στο έδαφος, τις καλλιέργειες, τα συστήματα άρδευσης, τις κλιματολογικές συνθήκες

κλπ.

9.5. Άλλες χημικές ενώσεις

Εκτός από τους παθογόνους μικροοργανισμούς και τα βαρέα μέταλλα, στα απόβλητα

υπάρχουν και άλλες ενώσεις, οργανικές και ανόργανες, οι οποίες παράγονται κυρίως ως

αποτέλεσμα βιομηχανικών διεργασιών και πιθανώς εκβάλλονται ως βιομηχανικά απόβλητα

στα αποχετευτικά δίκτυα των οικισμών.

Οι οργανικές ενώσεις που βρίσκονται στα απόβλητα περιλαμβάνουν χλωριωμένες

παραφίνες, χλωριωμένες φαινόλες, εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα. Γενικά, δεν υπάρχουν

σαφείς πληροφορίες σχετικά με τη μεταλλαξιογόνο (καρκινογόνο) δράση αρκετών γνωστών

ή ύποπτων οργανικών ενώσεων. Υπάρχουν όμως βάσιμες υπόνοιες ότι η πιθανή συσσώρευ-

σή τους στους φυτικούς ιστούς μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα τόσο στον άνθρωπο

όσο και στα ζώα και για το λόγο αυτό ο έλεγχός τους τυγχάνει ιδιαίτερης προσοχής από τον

Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. O κίνδυνος που σχετίζεται με τις ενώσεις αυτές έχει να κάνει

PANORAS - ILIA

S


περισσότερο με την ανεξέλεγκτη (μη ορθολογική) χρήση των ουσιών αυτών σε αρδευόμενες

περιοχές, παρά με τη χρήση αποβλήτων στην άρδευση των καλλιεργειών (Hillman, 1988).

Oι ανόργανες ουσίες που προκαλούν τα μεγαλύτερα προβλήματα, εκτός των βαρέων

μετάλλων τα οποία έχουν ήδη αναφερθεί, είναι τα νιτρικά. Η ύπαρξη νιτρικών στα αστικά

απόβλητα είναι βεβαιωμένη, ωστόσο στα νερά στράγγισης των αρδευόμενων εδαφών ανα-

μένονται πολύ μεγαλύτερες συγκεντρώσεις νιτρικών, ως αποτέλεσμα της έκπλυσης της πε-

ρίσσειας των αζωτούχων λιπασμάτων. Η ρύπανση των υπόγειων νερών με νιτρικά έχει

μεγάλη σημασία για τη χώρα μας και ιδιαίτερα στις μεγάλες αρδευόμενες πεδιάδες, όπου

οικιστική και γεωργική χρήση συνυπάρχουν και δημιουργούνται κίνδυνοι ρύπανσης του

πόσιμου νερού.

PANORAS - ILIA

S

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αγγλόφωνη

Angelakis, A.N., and Spyridakis, S.V., 1996. The status of water resources in Minoan times-

A preliminary study. In: Diachronic Climate Impacts on Water Resources with

Emphasis on Mediterranean Region, Springer-Verlag, Heidelberg, Germany,

8:161-192.

Adin, A., and Elimelech, M., 1989. Particle filtration for wastewater irrigation. Journal Irri-

gation and Drainage Division, A.S.C.E., 115(3):474-487.

Adin, A., and Sacks, M., 1991. Dripper clogging factors in wastewater irrigation. Journal

Irrigation and Drainage Division, A.S.C.E., 117(6):813-826.

Ali, I., 1987. Wastewater criteria for irrigation in arid regions. Journal Irrigation and Drain-

age Division, A.S.C.E., 113(2):173-183.

Al Salem S. Saqer, 1992. Potential and present wastewater reuse in Jordan. Water Science

Technology, 26(78):1573-1581.

Antonopoulos, V., 1991. Simulation of nitrogen transport in soils during wastewater applica-

tions. In: L' Hermite, P., Treatment and use of sewage sludge and liquid agricul-

tural wastes, Elsevier, pp.323-332.

Antonopoulos, V., 1993. Simulation of water and nitrogen dynamics in soils during

wastewater applications by using a finite element model. Water Resour. Manag.,

7:237-351.

Arizona Department of Health Services, 1983. Regulations for the reuse of wastewater. Wa-

ter Quality Standards, Department of Health Services, Arizona.

Arthur, J.P., 1983. Notes on the design and operation of waste stabilization ponds in warm

climates of developing countries. Urban Development Technical Paper No 6,

World Bank, Washington D.C.

Asano, T., (Ed.) 1985. Artificial recharge of groundwater. Butterworth Publishers, Boston,

MA, U.S.A.

Asano, T., 1991. Planning and implementation of water revise projects in: Wastewater Rec-

lamation and Reuse by R. Mujerrego and T. Asano (Eds). I.A.W.R.P.C., Water

Science and Technology, vol. 24(9), Pergamon Press N.Y.


Asano, T., 1994α. Irrigation with treated sewage effluents. In: Series in Agricultural Scienc-

es (K.K. Tanji and B. Yaron, Eds.). Ch. 9, Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg,

Germany.

Asano, T., 1994β. Reusing urban wastewater-An alternative and a reliable water resource.

Water International, 19:36-42.

Asano, T., and Levine, A.D., 1995. Wastewater and reuse: Past, present and future. Proceed-

ings of 2nd

International Symposium on Wastewater Reclamation and Reuse,

Iraklio, Crete, Greece, October 17-20, 1:3-17.

Asano, T., Smith, R.G., and Tsobanoglous, G., 1985. Municipal wastewater: Treatment and

reclaimed water characteristics. In Irrigation with Reclaimed Municipal

Wastewater-A guidance manual. 2nd

Edition, Pettygrove, G.S., and Asano, T.

(Eds.), Lewis Publishers, Inc., Chelsea, MI.

Asano, T., and Tsobanoglous, G., 1987. Municipal wastewater treatment and effluent utiliza-

tion for irrigation. Land and Water Development Division, F.A.O., Rome.

Ayers, R.S., 1977. Quality of water for irrigation. Journal Irrigation and Drainage Division,

A.S.C.E., 103(1):135-154.

Ayers, R.S., and Tanji, K.K., 1981. Agronomic aspects of crop irrigation with wastewater.

Proceedings of Water Forum 1981, 1:579-586, A.S.C.E., N.Y.

Ayers, R.S., and Westcot, D.W., 1985. Water quality for agriculture. F.A.O. Irrigation and

Drainage Paper 29:99-104, Rev.1.

Aziz, M.H.A., 1968. Crop water requirements and water quality. Salinity control in Kuwait.

F.A.O. Project Report.

Babajimopoulos, C., Panoras, A., Mavroudis, I., and Bilas, G., 1996. The computation of the

water balance and the modelling of the irrigation schedule of a cotton crop with

the model SWBACROS. 6th International Conference on Hydraulic Engineering

Software “HYDROSOFT 96”. Organized by Wessex Institute of Technology

Southampton, UK. Penag, Malaysia, 10-12 September 1996, 183-192.

Bahri, A., 1988. Present and future state of treated wastewaters and sewage sludge in Tuni-

sia. Proceedings of Wastewater Reclamation and Reuse, Cairo, Egypt, December

1988, 11-16.

Barrington, S., and Jutras, P.J., 1983. Soil sealing by manure in various soils. Paper No 83-

4571, A.S.A.E., St. Joseph, MI 49085.

Bartone C.R., and Arlosoroff, S., 1987. Irrigation reuse of pond effluents in developing

countries. Water Science and Technology, 19: 289-297. Copyright 1987, Per-

gamon Press P.L.C.

Bernstein, L., and Ayers, R.S., 1955. Sloping seedbeds. In California Agriculture, Novem-

ber,8.


Bernstein, L., and Fireman, M., 1957. Laboratory studies on salt distribution in furrow irri-

gated soil with special reference to the pre-emergence period. Soil Science,

83:249-263.

Bernstein, L., Fireman, M., and Reeve, R.C., 1955. Control of salinity in the Imperial Val-

ley. U.S.D.A., Agricultural Research Service Bulletin, 41(4).

Blum, D., and Feachem, R.G., 1985. Health aspects of nightsoil and sludge use in agriculture

and aquaculture. Part III: An Epidemiological Perspective. Dubendorf, Interna-

tional Reference Center for Waste Disposal, Report No. 05/85.

Blumenthal, U.J., Strauss, M., Mara, D.D., and Cairncross, S., 1989. Generalized model of

the effect of different control measures in reducing health risks from waste reuse.

Water Science Technology, 21:567-577.

Bontoux, J., and Courtois, G., 1995. Wastewater reuse for irrigation. Proceedings of 2nd

In-

ternational Symposium on Wastewater Reclamation and Reuse. I.A.W.Q.,


Bos, M.G., and Nugteren, J., 1983. On irrigation efficiencies. I.L.R.I., 3rd edition, Wa-

geningen, The Netherlands.

Bouwer, H., 1988. Groundwater recharge as a treatment of sewage effluent for unrestricted

irrigation. Proceedings of the F.A.O. Regional Seminar on Treatment and Use of

Sewage Effluent for Irrigation, Nicosia, Cyprus, October 7-9, 116-128.

Bouwer, H., 1993. From sewage farm to zero discharge. Journal of European Water Pollu-

tion Control, 3(1):9-16.

Bouwer, H., and Chase, W.L., 1985. Water reuse in Phoenix, Arizona, Proceedings of 3rd

symposium on Future of Water Reuse, A.W.W.A. Research Foundation, Denver,

CO, (1):337.

Bouwer, H., and Idelovitch, E.,1987. Quality requirements for irrigation with sewage water.

Water reuse for drip irrigation. Journal Irrigation and Drainage Engineering,

A.S.C.E., 113(4):516-535.

Broadbent, F.E., and Reisenauer, H.M., 1985. Fate of wastewater constituents in soil and

groundwater: Nitrogen and phosphorus. In: Irrigation with Reclaimed Municipal

Wastewater-A guidance manual. 2nd



Bucks, D.A., Nakayama, F.S., and Warrick, A.W., 1982. Principles, practices and potentiali-

ties of trickle (drip) irrigation. In: Advances in Irrigation, I:219-298.

Busch, C.D., and Turner, F.J., 1967. Sprinkler irrigation with high salt content water. Trans-

actions of A.S.A.E., 10(4):494-496.

California State Water Resources Control Board, 1990. California municipal wastewater

reclamation in 1987. Sacramento,California.


C.E.C.:Council of the European Communities, 1976. Council directive 76/160/E.E.E., con-

cerning the quality of bathing water. Official Journal of the European Communi-

ties, I(31):1-7.

Clanton, C.J., and Slack, D.C., 1987. Hydraulic properties of soils as affected by surface

application of wastewater. Transactions of A.S.A.E., 30(3):683-687.

Clarke, N.A., Stevenson, R.E., Chang, S.L., and Kobler, P.W., 1961. Removal of enteric

viruses from sewage by activated sludge treatment. American Journal Public

Health, 51(11):1118-1129.

Council on Agricultural Science and Technology, 1976. Application of sewage sludge to

cropland:Appraisal of potential hazards of the heavy metals to plants and ani-

mals. Office of Water Programs, E.P.A.-430/976-013, U.S. E.P.A., Washington

D.C.

Christov, I., Sadovski, A., Panoras, A., Mavroudis, A., Louisakis, A., 1998. Application of

computer technology for crop irrigation scheduling to reduce negative impact of

environment. Journal of Balkan Ecology (accepted).

Crook, J., 1985. Health and regulatory considerations. In Irrigation with Reclaimed Munici-

pal Wastewater-A guidance manual. 2nd



Dedrick, A.R., Erie, L.J., and Clemmens, A.J., 1982. Level basin irrigation. In: Advances in

Irrigation edited by D.Hillel, Academic Press, N.Y., 105-145.

Degremont, 1979. Water treatment handbook (5th edition). Degremont, Rueil Malmalson,

France. Halstead Press/John Wiley, New York.

Department of National Development Australian Water Resources Council and National

Health and Medical Research Council, 1979. Guidelines for reuse of wastewater.

Canberra, Australia.

Duron, N.S., 1988. Mexican experience in using sewage effluent for large-scale irrigation.

In: Treatment and Use of Sewage Effluent for Irrigation. Pescod, M.B. & Arar,

A., (eds)., London, Butterworths.

English, D., 1985. Filtration and water treatment for micro irrigation. Proceedings of the 3rd

International Drip/Trickle Irrigation Congress, November 18-21, Fresno, Cali-

fornia, 1:50-57.

F.A.O., 1968. Sprinkler irrigation. Agricultural Development Paper 88, Rome.

F.A.O., 1974. Surface irrigation. Agricultural Development Paper 95, Rome.

F.A.O., 1980. Localized irrigation. Irrigation and Drainage Paper 36, Rome.

F.A.O., 1984. Irrigation practice and water management. Irrigation and Drainage Paper 1

(Rev.), Rome.

F.A.O., RNEA, 1991. Wastewater management for irrigation. R.N.E.A. Technical Bulletin

Series, Land and Water No 1.


Feachem, R.G., Bradley, D.J., Garelich, H., and Mara, D.D., 1980. Appropriate technology

for water supply and sanitation. Vol.3: Health Aspects of Excreta and Sludge

Management. The World Bank, Washington D.C.

Feachem, R.G., Bradley, D.J., Garelich, H., and Mara, D.D., 1983. Sanitation and disease:

Health Aspects of Excreta and Wastewater Management. John Wiley and Sons,

Chichester, U.K.

Ganoulis, J., 1995. Risk analysis of wastewater reclamation and reuse. Proceedings of 2nd

International Symposium on Wastewater Reclamation and Reuse. I.A.W.Q.,


G.E.M.S.: Global Environmental Monitoring System, 1987. Global pollution and health.

Results of health-related environmental monitoring. Geneva, World Health Or-

ganization/United Nations Environment Programme.

Gerba, G.P., Wallis, G., and Melnick, J..L, 1975. Fate of wastewater bacteria and viruses in

soil. Journal Irrigation and Drainage Engineering, A.S.C.E., 101(3):157-174.

Gilbert, R.G., Nakayama, F.S., and Bucks, D.A., 1979. Trickle irrigation. Prevention of

clogging. Transactions of A.S.A.E., 22(3):514-519.

Grattan, S.R., and Rhoades, J.D., 1990. Irrigation with saline groundwater and drainage wa-

ter. In: Agricultural Salinity Assessment and Management Mannual. K.K. Tanji

(ed.), A.S.C.E., New York, 432-449.

Hespanhol, I., 1989. Health and technical aspects of the use of wastwater in agriculture and

aquaculture. September 18-25, Sophia Antipolis, France.

Hespanhol, I., 1990. Guidelines and integrated measures for public health protection and

agricultural reuse systems. Journal Water S.R.T.-Aqua, 39(4): 237-249.

Hillel, D., 1987. The effluent use of water in irrigation. World Bank Technical Paper No 64.

The World Bank, Washington D.C.

Hilman, R.J., 1988. Health aspects of reuse of treated wastewater for irrigation. Proceedings

of the F.A.O. Regional Seminar on Treatment and Use of Sewage Effluent for Ir-

rigation, Nicosia, Cyprus, October 7-9, 52-63.

Hinz, W.W., and Halderman, A.D., 1978. Laser beam land leveling costs and benefits. Bul-

letin No A114, Cooperative Extension Service, Tuscon, Arizona.

Hunter, J.V., and Kotalik, T.A., 1974. Chemical and biological quality of treated sewage

effluents. Conference on recycling treated municipal wastewater through forest

and cropland, E.P.A.-660/2-74-003, U.S. E.P.A., Washngton D.C., 6-27.

International Reference Centre for Waste Disposal: I.R.C.W.D., 1985. Engelberg Report:

Health aspects of wastewater and excreta use in agriculture and aquaculture.

Dubendorf, Switzerland, I.R.C.W.D. News 23:11-29.

Israeli Ministry of Health, 1978, Advisory Committee on Wastewater Reuse for Agricultural

Irrigation: Criteria for wastewater reuse in agricultural irrigation. Israel, Ministry

of Health, Jerusalem, 1-9.


Israeli Ministry of Health, 1979. Recommendations for treatment of wastewater to be used

for irrigation. Israel, Ministry of Health, November.

Israeli Ministry of Health, 1981. Public health law No 4263: Purification of sewage water to

be used for irrigation. Israel, Ministry of Health, August .

Kandiah, A., 1990α. Water quality management for sustainable agricultural development.

Natural Resources Forum, 14(1): 22-32.

Kandiah, A., 1990β (ed). Criteria and classification of saline water. In: Water, Soil and Crop

Management Practices Relating to the Use of Saline Water. AGL/MIC/16,

F.A.O., Rome, 34-51.

Keller, J., and Karmeli, D., 1974. Trickle irrigation design parameters. Transactions of

ASAE, 1(4):678-684.

Kelly, S., and Sanderson, W.W., 1959. The effects of sewage treatment on viruses. Sewage

Ind. Wastes, 31(6):683-689.

Kypris, D., 1989. Considerations for the quality standards for the reuse of treated effluent.

Proceedings of Wastewater Reclamation and Reuse, Cairo, Egypt, December,

11-16.

Louisakis, A.D., Panoras, A.G., and Mavroudis, I.G., 1998. Actual water deficit and hydro-

logical methodologies to solve problems for soil and water resources in Greece.

Balkan Drought Workshop in "Developing a Strategy for Alleviating the Prob-

lem of Drought in the Balkan Region", 20-23 September, Yugoslavia.

Lund, E., Hedstrom, C.E., and Jantzen, N., 1969. Occurrence of enteric viruses in

wastewater after activated sludge treatment. Journal of Water Pollution Fed.,

41(2):169-174.

Maas. E.V., 1985. Crop tolerance to saline sprinkling water. Plant and Soil, 89:273-284.

Maas. E.V., 1990. Crop salt tolerance. In: Agricultural Salinity Assessment and Management

Manual. K.K. Tanji (ed.), A.S.C.E., New York.

Maas, E.V., and Hoffman, G.J., 1977. Crop salt tolerance. Current assessment. Journal Irri-

gation and Drainage Division, A.S.C.E., 103:115-134.

Mack, W.N., Frey, J.R., Riegle, B.J., Mallman, W.L., 1962. Enterovirus removal by activat-

ed sludge treatment. Journal of Water Pollution Control Fed., 34(11):1133-1139.

Maheras, P., 1988. Changes in precipitation conditions in the western Mediterranean over

the last century. J. Climatol., 8:179-189.

Maheras, P., and Kolyva-Mahera, F., 1990. Temporal and spatial characteristics of annual

precipitation over Balkans in the 20th century. J. Climatol., 10: 495-504.

Maloupa, E., Traka-Mavrona, E., Papadopoulos, A., Pateras, D., and Papadopoulos, F.,

1997. Wastewater reuse in horticultural crops growing in soil and soilless media.

Acta Horticulturae (in press).

Mara, D.D., 1976. Sewage treatment in hot climates. John Wiley, London.


Mara, D., and Cairncross, S., 1988. Guidlines for the safe use of wastewater and excreta in

agriculture and aquaculture: Methods for public health protection. I.R.C.W.D.

News, 24/25:4-12.

Mara, D., and Cairncross, S., 1989. Guidlines for the safe use of wastewater and excreta in

agriculture and aquaculture: Measures for public health protection. U.N. Envi-

romental Program/W.H.O., Geneva.

Massoud, T.A., Hills, D.J., and Tchobanoglous, G., 1995. Pretreatment of secondary effluent

for drip irrigation. Journal Irrigation and Drainage Engineering, A.S.C.E.,

120(4):716-731.

Mathers, A.C., and Stewart, B.A., 1980. The effect of feedlot manure on soil physical and

chemical properties. From Livestock Waste: A Renewable Resource. Proceed-

ings of the 4th Inernational Symposium on Livestock Waste, April, Amarillo,

TX.

Mathers, A.C., Stewart, B.A., and Thomas, J.C., 1977. Manure effects of water intake and

runoff quality from irrigated grain sorgum plots. Soil Science Society American

Journal, 41:782-785.

Metcalf and Eddy, 1991. Wastewater engineering:Treatment, disposal and reuse. 3rd Ed.,

McGraw-Hill, Inc. N.Y., Ch.13.

Meyer, J.L., 1985. Cleaning drip irrigation systems. Proceedings of the 3rd

International

Drip/Trickle Irrigation Congress, November 18-21, Fresno, California, 1:41-44.

Middlebrooks, E.J.(Ed.), 1982. Water reuse. Ann Arbor Science, Butterworth Publishers,

Boston, Mass.,U.S.A.

Ministere Charge de la Sante, 1991. Conseil Superieur d’Hygiene Publique de France:

“Recommandations sanitaires concernant l’ utilasition, apres epuration, des eaux

rsiduaires pour l’irrigation des cultures et des espaces verts”.

Misopolinos, N.D., 1985. A new concept for reclaiming sodic soils with high salt water. Soil

Science, 140:69-74.

Misopolinos, N.D., and Ambas, A., 1989. A computer program for calculating parameters

necessary for reclaiming sodic soils using high salt water. Soil Technology,

2:243.

Mohamed, N.A., and Amer, F., 1972. Sodium carbonate formation in Ferhash area and pos-

sibility of biological dealkalinization. Proceedings of the International Symposi-

um on New Developments in the Field of Salt Affected Soils. Ministry of

Agriculture, Cairo.

Murphy, W.H., and Syverton, J.T., 1958. Absorption and translocation of mammalian virus-

es by plants. II. Recovery and Distibution of Viruses in Plants. Virology

6(3):623-636.


Nakayama, F.S., 1982. Water analysis and treatment techniques to control emitter plugging.

Proceedings of Irrigation Association Conference, 21-24 February, Portland, Or-

egon.

Nakayama, F.S., and Bucks, D.A., 1985. Drip/trickle irrigation in action: Temperature effect

on calcium carbonate precipitate clogging of trickle emitters. Proceedings of 3rd

International Drip/Trickle Irrigation Congress, November 18-21, Fresno, Cali-

fornia, 1: 45-50.

Nakayama, F.S., and Bucks, D.A., 1986. Trickle irrigation for crop production, design, oper-

ation and management. Elsevier, Amsterdam.

National Academy of Sciences, Safe Drinking Water Committee. 1977. Drinking water and

health. National Academy of Sciences, Washington, D.C.

Neja, R.A., Ayers, R.S., and Kassimatis, A.N., 1978. Salinity appraisal of soil and water for

successful production of grapes. Leaflet 21056, Division of Agricultural Scienc-

es, University of California, Berkley.

Office International de L' Eau, 1992. Disifenction by ozone. Leaflet created by “Direction de

la Formation des Etudes”, Limoge, France.

Oron, G., Ben-Asher, J., and DeMalach, Y., 1982. Effluent in trickle irrigation of cotton in

arid zones. Journal of the Irrigation and Drainage Division, ASCE, 108(2):115-

126.

Oron, G., and DeMalach, Y., 1987. Reuse of domestic wastewatwr for irrigation in arid

zones: A case study, Water Resources Bulletin, 23:778-783.

Oron, G., DeMalach, Y., Hoffman, Z., and Cibotaru, R., 1991. Subsurface microirrigation

with effluent. Journal of the Irrigation and Drainage Division, A.S.C.E.,

117(1):25-36.

Oron, G., DeMalach, Y., Hoffman, Z., and Manor, Y., 1992. Effect of effluent quality and

application method on agricultural productivity and environmental control. Wa-

ter Science Technology, 26:1593-1602.

Oron, G., Shelef, G., and Benjamin, Z., 1980. Stormwater and reclaimed effluent in trickle

irrigation. Journal of the Irrigation and Drainage Division, A.S.C.E., 106(4):299-

310.

Oron, G., Shelef, G., and Turzynski, B., 1979. Trickle irrigation using treated wastewater.

Journal of the Irrigation and Drainage Division, A.S.C.E., 105(2):175-186.

Oster, J.D., and Schroer, F.W., 1979. Infiltration as influenced by irrigation water quality.

Soil Science, 43:444-447.

Padmakumari, O., and Sivanappan, R.K., 1985. Study on clogging of emitters in drip sys-

tems. Proceedings of the 3rd

International Drip/Trickle Irrigation Congress, No-

vember 18-21, Fresno, California, 1:80-83.

Page, A.L., and Chang, A.C., 1985. Fate of wastewater constituents in soil and groundwater

trace elements. In Irrigation with Rclaimed Municipal Wastewater-A guidance


manual. 2nd

Edition, Pettygrove, G.S., and Asano, T. (Eds.), Lewis Publishers,

Inc., Chelsea, MI.

Panoras, A.G., and Mavroudis, I.G., 1995. The charge of irrigation water by volume-

electricity would conserve water resources in Greece. Proceedings of ICID/FAO

Workshop on Irrigation Scheduling: From theory to practice. Rome, September

1995, FAO Water Report No 8, ICID-CIID, 367-371.

Panoras, A.G., Papamichail, D.M., and Papazafiriou, Z.G., 1996. Estimation of furrow irri-

gation runoff using a linear functional model along with field trials. Acta Horti-

culturae No 149 (I):341-348.

Papadopoulos, A., Parissopoulos, G., Papadopoulos, F., Panoras, A., Angelakis, A., Pateras,

D., Maloupa, E., Traka, K., Papayannopoulou, A., Anagnostopoulos, K., and

Zdragas, A., 1995. Wastewater reclamation with natural systems and reuse for ir-

rigation. Abstract of poster presentation. 2nd

International Symposium on

Wastewater Reclamation and Reuse. International Association of Water Quality,

Iraklio, Crete, Greece, 17-20 October, 3:9-9.

Papadopoulos, I., 1995α. On farm sustainable use of saline water in irrigation: Mediterrane-

an experiences. Proceedings of Annual Workshop in Unconventional Water Re-

sources Practices and Management, 5-8 October, Hammamet, Tunisia, pp. 61-

73.

Papadopoulos, I., 1995β. Wastewater management for agricultural production and environ-

mental protection in the Near East Region. F.A.O. Regional Office for the Near

East, Cairo, Egypt.

Papadopoulos, I., 1995γ. Present and perspective use of wastewater for irrigation in the Med-

iterranean basin. 2nd

International Symposium on Wastewater Reclamation and

Reuse. I.A.W.Q., Iraklio, Crete, Greece, October 17-20, 2:735-744.

Papadopoulos, I., and Stylianou, Y., 1988. Trickle irrigation of cotton with sewage treated

effluent. Journal of Environmental Quality, 17:574-580.

Papadopoulos, I., and Stylianou, Y., 1991. Trickle irrigation of sunflower with municipal

wastewater. Agricultural Water Management, 19:67-75.

Papayannopoulou, A., Parissopoulos, G., Panoras, A., Kampeli, S., Papadopoulos, F., Papa-

dopoulos, A., and Ilias, A., 1997. Emitter performance in conditions of treated

municipal waste water. Paper accepted by the 2nd

International Conference enti-

tled ‘Advanced Wastewater Treatment, Recycling and Reuse - AWT98’, Italy.

Parissopoulos, G.A., Philippousis, A.N., and Angelakis, A.N., 1995. Potential for irrigation

with domestic wastewater effluents in Greece. 2nd

International Symposium on

Wastewater Reclamation and Reuse. I.A.W.Q., Iraklio, Crete, Greece, October

17-20, 1:145-153.


Pescod, M.B., 1989. Wastewater in irrigation: Health risk, environmental impact and inte-

grated control measures. Proceedings of Wastewater Reclamation and Reuse,

Cairo, Egypt, December 1988, 11-16.

Pescod, M.B., 1992. Wastewater treatment and use in agriculture. F.A.O. Irrigation and

Drainage Paper 47.

Pettygrove, G.S., and Asano, T. (Eds.), 1985. Irrigation with reclaimed municipal

wastewater-A guidance manual. 2nd

Edition, Lewis Publishers, Inc., Chelsea, MI.

Reed, S.C., Middlebrooks, E.J., and Crites, R.W., 1988. Natural systems for waste manage-

ment and treatment. McGraw-Hill, New York.

Rhoades, J.D., 1972. Quality of water for irrigation. Soil Science, 113(4):277-284.

Rhoades, J.D., 1977. Potential for using saline agricultural drainage for irrigation. Proceed-

ings of Water Management for Irrigation and Drainage, A.S.C.E., Reno, Nevada,

July, 177:85-116.

Rhoades, J.D., Kandiah, A., and Mashali, A.M., 1992. F.A.O., 1992. The use of saline wa-

ters for crop production. F.A.O. Irrigation and Drainage Paper 48, Rome.

Robinson, F.E., 1980. Irrigation rates critical in Imperial valley alfalfa. California.

Rowe, D.R., Al-Dhawalia, K., and Whitehead, A., 1987. Reuse of Riyand treated

wastewater. Final Report, Project 18/1402. College of Engineering, King Saud

University, Riyadh, Saudi Arabia.

Sanchez Duron N., 1988. Mexican experience in using sewage effluent for large scale irriga-

tion. Treatment and Use of Sewage Effluent for Irrigation. M.B. Pescod and A.

Ayers (Eds), Butterworths, Sevenoaks, Kent.

Shelef, G., 1990. The role of wastewater in water resources management in Israel. Water

Science and Technology, 22(10-12):2081-2089.

Shelef, G., 1991. Wastewater reclamation and water resources management. Water Science

and Technology, 24:251-265.

Shelef, G., and Azov, Y., 1995. The coming era of intensive wastewater reuse in the Medi-

terranean region. 2nd

International Symposium on Wastewater Reclamation and

Reuse. I.A.W.Q., Iraklio, Crete, Greece, October 17-20, 1:138-146.

Shuval, H.I., 1978. Land treatment of wastewater in Israel. In State of Knoeledge in Land

Treatment of Wastewater. Proceedings of an International Symposium, U.S..

Army Corps of Engineers, Cold Regions Research and Engineering Laboratory,

Hanover, N.H., August 20-25, Vol. 1:429-436.

Shuval, H.I., Adin, A., Fattal, E., and Yeketiel, P., 1986. Wastewater irrigation in developing

countries: Health effects and technical solutions. Washington D.C., World Bank

Technical paper No 51, Integrated Resource Recovery Series, U.N.D.P. Project

Management Report No 6.


Shuval, H.I., Yekutiel, P., and Fattal, B., 1985. Epidemiological evidence for helminth and

cholera transmission by vegetables irrigated with wastewater. Jerusalem-A study

case. Water Science and Technology, 17:433-442.

Snider, K.E., Darby, J.L., and Tsobanoglous, G., 1991. Evaluation of ultraviolet disifenction

for wastewater reuse applications in California. University of California, Davis.

State of California, 1968. Statewide standards for the safe direct use of reclaimed wastewater

for irrigation and recreational impoundments. California State Department of

Public Health, California Administrative Code, Title 17-Public Health, Berkley,

U.S.A.

State of California, 1978. Wastewater reclamation criteria, an excerpt from the California

Code of Regulations. Title 22.

State of Washington, 1985. Wastewater standards for irrigation. Proceedings of water reuse

symposium III. American Water Works Association Research Foundation, Den-

ver, Colorado.

Stowell, R.R., Rudwing, J.C., and Chadwick, G., 1981. Concepts in aquatic treatment system

design. Journal of Enviromental Division, Proceedings A.S.C.E., 107(EE5):919-

940.

Strauss, M., 1985. Survival of excreted pathogens in excreta and faecal sludges. IRCWD

News. 23:4-9.

Strauss, M., and Blumenthal, U.J., 1989α. Health aspects of human waste use in agriculture

and aquaculture-utilization practices and health perspectives. IRCWD Report

No. 08/88. International Reference Centre for Waste Disposal, Dubendorf, Swit-

zerland.

Strauss, M., and Blumenthal, U.J., 1989β. Human waste use in agriculture and aquaculture:

Utilization practices and health perspectives. I.R.C.W.D. Report No. 08/09. In-

ternational Reference Centre for Waste Disposal, Dubendorf, Switzerland.

Suarez, D.L., 1981. Relation between pHc and SAR and an alternative method of estimating

SAR of soil or drainage waters. Soil Science Society American Journal, 45:469-

475.

Technical Chamber of Greece, 1993. Required actions for the protection of environment in

Greece.

Todd, D.K., 1967. Groundwater Hydrology. John Wiley and Sons, U.S.A., 251-276.

Traka-Mavrona, E., Maloupa, E., Papadopoulos, F., and Papadopoulos, A., 1996. Response

of greenhouse tomatoes to wastewater fertigation in soilless cultivation. Acta

Horticulturae 458:411-415.

U.N. Department of Technical Cooperation for Development, 1985. The use of non-

conventional water resources in developing countries. Natural Water Resources

Series No 14, United Nations, D.T.C.D., New York.


U.N.E.P./F.A.O., 1991. Environmental guidelines for municipal wastewater reuse in the

Mediterranean region. S. Tedeschi and M.B. Pescod (eds). Mediterranean Action

Plan-Priority Actions Program, Regional Activity Center, Split, Yogoslavia.

U.C.C.C., 1974. Guidelines for interpretation of water quality for agriculture. Memo Report.

U.S.D.A., Soil Conservation Service, 1956. Methods of evaluating irrigation systems. Hand-

book No 82. Gov’t Printing Office, Washington D.C.

U.S.D.A., Soil Conservation Service, 1971. Drainage of agricultural land. National Engi-

neering Handbook Section 16.

U.S.D.A., Soil Conservation Service, 1974α. Border irrigation. National Engineering Hand-

book, Section 15, Chapter 4.

U.S.D.A., Soil Conservation Service, 1974β. Sprinkler irrigation. National Engineering

Handbook, Section 15, Chapter 11.

U.S.D.A., Soil Conservation Service, 1984. Furrow irrigation (2nd edition). National Engi-

neering Handbook, Section 15, Chapter 5.

U.S.D.A., U.S.S.L. Staff, 1954. Diagnosis and improvement of saline and alkali soils.

U.S.D.A. Handbook 60, Washington D.C.

U.S. E.P.A., 1973. Water quality criteria. Ecological Research Series, E.P.A. R3-73-033,

U.S.E.P.A., Washington, D.C.

U.S. E.P.A., 1977. Process design manual for land treatment of municipal wastewater. EPA

Paper 625/1-77-008, Cincinnati, OH.

U.S. E.P.A., 1978. Solid waste disposal facilities. Proposed classification criteria. Federal

regulations, 43(25):4942-4995.

U.S. E.P.A., 1979. Criteria for classification of solid waste disposal facilities and practices.

Federal Regulations, 44(179):53438-53464.

U.S. E.P.A., 1981. Process design manual for land treatment of municipal wastewater.

E.P.A. 625/1-83-013, Cincinnati, OH.

U.S. E.P.A., 1992. Guidelines for water reuse. E.P.A. 625/R-92/004.

Van Hoorn, J.W., 1979. Effect of capillary flow on salinization and the concept of critical

depth for determining drain depth. Proceedings of the International Drainage

Workshop. I.L.R.I. Publication No 25, Wageningen, 686-700.

Walker, W. R., and Skogerboe, G. V., 1986. The theory and practice of surface irrigation.

Department of Agricultural and Irrigation Engineering, Utah State University,

U.S.A.

Westcot, D.W., and Ayers, R.S., 1985. Irrigation water criteria. In Irrigation with Reclaimed

Municipal Wastewater-A guidance manual. 2nd

Edition, Pettygrove, G.S., and

Asano, T. (Eds.), Lewis Publishers, Inc., Chelsea, MI.

W.H.O., 1973. Reuse of effluents:Methods of wastewater treatment and health safeguards.

Report of W.H.O. meeting of experts, Technical Report Series No 517, Geneva,

Switzerland.


W.H.O., 1989. Health guidelines for the use of wastewater in agriculture and aquaculture.

W.H.O. Technical Report Series No 778.

Yanez, F., 1988. Modern tools for design of waste stabilization ponds. In Proceedings of

Wastewater Reclamation and Reuse, Cairo, Egypt, 11-16 December 1988.


Ελληνόφωνη

Αγγελάκης, Α.Ν., 1986. Διαχείριση υγρών αποβλήτων και η εφαρμογή τους στο έδαφος.

Υπουργείο Γεωργίας, Ηράκλειο Κρήτης.

Αγγελάκης, Α.Ν., 1994. Ανάκτηση και επαναχρησιμοποίηση αστικών υγρών αποβλήτων

στα πλαίσια ορθολογικής διαχείρισης των υδάτινων πόρων και προστασίας του

περιβάλλοντος. Στο βιβλίο: Επιστήμες και Περιβάλλον στα Τέλη του Αιώνα:

Προβλήματα και Προοπτικές. Εκδόσεις Δ. Ρόκος, Εναλλακτικές Εκδόσεις.

Αγγελάκης, Α.Ν., 1995. Φυσικά συστήματα επεξεργασίας αστικών υγρών αποβλήτων. Τε-

χνικά Χρονικά.

Αγγελάκης, Α.Ν. και Tsobanoglous, G., 1995. Υγρά απόβλητα. Φυσικά συστήματα επεξερ-

γασίας και ανάκτηση, επαναχρησιμοποίηση και διάθεση εκροών. Πανεπιστημι-

ακές εκδόσεις Κρήτης.

Αντωνόπουλος, Β., 1992. Επίδραση της άρδευσης με υγρά αζωτούχα απόβλητα στην ποιό-

τητα των υπογείων νερών. Πρακτικά 1ου Εθνικού Συνεδρίου της ΕΕΔΥΠ, με

θέμα: "Περιβαλλοντικές επιπτώσεις από έργα αξιοποίησης υδατικών πόρων",

Αθήνα, 133-142.

Αντωνόπουλος, Β., 1993. Ποιότητα και ρύπανση των υπόγειων νερών. Υπηρεσία Δημο-

σιεύσεων του Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, σ.208.

Αντωνόπουλος, Β., 1998. Χρησιμοποίηση νερού οριακής ποιότητας για άρδευση. Πρόγραμ-

μα Αειφορικής Γεωργίας, Θεσσαλονίκη.

Βαφειάδης, Μ., 1991. Μελέτη των βροχοπτώσεων σε διαφορετικές κλίμακες χώρου και

χρόνου. Εφαρμογή στην πεδιάδα της Κεντρικής Μακεδονίας. Διδακτορική Δια-

τριβή στον Τ.Υ.Τ.Π.-Α.Π.Θ.

Βαφειάδης, Π., 1995. Τεχνητός εμπλουτισμός των υδροφόρων στρωμάτων. Εκδόσεις Για-

χούδη-Γιαπούλη, Θεσσαλονίκη.

Βαφειάδης, Π.Π. και Πανώρας, Α.Γ., 1993. Τεχνητός εμπλουτισμός των υδροφόρων στρω-

μάτων. Στόχοι-Μέθοδοι-Προϋποθέσεις εφαρμογής του. Πρακτικά ημερίδας με

θέμα: "Διαχείρισης-αξιοποίησης υδατικών πόρων Ν. Δράμας", Δράμα, 22 Μαΐ-

ου, 142-148.

Βαφειάδης, Π.Π. και Πανώρας, Α.Γ., 1994. Είναι καιρός ο τεχνητός εμπλουτισμός των υ-

δροφόρων στρωμάτων να αρχίσει να εφαρμόζεται και στη χώρα μας. Γεωτεχνι-

κή Ενημέρωση, 59: 44-45.

Βαφειάδης, Π.Π. και Πανώρας, Α.Γ., 1996α. Αντιμετώπιση της λειψυδρίας στη νότια περιο-

χή του αρδευτικού δικτύου ΤΟΕΒ Εδεσσαίου, με την εφαρμογή τεχνητού ε-

μπλουτισμού των υδροφόρων στρωμάτων. Πρακτικά ημερίδας με θέμα

"Υδατικοί Πόροι Ν. Πέλλας. Διαχείριση-Προβλήματα-Προοπτικές". Έδεσσα,

22 Μαρτίου, 27-33.


Βαφειάδης, Π.Π. και Πανώρας, Α.Γ., 1996β. Διερεύνηση εφαρμογής τεχνητού εμπλουτι-

σμού με τη μέθοδο υπόγειας διήθησης σε ηφαιστειο-ϊζηματογενή υδροφορέα

περιοχής Ριζού Ν. Πέλλας. Πρακτικά 2ου

Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα "Εγ-

γειοβελτιωτικά έργα - Διαχείριση υδατικών πόρων - Εκμηχάνιση Γεωργίας".

Λάρισα, 24-27 Απριλίου, Τόμος Α:351-359.

Βαφειάδης, Π.Π., Πανώρας, Α.Γ. και Αναγνωστόπουλος, Κ.Δ., 1994. Πείραμα τεχνητού

εμπλουτισμού των υδροφόρων στρωμάτων της περιοχής Πετραίας Ν. Πέλλας με

τη χρήση αρδευτικής γεώτρησης. Πρακτικά 7ου Συνεδρίου της Ελληνικής Γεω-

λογικής Εταιρείας με έμφαση στη γεωλογία της Μακεδονίας και Θράκης, Θεσ-

σαλονίκη 25-27 Μαίου, ΧΧΧ(4):231-238.

Ζαλίδης, Γ.Χ., Κατσαβούνη, Σ., Τακαβάκογλου, Β. και Γεράκης, Α., 1998. Μείωση θρεπτι-

κών και οργανικών με τη χρήση τεχνητού υγροτόπου. 7ο Εδαφολογικό Συνέδρι-

ο, Αγρίνιο, 27-30 Μαΐου, 373-382.

Καλλέργης, Γ., 1985. Εφαρμοσμένη Υδρογεωλογία. Έκδοση Τ.Ε.Ε., Αθήνα, Β(17): 1-29.

Καραμούζης, Δ.Ν. και Τερζίδης, Γ.Α., 1998. Υδραυλική υπογείων νερών. Τόμος Ι (υπό έκ-

δοση).

Κατσαβούνη, Σ., Ζαλίδης, Γ.Χ. και Γεράκης, Α., 1997. Πιλοτική εφαρμογή καθαρισμού και

επανάκτησης αστικών λυμάτων με τεχνητούς υγροτόπους. 5ο Συνέδριο Περι-

βαλλοντικής Επιστήμης και Τεχνολογίας, Λέσβος 1-4 Σεπτεμβρίου, 450-457.

Κωνσταντινίδης, Κ.Α., 1975. Η μέθοδος αρδεύσεως δια καταιονήσεως. Εκδόσεις Αφοι Π.

Σάκουλα, Θεσσαλονίκη-Αθήνα.

Μαυρουδής, Ι.Γ. και Πανώρας, A.Γ., 1992. Η κατανομή της βροχής στη λεκάνη απορροής

του ποταμού Λουδία. Υδροτεχνικά, 2(1):69-80.

Μαυρουδής, Ι.Γ. και Πανώρας, Α.Γ., 1993α. Κλιματολογικά δεδομένα της πεδιάδας Θεσσα-

λονίκης. Έκδοση ΙΕΒ.

Μαυρουδής, Ι.Γ. και Πανώρας, Α.Γ., 1993β. Μαθηματικό μοντέλο υπολογισμού παροχής

τραπεζοειδών διωρύγων. Γεωτεχνικά Επιστημονικά Θέματα, 4(3):56-65.

Μαυρουδής, Ι.Γ. και Πανώρας, Α.Γ., 1993γ. Η χρήση των βυθισμένων αναβαθμών στη μέ-

τρηση των διαρροών των αρδευτικών διωρύγων. Πρακτικά ημερίδας διαχείρι-

σης-αξιοποίησης υδατικών πόρων Ν. Δράμας, Δράμα, 22 Μαΐου, 169-175.

Μαυρουδής, Ι.Γ., Πανώρας, A.Γ. και Χατζηγιαννάκης, Σ.Λ., 1993. Διαρροές διωρύγων με-

ταφοράς αρδευτικού νερού. Γεωπονικά, 344:53-57.

Μήτσιος, Ι.Κ., 1994. Αλατούχα και νατριούχα εδάφη. Ποιοτικά κριτήρια των νερών άρδευ-

σης-Διαχείριση των αρδευόμενων αλατούχων και νατριούχων εδαφών. Βόλος.

Μισοπολινός, Ν.Δ., 1985. Κίνδυνοι υποβάθμισης εδαφών-Βελτίωση νατριωμένων εδαφών.

Θεσσαλονίκη.

Μισοπολινός, Ν.Δ., 1991. Προβληματικά εδάφη. Μελέτη, προβλήματα, βελτίωση. Έκδοση

Γιαχούδη-Γιαπούλη.


Πανώρας, Α.Γ., 1978. Διερεύνηση και βελτίωση της αρδευτικής αποδοτικότητας των επιφα-

νειακών μεθόδων άρδευσης. Διπλωματική Μεταπτυχιακή Διατριβή, Α.Π.Θ.

Πανώρας, Α.Γ., 1985. Ποιότητα αρδευτικών νερών. Εκτίμηση της ποιότητας των αρδευτι-

κών νερών. Έκδοση Ι.Ε.Β., Σίνδος Θεσσαλονίκης.

Πανώρας, Α.Γ., 1988. Επιλογή του βέλτιστου συνδυασμού παροχής και μήκους διαδρομής

κατά την άρδευση με αυλάκια, με τη διαδικασία της ανάλυσης φυσικών συστη-

μάτων. Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ.

Πανώρας, Α.Γ., 1991. Υπάρδευση λαχανικών με πορώδεις σωλήνες αργίλου. Γεωργική Έ-

ρευνα, 15(1):159-175, ISSN 0253-9489.

Πανώρας, Α.Γ., 1992. Μελέτη συμπεριφοράς συστήματος υπάρδευσης με πορώδεις σωλή-

νες αργίλου σε αμυγδαλεώνα πλήρους παραγωγής. Γεωπονικά, 340:123-126,

ISSN 0367-5009.

Πανώρας, Α.Γ., 1992. Εκτίμηση της αρδευτικής αποδοτικότητας των δικτύων της λεκάνης

απορροής του ποταμού Λουδία. Γεωπονικά, 341:156-159, ISSN 0367-5009.

Πανώρας, Α.Γ., 1995. Οδηγίες συντήρησης συστήματος άρδευσης με σταγόνες. Γεωπονικά,

357:82-87, ISSN 0367-5009.

Πανώρας, Α.Γ., 1996. Υδραυλικοί και οικονομικοί υπολογισμοί στην άρδευση με καταιόνι-

ση. Έκδοση Ι.Ε.Β., Σίνδος Θεσσαλονίκης.

Πανώρας, Α.Γ., Γιαννακάρης, Α., Δέλλιος, Μ., Dimov, S., Eneva, S., 1997α. Σχέση νερού

παραγωγής καλαμποκιού στις συνθήκες της πεδιάδας Θεσσαλονίκης. Υδροτε-

χνικά, Τόμος 7:39-51, ISSN 1106-5419.

Πανώρας, Α.Γ., Γιαννακάρης, Α., Δέλλιος, Μ., Dimov, S., Eneva, S., 1997β. Σχέση νερού

παραγωγής σιταριού στην πεδιάδα Θεσσαλονίκης. Γεωτεχνικά Επιστημονικά

Θέματα,Τεύχος 4, τόμος 8:45-51, ISSN 1105-9478.

Πανώρας, Α.Γ., Ζδράγκας, Α., Ηλίας, Α.Κ., Αναγνωστόπουλος, Κ., 1997. Μικροβιολογικά

κριτήρια επαναχρησιμοποίησης υγρών αστικών αποβλήτων στη γεωργία. Γεω-

τεχνικά Επιστημονικά Θέματα (υπό δημοσίευση), ISSN 1105-9478.

Πανώρας, Α.Γ. και Ηλίας, Α.Κ., 1997α. Άρδευση με αστικά λύματα: Μία διεθνής πρακτική.

Γεωτεχνική Ενημέρωση. Τεύχος 98:45-48.

Πανώρας, Α.Γ. και Ηλίας, Α.Κ., 1997β. Υγρά αστικά απόβλητα: Μία νέα πηγή νερού για

τους Οργανισμούς Εγγείων Βελτιώσεων. Γεωπονικά, 369:73-85, ISSN 0367-

5009.

Πανώρας, Α., Ηλίας, Α., Σκαράκης, Γ., Παπαδόπουλος, Α., Παπαδόπουλος, Φ., Ζδράγκας,

Α. και Αναγνωστόπουλος, Κ., 1999α. Άρδευση ζαχαροτεύτλων με επεξεργα-

σμένα υγρά αστικά απόβλητα (I). Biologia Callo-Hellenica (υπό δημοσίευση).

Πανώρας, Α., Ηλίας, Α., Σκαράκης, Γ., Παπαδόπουλος, Α., Παπαδόπουλος, Φ., Παρισόπου-

λος, Γ., Πατέρας, Δ., Παπαγιαννοπούλου, Α., Ζδράγκας, Α. και Αναγνωστόπου-

λος, Κ., 1998α. Άρδευση ζαχαροτεύτλων με επεξεργασμένα υγρά αστικά

απόβλητα (II). Πρακτικά Ημερίδας με τίτλο "Αποτελέσματα Ερευνητικού Εργου


Ανάκτησης Αστικών Αποβλήτων με Χρήση Φυσικών Συστημάτων και Επανα-

χρησιμοποίησης τους για Άρδευση και Ανάπλαση Υγροτόπων, 132-145.

Πανώρας, Α., Ηλίας, Α., Σκαράκης, Γ., Παπαδόπουλος, Α., Παπαδόπουλος, Φ., Παρισόπου-

λος, Γ., Πατέρας, Δ., Παπαγιαννοπούλου, Α., Ζδράγκας, Α. και Αναγνωστόπου-

λος, Κ., 1999β. Επαναχρησιμοποίηση των επεξεργασμένων υγρών αστικών

αποβλήτων της πόλης Θεσσαλονίκης για άρδευση ζαχαροτεύτλων. Πρακτικά

4ου Εθνικού Συνεδρίου της ΕΕΔΥΠ με θέμα "Διαχείριση υδατικών πόρων στις

ευαίσθητες περιοχές του Ελλαδικού χώρου" Βόλος, 17-19 Ιουνίου (υπό δημοσί-

ευση).

Πανώρας, Α.Γ., Καλαφατέλη, Δ. και Ρέρη, Ε., 1998β. Διερεύνηση της καταλληλότητας για

άρδευση των επεξεργασμένων υγρών αστικών αποβλήτων της Θεσσαλονίκης.

Γεωτεχνικά Επιστημονικά Θέματα (υπό δημοσίευση), ISSN 1105-9478.

Πανώρας, Α.Γ. και Μαυρουδής, Ι.Γ., 1995. Μέσες ανάγκες σε νερό των εαρινών καλλιερ-

γειών της λεκάνης απορροής του ποταμού Λουδία. Γεωτεχνικά Επιστημονικά

Θέματα, 6(1):53-61, ISSN 1105-9478.

Πανώρας, Α.Γ., Μαυρουδής, Ι.Γ. και Βαφειάδης, Π.Π., 1994α. Αξιολόγηση της καταλληλό-

τητας τού αρδευτικού νερού για γεωργική χρήση. Γεωτεχνικά Επιστημονικά

Θέματα, 5(4):22-28, ISSN 1105-9478.

Πανώρας, Α.Γ., Μαυρουδής, Ι.Γ. και Χατζηγιαννάκης, Στ.Λ., 1993. Εφαρμογή της ισοπέ-

δωσης με L.A.S.E.R. στην πεδιάδα Θεσσαλονίκης. Γεωτεχνικά Επιστημονικά

Θέματα, 4(4):14-19, ISSN 1105-9478.

Πανώρας, Α.Γ., Μαυρουδής, Ι.Γ., Χατζηγιαννάκης, Στ.Λ. και Βαξεβάνη, Χ.Η., 1992. Πρό-

βλεψη του κινδύνου έμφραξης των σταλακτήρων από τη χρήση των υπόγειων

νερών της Β. Ελλάδας. Υδροτεχνικά, 2(1):5-13, ISSN 1106-5419.

Πανώρας Α.Γ., Χατζηαθανασιάδου, Α.Μ. και Τόπης Χ.Γ., 1994β. Είδος φθορών και κόστος

συντήρησης δικτύων άρδευσης με σταγόνες. Γεωπονικά, 350:35-40, ISSN 0367-

5009.

Πανώρας, Α.Γ. και Χατζηγιαννάκης, Στ.Λ., 1992. Εκτίμηση της παροχής και της ποιότητας

των νερών του παλιρροιακού ποταμού Λουδία. Υδροτεχνικά, 2(1):25-38, ISSN

1106-5419.

Παπαδόπουλος, Α. Η. και Παπαδόπουλος, Φ. Η., 1996. Τεχνητοί υγρότοποι: Μία εναλλα-

κτική μέθοδος επεξεργασίας υγρών αποβλήτων. Πρακτικά 2ου

Πανελληνίου Συ-

νεδρίου με θέμα "Εγγειοβελτιωτικά έργα - Διαχείριση υδατικών πόρων -

Εκμηχάνιση Γεωργίας". ΓΕΩΤΕΕ. Λάρισα, 24-27 Απριλίου, Τόμος Α:573-584.

Παπαδόπουλος, A., Παπαδόπουλος, Φ., Παρισόπουλος, Γ. και Κωτσόπουλος Σ., 1997α.

Δεξαμενές σταθεροποίησης: Μία εναλλακτική μέθοδος επεξεργασίας των αστι-

κών υγρών αποβλήτων. Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου της ΕΥΕ, 571-

578.


Παπαδόπουλος, A., Παρισόπουλος, Γ., Παπαδόπουλος, Φ., Πανώρας, A., Αγγελάκης, Α.,

Πατέρας, Δ., Μαλούπα, E., Τράκα, K., Παπαγιαννοπούλου, A.,

Aναγνωστόπουλος, K. και Zδράγκας, A., 1997β. Επεξεργασία αστικών υγρών

αποβλήτων με φυσικά συστήματα και επαναχρησιμοποίησή τους για άρδευση.

Αγροτική Έρευνα & Τεχνολογία, Τεύχος 3: 11-14.

Παπαζαφειρίου, Ζ.Γ., 1976α. Εκτίμηση και βελτίωση της αποδοτικότητας αρδεύσεων με τη

μέθοδο της περιορισμένης διάχυσης. Επιστημονικό Δελτίο της Ε.Ε.Α.Α., τεύχος

Α:27-36.

Παπαζαφειρίου, Ζ.Γ., 1976β. Εκτίμηση και βελτίωση της αποδοτικότητας αρδεύσεων με τη

μέθοδο των αυλάκων. Επιστημονικό Δελτίο της Ε.Ε.Α.Α., τεύχος Β:11-20.

Παπαζαφειρίου, Ζ.Γ., 1984. Αρχές και πρακτική των αρδεύσεων. Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλο-

νίκη.

Παπαζαφειρίου, Ζ. και Αντωνόπουλος, Β., 1991. Υδραυλική περιβάλλοντος. Α.Π.Θ., Τμήμα

Γεωπονίας, Έκδοση Υπηρεσίας Δημοσιευμάτων.

Πέννας, Π., 1992. Συμβολή στη μελέτη των βροχοπτώσεων στη Θεσσαλονίκη. Πρακτικά

1ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Μετεωρολογίας-Κλιματολογίας-Φυσικής της Α-

τμόσφαιρας, Θεσσαλονίκη, 139-145.

Πουλοβασίλης, Α. και Παγώνης, Κ., 1981. Τεχνητός εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφό-

ρων σχηματισμών. Δελτίο Ε.Ε.Α.Α. 3-4,11-16.

Τερζίδης, Γ.A. και Καραμούζης, Δ.Ν., 1985. Υδραυλική υπόγειων νερών. Εκδόσεις Ζήτη,

Θεσσαλονίκη.

Τερζίδης, Γ.A. και Καραμούζης, Δ.Ν., 1986. Στραγγίσεις γεωργικών εδαφών. Εκδόσεις

Ζήτη, Θεσσαλονίκη.

Τερζίδης, Γ.Α. και Παπαζαφειρίου, Ζ.Γ., 1998. Γεωργική υδραυλική. Εκδόσεις Ζήτη, Θεσ-

σαλονίκη.

Τσαντήλας, Χ. και Σαμαράς, Β., 1996. Χρήση επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων για άρ-

δευση και λίπανση γεωργικών καλλιεργειών. Πρακτικά 2ου Πανελληνίου Συνε-

δρίου με θέμα “Εγγειοβελτιωτικά έργα, διαχείριση υδατικών πόρων, εκμηχάνιση

γεωργίας”, Λάρισα, 24-27 Απριλίου, Τόμος 1: 549-556.

Φουρκιώτης, Γ., 1992. Η λειψυδρία του έτους 1990 στα συλλογικά αρδευτικά δίκτυα της

πεδιάδας Θεσσαλονίκης που υδροδοτείται από τον Αξιό ποταμό. Πρακτικά Συ-

μποσίου με θέμα "Λειψυδρία και Πλημμύρες", ΓΕΩΤ,Ε.Ε. Θεσσαλονίκη 17-18

Μαρτίου, 106-116.

Χατζηγιαννάκης, Σ. και Θεοδώρου, Ν., 1991. Η χρήση των ακτίνων LASER στην ισοπέδω-

ση των χωραφιών. Έκδοση ΙΕΒ.

ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ

adj. SAR = Προσαρμοσμένη σχέση προσρόφησης νατρίου

BOD5 = Βιοχημική απαίτηση οξυγόνου, 5 ημερών

CEC = Ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων

COD = Χημική απαίτηση οξυγόνου

DS = Διαλυμένα στερεά

ECe = Ηλεκτρική αγωγιμότητα της πάστας εδάφους στους 25 0C

ECw = Ηλεκτρική αγωγιμότητα νερού

ESP = Ποσοστό εναλλακτικού νατρίου

JTU = Μονάδα θολότητας

LR ή LF = Απαιτήσεις σε νερό έκπλυσης

me/l = Χιλιοιστοϊσοδύναμα το λίτρο

Mm3 = Εκατομμύρια m

3

MPN = Ο πλέον πιθανός αριθμός/100ml δείγματος νερού

NH4-N = Αμμωνιακό N

NO2-N = Νιτρώδες N

NO3-N = Νιτρικό N

NTU = Μονάδες θολότητας

Org-N = Οργανικό N

pcd = Κατά κάτοικο και ημέρα

PFU = Plaque-forming units

PO4-P = Ορθοφωσφορικός P

SAR = Σχέση προσρόφησης νατρίου

SS = Αιωρούμενα στερεά

TDS = Συνολικά διαλυμένα στερεά

TKN = Συνολικό Kjeldhal άζωτο

TOC = Συνολικός οργανικός άνθρακας

Tot-N = Ολικό N

Tot-P = Ολικός P

TSS = Oλικά αιωρούμενα στερεά

ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ

dS/m = deciSiemen/metre = mmho/cm = millimho/centimetre

TDS (mg/l) = EC (dS/m) · 640 για EC από 0.1 - 5.0 dS/m

TDS (mg/l) = EC (dS/m) · 800 για EC > 5.0 dS/m

Άθροισμα κατιόντων ή ανιόντων (me/l) = EC (dS/m) · 10, για EC από 0.1 - 5.0 dS/m

Log κατιόντων ή ανιόντων (mmol/l) = 0.995 + 1.039 log EC (dS/m)

Log ολικών διαλυτών αλάτων (mmol/l) = 0.990 + 1.055 log EC (dS/m)

mg/l = γραμμοϊσοδύναμο · me/l

mg/l= ppm

me= (mg/l) : γραμμοϊσοδύναμο

Οσμωτική πίεση (atm) = EC (dS/m) · 0.40 για EC από 3 - 30 dS/m

EΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ

- Α - άζωτο (N): 15, 17, 18, 20, 24, 30, 32, 37, 41,

42, 55, 77, 103, 107, 109

αιωρούμενα στερεά (TSS ή SS): 14, 15, 17,

20, 21, 24, 27, 30, 32, 88

αλατότητα: 31, 38, 42, 43, 44, 45, 47, 50, 52,

54, 55, 56, 57, 61, 65, 91

αλκαλικότητα: 32

άρδευση

επιλογή μεθόδου: 82, 85

επιφανειακή άρδευση: 81, 83, 85, 86

καταιονισμός: 82, 84, 85, 86

προγραμματισμός: 95

τοπική άρδευση: 79, 82, 84, 85, 87

τοπική άρδευση, κίνδυνοι έμφραξης: 87,

88

υγειονομικοί κίνδυνοι: 85, 86, 126

υπάρδευση: 82

ασβέστιο: 37, 38, 57, 58, 59, 60, 87

- Β - βαρέα μέταλλα

γενικά: 15, 17, 31

υγειονομικοί κίνδυνοι: 141

βιοφίλτρα: Βλέπε: σταλάζοντα φίλτρα

βιοχημική απαίτηση οξυγόνου (ΒΟD): 15, 20,

21, 22, 23, 24, 27, 30, 32

βόριο (Β): 31, 32, 37, 42, 55, 61, 74, 78

- Δ - δειγματοληψία: 34

διαδικασίες

αερόβιες: 20, 22

αναερόβιες: 21, 22

διεθνής εμπειρία

Αυστραλία: 123, 128, 138

Βραζιλία: 123

Γαλλία: 8, 123

Ελλάδα: 10

Ευρώπη: 5

Η.Π.Α.: 5, 7, 32, 70, 74, 103, 128, 132

Η.Π.Α., Καλιφόρνια: 7, 68, 94, 105, 129

Ινδία: 5

Ιορδανία: 29, 123, 128, 138

Ισραήλ: 7, 128, 137

Κουβέιτ: 9

Κύπρος: 9, 128, 136

Μεξικό: 10, 125

Ν. Αφρική: 128

Περού: 123

Τυνησία: 9, 126

διηθητικότητα: 38, 42, 57

- Ε - έκπλυση αλάτων

γενικά: 45, 91

συντελεστής έκπλυσης (LR): 92

επαναχρησιμοποίηση: 1, 6, 11, 70, 97


ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ 166

αποθήκευση: 19

απολύμανση: 18, 114, 123

απομάκρυνση παθογόνων: 120, 121, 122,

123

απορροφητικά συστήματα εδάφους: 26

βιοφίλτρα: βλ. σταλάζοντα φίλτρα

βραδεία εφαρμογή: 23

δεξαμενές, αεριζόμενες: 16, 20

δεξαμενές, αναερόβιες: 21, 22, 23

δεξαμενές, επαμφοτερίζουσες: 22, 23

δεξαμενές, σταθεροποίησης: 14, 21, 22,

23, 115, 123

δεξαμενές, ωρίμανσης: 23

δευτεροβάθμια: 14, 15, 70

δευτεροβάθμια καθίζηση: 16

διαδικασίες υψηλού ρυθμού: 16, 17

διαδικασίες χαμηλού ρυθμού: 20, 21

διαυγαστές: 15

ενεργός ιλύς: 16, 17

επιλογή συστήματος: 13

επιφανειακή ροή: 23, 25

εφαρμογή των υγρών αποβλήτων στο

έδαφος: 8, 23, 24

κανάλια αερισμού: 16

λεκάνες διήθησης: 24

οζόνωση: 18, 19

περιστρεφόμενες βιολογικές επιφάνειες:

16, 17

προκαταρκτική: 15

προχωρημένη: βλ. τριτοβάθμια

πρωτοβάθμια: 14, 15, 17, 121

πρωτοβάθμια καθίζηση: 15

σκοπός: 1

σταλάζοντα φίλτρα: 16, 17

συγκρίσεις συστημάτων: 27

συμβατική: 14, 21

συστήματα επιπλεόντων υδροχαρών

φυτών: 26

συστήματα φυτικών στρώσεων (N.F.T.):

25

ταχεία εφαρμογή ή διήθηση (S.A.T.): 23,

24

τεχνητοί υγρότοποι: 26

τεχνητός εμπλουτισμός: 24

τριτοβάθμια: 17

υπεριώδης ακτινοβολία: 18, 19

φίλτρα άμμου: 17, 123

φυσικά βιολογικά συστήματα: 20

χλωρίωση: 9, 18, 114, 115, 116, 118

χλωρίωση, δόσεις: 18

χλωρίωση, υπολειματικό χλώριο: 18

επιπλέον κάλυμμα: 21

ευτροφισμός: 18, 30

- Η - ηλεκτρική αγωγιμότητα: 31, 32, 37, 38, 42,

45, 47, 56, 58, 91

- Θ - θείο (S): 78

θρεπτικά στοιχεία: 30, 77, 109

- Ι - ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων (CEC): 74

ισοπέδωση: 97

ιχνοστοιχεία: 69, 140

- Κ - καθιζάνοντα στερεά: 15, 32

κάλιο (K): 30, 37, 78, 109

καλλιέργειες

ανθεκτικότητα καλλιεργειών: 47, 52, 54,

55, 56, 57, 61, 63, 64, 65, 67, 68

επιλογή καλλιεργειών: 34, 123

κατανάλωση νερού, κατά κεφαλή: 14

- Μ - μη βιοδιασπώμενες οργανικές ουσίες: 17

μικροβιολογικά κριτήρια

Αυστραλία: 138

γενικά: 127, 139

Η.Π.Α.: 132

Ιορδανία: 138

Ισραήλ: 137

Κύπρος: 136

Ν. Αφρική: 139

Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO):

128, 129

- Ν - νάτριο (Na): 31, 32, 37, 42, 55, 57, 66

- Ο - ολικά διαλυμένα στερεά (TDS): 31, 32, 37,

42, 88, 91

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ 167

ολικός οργανικός άνθρακας (TOC): 32

οργανικό φορτίο: 14, 15, 17, 21

- Π - παθογόνοι οργανισμοί

απομάκρυνση: 20, 121, 122, 123

βακτήρια: 19, 30, 112, 113, 115, 119, 122,

123

γενικά: 14, 20, 25, 30, 111, 113

έλμινθες: 19, 27, 112, 113, 114, 116, 118,

119, 121, 122, 123, 131

επικινδυνότητα: 116, 124

ιοί: 19, 27, 30, 32, 112, 113, 115, 116,

118, 119, 121, 122, 134

κολοβακτηρίδια: 24, 30, 32, 113, 128, 129

κολοβακτηρίδια εντερικής προέλευσης:

27, 32, 114, 122, 128, 129, 130, 131,

134, 136, 138, 139

κύστες: 122

μικροβιακοί δείκτες: 128

ολικά κολοβακτηρίδια: 114, 133, 135, 137

παράσιτα: 19, 23, 30, 118, 134, 136, 138

πρωτόζωα: 112, 113, 114, 116, 118, 119

χρόνοι επιβίωσης: 115, 118, 119

ποιότητα αρδευτικού νερού: 37, 41, 42, 70,

72, 74

ποσοστό εναλλακτικού νατρίου (ESP): 39, 67

- Σ - σκληρότητα: 32

στράγγιση: 46, 94

συγκέντρωση ιόντων υδρογόνου (pH): 31, 37,

42, 78, 88, 89

σχέση προσρόφησης νατρίου (SAR): 32, 37,

38, 39, 42, 57, 58, 59, 60

σχέση προσρόφησης νατρίου,

προσαρμοσμένη (adj. SAR): 38, 42, 59,

60

- Τ - τοξικότητα

βορίου (Β): 42, 55, 61

γενικά: 31, 61

νατρίου (Na): 42, 55, 66

νατρίου, χλωρίου κατά τον καταιονισμό:

42, 66

χλωρίου (Cl): 42, 55, 64

- Υ - υγειονομικοί κίνδυνοι

βαρέα μέταλλα: 141

γενικά: 117, 120, 124, 125, 127, 140

υγρά αστικά απόβλητα

ανεπεξέργαστα: 32

γενικά: 29

- Φ - φώσφορος (P): 15, 17, 18, 24, 25, 30, 32, 37,

78, 106, 107, 109

- Χ - χημική απαίτηση οξυγόνου (COD): 15, 30, 32

χλώριο (Cl): 31, 32, 37, 42, 55, 64, 66, 87, 89

χλώριο (Cl), υπολειμματικό: 31, 42, 79

χρόνος παραμονής

αεριζόμενες δεξαμενές: 20

αναερόβιες δεξαμενές: 21, 22

δεξαμενές σταθεροποίησης: 21, 123

δεξαμενές ωρίμανσης: 23

δευτεροβάθμια επεξεργασία: 16

πρωτοβάθμια καθίζηση: 15

- Ψ - ψευδάργυρος (Zn): 78

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

A Adin: 21, 87, 117

Al Salem: 128, 138

Al-Dhawalia: 14

Ali: 5, 140

Ambas: 59

Amer: 50

Anagnostopoulos: 2, 11, 20, 140

Angelakis: 2, 5, 11, 20, 128, 140

Antonopoulos: 106

Arizona Department of Health Services: 134

Arlosoroff: 123

Arthur: 27

Asano: 1, 2, 5, 6, 18, 19, 24, 31, 32, 77, 95,

103, 105, 107, 114

Ayers: 2, 19, 37, 38, 40, 41, 42, 44, 55, 65, 67,

73, 74, 89, 92, 96, 99, 101

Aziz: 94

Azov: 7, 8

B Babajimopoulos: 2

Bahri: 9

Barrington: 3

Bartone: 123

Ben-Asher: 87

Benjamin: 87

Bernstein: 99

Bilas: 2

Blum: 127

Blumenthal: 10, 126, 127

Bontoux: 8

Bos: 2

Bouwer: 2, 18, 133

Bradley: 23, 113, 114, 118, 119, 121, 127

Broadbent: 105, 108

Bucks: 79, 87, 88

Busch: 69

C C.E.C.: 131

Cairncross: 122, 124, 126, 127

California State Water Resources Control

Board: 7

Chadwick: 26

Chang: 70, 75, 76, 121

Chase: 133

Christov: 2

Cibotaru: 87

Clanton: 3

Clarke: 121


Clemmens: 86, 98

Council on Agricultural Science and

Technology: 73

Courtois: 8

Crites: 26

Crook: 111, 112, 119, 121

D Darby: 19

Dedrick: 86, 98

Degremont: 14

DeMalach: 8, 87

Dimov: 2, 11

Duron: 125

E Eddy: 5, 20, 23, 24

Elimelech: 87

Eneva: 2, 11

Engelberg Report: 129

English: 79

Erie: 86, 98

F F.A.O.: 1, 5, 81, 124

Fattal: 21, 117, 127

Feachem: 23, 113, 114, 118, 119, 121, 127

Fireman: 99

Frey: 121

G G.E.M.S.: 131

Ganoulis: 2

Garelich: 23, 113, 114, 118, 119, 121, 127

Gerba: 118

Gilbert: 87

Grattan: 96, 97

H Halderman: 86, 98

Hedstrom: 121

Hespanhol: 124, 126

Hillel: 88

Hillman: 116

Hills: 87

Hinz: 86, 98

Hoffman: 8, 49, 87

Hunter: 121

I I.R.C.W.D.: 115

Idelovitch: 18, 140

Ilias: 87

Israeli Ministry of Health: 8, 128, 137

J Jantzen: 121

Jutras: 3

K Kampeli: 87

Kandiah: 2, 37, 85, 96, 97

Karmeli: 81

Kassimatis: 55

Keller: 81

Kelly: 121

Kobler: 121

Kolyba-Mahera: 1

Kotalik: 121

Kypris: 9, 128, 136

L Levine: 1, 5

Louisakis: 1, 2

Lund: 121


M Maas: 49, 50, 53, 54, 56, 57, 62, 63, 64, 65, 68

Mack: 121

Maheras: 1

Mallman: 121

Maloupa: 2, 11, 20, 140

Manor: 8

Mara: 22, 23, 113, 114, 118, 119, 121, 122,

124, 126, 127

Mashali: 2, 96, 97

Massoud: 87

Mathers: 3

Mavroudis: 1, 2

Melnick: 118

Metcalf: 5, 20, 23, 24

Meyer: 79

Middlebrooks: 5, 26

Ministere Charge de la Sante: 8

Misopolinos: 59

Mohamed: 50

Murphy: 119

N Nakayama: 79, 87, 88

National Academy of Sciences: 114

Neja: 55

Nugteren: 2

O Office International de L’ Eau: 19

Oron: 8, 87

Oster: 42, 58

P Padmakumari: 79

Page: 70, 75, 76

Panoras: 1, 2, 11, 20, 87, 140

Papadopoulos A.: 2, 11, 20, 87, 140

Papadopoulos F.: 2, 11, 20, 87, 140

Papadopoulos I.: 2, 3, 9, 87, 128, 136

Papamichail: 2

Papayannopoulou: 2, 11, 20, 87, 140

Papazafiriou: 2

Parissopoulos: 2, 11, 20, 87, 128, 140

Pateras: 2, 11, 20, 140

Pescod: 1, 7, 9, 21, 34, 38, 116, 124

Pettygrove: 2, 77, 95, 103, 105, 107

Philippousis: 11, 128

R Reed: 26

Reeve: 99

Reisenauer: 105, 108

Rhoades: 2, 41, 42, 58, 96, 97

Riegle: 121

Robinson: 69

Rowe: 14

Rudwing: 26

S Sacks: 87

Sadovski: 2

Sanchez Duron: 10

Sanderson: 121

Schroer: 42, 58

Shelef: 7, 8, 87

Shuval: 21, 117, 119, 127

Sivanappan: 79

Skogerboe: 81

Slack: 3

Smith: 18, 31, 32, 114

Snider: 19

Spyridakis: 5

State of California: 129, 133

State of Washington: 135

Stevenson: 121

Stewart: 3


Stowell: 26

Strauss: 9, 10, 118, 126, 127

Stylianou: 2, 87

Suarez: 60

Syverton: 119

T Tanji: 42

Tchobanoglous: 7, 19, 87

Technical Chamber of Greece: 10, 128

Thomas: 3

Todd: 2

Traka: 2, 11, 20, 140

Tsobanoglous: 2, 18, 19, 20, 23, 26, 31, 32,

84, 109, 114, 128

Turner: 69

Turzynski: 87

U U.C.C.C.: 42

U.N.E.P.: 126

U.N.E.P./F.A.O.: 126

U.S. E.P.A.: 23, 25, 70, 73, 74, 76, 84, 109,

128, 131, 139

U.S.D.A., Soil Conservation Service: 39, 81,

95

V Van Hoorn: 51

W W.H.O.: 5, 8, 9, 116, 120, 122, 126, 128, 129,

130, 139, 140

Walker: 81

Wallis: 118

Warrick: 79

Westcot: 2, 19, 37, 38, 40, 41, 42, 44, 65, 67,

73, 74, 89, 92, 96, 101

Whitehead: 14

Y Yanez: 21

Yeketiel: 21, 117

Yekutiel: 127

Z Zdragas: 2, 11, 20, 140

Α Αγγελάκης: 2, 6, 7, 11, 20, 23, 24, 26, 84,

109, 128, 140

Αναγνωστόπουλος: 2, 3, 11, 20, 86, 140

Αντωνόπουλος: 2, 41, 106

Β Βαξεβάνη: 87

Βαφειάδης: 1, 2, 41

Βοuwer: 116

Γ Γεράκης: 12, 26

Γιαννακάρης: 2, 11

Δ Δέλλιος: 2, 11

Ζ Ζαλίδης: 12, 26

Ζδράγκας: 2, 3, 11, 20, 86, 140

Η Ηλίας: 2, 3, 11, 86

Θ Θεοδώρου: 86, 98

Κ Καλαφατέλη: 11, 86

Καλλέργης: 2

Καραμούζης: 2, 95


Κατσαβούνη: 12, 26

Κωνσταντινίδης: 81

Κωτσόπουλος: 2, 11, 21, 140

Μ Μαλούπα: 2, 11, 20, 140

Μαυρουδής: 1, 2, 41, 86, 87, 98

Μήτσιος: 41

Μισοπολινός: 41, 45, 59, 61

Π Παγώνης: 2

Πανώρας: 1, 2, 3, 11, 20, 41, 81, 86, 87, 88,

98, 140

Παπαγιαννοπούλου: 2, 3, 11, 20, 86, 140

Παπαδόπουλος Α.: 2, 3, 11, 20, 21, 26, 86,

140

Παπαδόπουλος Φ.: 2, 3, 11, 20, 21, 26, 86,

140

Παπαζαφειρίου: 2, 41, 81, 92, 95

Παρισόπουλος: 2, 3, 11, 20, 21, 86, 140

Πατέρας: 2, 3, 11, 20, 86, 140

Πέννας: 1

Πουλοβασίλης: 2

Ρ Ρέρη: 11, 86

Σ Σαμαράς: 11

Σκαράκης: 3, 11, 86

Τ Τακαβάκογλου: 12, 26

Τερζίδης: 2, 81, 92, 95

Τόπης: 88

Τράκα: 2, 11, 20, 140

Τσαντήλας: 11

Φ Φουρκιώτης: 2

Χ Χατζηαθανασιάδου: 88

Χατζηγιαννάκης: 2, 86, 87, 98

wastewater irrigation

Documents