wambar quechua

GENOVEVA ALARCON AYBAR

WAMBAR

AKAKAW TINAQA

Kaypim willakun Sardaniel Wambar Lórdigo llaki kawsayninta, chanzawan

chapu chapuykuspa, runasimipiraq kastilla simipiraq.

Kasarakuy parlaymanta

Kuyasqay Tuertoni, ñuqapa sinchi

llaki kawsayninta willasqayki, kay

traguchata upyaykuspanchik. Kay

llaqtayman chayaramuptiymi ayqaduy

Bernaco Ccopa warmi urquypi

pawakachasqa chaymi ñuqaqa

padrinumpaq akllasqa karqani.

Chay raykun puripakurqani tuta,

warmi urquypi, Ccorimanya ayllupa

warmichurin rayku upyachispa.

Yayalawan parlay

Yayapa wasimpi

Yaya Manolo Asnovilpa wasinmanmi rirqani misa urquq. Chaymi Yayalaqa

achka qullqita mañaykuwan, pisillataya, nispa mañakutiy piñarukuspa asnaq

chakintaraq muchaykachiwan

Kasarakuy qillqamanta

Chaymantaqa Yayalaqa utqayllamanñan qillqaykun, hinaspa tapuykuwan

kasarakuqkunapa sutinta, inallataq ñuqapa sutiykunatapas. Aswanmi

yuyaymanaykuspan niwan: Chay ayqaduykiqa Angelayla panikiwanmi

1


kuyanakusqa, manan kasarakunmanchu nispa. Hinaptinmi sayapaykukuni

Bernakumanqa, manan chaynachu, ama runapa simintaqa kasuychu nispa.

Paqarin punchawpaqmi qiparqaniku misa kanampaq.

Yayalapa akllasqa kuyaynin

Yayalapa wasimpin kasqa huk suma sumaq warmicha Aledaida Pitorrez

sutiyuq, sumaq tipi wiqawcha, puquy puqucha, tuqu ñawicha. Payta

rikuruptiymi unqurpaniraq munakuy unquywan.

Kasarakuy punchaw

Paqarinnin punchawtan rirqaniku iglesiaman kasarakuyman, chaymi

Yayalaqa piñallaña suyaykuwasqaku, mana utqayman riptiyku. Hinaspanmi

Ciriacata Bernakutawan kasararparichin, wiñaypaq kuyanakunkichis, ama

usuchinakuspa nispa.

Kasarakuqkunapa wasimpi

Hakuyá wasiyman niptiymi Yayalaqa tapuwan: ¿pikunataq rinqari? Nispa.

Qayllas umayuq wiraquchakunallan niptiymi, kusisqallañan riykun.

Mikuykuna, tusuykuna upyaykuna

2


Tukuy munay mikunakunatan mikuykuniku. Sumaq pasñachakunapas

tusuykunkun, chaymi Yayalaqa taqllapayaykuwan warmi churiy Ramonata

munapayaspa. Chaypa qipallanmami macharuspay rimayta qallaykuni

Aledayda Pitorrezmanta. Chaymi Yayalaqa waputa piñarpakuspa uyaypi

laqyakuwan tawa kutita. Chay rayku wasiyman ripukurqani sullu wayra

unquywan kuska.

Uyaypiy laqyaykuwan yayalaqa

Yayala unqunankama Aledaydata suwarqani

Yayalaqa ispay tipiwan unquruspanmi kawitupi kumparayasqa, chaykaman

Aledaydawanqa, tuta parapi, pasakurqani ancha kusiqallaña.

Apichikuymanta hinaspa chinkakuymanta

Chay tuta, miskita puñukuchkaptiymi, Yayalapa runakuna kunkaqaraymanta

hapirpariwan hinaspa carcelman apaykuwan. Aswan huk qurachawanmi

runakunataqa puñurpachispay pasakurqani Antaraqay llaqtaman. Chay

3


purichkaptiymi huk yana mana allinwan tuparquspay mancharikuni,

hinaspaymi chullanchakillaraq pitaykuni wañuy kawsay pachapi rikukuspay.

Unqurparirqani

Huk wasiman chayaruspanmi usturpani yawarniyuq unquq warmiman ,

aswan chaypin, llaqallan wañunipas “urqus ayparuwasqa” hinaptinmi

millaykunata nuspaykuni, machaqwaykunata, qarachupakunata,

yanawillkakunata. Aledaydapa sutillantaqañan rimaykunipas. Chay

qayaparuwaptinñan kawsariramuni. Chitapa caldunta mikuruspañan

runayaramuni.

Aledayda maskasqaympin siqukurqani

Chaymataqa allinyaruspa, Aledayda maskaypin puriykuni, manan maypipas

tarinichu. Chay raykun apukunataña qayachirqani, hinaptinmi sinchi llakita

willawarqa: Amaña maskaychu, ñan Aledaydaqa qusayuqña, wiksayuqña,

nispa.

Llakimantan siqukurqani

4


Chayta yacharuspaymi wañuyllapiñan yuyaymanaykuni, chaymi huk waskata

sachaman wataruspay kunkaymantaraq wiqawniymatarqa siqukurqani.

Chaytan runakuna qawapayawarqa. Chaymi qunqayllamanta Aledayda

rikuriramuptimni pawaykuni qasqunman.

Yayalamanta karunchakuspay

Yayalamanta karunchakuspaymi ripukurqaniku Parinacochas llaqtaman,

chaypim llankapakuyta maskaykuni. Yanupakuypin llankarqani,

chaymantapapas qarquruwarqan, runtu suwa nispan. Aledaydañataqmi

atipaykakamun llaqtayman kutimuyta. Chay kutimusqaypin Chalwanca

llaqtapi cumadrita qispichirqani, tantawawata yakunchaspay, chaymi anchata

macharuspaymi cumadriyta panarpani, chay raykun carcelman apararuwarqa,

aswan chaymatapas lluksiruspaymi Andahuaylas llaqtaman kutimurqani

Aledaydawan tupanay rayku, payqa sapaq ñannintan ampurqa.

Kichkapataman chayaramuptiymi mikuywan tusuywan cumpadrey Evaristo

Chipana suyawasqa. Chaypa qipallantan Yayalapa runankuna yapamanta

apirpawarqa.

Yayalapa qayllampi

Ocobambamanmi guardiakuna aparawarqa, chaypin, piña alluqu hina, Yayala

suyaykuwachkasqa. Anchatan kamiykuwaspan, panaykuwaspan watukaykun

Aledaydata. Andahuaylas carcelamanmi chaymataqa kutichimuwarqa.

Chaypin tuparquni Jualianawan ñawpa kuyasqay waynaywan, payta

rikuspaymi yuyarirqaniraq warmayanay kuyakuyniyta.

Qipallanmanmi, Ayacucho llaqtaman apawarqa, Yayala Kamachikuptin.

Chaymi, huk tuta suwakunawan tuparuptiykun guardiakunaqa chiqirparinku,

ñuqaqa sapallaymi qiparqani Saccsahuasi llaqatapi. Chaypin unay

5


tiyapakurqani Aledaydata yuyarispa, watukaspay, hinaspaymi qillqarqani

sumaq harawikunata cartakunatapas apachirqanin. Chaymantapas qillqarqanin

harawikunata Ayacucho sipas ñawpa waynaykunata yuyarispay: Epifaniapaq,

Tomasapaq, Rosariopaq, Rafaelapaq. Aledaydaqa cartaramuwaspanmi

llakillaña nimuwan: ñan wawaykiqa paqarirunña, warmichan, qan hinallaña

nispa. Ñuqapas cartataqa kutichirqanin kay kuska kanaykupaq.

Aledaydawan tuparuspay

Pusaq punchawmantan Aledaydaqa watukaramuwan, wiqi ñawillaña,

warmachayqa wañurusqan manchirisqa unquywan. Chaymi warmi qari

Ayacucho llaqtaman ripukurqaniku. Aswan Chincheros llaqtapin ñuqapas

unqurpani llaqallan wañurunipas. Chaypa qipanmanmi allinyaruspa

purirqaniku, aswan Pampas mayupi, akakichki apiruwarqa tunas mikusqaypi.

Chaypin puñurqani tukuy imata yuyaymanakuspa.

Ninabambaman chayaruspaykun don Trifonpa wasimpi mikupakurqaniku.

Chaymantaqa sacha sacha sikikunapi puñustinmi Ñahuinpuqioman

chayarqaniku chaypin tuparqani Ayacucho obispuwan, Yayalamantapas

willauykunin, tukuy millay rurasqanmanta, aswan upatukurpaspanmi manan

imatapas niwanchu.

Ayacuchuman chayaruytiyqa

Ayacuchu llaqtaman chayaruspaymi abogadota maskarqani, yayalata juiciopi

apinaypaq. Mama Cegundapa wasimpin tiyapakurqani, chaymi kimsa sipas

wawankuna karqa, sumaq pasñakuna, paykunatan pukllapakurqani tutakuna.

Chayta qawaspanmi Aledaydaqa celaykuwan hinaspa wischuwayta

munaykun.

6


Aswampas chay kimsa sipaskunaqa: Aurora, Adriana hinaspa Victoria

sutiyuqkuna, munapayaykuwaspa cartakunataraq qillqaykuwan, chaynallataq

ñuqapas kutichirqani sumaq kuyakuyniyta.

Aledaida ripukuptin

Chay tutallan Aledaydaqa, miskita puñukunaykama pasakusqa, chaymi

punchaw punchaw maskaykuni, huk hukta tapukuspa manan maypipas

tarinichu. Chaymi sunquypas llaki llaki kaykun yanayta yuyarispan.

Aledaydata tariruspaymi, mama Ustapa aqallanta upyakuni kusikuymanta.

Chayqa Aledaydaqa Cornelio Kachakuwan kuska kasqaku, manañan qantaqa

kuyaykichu nispa. Chaymi, manaña kasuwaptin wasimanta urquq rirqani,

chaymi llaqalla wañunaykama Cornelioqa panarpariwan.

Cornelion panaykuwan

7


Chaymi, wañuy pachapiña kaptiy, yaya cura Pujado quchaykunata

pampachawarqa, asllatan musyakunipas, chaypin kasaraykachiwan huk

warmiwan, chayqa kasqa Aledaydan. Corneliotaqa wischurusqakun guardia

kayninmantan, hinaptinmi ñuqatañan paypa llankayniman churaykuwanku.

Chay tutallan huk suwa chinkarpan carcelamanta, chaymi ñuqata

tumpaykuwaspa carcelman haykurpawan. Revolver nisqanwanmi,

balearpakuni, manataqmi apichikunichu, uyaykunatapas yawarniywan

chaqchuykuspaymi wañuqtukurpani. Chayta qawaspan wiraquchakuna

morgueman apaykuwanku, qalallata alluquta hina kallin kallin

chutaykuwaspa, hinaspa rumi mesapi churaykuwaptin mañaykukuni

santukunata, doctorkunañataq kuchuwayta qallarickaptin supiy pawarpan

ispaynintin. Runakunaqa mancharisqallañan qawaykuwan, ñuqaqa

pitaqachaykuni qalalla kuchun kuchun. Huk kachakun hapirpawaspa

yapamanta carcelman pusaykuwan.

Warmimanta pachasqan puriykachiwan

8


Aledaydañataq walinta urquspa churaykachiwan, mama Potamiañataq

riwusanta mantuykachiwan, chaymi warmi hina pachasqa puriykachiwan

kallin kallin, runakunañataq rimasqaku. – pitaq wak warmiri, qari uya kasqa,

nispanku.

Wakin warmikunañataw, warmimasinta kuyapayawaspa, tantakunata, tukuy

mikunata wischumuwasqa, ñuqañataq walisniypi chaskiykukuni hinaptimi

rikurpakun qari kayniy, chaymi runakunaqa apirpawaspa chutaykuwan

panawanampaq, allimpaqcha guardiapas arkaykun, mana pipas

maqawanampaq. Chaypa qipanmanqa carcelpin yapamanta wichqarpariwan.

Iskay chachaysapa wiraquchakuna

Paqarin punchawtan watukamuwasqa iskay wiraqukuna, hinaspanmi niwan:

qanqa loco unquyniyuq, mana allin umayuqmi kanki,nispa. Chaypa

qipallanmanni willaykuwan Aledaydamanta, chay wiksa wawan

wañurukusqa, hinaspa anchata unquykusqa rupakuywan, chaymi

aparamuwaptin ñuqaqa hampirquni.

Ripukuy

Juicio tukuruptinmi, wiraqucha juez nirqa: locopa wasinman apaychis nispa.

Chaymi iskay kachakukuna pusaykuwan, ñuqañataq takikustin riykuni,

chaymi simipi laqyarpawan upallay nispa.

Chay kachakupa sutinmi karqa Cornelio Vergara. Manaraq Pacaywasiman

chayaruptiymi, Aledaydaqa Corneliuta parlapayaykun ñuqata

kachariwanampaq, payñataq Curneliowan qipanan karqa, ñuqa rayku. Arí

chaynan karqa. Ñuqata kachaykuwan payñataq Corneliowan pasakun

wiñaypaq Wanta llaqtaman. Ñawiypas wiqillaña, utqayllaman, qipata qawa

9


qawarikuspan kutiykamuni llaqtayman. Ichaqa maypiraq kuyasqay

Aledaydayqa kachkan. Manañacha wiñay tupasaqchu.

Chayllan chay

10

wambar quechua

Education