verwonderen & ontdekken (0691)

Vakdidactiek godsdienst primair onderwijsJohan Valstar en Henk Kuindersma e.a.

verwonderen & ontdekken

pabo_HFD1-5_drukklaar–def.indd 3pabo_HFD1-5_drukklaar–def.indd 3 13-08-2008 09:34:2713-08-2008 09:34:27

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door:Stichting Jan Amos ComeniusStichting MariënburgfondsSteunfonds Rijn-Delfl andSteunfonds Christelijk Onderwijs Voorburg

Kernredacteuren:Drs. Johan Valstar Dr. Henk KuindersmaMw. Astrid Bezemer- de Keizer (adviseur)

Auteurs:Drs. Johan ValstarDr. Henk KuindersmaProf. dr. Klaas SpronkProf. dr. Friedhelm Kraft Mw. Thea Endedijk-Griffi oen

Bureauredacteur: Drs. Jeanet AartsenCoördinerend redacteur: Drs. Ulla BergerBeeldredactie: Drs. Johan ValstarVormgeving en ontwerp: Ester EijkmansFotografi e: ruilof-images – Joop van Putten, Gal ForenbergTekeningen: Gerard Vroon, BajoMuzieknotatie: COMPOPRINT, Wim ZeveringIllustratieverantwoording: zie bladzijde 313Drukwerk: Drukkerij Wilco, Amersfoort

© 2008 NZV Uitgevers, Amersfoortwww.nzv.nl

ISBN 978-90-6986-304-7NUR 706Bestelnummer 0691

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Het is niet in alle gevallen gelukt de rechthebbende van het in onze uitgave gepubliceerde werk te achterhalen. We nodigen de rechthebbende uit eventueel alsnog contact met ons op te nemen.

Verwonderen & Ontdekken


DEEL I: HET KADER1. Kijk op godsdienstonderwijs – Johan Valstar 121. Intro 2. Je eigen weg vinden 3. Zoeken naar zekerheid 4. Meer over ouders 5. Waar ouders voor gaan 6. Waar de school voor staat 7. Special: de sleutel van de tweede taal

2. Met het oog op kinderen – Johan Valstar en Henk Kuindersma 381. Intro 2. Het probleem van de black box 3. Manieren van kijken 4. Onderwijs met een pedagogisch hart 5. Godsdienstpedagogisch perspectief 6. Opgroeien in een plurale samenleving

6.1 Godsdienst in het kinderleven 6.2 Godsdienstonderwijs en interreligieus leren 6.3 Basisprincipes voor interreligieuze gesprekken

7. Special 7.1 De ontwikkeling van kinderen volgens Piaget 7.2 De ontwikkeling van kinderen volgens Vygotsky

3. Het principe van de wederkerige ontsluiting – Johan Valstar 741. Intro 2. Leren voor het leven 3. Gangbare methoden 4. Anders dan normaal 5. Twee trends 6. De wederkerige ontsluiting als de derde weg

6.1 Meester Reiner 6.2 Gabriël Metsu

7. Special: De dynamiek van de wederkerige ontsluiting

4. Het model Elementariseren – Johan Valster 1001. Intro 2. Acht praktijken op de werkvloer 3. Elementariseren volgens Klafki 4. Het model Elementariseren 5. De gereedschapskist van het model Elementariseren 6. Toepassing: Elise en Jasper en de Samaritaan 7. Special: Simone en de verloren zoon

inhoudVerwonderen & Ontdekken


5. Theologische gesprekken met kinderen – Henk Kuindersma 1301. Intro 2. Door vragen uitgedaagd 3. Omgaan met vragen van leerlingen 4. Meer over kindertheologie 5. Studentreacties op het discussieplatform 6. Docentreacties op het discussieplatform 7. Special: drie beroepsrollen in het speelveld van Elementariseren

DEEL II: TRADITIE EN LEREN6. Bijbelse basismotieven: Oude Testament – Klaas Spronk 1601. Intro 2. Het eerste college 3. Leergesprek met een deskundige 4. Ontwikkeling en volgorde 5. De TeNaCH in vogelvlucht

5.1 Hoofdlijnen van de Thora / De Wet 5.2 Hoofdlijnen van de Neviim / Profeten 5.3 Hoofdlijnen van de Chetubim / Geschriften

6. Een Psalm ontsluiten 7. Special: een les over God

7. Bijbelse basismotieven: Nieuwe Testament – Friedhelm Kraft 1941. Intro 2. De uitdaging 3. Onderzoeksactiviteiten 4. Dossier NT

4.1 Inleiding op de evangeliën 4.2 Inleiding op Jezus 4.3 Info over de vier evangeliën 4.4 Wonderverhalen

5. Vragen staat vrij 6. Hoe nu verder? 7. Basismotieven voor een onderwijsontwerp



DEEL III: INSPIRERENDE PRAKTIJK8. Verhalen als leeromgeving – Henk Kuindersma 2301. Intro 2. Een mail van basisschool De Regenboog 3. Uitleg bij de Jozefverhalen 4. Werken met een stappenplan 5. Brainstormen over het Jozefproject 6. Uit het portfolio van Jeanet 7. Special: kleine verteldidactiek

9. Zingen met kinderen – Thea Endedijk-Griffi oen 2621. Intro 2. Eerste ervaringen 3. De zin van zingen 4. Opvattingen over teksten en melodieën 5. Achtergrondinformatie over taal en muziek

5.1 Taal en toegang 5.2 Muziek: zang en begeleiding 5.3 Kwaliteitscriteria voor tekst en melodie

6. Momenten en functies 7. Special: gesprekken met kinderen over liederen

Literatuurlijst 305

Illustratieverantwoording 313

Personalia 315

Bij dit boek hoort de website www.verwonderenenontdekken.nl Activeren website:❆ ga naar de openingspagina✿ vul de inlogcode in die op de titelpagina van het boek staat❋ vul eenmalig alle gegevens in: hierna wordt deze code geactiveerd❈ het invoeren van de inlogcode is vervolgens voldoende om onbeperkt

toegang tot de website te krijgen.



9


Ter InleidingIn deze vakdidactiek kom je in de eerste plaats allerlei leerlingen uit het basisonder-wijs tegen. En in tweede instantie (aankomende) leraren die zich op de een of andere manier inspannen om goed onderwijs te geven. Onder goed onderwijs verstaan we alle vormen van onderwijs die in de meest brede zin bijdragen aan de ontwikkeling van leerlingen. Om met Desiderius Erasmus te spreken: ‘De leerlingen leren niet voor de school, maar voor het leven’

Over de hoofdstukkenIn de eerste vijf hoofdstukken van deze vakdidactiek vind je een complete gereed-schapskist voor het geven van godsdienstonderwijs, waarmee je als leraar recht kunt doen aan het leren van leerlingen in het religieuze en godsdienstige domein van het bestaan. Het zesde en zevende hoofdstuk van Verwonderen & Ontdekken bevatten inleidende oriëntaties op elementaire bijbelse basismotieven uit de wereld van het Oude Testament en het Nieuwe Testament. In hoofdstuk acht vind je een praktijk-gerichte uitwerking van een leeromgeving rond verhalen, die exemplarisch is voor Verwonderen & Ontdekken. In het afsluitende hoofdstuk negen wordt ingegaan op muziekpedagogische aspecten ten aanzien van het zingen van geloofsliederen in de basisschool.

Kenmerken van deze vakdidactiekElke vakdidactiek voor het opleidingsonderwijs heeft een kenmerkend profi el. Ter oriëntatie geven we hierbij een zevental uitgangspunten, die bepalend zijn voor Verwonderen & Ontdekken.

Kenmerk 1. Leraren die vanuit de lerarenopleiding goed voor hun pedagogisch-di-dactische taken zijn toegerust, kunnen aan de persoonsvorming en de identiteitsontwikkelingen van hun leerlingen een niet te onderschat-ten bijdrage leveren. Vooral wanneer zij gaan voor het inrichten van een gevarieerde en uitdagende leeromgeving met een hoogwaardige pedagogische kwaliteit. De gelijktijdige aandacht voor de ontwikkeling van de leerlingen en de vakspecifi eke ontwikkeling van hun leraren is dan ook het eerste kenmerkende uitgangspunt van Verwonderen & Ontdekken.

Kenmerk 2. Het tweede kenmerkende uitgangspunt is de focus op het ontwerp van leeromgevingen voor leerlingen die ‘incentieven’ bevatten. Onder incentieven verstaan wij uiteenlopende inhoudelijke impulsen die bij de leerlingen een intrinsieke betrokkenheid en fascinatie oproepen. Bij incentieven kun je bijvoorbeeld denken aan aansprekende verhalen,

voorwoord


10

beelden en probleemstellingen, die bij de leerlingen verwondering en nieuwsgierigheid oproepen en hen aanzetten tot het stellen van vragen. Wanneer de leerlingen zich gaan verwonderen en vragen gaan stellen over datgene wat binnen hun leeromgeving aan de orde is, kun-nen zij daadwerkelijk komen tot de ontdekking van nieuwe zienswijzen en verrassende perspectieven op de werkelijkheid.

Kenmerk 3. De nadrukkelijke aandacht voor de eigen leeractiviteiten en de eigen leerprocessen van de leerlingen, is het derde kenmerkende aspect van de vakdidactische benadering van Verwonderen & Ontdekken.

Kenmerk 4. Het vierde kenmerk van deze vakdidactiek is de domeinspecifi eke oriëntatie op de wisselwerking tussen de actuele ervaringen van de leerlingen en elementaire ervaringen uit de godsdienstige traditie(s). De wisselwerking tussen ‘de wereld van toen’ en ‘de wereld van nu’, is gebaseerd op het dynamische principe van de ‘wederkerige ontsluiting’. De wederkerige ontsluiting tussen ‘het nu’ en ‘het toen’, en de daaruit voortkomende ontdekking van nieuwe perspectieven op de door de leerlingen ervaren werkelijkheid, kunnen hen helpen om motieven uit hun eigen leven en uit het leven van anderen beter te verstaan. De leer-lingen hebben het recht om enerzijds een oriëntatie te krijgen in hun eigen levensbeschouwelijke en godsdienstige traditie en anderzijds op een eerste ontmoeting met andere levensbeschouwelijke en godsdien-stige tradities die binnen de eigen groep en, ruimer bekeken, binnen de Nederlandse samenleving van betekenis zijn.

Kenmerk 5. De toepassing van het model Elementariseren is het vijfde kenmerk van V&O. Dit model fungeert als een multiperspectivische kompas met zes relevante invalshoeken voor de voorbereiding, de uitvoering en de evaluatie van onderwijsleerprocessen. Het is gebaseerd op het gedachtegoed van wetenschappers zoals Klafki, Nipkow, Schweitzer en Freudenberger-Lötz. De kern van de Nederlandse variant op dit model is gericht op het voeren van gesprekken met leerlingen. Bij deze gesprekken, die theologische gesprekken worden genoemd of kortweg worden aangeduid met ‘theologiseren met kinderen’, gaat het erom dat leerlingen, mede dank zij de godsdienstpedagogische begeleiding van hun leerkrachten, tot de ontdekking komen van nieuwe inzichten en mogelijke antwoorden op hun eigen vragen.

Kenmerk 6. De drie basale uitgangspunten van de Wederkerige ontsluiting , Elemen-tariseren en Theologiseren met kinderen honoreren op een samenhan-gende wijze de godsdienstpedagogische interactie tussen de leerkracht en de leerlingen. Deze samenhang is als zodanig het zesde kenmerk van de vakdidactiek Verwonderen & Ontdekken.

Kenmerk 7. Over het zevende kenmerk kunnen wij kort zijn. In deze vakdidactiek speelt de onderwijsgevende een cruciale godsdienstpedagogische rol. Daarbij kom je fundamentele vragen tegen als: ‘Waar haal je als (aanko-mende) leraar je inspiratie vandaan?’ En: ‘In welke mate voel jij jezelf als leraar aangesproken door het godsdienstpedagogisch appèl van jouw leerlingen?’ Het herkennen van dit appèl veronderstelt allereerst de ba-sale competentie om goed naar jouw eigen leerlingen te leren luisteren.



11

Verantwoordelijke auteursDe eindredactionele verantwoordelijkheid voor de uitgave van dit handboek ligt bij de kernredactie. De afzonderlijke hoofdstukken zijn achtereenvolgens door de volgende auteurs geschreven:1. Kijk op godsdienstonderwijs: Johan Valstar; 2. Met het oog op kinderen: Johan Valstar en Henk Kuindersma ; 3. Het principe van de wederkerige ontsluiting: Johan Valstar; 4. Het model elementariseren: Johan Valstar; 5. Theologische gesprekken met kinderen: Henk Kuindersma;6. Bijbelse basismotieven: het Oude Testament: Klaas Spronk; 7. Bijbelse basismotieven: het Nieuwe Testament: Friedhelm Kraft;8. Verhalen als leeromgeving: Henk Kuindersma; 9. Zingen met kinderen: Thea Endedijk-Griffi oen.

V&O-WebsiteNaast de kennisomgeving van dit handboek biedt Verwonderen & Ontdekken een complementaire taak- en leeromgeving op de V&O-Website (www.verwonderen-enontdekken.nl ). Deze site is toegankelijk voor pabostudenten, lerarenopleiders en andere geïnteresseerden.

Henk KuindersmaJohan Valstar


hoofdstuk 1

kijk op godsdienst-onderwijs

❊ ❆ ❁ ❇ ✴ ❅ ❉ ❈ ❇ ✽ ❊ ❃ ❅


1 INTRO2 JE EIGEN WEG VINDEN3 ZOEKEN NAAR ZEKERHEID4 MEER OVER OUDERS5 WAAR OUDERS VOOR GAAN6 WAAR DE SCHOOL VOOR STAAT7 SPECIAL: DE SLEUTEL VAN DE TWEEDE TAAL

1 INTRO

Wanneer je de basisschool binnenstapt, kom je ogen en oren te kort om alle nieuwe ervaringen te verwerken. Je loopt als beginnende leerkracht tegen allerlei kleine en grote vragen op. Natuurlijk wil je het goed doen voor de klas, maar ja, hoe doe je dat? Van de school, de juffen en de meesters weet je aanvankelijk nog helemaal niets. Hetzelfde geldt voor de leerlingen waar je mee te maken krijgt. En dan praten we nog niet eens over hun ouders. Voor je gevoel staan die buiten de school, ook al vertrouwen zij hun kinderen aan de onderwijsgevenden toe. Al met al blijft de eerste oriëntatie op de wereld van de basisschool een verrassende onderneming. Vooral ook omdat je er binnen-komt in de rol van ‘meester’ of ‘juf’. En dat is even wennen. De school is niet alleen een kennisgemeenschap maar ook een leefgemeen-schap, waar leerlingen leren omgaan met de wereld en zichzelf. Ook vanuit godsdienstige perspectieven. Daar sta je als beginner nauwelijks bij stil. Je bent al blij als je lessen goed verlopen en de mentor niet ontevreden is.

❅ ❇ ❇ ❉ ✺ ❇ ✽ ✴ ❈ ❇ ✽ ❊ ✽

13


14

Verwonderen & OntdekkenHoofdstuk 1 – Kijk op godsdienstonderwijs

Dit hoofdstuk bevat een mix van verhalen. Je komt studenten, ouders, leerkrachten en mentoren tegen. Ze geven je een veelkleurig beeld van de wonderlijke wereld van het basisonderwijs. En tevens een eerste indruk van hetgeen de werkers in de reële onderwijspraktijk inspireert en bezig houdt. Een totaalplaatje is niet te geven. Tenslotte is de ene school de andere niet. Dit hoofdstuk biedt wel een introductie op belangrijke aandachtspunten. In de special komen we uit bij een godsdienstles van juf Annet. Zij stelt in haar groep levenservaringen aan de orde. De fascinerende ma-nier waarop zij dat doet, blijkt bij de studente Joyce de nodige vragen op te roepen. Bijvoorbeeld over godsdienstige taal. Ook wil zij weten wat echt godsdienstonder-wijs is. Dergelijke vragen laten zich beantwoorden met behulp van praktijktheorieën en persoonlijke werkconcepten waar ervaren leerkrachten over beschikken. Die the-orieën en concepten kun je niet eenvoudigweg van hen kopiëren. Wel kun je ze jezelf gaandeweg toe-eigenen, als een bruikbaar kompas voor je eigen beroepspraktijk.

2 JE EIGEN WEG VINDENOm te beginnen nemen we met student Mark een kijkje in een basisschool. Het

is zijn eerste kennismaking met de stagepraktijk. Zoiets blijft altijd een spannende aangelegenheid. Je hebt natuurlijk wel een beeld van het basisonderwijs, maar het is de vraag of dat klopt met de school waar je door de opleiding bent geplaatst. Als je de drempel overgaat, heb je nog geen idee wat je allemaal te wachten staat.

‘Ze denken dat je alles weet…’ – Portfolioverslag van Mark‘Vandaag heb ik kennisgemaakt met de Parkschool. Het was even zoeken hoe ik daar moest komen. Gelukkig was ik ruim-schoots op tijd; het maakt een rare indruk als je de eerste keer te laat komt. De Parkschool lijkt aan de buitenkant op mijn eigen school van vroeger. Van binnen is alles anders. In de hal staat de tekst: “Behandel de ander, zoals jijzelf behandeld wilt worden”. Dat lijkt mij een goed idee voor een school. In de lerarenkamer heb ik wel vijftien handen geschud. De namen kon ik niet onthouden. Van Ellis, mijn mentrix, kreeg

ik allerlei informatie op papier en een kop koffi e. Ze is heel vriendelijk. We hebben even gepraat over mijn opdrachten en toen zijn we naar haar klas gegaan. Zo aan de wanden te zien, doen de leerlingen veel aan crea-tiviteit. Toen de kinderen allemaal op hun plaats zaten, mocht ik iets over mezelf vertellen. Er was een meisje dat vroeg of ik al verkering had. Ver-der stelden ze geen lastige vragen. Bij de dagopening zongen de leerlin-gen een mooi lied, dat ik niet kende. Wat mij opviel is dat juf Ellis prach-tig kan vertellen. Zo goed, dat ik helemaal vergat om iets op te schrijven. Ze liet de hoofdpersonen in het bijbelverhaal live met elkaar spreken. En na het verhaal ging ze ook nog door op de reacties van de leerlingen. Dat vond ik wel goed gaan, maar zoiets kan ik nog niet; dat mogen ze ook niet van een beginneling verwachten. Zeker niet als leerlingen er verschil-lende ideeën op na houden. Volgens mij zijn ze godsdienstig wel ver-schillend. Voor rekenen en taal hebben ze gelukkig methoden met goede handleidingen en praktische tips. Ik denk dat ik daar wel behoorlijk mee uit de voeten kan. Dat hoop ik tenminste, want het is toch wel anders dan wat ik vroeger als leerling zelf heb meegemaakt. Wat mij trouwens opviel


15

Verwonderen & OntdekkenHoofdstuk 1 – Kijk op godsdienstonderwijs

is dat de leerlingen heel vaak samen mogen werken, voor mijn gevoel geeft dat veel onrust, al heeft Ellis het goed onder controle. Ik zou niet weten hoe zij het overzicht bewaart. Eigenlijk geldt dat voor alles wat er in de groep gebeurt. Hoe kun je nou zien of een leerling iets leert?Omdat ik dat wilde weten, wilde ik ’s middags onopgemerkt langs de groepjes lopen. Het punt is alleen dat de leerlingen je gewoon als meester zien. Ze denken dat je alles weet. Maar van vragen over de afstand tussen de aarde en de maan heb ik geen verstand. Dat tover je niet uit de hoge hoed. Nou, daar sta je dan. Ik ben maar weer op mijn stoel gaan zitten…’

Wanneer je zoals Mark voor het eerst een stageschool binnen komt, is dat altijd wennen. Je moet je weg vinden en je op van alles en nog wat oriënteren. Als begin-ner ben je aanvankelijk sterk gefocust op alles wat er binnen de muren van je klas gebeurt. Want vroeg of laat moet je immers zélf les geven. En het zou wel plezierig zijn als dat behoorlijk verloopt. Wat je allemaal moet weten, kennen en kunnen, blijft de grote vraag. Of het nu om je rol als beginnende leerkracht gaat, de relatie met je mentor en de leerlingen of om de nog onbekende wereld van de school als geheel. Het is in het begin allemaal even nieuw en onbekend.


verwonderen & ontdekken (0691)

Documents