varivasya rahasya - transliteration

78
|| śrī|| varivasyārahasyam savyākhyānam prathamo'śavidyānāca manūnāmanusakhyānāca vidyānām | upadeṣṭā jayatitarānarasihānandanāthaguru|| varivasyārahasyākhyo grantho yasvena nirmita| tatra durghaaśabdānāmarthasakipya kathyate || tadvijñānārthasa gurumevābhigacchet ācāryavān puruo veda ityādiśrutyā gurūpasadanasya tattvajñānajanakatvāt prathamasakalamantrādhiṣṭhātdevatāpararūpaguruśleea taddaivatanarasihaca vighnavighātāya stuvan sapradāyatadājñayaiva pravartayati- prahlādābhīṣṭadāne vibudhasamudayastūyamānāpadāne (')śeakoībhdantapravilasitapadāhobalaketragarbhāt | prādurbhūte hirayadviradamatimadadhvāntatantranihantudhīre sacchāstrayonau mama bhuvanagurāvastu bhaktirnsihe || 1 || prahlādākhyo daitya, tadabhīṣṭānādānayasmāt pake prakṛṣṭo hlādo brahmānanda, tasya abhīṣṭānādharmārthakāmānāca dānayasmāt tasmin | vibudhānādevānāpaṇḍitānāca samudayena samudāyena stūyamānamapadānapūrvacaritrayasya tasmin | apadānakarma vttam ityamara| hirayākhyo yogyatayā hirayakaśipu, nāmaikadeśe nāmagrahaāt sa eva dviradasihavadhyatvāt tam | kīdśatam? atiśayitamada evāānapariāmatvād dhvāntam, tattantratadadhīnam, madaparavaśamiti yāvat pake hirayadhanopalakaam, dviradāsenāgopalakaam, matirasacchāstrajñānam, tatsambandhī mado yeāteādhvāntānādhvakāro'nte yeānāmni teāmādhvānātantraśāstranihantuśeakoībhtaśeācalasyāntapravilasitaśobhamānapadasthāna

Upload: soham-hamsah

Post on 12-Nov-2014

1.720 views

Category:

Documents


15 download

TRANSCRIPT

Page 1: Varivasya Rahasya - Transliteration

|| śrīḥ ||

varivasyārahasyam

savyākhyānam

prathamoṃ'śaḥ

vidyānāṃ ca manūnāṃ manusaṃkhyānāṃ ca vidyānām |

upadeṣṭā jayatitarāṃ narasiṃhānandanāthaguruḥ ||

varivasyārahasyākhyo grantho yaḥ svena nirmitaḥ |

tatra durghaṭaśabdānāmarthaḥ saṃkṣipya kathyate ||

tadvijñānārthaṃ sa gurumevābhigacchet ācāryavān puruṣo

veda ityādiśrutyā gurūpasadanasya tattvajñānajanakatvāt prathamaṃ

sakalamantrādhiṣṭhātṛdevatāpararūpaṃ guruṃ śleṣeṇa taddaivataṃ

narasiṃhaṃ ca vighnavighātāya stuvan saṃpradāyaṃ tadājñayaiva

pravartayati-

prahlādābhīṣṭadāne vibudhasamudayastūyamānāpadāne

(')śeṣakṣoṇībhṛdantaḥpravilasitapadāhobalakṣetragarbhāt |

prādurbhūte hiraṇyadviradamatimadadhvāntatantraṃ nihantuṃ

dhīre sacchāstrayonau mama bhuvanagurāvastu bhaktirnṛsiṃhe || 1 ||

prahlādākhyo daityaḥ, tadabhīṣṭānāṃ dānaṃ yasmāt pakṣe

prakṛṣṭo hlādo brahmānandaḥ, tasya abhīṣṭānāṃ

dharmārthakāmānāṃ ca dānaṃ yasmāt tasmin | vibudhānāṃ

devānāṃ paṇḍitānāṃ ca samudayena samudāyena

stūyamānamapadānaṃ pūrvacaritraṃ yasya tasmin | apadānaṃ karma

vṛttam ityamaraḥ | hiraṇyākhyo yogyatayā hiraṇyakaśipuḥ,

nāmaikadeśe nāmagrahaṇāt sa eva dviradaḥ siṃhavadhyatvāt tam |

kīdṛśaṃ tam? atiśayitamada evājñānapariṇāmatvād dhvāntam,

tattantraṃ tadadhīnam, madaparavaśamiti yāvat pakṣe hiraṇyaṃ

dhanopalakṣaṇam, dviradāḥ senāṅgopalakṣaṇam,

matirasacchāstrajñānam, tatsambandhī mado yeṣāṃ teṣāṃ

dhvāntānāṃ dhvakāro'nte yeṣāṃ nāmni teṣāṃ mādhvānāṃ

tantraṃ śāstraṃ nihantuṃ śeṣakṣoṇībhṛtaḥ śeṣācalasyāntaḥ

pravilasitaṃ śobhamānaṃ padaṃ sthānaṃ

Page 2: Varivasya Rahasya - Transliteration

yasyāhobalākhyakṣetrasya, tasya garbhānmadhyāt, pakṣe,

aśeṣāṇāṃ samastānāṃ kṣoṇībhṛtāṃ rājñāṃ madhye

pravilasite pade caraṇau yasya ahobalākhyasya puruṣadhaureyasya, tasya

kṣetraṃ patnī, tasyā garbhāt, prādurbhūte dhīre dhairyaśālini, pakṣe

dhiyaṃ rātīti dhīraḥ paṇḍitastamin satāṃ śāstrāṇāṃ yoniḥ

kāraṇam, yasya niḥśvasitaṃ vedāḥ, chandā/si jajñire tasmāt ityādi-

śravaṇāt sacchāstrāṇyeva yonirjñāpakaheturyasyeti vā, taṃ

tvaupaniṣadaṃ puruṣaṃ pṛcchāmi iti śravaṇāt,

śāstrayonitvādhikaraṇe dvedhāpi vyākhyānāt pakṣe

sacchāstrāṇāṃ yoniḥ kartā, granthakarteti yāvat tasmin bhuvanagurau

nṛsiṃhe narakesariṇi, nṛsiṃhanāmake ca mama bhaktirastviti prārthanā

| atropameyopamāyā upamāyā abhedasya vā dhvaniḥ |

śleṣo'laṃkāraḥ | so'pi ca prakṛtobhayaviṣayakaḥ

sabhaṅgo'bhaṅgaśca | sragdharā vṛttam || 1 ||

ā prācaḥ kāmarūpād druhiṇasutanadaplāvitādā pratīco

gāndhārāt sindhusāndrādraghuvaracaritādā ca setoravācaḥ |

ā kedārādudīcastuhinagahanataḥ santi vidvatsamājā

ye ye tāneṣa yatnaḥ sukhayatu samajān kaścamatkartumīṣṭe || 2 ||

kāmarūpagāndhārau deśau | setukedārau kṣetre |

druhiṇasutasindhū nadaviśeṣau | viduṣāṃ vidyopāsakānāṃ

samājāḥ, na śilpādijñānayukte vidvacchabdaḥ prayujyate ityādinā

vidvacchabdasyopāsakaparatāyāstriśatyāṃ pradarśanāt | samajāḥ

paśugaṇāḥ | paśūnāṃ samajo'nyeṣāṃ samājaḥ ityamaraḥ || 2 ||

sa jayati mahān prakāśo yasmin dṛṣṭe na dṛśyate kimapi |

kathamiva tasmiñjñāte sarvaṃ vijñātamucyate vede || 3 ||

sa sarveṣāmātmatvena prasiddhaḥ, mahān

deśakālādyanavacchinnaḥ parāprakāśyaḥ prakāśaḥ sarvadā

anāvṛtātmasvarūpajyotiḥ svarūpajyotirevāntaḥ iti rahasyāgamāt, na

tatra sūryo bhāti ityādiśravaṇācca | jayati sarvotkarṣeṇa vartate |

yasminnadhiṣṭhānte dṛṣṭe nirvikalpātmakacaramavṛttiviṣayīkṛte sati

kimapi dṛśyaṃ na dṛśyate, adhiṣṭhānajñānanāśyatvāt | ata

evaikavijñānena sarvavijñānaṃ śrutāvuktaṃ kathaṃ saṃgacchata iti

sāścaryamāha-kathamiveti | atha vā, vivartavādaṃ vedāntisaṃmataṃ

pariṇāmavādī tāntriko dūṣayati-kathamiveti | tanmate

Page 3: Varivasya Rahasya - Transliteration

mṛdghaṭādidṛṣṭāntānupapattirityarthaḥ | atreyaṃ tāntrikaprakriyā-

icchāmi jānāmi ityādāvuttama-puruṣāntarbhāsamānaṃ

sphuraṇānvayi jñānameva prakāśābhidhaṃ brahma | tacca

sarvajñatvasarveśvaratva-

sarvakartṛtvapūrṇatvavyāpakatvādiśaktisaṃvalitam | tasya

cānandarūpāṃśa eva sphuraṇaṃ parā ahaṃtā, vimarśaḥ, parā

lalitā bhaṭṭārikā, tripurasundarītyādipadairvyavahriyate | uktaṃ ca

virūpākṣapañcāśikāyāṃ viśvaśarīraskandhe-

īśvaratā kartṛtvaṃ svatantratā citsvarūpatā ceti |

ete'haṃtayāḥ kila paryāyāḥ sadbhirucyante ||

iti | parāhaṃtāmantareṇedaṃtāyā asaṃsphuraṇādahamidamoḥ

sasaṃbandhikatvādidaṃpadagamyasya dṛśyasyāhaṃtārūpaśaktyā

tadviśiṣṭabrahmaṇā vā janyatvam | tacca dṛśyaṃ tatpariṇāma eva,

tasyāṃ pariṇatāyāṃ tu na kaścit para iṣyate iti vāmakeśvaratantrāt,

vācārambhaṇaṃ vikāraḥ ityādiśrutīnāṃ tatraiva svārasyācca |

śaktiśaktimatorupādānopādeyayoratyantamabhedaḥ, na

punaraupaniṣadādivadbhedābhedau | ata eva sarvaṃ khalvidaṃ brahma iti

sāmānādhikaraṇyamabhede, na punarbādhāyām | advaitaśrutayaḥ

sarvā apyetadabhiprāyikā evāviruddhāḥ |

sarvapramāṇamūrdhanyayā śrutyā tadanusāritantraiścādvaite kathite,

tadviruddhatvena bhāsamānaḥ kāryakāraṇayorbhedāṃśa eva kalpita

āstāṃ na punaḥ sarvo'pi prapañcaḥ | neha nānāsti kiṃcanaḥ

ityādiśrutiṣvapi bhedāṃśasyaiva niṣedho na prapañcasya |

ekamevādvitīyam ityādau śrūyamāṇo bhedavatprapañcābhāvo'pi

viśeṣaṇābhāvaprayukta eva | ata eva bhāmatyāṃ

hāṭakamakuṭagranthe bhedasyaiva hāṭakanyūnasattākatvaṃ na

makuṭasyoktaṃ, pariṇāmasya pariṇāmisamānasattākatvāvaśyikatvāt

| māyāmātramidaṃ dvaitam ityatrāpi dvaitaśabdena bhedasyaiva

mithyātvamucyate, na punarbhedavataḥ tathātve tu

pratiyogitāsaṃbandhena jagata ivānuyogitāsaṃbandhena brahmaṇo'pi

bhedavattvasya sattvāt sadasadbhyāmabhāvo nirūpyata iti

nyāyasiddhatvāviśeṣānmithyātvāpatteḥ | tataśca śruterapi

pariṇāmavāda eva saṃmataḥ sidhyati | bhagavatā vyāsenāpi

prakṛtiśca pratijñādṛṣṭāntānuparodhāt ityasminnadhikaraṇa

ekavijñānena sarvavijñānapratijñāṃ

mṛdghaṭanakhanikṛntanādidṛṣṭāntam bahu syāṃ prajāyeya

Page 4: Varivasya Rahasya - Transliteration

ityabhidhyopadeśādikaṃ cānusaṃdadhānena pariṇāmavāda

evābhipretaḥ, kaṇṭharaveṇoktaśca ātmakṛteḥ pariṇāmāt iti sūtre |

bhāṣyakārairapi tatra vivartavādānusāreṇa vyācakṣāṇairapi

saundaryalaharyām, manastvaṃ vyoma tvam- iti śloke tvayi

pariṇatāyām iti svābhimataḥ pariṇāmavāda eva sphuṭīkṛtaḥ | asmin

pakṣe rahasyanāmasahasre mithyājagadadhiṣṭhānā ityādau

śrūyamāṇaṃ mithyātvaṃ tu svānatiriktarūpatvam,

ghaṭādirūpeṇānityatvaṃ brahmarūpeṇa nityatvam,

mṛdghaṭayorabhede'pi ghaṭarūpeṇa dhvastatvaṃ

mṛdrūpeṇādhvastatvaṃ

cetyādivadviruddhadharmanirāsādikamūhyamityādikaḥ

śāṃbhavānandakalpalatāyāṃ vistaraḥ || 3 ||

imamevārthaṃ ślokadvayenāha-

naisargikī sphurattā vimarśarūpāsya vartate śaktiḥ |

tadyogādeva śivo jagadutpādayati pāti saṃharati || 4 ||

ihotpādanādi trayaṃ tirodhānānugrahayorupalakṣaṇam || 4 ||

sāvaśyaṃ vijñeyā yatpariṇāmādabhūdeṣā |

arthamayī śabdamayī cakramayī dehamayyapi ca sṛṣṭiḥ || 5 ||

avaśyam, sarvavijñānasādhanatvānmokṣādipuruṣārthapradatvācca |

arthamayī śivādikṣityantaṣaṭtriṃśattattvarūpā | śabdamayī

parādivaikharyantā | cakramayī bindvādibhūgṛhāntā | dehamayī

sūkṣmādisthūlāntā || 5 ||

tajjñānārthamupāyā vidyā loke caturdaśa proktāḥ |

teṣvapi ca sārabhūtā vedāstatrāpi gāyatrī || 6 ||

caturdaśa vidyāḥ-catvāro vedāḥ ṣaḍaṅgāni nyāyo

mīmāṃsā purāṇaṃ dharmaśāstraṃ ceti | tantrāṇāṃ

dharmaśāstre'ntarbhāvaḥ | teṣāṃ prāmāṇyasamarthanaṃ

tvasmadīye tripurasundarībāhyavarivasyāvidhau draṣṭavyam |

tantrarājavyākhyāne ca vistareṇa tantrāṇāṃ

dharmaśāstre'ntarbhāvaḥ prapañcayiṣyate | evaṃ ca na

Page 5: Varivasya Rahasya - Transliteration

śiṣṭākopādhikaraṇasthavārtikavirodhaḥ,

śāstraparimāṇānatikramāt || 6 ||

tasyā rūpadvitayaṃ tatraikaṃ yat prapaṭhyate ()spaṣṭam |

vedeṣu caturṣvapi paramatyantaṃ gopanīyataram || 7 ||

tasyā gāyatryāḥ spaṣṭamaspaṣṭaṃ ceti padaccheda āvṛttyā |

caraṇatrayam tat savituḥ ityādi spaṣṭam | parorajase sāvadom iti caturtha

caraṇaṃ tvaspaṣṭamityarthaḥ | paraṃ śrīvidyākhyaṃ dvitīyaṃ

rūpam || 7 ||

yadyapi tantrarājādau saundaryalaharyāṃ ca hādividyāyā eva

prathamamuddhāro dṛśyate, tathāpi śrīvidyaiva tu mantrāṇāṃ tatra

kādiryathā parā iti vacanāt, ṣoḍaśīghaṭakatvācca,

yadakṣaraikamātre'pi, yadekādaśamādhāram

ityādirahasyārthapratipādyākṣaraśālitvācca, triśatyāmasyā

evādarācca, tripuropaniṣadyetanmūlakatvenaivānyāsāmuddhārācca,

yoginīhṛdayādāvuktānāmihāpi vakṣyamāṇānāmarthānāmatraiva

svārasyācca, śāṅkhāyanaśrutau catvāra īṃ bibhrati ityasyāmṛci ca

prathamamasyā evoddhārācca kādividyāyāḥ prādhānyamiti

dyotayaṃstasyāḥ pratīkamādatte-

kāmo yoniḥ kamaletyevaṃ sāṃketikaiḥ śabdaiḥ |

vyavaharati na tu prakaṭaṃ yāṃ vidyāṃ vedapuruṣo'pi || 8 ||

kāmo yoniḥ kamalā vajrapāṇirguhāhasā mātariśvābhramindraḥ |

punarguhāsakalā māyayā ca purūcyeṣā viśvamātādividyā ||

iti śāṅkhāyanaśrutiḥ | kāmo mātariśvā ca kakāraḥ | yonirekāraḥ |

kamalā turīyaḥ svaraḥ | vajrapāṇirindraśca lakāraḥ | guhādvayaṃ

māyā ca lajjābījam |

haseti sakaleti ca svarūpam | guhayā saha samāsādbahuvacanaṃ na

punaḥ sakāro dīrghaḥ | evaṃ lakāro'pi | abhraṃ hakāraḥ | etādṛśaiḥ

sāṃketikaiḥ śabdairvyavahārādatyantagopanīyatvaṃ samarthitvaṃ

bhavati || 8 ||

vidyāvarṇānuddharati-

Page 6: Varivasya Rahasya - Transliteration

krodhīśaḥ śrīkaṇṭhārūḍhaḥ koṇatrayaṃ lakṣmīḥ |

māṃsamanuttararūḍhaṃ vāgbhavakūṭaṃ prakīrtitaṃ prathamam || 9

||

śivahaṃsabrahmaviyacchakrāḥ pratyekamakṣarārūḍhāḥ |

dvaitīyīkaṃ kūṭaṃ kathitaṃ tat kāmarājākhyam || 10 ||

śivato viyato muktaṃ tṛtīyamidameva śaktikūṭākhyam |

hṛllekhānāṃ tritayaṃ kūṭatritaye'pi yojyamante syāt || 11 ||

krodhīśo brahmā ca kakāraḥ | śrīkaṇṭho'nuttaramakṣaraṃ

cākāraḥ | tamārūḍhastena yuktaḥ | koṇatrayaṃ yoniḥ | lakṣmīḥ

kamalā | māṃsaṃ śakraścendraḥ | śivo viyacca hakāraḥ | haṃsaḥ

sakāraḥ | akṣarasamūhātmakatvāt kūṭatvavyapadeśaḥ || 9-11 ||

hṛllekhāyāḥ svarūpaṃ tu vyomāgnirvāmalocanā |

bindvardhacandrarodhinyo nādanādāntaśaktayaḥ || 12 ||

vyāpikāsamanonmanya iti dvādaśasaṃhatiḥ |

bindvādīnāṃ navānāṃ tu samaṣṭirnāda ucyate || 13 ||

vyoma hakāraḥ kevalo na tvakāraviśiṣṭaḥ | agnī rephastādṛśaḥ

| vāmalocanekāraḥ | bindvādayo navāpi

sūkṣmasukṣmatarasūkṣmatamakālairuccāryā dhvaniviśeṣāḥ,

varṇaviśeṣā vā | na ca kakārādivat spaṣṭamanuccāryatvāt

tantrīsvaratulyatvena śrūyamāṇatvācca kārapratyayādyabhāvācca

bījabindudhvanīnāṃ ca trikūṭeṣu grahātmikā ityādau

dhvanipadenaiva tantreṣu vyavahārācca na varṇatvamardhacandrāderiti

vācyam, anusvāravisargādāvuktahetusattve'pi varṇatvasyeṣṭatvāt |

kathamanyathā triṣaṣṭiścatuḥṣaṣṭirvā varṇāḥ śuṃbhumate matāḥ

iti pratijñāya anusvāro visargaśca-iti parigaṇanaṃ śikṣāyāṃ

saṃgaccheta? na ca tādṛśasaṃkhyāvirodhādeva nātra varṇatvam, tatra

spaṣṭoccāryāṇāmeva gaṇanāt | na ca

tālvādiparigaṇitasthānānabhivyaṅgyatvānna varṇatvam,

tadanabhivyaṅgyatvasya paśyantyādāvavyāpteḥ, catvāri vākparimitā

padāni iti śrutyā varṇasamūhātmakapadatvasya spaṣṭamuktatvācca |

ata eva catuḥśatīśāstre nādasyārthavarṇanaṃ saṃgacchate | na ca

rathaghoṣavat padārthasmārakatvopapattiḥ tatra hi

tatkālakaraṇīyatvasaṃbandhena māhendrastotropākaraṇasya

Page 7: Varivasya Rahasya - Transliteration

smṛtiviṣayatāyā vācanikatvena rathaghoṣasāmānyasya

laukikādisādhāraṇasya smārakatvābhāvena tasya tatra śakterayogāt,

prakṛte tu na tatheti vaiṣamyāt

hṛllekhātrayasaṃbhūtaistithisaṃkhyaistathākṣaraiḥ ityādau

pratihṛllekhaṃ hakārarephekārānusvāranādapañcakamiti

pañcadaśākṣarāṇītyuktyā,

nāde'kṣaratvavyavahārasyāsakṛdyoginīhṛdaye,

bhūmiścandraḥ śivo māyā śaktiḥ kṛṣṇādhvamādanau |

ardhacandraśca binduśca navārṇo merurucyate |

mahātripurasundaryā mantrā merusamudbhavāḥ ||

iti jñānārṇavādāvapyasakṛdvyavahārasya darśanācca | dhvanipadena

vyavahārastu tattulyatvāllakṣaṇayā

dhvaniparyāyanādapadavācyatvānneyārtharūpalakṣaṇayā vā neya iti

dik | evaṃ ca prathamatṛtīyakūṭe aṣṭādaśavarṇātmake

madhyakūṭaṃ tu caturadhikam saṃhatyāṣṭapañcāśadvarṇātmikā

vidyeti siddham | yadyapi binduvinirmuktānāmaṣṭānāmeva

nādasaṃjñā mantraśāstre, tathāpi vyavahārasaukaryāya

tatsahitānāmeva sātra kṛteti dhyeyam || 12, 13 ||

siddhamevāha-

prathame'ṣṭādaśa varṇā dvāviṃśatirakṣarāṇi madhye syuḥ |

prathamena tulyamantyaṃ saṃghātenāṣṭapañcāśat || 14 ||

varṇānāṃ kālānāha-

mātrādvitayoccāryā kāmakalā ca trikoṇa ca |

bindurahitahṛllekhā mātrākālatrayoccāryāḥ || 15 ||

anyeṣāṃ varṇānāṃ mātrākālo'rdhamātrayā sahitaḥ |

bindorardhaṃ mātrā pare pare cāpi pūrvapūrvārdhāḥ || 16 ||

saṃhatyaikalavono mātrākālo'sya nādasya |

mātrā laghvakṣarasya kālaḥ | taddviguṇo gurvakṣarasya | ata eva

kāmakalā kamalā trikoṇā yoniśca dvimātrā | hṛllekhāyāṃ

dvayorvyañjanayorekā mātrā, kāmakalāyā dve mātre iti tisraḥ |

anyeṣāmakārasahitānāṃ kakārādidaśavarṇānām | bindorapi

Page 8: Varivasya Rahasya - Transliteration

vyañjanatvādardhā mātrā,

ekamātro bhaveddhrasvo dvimātro dīrgha ucyate |

trimātrastu pluto jñeyo vyañjanaṃ tvardhamātrakam ||

iti vacanāt | pare pare, ardhacandrarodhinyādayaḥ, pūrvapūrvārdhāḥ

ardhacandrasyārdhakālo rodhinyāḥ, rodhinyardhakālo

nādasyetyādikrameṇa kālavantaḥ | ayaṃ bhāvaḥ-kālaparamāṇurlava

ityucyate,

nalinīpatrasaṃhatyāḥ sūkṣmasūcyabhivedhane |

dale dale tu yaḥ kālaḥ sa kālo lavasaṃjñitaḥ |

ataḥ sūkṣmatamaḥ kālo nopalabhyo bhṛgūdvaha ||

iti vacanāt | ṣaṭpañcāśaduttaraśatadvayalavairekā mātrā |

bindoraṣṭāviṃśatyuttaraśataṃ lavāḥ | ardhacandrasya catuḥṣaṣṭiḥ |

rodhinyā dvātriṃśat | nādasya ṣoḍaśa | nādāntasyāṣṭau |

śakteścatvāraḥ | vyāpikāyā dvau lavau | samanāyā eko lavaḥ |

unmanāyāstu nāstyeva kālaḥ | yadyapi yoginīhṛdaye cakrasaṃkete

dīpākāro'rdhamātraśca ityanena bindoḥ kālamuktvā

ardhacandrādeḥ śaktiparyantasya

caturaṃśāṣṭāṃśaṣoḍaśāṃśādirūpabhāgadvaiguṇyaṃ

kālasyoktvā śaktyādīnāṃ pūrvapūrvadviguṇāṃśakālavattvaṃ

sāmānyenoktam catuḥṣaṣṭistadūrdhvaṃ tu dviguṇaṃ dviguṇaṃ tataḥ iti tena ca vacanena mātrāyā dvādaśottarapañcaśatatamo bhāga

unmanākāḥ, mātrāsvarūpaṃ ca

dvādaśottarapañcaśatalavātmakatvameva pratīyate, ata eva

deśakālāna vacchinna tadūrdhvaṃ paramaṃ mahat

ityuttaragranthe'pyunmanāyāḥ parata eva kālānavaccheda ukta iti

vyaktaṃ pratīyate tathāpi catuḥṣaṣṭiḥ- iti ślokasya

śakeścatuḥṣaṣṭitatamo mātrābhāgaḥ, tadūrdhvaṃ dviguṇaṃ

vyāpikāyā aṣṭāviṃśatyuttaraśatatamo bhāgaḥ, tato dviguṇaṃ

samanāyāḥ ṣaṭpañcāśaduttaraśatadvayātmako bhāga

ityarthastatastadūrdhvamiti padābhyāṃ dviguṇapadadvayena ca

spaṣṭaṃ pratīyate ata evottarārdhe śaktyādīnāṃ ca mātrāṃśo

manonmanyāstathonmanī ityatra manonmanīti padasya

samanāparyāyasya samanāparyantānāmityarthakatvamaṅgīkṛtya

Page 9: Varivasya Rahasya - Transliteration

śaktyādīnāṃ tisṛṇāmityamṛtānandairvyākhyātam | nādasya

bindvādinavakasya || 15, 16 ||

ekādaśa vākkūṭe sārdhā ekādaśoditā madhye || 17 ||

sārdhā aṣṭau śaktāvekaikalavonitā mātrāḥ |

saṃhatyaikatriṃśanmātrā mantre lavatrayanyūnāḥ || 18 ||

śaktau tṛtīyakūṭe || 17-18 ||

utpattisthānayatnāvāha-

kaṇṭhe ca kaṇṭhatāluni tāluni danteṣu mūrdhni nāsāyām |

spṛṣṭavivārādyāntarabāhyairyatnaistadakṣarotpattiḥ || 19 ||

kakāratrayamakāradaśakaṃ hakārapañcakaṃ ca kaṇṭhe |

dvitīyamakṣaraṃ kaṇṭhatāluni | prāṇyaṅgatvādekavadbhāvaḥ |

īkāracatuṣṭayaṃ tāluni | lakāratrayaṃ sakāradvayaṃ ca danteṣu |

rephatrayaṃ tu mūrdhni | bindvādinavakatrayaṃ nāsāyām | spṛṣṭeti |

kakārāḥ spṛṣṭayatnāḥ | akārāḥ saṃvṛtāḥ | īkārā ekāraśca

vivṛtāḥ | rephā lakārāśceṣatspṛṣṭāḥ | hakārāḥ sakārau

ceṣadvivṛtāḥ | bindvādayaḥ saṃvṛtatamāḥ | ityābhyantaro yatnaḥ |

kakārā vivāraśvāsāghoṣavanto'lpaprāṇavantaśca | sakārau

mahāprāṇavantau vivārādimantau ca | svarāḥ sarve'pyudāttāḥ |

rephā lakārāśca saṃvāranādaghoṣālpaprāṇavantaḥ | hakārāstu

saṃvārāditrayavanto mahāprāṇavantaśca |

bindvādayastvātyantikasaṃvārādicatuṣkavantaḥ | iti bāhyaḥ

prayatnaḥ || 19 ||

atha varṇānāṃ sthitisthānaṃ rūpamākāraṃ cāha-

pralayāgninibhaṃ prathamaṃ mūlādhārādanāhataṃ spṛśati |

tasmādājñācakraṃ dvitīyakūṭaṃ tu koṭisūryābham || 20 ||

tasmāllalāṭamadhyaṃ tārtīyaṃ koṭicandrābham |

mālāmaṇivadvarṇāḥ krameṇa bhāvyā uparyupari || 21 ||

mūlādhārādityādi pañcamītrayaṃ lyablope |

mūlādhāramārabhyetyarthaḥ | tasmādanāhatamārabhya

tasmādājñācakramārabhya | idaṃ ca sthānatrayaṃ

Page 10: Varivasya Rahasya - Transliteration

bindvādirahitakūṭatrayasyaiva | suṣumṇākhyanāḍīmūlāgrayordve

sahasradalakamale, madhye cāṣṭadalaṣaḍdalādīni triṃśatpadmāni

savistaraṃ svacchandasaṃgrahādau prapañcitāni | tatra gudopari

dvavyaṅgulordhve liṅge nābhau hṛdi kaṇṭhe bhrūmadhye ca

mūlādhārasvādhiṣṭhānamaṇipūrānāhataviśuddhyā-

jñānāmakāni caṭuḥṣaḍdaśadvādaśaṣoḍaśadvidalāni

dvidvigranthimadhyasaṃdaṣṭāni cakrapadavācyānyapi ṣaṭ padmāni

santītyanyatra vistaraḥ || 20, 21 ||

ādhārotthitanādo guṇa iva paribhāti varṇamadhyagataḥ |

atreyaṃ śabdasṛṣṭiprakriyā-vaṭabījāntargatavaṭa-

vṛkṣīyasūkṣmarūpatulyaśabdasṛṣṭisūkṣmarūpaśālinī

pūrvoktarūpā tripurasundaryeva

tādṛśasūkṣmarūpavattvapravṛttinimittakaparāpadavācyā | saiva ca

māti tarati kāyatīti ca vyutpattyā mātṛketyucyate | tasyāṃ ca

nirvikārāyāmapyanādissiddhaprāṇyadṛṣṭavaśāt svāntaḥ

saṃhṛtaviśvasisṛkṣotpadyate | tataḥ sraṣṭavyapadārthānālocayati,

tadaikṣata bahu syāṃ prajāyeya iti śruteḥ | tādṛśamīkṣaṇameva

pravṛttinimittīkṛtya tasyāṃ paśyantīti padaṃ pravartate | saiva ca

paśyantyākhyā mātṛkā karaṇasaraṇita uttīrṇatvāduttīrṇetyucyate |

tadavayavāśca vāmādayo'ṣṭau śaktayo'nyatra prapañcitāḥ | ataḥ

saiva vyaṣṭisamaṣṭiveṣeṇa navavidhā | tato nava nādā

avikṛtaśūnyādayo jātāḥ | tatsamaṣṭiśca nādadhvanyādipadavācyā

nātisūkṣmā parāvannātisthūlā vaikharīvadato madhyamākhyā

mātṛkā madhyamāvayavarūpamavikṛtaśūnyasparśanādadhvani-

binduśaktibījākṣarākhyaṃ nādanavakaṃ mūlādhārādiṣaṭke nāde

nādānte brahmarandhre ca sthitaṃ |

navabhirnādairakacaṭatapayaśalākhyavarganavakavatī vaikharyākhyā

mātṛkā jātā, vai niścayena spaṣṭataratvāt khaṃ

karṇavivaravartinabhorūpaśrotrendriyaṃ rāti gacchati,

tajjanyajñānaviṣayo bhavatīti vyutpatterityādyanyato vistaraḥ | evaṃ ca

kakārādau katvādivarṇadharmāṇāṃ ṣaḍjatvādidhvanidharmāṇāṃ

cānubhūyamānatvāt pariṇāme pariṇāmino'nusyūtatāyā mṛdghaṭe

darśanācca varṇeṣu nādo'nusyūtaḥ | tantuviśeṣajanyaḥ paṭaviśeṣo

varṇakapadavācyaḥ | tatra kapratyayaparityāgena

prayogastvakṣaravācakavarṇapadena śleṣārthaḥ | guṇa iva

varṇakākhyapaṭaviśeṣopādānabhūtatantuviśeṣavanmālā-

Page 11: Varivasya Rahasya - Transliteration

maṇyādhārasūtravaccetyarthaḥ | varṇamadhyagata ityasya

dvayorvarṇayormadhyabhāge varṇaśarīrāntarbhāge ca sthita ityarthaḥ |

ayaṃ bhāvaḥ-dvayorvarṇayormadhyabhāge

maṇidvayamadhyabhāgasthaśuddhasūtravacchuddhanādasya bhānam,

varṇaśarīrāntarbhāge

tu paṭābhedena saṃvalitatantuvadghaṭāntarmṛdvacca

tattadvarṇābhedenaiva nādasya bhānam, na punastatra

maṇyantargatasūtradṛṣṭāntaḥ tasya maṇito'tyantabhinnatvāditi || 21 ||

athāvaśiṣṭasya bindvādinavakasya sthitisthānarūpākārānāha-

madhyephālaṃ bindurdīpa ivābhāti vartulākāraḥ || 22 ||

tadupari gato'rdhacandro'nvarthaḥ kāntyā tathākṛtyā |

atha rodhinī tadūrdhvaṃ trikoṇarūpā ca candrikākāntiḥ ||

nādastu padmarāgavadaṇḍadvayamadhyavartinīva sirā |

nādāntastaḍidābhaḥ savyasthitabinduyuktalāṅgalavat || 24 ||

tiryagbindudvitaye vāmodgacchatsirākṛtiḥ śaktiḥ | bindūdgacchattryaśrākāradharā vyāpikā proktā || 25 ||

ūrdhvādhobindudvayasaṃyutarekhākṛtiḥ samanā |

saivordhvabinduhīnonmanā tadūrdhvaṃ mahābinduḥ || 26 ||

śaktyādīnāṃ tu vapurdvādaśaravikāntipuñjābham |

madhyephālaṃ phālasya madhye | pāre madhye ṣaṣṭhyā vā iti

samāsaḥ | kāntyā, ākṛtyā cānvarthaḥ

ardhacandravatkāntirākāraścetyarthaḥ | aṇḍasthānīyau

dvau bindū sirāsthānīyā madhyarekhā ceti trayaṃ saṃhatya

nādasyākāraḥ bindudvayāntare daṇḍaḥ śevarūpo maṇiprabhaḥ iti

cakrasaṃketokteḥ | śevo muṣkadvayamadhyavartinī nāḍī, maṇiḥ

padmarāga iti tu sāṃpradāyikī vyākhyā | daṇḍasya

śevarūpatvaviśeṣaṇaṃ ghanatādārḍhyayornirāsāya,

keśatulyapiṣṭavikāreṣu pāyasopayukteṣu śevapadaprayogādityapi

vyākhyā nātīva viruddhā | ūrdhvāgraṃ dakṣiṇāraṃ lāṅgalam,

vāmabhāge bindureka iti nādāntākāraḥ | visarjanīyavadūrdhvādho

bindudvayamiti bhramanirāsāyāha-tiryagiti |

vāmādvāmabhāgasthabindumārabhyordhvaṃ gacchantī niḥsarantī yā

sirā rekhā tadākāretyarthaḥ | śaktirvāmasthabindūdyatsirākārā iti

Page 12: Varivasya Rahasya - Transliteration

cakrasaṃkete | ārṣatvāt samastasyāpi bindupadasya pūrvapadena saha

bahubrīhyavayavatvena, uttarapadena saha

pañcamītatpuruṣāvayavatvenāpi kākākṣinyāyenānvaya iti

sāṃpradāyikairvyākhyānāt | udyatpadasya sāmānyavācakasyāpi

bindūdyaditi viśeṣe lakṣaṇāyāṃ vāmasthādbindorudyatyāḥ sirāyā

ākāro yasyā ityeva vigṛhya bindorvāmasthatvaviśeṣaṇabalādeva

dakṣiṇādigbhāge niḥsirāka eko bindurastīti gamyata iti vyākhyāyāṃ

vā na ko'pi kleśaḥ | bindusaṃspṛṣṭāgrakatrikoṇākārā vyāpikā |

bindudvayāntarālastha-ṛjurekhāmayī punaḥ | samanā iti vacane

śaktivadbindudvayaṃ tiryagrūpaṃ mā bhūdityataḥ

saṃpradāyamanusarannāha-urdhvādha iti | saṃyutā

agramūlabhāgayoḥ saṃśliṣṭā, na tvaspṛśantī sthitā | iyaṃ ca

brahmarandhrasaṃsthānā | iyameva ca manonmanītyapi vyavahriyate |

manaso yathāvarithatarūpasyaivābhyāsa-

viśeṣeṇaitāvatparyantavṛttyudgamaḥ susādha ityataḥ samanetyucyate |

etadupari tu rūpāntaraṃ prāptasyaiva manaso dhṛtiviṣayatetyata

utkrāntamanaskatvādunmanā |

prakṛtānupayuktamapyunmanoparisthānaṃ cakrarājasya

trividhabhāvanāntargataniṣkalabhāvanāyāmupayuktatvena

prasaṅgādāha-tadūrdhvaṃ mahābinduriti || śaktyādīnāmiti |

samanāntānāṃ tisṛṇāmiti saṃpradāyaḥ | śaktyādīnāṃ tisṛṇāṃ

dvādaśaravitulyakāntayastanavaḥ

iti pāṭho yuktaḥ | bindvādisvarūpāṅgavistaraḥ svacchandasaṃgrahe

draṣṭavyaḥ || 22-26 ||

atha varṇānāmuccāraṇaprakāramāha-

ityevaṃ varṇānāṃ sthānaṃ jñātvoccaredyatnāt || 27 ||

nādaḥ prāthamikastu dvitīyakūṭena sākamuccāryaḥ |

dvaitīyīkaṃ nādaṃ tārtīyenoccarenna pṛthak || 28 ||

bindvādinavakayostu prāktanakūṭasthayoranayoḥ |

saṃmelanena śabalaṃ tārtīyīkaṃ vibhāvayet kūṭam || 29 ||

bindvādikasamanāntaṃ krameṇa tārtīyamuccarennādam |

unmanyantarlīnaṃ vibhāvayedetaduccaraṇam || 30 ||

sthānaṃ kaṇṭhādyutpattisthānaṃ mūlādhārādi sthitisthānaṃ

Page 13: Varivasya Rahasya - Transliteration

ca | yatnādāntarabāhyayatnapūrvakam | idaṃ ca

mānasajapātiriktaviṣayam | tatra tattatsthānayatnavibhāvana-

mātrasyopayoga iti draṣṭavyam | nādo bindvādinavakam |

pūrvapūrvakūṭasthanādasyottarottarakūṭoccāraṇenaivo-

ccaritaprāyatvānna tatra pārthakyena yatnaḥ kālavilambo vā kārya

ityarthaḥ | tṛtīyakūṭe

tūttarakūṭābhāvāttadubhayamapekṣitamityāha-bindvādiketi || 27-30 ||

pūrvaṃ vidyāsvarūpasya kāla uktaḥ, idānīmuccāraṇakālaṃ

niṣkṛṣyāha-

ādye daśa madhye tāḥ sārdhāstārtīyakūṭe'ṣṭau |

ekalavonā ūnatriṃśanmātrā manorjape kālaḥ || 31 ||

ādye kūṭe daśa mātrāḥ | madhye kāmarājakūṭe tā daśa

sārdhā mātrāḥ | tārtīyakūṭe'ṣṭāviti | asya pūrvaparavarti

padadvayaṃ kākākṣinyāyena dvirdviranvayitavyam | tenaikalavonāḥ

sārdhā aṣṭau mātrāstṛtīyakūṭe yathā pūrvamavasthitā ityarthaḥ |

saṃhatya tvāha-ekalavonā iti | ūnatriṃśadekonatriṃśat jape vācike |

na tu mānase pūrvoktakālādayaḥ | prathamadvitīyakūṭasthāstu yatra

nyāsādau saṃdhyāṅgabhūtaikaikakūṭamātrajape ca

prātisvikamuccāraṇena kūṭānāṃ viniyogavidhistatraiva sārthakā iti

vijñeyam || 31 ||

atha kūṭānāṃ vyaṣṭisamaṣṭibhedena caturdhā bhinnānāṃ

svarūpaviśeṣānāha-

vyaṣṭisamaṣṭivibhedādasyāṃ catvāri bījāni |

sṛṣṭisthitisaṃhārānākhyārūpāṇi bhāvanīyāni || 32 ||

puṭadhāmatattvapīṭhānvayaliṅgakamātṛtatsamaṣṭīnām |

rūpāntarāṇi bījānyamūni catvāri cintanīyāni || 33 ||

anākhyā tirodhānānugrahayoḥ samaṣṭiḥ, kṛtya-

pañcakeṣvapyaudāsīnyāvalambanarūpāvasthānaviśeṣo vā |

puṭādiṣaṭkaṃ dhāmasaptakaṃ ca tritrirūpaṃ pṛthak pṛthak,

tatsamaṣṭirekaiketyevaṃ catvāri catvāri yathā-puṭāni

jñātṛjñānajñeyāni tatsāmarasyaṃ ca | dhāmāni

Page 14: Varivasya Rahasya - Transliteration

cakranāthadaśāśaktitrayātmarūpāṇi sapta | tatra

cakrāṇyagnicakrasūryacakrasomacakrāṇi brahmacakraṃ ca | nāthā

mitreśanāthaṣaṣṭhīśanāthoḍḍīśanāthāścaryā-nandanāthaśca |

daśā jāgratsvapnasuṣuptayasturīyā ca | śaktayaḥ-

vāmājyeṣṭhāraudryaḥ śāntā ca icchājñānakriyā ambikā ca

kāmeśvarīvajreśvarībhagamālinyo mahātripurasundarī ca | ātmāna

ātmāntarātmaparamātmāno jñānātmā ca |

tattvānyātmatattvavidyātattvaśivatattvāni sarva tattvaṃ ca | pīṭhāni

kāmarūpapūrṇagirijālaṃdharāṇyoḍyāṇapīṭhaṃ ca | anvayāḥ

prāgdakṣiṇapaścimānvayā uttarānvayaśca | eta eva

samayapadenāmnāyapadena ca kathyante | liṅgāni

svayaṃbhūbāṇetarāṇi paraṃ ca | mātṛkāḥ

paśyantīmadhyamāvaikharyaḥ parā ca | dhāmapadārthatvenoktaṃ

śaktitrayaṃ mātṛpadasya vārthaḥ || 32, 33 ||

atha pratyakṣaraṃ svarūpamāha-

ekaikasmin karmaṇi sṛṣṭyādivibhedatastrividhe |

brahmādyā adhipatayo bhāratyādisvaśaktibhiḥ sahitāḥ || 34 ||

brahmādayastrayo'mī bhāratyādyāśca śaktayastisraḥ |

pratyakṣarasvarūpāḥ śāktārthe vakṣyamāṇayā rītyā || 35 ||

sṛṣṭikarma trividhaṃ sṛṣṭisṛṣṭiḥ sṛṣṭisthitiḥ

sṛṣṭisaṃhṛtiśceti | evaṃ sthitikarma sthitisṛṣṭiḥ sthitisthitiḥ

sthitisaṃhṛtiśceti | evaṃ saṃhṛti karmāpi saṃhṛtisṛṣṭiḥ

saṃhṛtisthitiḥ saṃhṛtisaṃhṛtiśceti | atra pratitrikaṃ brahmādayastrayo

brahmaviṣṇurudrā bhāratīpṛthivīrudrāṇīsahitā adhipatayaḥ | evaṃ ca

prathamakūṭe-kakāro brahmaṇa eva rūpāntaram, trikoṇā tu

bhāratīsvarūpā, turyaḥ svaro viṣṇusvarūpaḥ, lakāraḥ

pṛthivīsvarūpaḥ | hakāro rudrasvarūpaḥ, repho rudrāṇīsvarūpaḥ,

turyaḥ svarastu śāntāmbikātmakamithunasvarūpaḥ | dvitīyakūṭe

madhyamahakāraṃ parityajyāvaśiṣṭākṣareṣveṣaiva rītiḥ |

tṛtīyakūṭe tu dvitīyakūṭasthaparityaktahakārasya

brahmasvarūpatvādbhāratīmārabhyaiva sakāreṇārambhaḥ |

śaktikūṭatvena śakteḥ prādhānyena prathamaṃ nirdeśaḥ |

tadetadāha-śāktārthe vakṣyamāṇayeti || 34, 35 ||

athāvaśiṣṭānāṃ bindvādīnāṃ svarūpamāha-

Page 15: Varivasya Rahasya - Transliteration

hṛllekhākāmakalāsaparārdhakalākhyakuṇḍalinyutthāḥ |

nādāścakratritayatritayātmāno vibhāvanīyā rayuḥ || 36 ||

atra prathamakūṭe yā hṛllekhā, tadantargatā yā kāmakalā,

tasyāṃ gurumukhaikavedyā yā saparārdhakalā, sā

bahnikuṇḍalinītyucyate | saiva dvitīyakūṭe sūryakuṇḍalinīti,

tṛtīyakūṭe somakuṇḍalinīti ca kathyate | bindvādisamaṣṭirūpo

nādastu tata evotpanno dīpaśikhāgra-vartikajjalalekhāvat | evaṃ

cānāhatamārabhyotthito

nādastrailokyamohanasarvāśāparipūrakasarvasaṃkṣobhaṇa-

cakratrayasya trividhasṛṣṭirūpasyāparaṃ rūpam

bhrūmadhyamārabhyotthito nādaḥ sarvasaubhāgyadāyaka-

sarvārthasādhakasarvarakṣākaracakratrayasya

trividhasthitirūpasyāparaṃ rūpam bindusthānamārabhyotthito nādaḥ sarvarogaharasarvasiddhipradasarvānandamayacakratrayasya

saṃhṛtitrayarūpasyāparaṃ rūpamiti vibhāvanīyāḥ || 36 ||

athāvasthāpañcakaṃ śūnyaṣaṭkaṃ viṣuvatsaptakaṃ ca japakāle

vibhāvyamāha- indriyadaśaketyādinā, evamavasthetyantena

ślokaṣoḍaśakena |

indriyadaśakavyavahṛtirūpā yā jāgarāvasthā |

tatra prakāśarūpo heturbhāvyastṛtīyage rephe || 37 ||

karmendriyāṇi pañca vākpāṇipādapāyūpasthāni

jñānendriyāṇyapi pañca ghrāṇarasanacakṣustvakśrotrāṇi eteṣāṃ

daśānāṃ svasvaviṣayotpādakatvaṃ vyavahāraḥ sa eva jāgarāvasthā

| tatra heturūpaṃ jñānamarūpatvādbhāvanādaśāyāṃ

prakāśarūpatvena tṛtīyakūṭastharephasthāne vibhāvanīyam || 37 ||

antaḥkaraṇacatuṣkavyavahāraḥ svāpnikāvasthā |

sā tārtīyekārādbodhyāpi galasthale cintyā || 38 ||

mano buddhirahaṃkāraścittaṃ cetyantaḥkaraṇāni catvāri |

taireva vyavahāraḥ svapnaḥ | tajjanakaḥ

prakāśastṛtīyahṛllekhāsthakāmakalayā bodhyaḥ | athāpi galasthale

dvaitīyīkalakāre cintyaḥ | galasthaścāsau laśceti vigrahaḥ || 38 ||

Page 16: Varivasya Rahasya - Transliteration

āntaravṛtterlayato līnaprāyasya jīvasya |

vedanameva suṣuptiścintyā tārtīyabindau sā || 39 ||

vivaraṇamata ātmasukhājñānaviṣayikāstisro'vidyāvṛttayaḥ

svīkṛtā ityata āha-āntaravṛtteriti |

antaḥkaraṇapariṇāmarūpavṛtterityarthaḥ | vārtikamate

vṛttisāmānyābhāva eva suṣuptiḥ | tārtīyabindau lalāṭasthāne || 39 ||

turyāvasthā cidabhivyañjakanādasya vedanaṃ proktam |

tadbhāvanārdhacandrādikaṃ trayaṃ vyāpya kartavyā || 40 ||

ardhacandrarodhinīnādeṣu vyāptasturyāvasthāprakāśo bhāvyaḥ || 40

||

ānandaikaghanatvaṃ yadvācāmapi na gocaro nṝṇām |

turyātītāvasthā sā nādāntādipañcake bhāvyā || 41 ||

avasthāpañcakaṃ nirūpya śūnyaṣaṭkaṃ nirūpayati-

tārtīyīke rephasthāne bindau ca rodhinyām |

nādāntavyāpikayoścandrakatulyāni pañca śūnyāni || 42 ||

unmanyāṃ nīrūpaṃ ṣaṣṭhaṃ cintyaṃ mahāśūnyam |

candrako mayūrapicchāgragataṃ candrākāraṃ śūnyam |

taduktaṃ svacchandasaṃgrahe-

śikhipakṣacitrarūpairmaṇḍalaiḥ śūnyapañcakam |

dhyāyato'nuttare śūnyaṃ paraṃ vyoma tanurbhavet ||

iti | yadyapi

agnyādidvādaśānteṣu trīṃstrīṃstyaktvā varānane |

śūnyatrayaṃ vijānīyādekaikāntaritaṃ priye |

śūnyatrayāt pare sthāne mahāśūnyaṃ vibhāvayet ||

iti pūjāsaṃkete rephādimahābindvanteṣu dvādaśasu sthāneṣu

madhye trayaṃ trayaṃ tyaktvā, ekaikamantaritaṃ madhyasthitaṃ

Page 17: Varivasya Rahasya - Transliteration

śūnyatrayaṃ vijānīyādityarthādardhacandraśaktimahābinduṣu

śūnyatrayaṃ tadūrdhvaṃ caturthamityarthaḥ atha vā, ādāvante ca

trayaṃ trayaṃ tyaktvāmadhyasthe'rdhacandrādivyāpikāntaṣaṭka

ekaikavyavadhānena śūnyatrayaṃ tatpare

caturthamityardhacandranādaśaktiṣu trīṇi śūnyāni vyāpikāyāṃ

mahāśūnyamiti vārthaḥ spaṣṭaṃ pratīyate tathāpi

śūnyaṣaṭkaṃ sureśāni avasthāpañcakaṃ punaḥ |

viṣuvatsaptarūpaṃ ca bhāvayanmanasā japet ||

ityupakramavirodhādanyathārthaḥ | tathā hi-agnyādīti bhinnaṃ padaṃ

śūnyatraye'nveti | antaśabdaścaramāvayavavācī |

arthāccaramahṛllekhāsaṃbandhiṣu dvādaśasvavayaveṣu

hakārādyunmanānteṣu, agnyādi rephamārabhya śūnyayostrayaṃ

śūnyaṣaṭkaṃ vijānīyāt | tacca na rephādisāṃtatyena, kiṃ

tvekaikavyavadhāneneti | ata āha-ekaikāntaritamiti | prathamaśūnyasya

rephasthānīyatve kathite

vyavadhānamarthāddhakārekārārdhacandranādaśakti-samanābhiḥ

ṣaḍbhiriti sidhyati | tadevāha-trīṃstrīniti |

dviguṇitāṃstrīṃstyaktvetyarthaḥ | śūnyatrayāt śūnyayostrayasya,

tatṣaṭkasyetyarthaḥ | supāṃ su- iti supo ṅasa ādādeśaḥ | nirdhāraṇe

ṣaṣṭhī | teṣāṃ madhye pare carama unmanyāṃ mahāśūnyamiti |

etadvibhāvanasya paramarahasyatvāditthaṃ kleśenoktirityanvayitavyam ||

42,42- ||

kramāt prāptāni sapta viṣuvantyāha-

prāṇātmamānasānāṃ saṃyogaḥ prāṇaviṣuvākhyaḥ || 43 ||

kakārātmakavāyuḥ prāṇaḥ | ātmā prāṇā

manaścetyeteṣāmaikyaṃ prāṇaviṣuvasaṃjñamiti kecit |

yathāśrutamanye || -43 ||

mantraviṣuvamāha-

prāthamikakūṭanāde tvanāhatād brahmarandhrānte |

vyaṣṭisamaṣṭivibhedād bījacatuṣkasya ca svasya || 44 ||

aikyena nādamayatāvibhāvanaṃ mantraviṣuvākhyam |

Page 18: Varivasya Rahasya - Transliteration

prāthamikakūṭanāde bījacatuṣkasyaikyam,

svasyatmanastvādhārotthitanādena sahaikyaṃ na

prāthamikenānāhatādārabdhena saha,

ādhārotthitanāde tu līnaṃ buddhvātmarūpakam |

saṃyogena viyogena mantrārṇānāṃ maheśvari ||

anāhatādyādhārāntaṃ nādātmatvavicintanam |

viṣuvam- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ||

iti kādimatīyavacanāt | saṃyogena samaṣṭyā | viyogena vyaṣṭyā

caturvidhānāmiti śeṣaḥ | ādhārāṇāmanto brahmarandhram |

ādhārāntāntamiti

tantreṇāntapadadvayasattvādbrahmarandhrāntamityarthakatvena

vyācakṣate | ā ādhārāntādityarthaka āṅpraśleṣe tu sarvaṃ sustham

|| 44, 44- ||

nāḍīviṣuvamāha-

ādhārotthitanādasyoccārād brahmarandhrāntam || 45 ||

ṣaṭcakrāṇāṃ granthīn dvādaśa bhindan suṣumṇayaiva pathā |

nāḍīnādārṇānāṃ saṃyogo nāḍikāviṣuvam || 46 ||

mūlādhārādicakraṣaṭkasyāpyadha ūrdhvaṃ caikaiko granthiriti

dvādaśa granthayaḥ | tadbhedanamārgeṇaiva suṣumṇānāḍī

mūlādhārād brahmarandhraṃ vyāpnoti | tenaiva mārgeṇa nādasya

varṇapaṅkteśca nāḍīsaṃyuktatvena bhāvanayoccāraṇaṃ

nāḍīviṣuvamityarthaḥ || -45, 46 ||

praśāntaviṣuvamāha-

rephe kāmakalārṇe hārdakalāyāṃ ca bindvādau |

nādāntāvadhi nādaḥ sūkṣmataro jāyate tatra || 47 ||

śaktermadhye tallayacintanamuditaṃ praśāntaviṣuvākhyam |

tṛtīyakūṭastharephādiṣu saptasu sthāneṣvādhārādārabdhasya

nādasya tatra sūkṣmataratādaśā, abhighātāduttarottarakṣaṇeṣu

Page 19: Varivasya Rahasya - Transliteration

kāṃsyatāladhvanivat | tasya śaktau layo bhāvya ityarthaḥ || 47, 47- ||

śaktiviṣuvamāha-

śaktyantargatanādaṃ samanāyāṃ bhāvayellīnam || 48 ||

śaktisthānādūrdhvaṃ punarujjīvitasya nādasya sūkṣmatamasya

vyapikā mullaṅghya samanāyāṃ layaḥ śaktiviṣuvamityarthaḥ || 48 ||

samanordhvaṃ punarujjīvitasyātyantaṃ sūkṣmatamasya

nādasyonmanyāṃ layaḥ kālaviṣuvamityāha-

samanāgatamunmanyāmete dve śaktikālaviṣuvākhye |

tattvaviṣuvamāha-

śrīvidyākūṭāvayaveṣu kakārādiṣūnmanānteṣu || 49 ||

akulādikonmanāntapradeśasaṃstheṣu sakaleṣu |

adhyuṣṭanimeṣottarasaptadaśādhikaśatatrayatruṭibhiḥ || 50 ||

uccarite nāde sati tasyānte tattvavedanaṃ bhavati |

tadidaṃ caitanyābhivyaktinidānaṃ tu tattvaviṣuvākhyam || 51 ||

ukteṣu dvātriṃśatpadmaṣvadhastanadvayaṃ caramaṃ cākulapadmāni |

śeṣāṇi kulapadmāni | teṣu yadyapi mūlādhārākhyāt

kulapadmādeva vidyākṣarāṇāmārambhaḥ, tathāpi cakrarājasya

sakalākhyabhāvanāyā adhastanasahasradalakamalamārabhyaiva akule

viṣusaṃjñe ca ityādinā catuḥśatyāmuktatvāt

kulākulavidyayorabhedena śrīvidyāyā api tata ārambhoktistantreṣu |

adhyuṣṭaṃ sārdhatrayam | nimeṣo locanaspandakālaḥ | tasya

trisahasratamo'śastriṭiḥ,

svasthe nare samāsīne yāvat spandati locanam |

tasya triṃśattamo bhāgastatparaḥ parikīrtitaḥ |

tatparasya śatāṃśastu truṭirityabhidhīyate ||

iti vacanāt | evaṃ ca (10817)

ayutottarāṣṭaśatottarasaptadaśatruṭiparyantaṃ

vidyāvayavasthānasaṃlagnatāpūrvakaṃ nādoccāraṇe kṛte sati,

Page 20: Varivasya Rahasya - Transliteration

tattvasya svasaṃvidabhedasya bodho bhavati | tadidamuccāraṇaṃ

tattvaviṣuvam || -49-51 ||

upasaṃhārapūrvakaṃ japaṃ lakṣayati-

evamavasthāśūnyaviṣuvanti cakrāṇi pañca ṣaṭ sapta |

nava ca manorarthāṃśca smarato'rṇoccāraṇaṃ tu japaḥ || 52 ||

avasthādicatuṣṭaye saṃkhyācatuṣṭayasya kramādanvayaḥ |

nādatrayasya cakratrayātmakatvabhāvanaṃ prāguktam | cakrasaṃkete

tvanyadapi trayamuktam-cakrabhāvanaṃ trividhaṃ sakalaṃ niṣkalaṃ

sakalaniṣkalaṃ ceti | akulasahasrāraṃ mūlādhārādipañcakaṃ

sūkṣmajihvā bhrūmadhyaṃ bindusthānaṃ ceti navasu sthāneṣu

trailokyamohanādicakranavakabhāvanaṃ sakalam,

bindvādyunmanyantaṃ tadbhāvanaṃ dvitīyam, mahābindāveva

tadbhāvanaṃ tṛtīyamiti | manormantrasyārthānanusaṃdadhānasya

vidyāyā arṇānāmakṣarāṇāmaṣṭapañcāśato madhya

ādyakūṭadvitayabindvādinavakadvayaprahāṇenāva-śiṣṭānāṃ

catvāriṃśato'kṣarāṇāmuccāraṇaṃ japo japapadavācyamityarthaḥ || 52 ||

bhāskararāyeṇa goroḥ karuṇāvaśataḥ samunmiṣite |

varivasyātirahasye pūrvāṃśaḥ pūrṇatāmagamat || 53 ||

iti śrīnṛsiṃhānandanāthacaraṇārādhakena

bhāskararāyāparanāmnā bhāsurānandanāthenonnīte

varivaṣyārahasye tatprakāśe ca prathamo'śaḥ

dvitīyoṃ'śaḥ

japalakṣaṇaśarīraghaṭakatvena

yadadhītamavijñātaṃ nigadenaiva śabdyate |

anagnāviva śuṣkaidho na tajjvalati karhicit ||

ityarthajñānarahitaśabdoccāraṇasya nindayā

pāpānumānāccārthajñānamāvaśyikamityāha-

Page 21: Varivasya Rahasya - Transliteration

nārthajñānavihīnaṃ śabdasyoccāraṇaṃ phalati |

bhasmani vahnivihīne na prakṣiptaṃ havirjvalati || 54 ||

arthamajānānānāṃ nānāvidhaśabdamātrapāṭhavatām |

upameyaścakrīvān malayajabhārasya voḍhaiva || 55 ||

cakrīvān gardabhaḥ | yadyapi yathā kharaścandanabhāravāhī iti

śrutau kharasyaivopamānatā, tathāpi

sādṛśyanirūpakaguṇādhikyavata evopamānatvāt

tadādhikyavyañjanāya pratīpālaṃkāra

ivopamānopameyayorvyatyāsaḥ || 54, 55 ||

puruṣārthānicchadbhiḥ puruṣairarthāḥ parijñeyāḥ |

arthānādarabhājāṃ naivārthaḥ pratyutānarthaḥ || 56 ||

etenārthajñānasya nityatvamuktaṃ bhavati || 56 ||

te cārthāstantropaniṣadgranthabhedena nānāvidhāḥ śivenoktāḥ

| tāṃśca saṃjighṛkṣuruddiśati-

athātaḥ pūrṇagāyatryāḥ pratipādyo'rtha ādimaḥ |

bhāvārthaḥ saṃpradāyārtho nigarbhārthasturīyakaḥ || 57 ||

kaulikārtho rahasyārtho mahātattvārtha eva ca |

nāmārthaḥ śabdarūpārthaścārtho nāmaikadeśagaḥ || 58 ||

śaktārthaḥ sāmarasyārthaḥ samastasaguṇārthakau |

mahāvākyārtha ityarthāḥ pañcadaśyāḥ svasaṃmitāḥ || 59 ||

athānantaram, ata uktarītyā arthajñānasyāvaśyikatvāt, arthāḥ

kathyanta iti śeṣaḥ | pūrṇagāyatryāścaturthacaraṇasahitāyāḥ | sva

ātmīyā varṇāḥ, taiḥ saṃmitāḥ, tatsaṃkhyāsamānasaṃkhyākāḥ |

pañcadaśeti yāvat | atha vā, saṃpradāyārthaprakaraṇe

kādividyāyāṃ saptatriṃśadvarṇāḥ sphuṭīkariṣyante, tatsaṃmitā

arthā ityarthaḥ || 57-59 ||

tripuropaniṣadi pratipāditaṃ gāyatryarthamāha-

kāmayate sa kakāraḥ kāmo brahmaiva tatpadasyārthaḥ |

saviturvareṇyamiti vai savituḥ śreṣṭhaṃ dvitīyavarṇārthaḥ || 60 ||

Page 22: Varivasya Rahasya - Transliteration

sarvāntaryāmi dadhadbhargo devasya dhīti turyārthaḥ |

pṛthvī mahī lakārastṛtīyaturyāṅghribodhikā māyā || 61 ||

oṃ tat saditi nirdeśo brahmaṇastrividhaḥ smṛtaḥ iti smṛteḥ, taditi

brahma śāśvatam iti śruteśca tatpadārtho brahma | tadeva ca

kakārārthaḥ kaṃ brahma iti śruteḥ | kāmayata ityartho vā |

kamerauṇādiko ḍaḥ |

kāmayate kāmī jāyate sa eva nirañjano'kāmatvenojjṛmbhate �

kāmo'bhidhīyate, tatparibhāvayā kāmaḥ kakāraṃ vyāpnoti iti

śruteḥ | kāmeśvara iti śruteḥ | kāmeśvara iti tu paryavasitam | savituriti

tu pratyayāntam purā vatsānāmapākartoḥ ityādi

kalpasūtrīyaprayogavat | prāṇiprasavakāraṇam | yoniriti yāvat | tacca

nānyasādharaṇamityato vareṇyamiti śreṣṭhaṃ bhajanīyamityarthaḥ |

tena padadvayenāpi jagadyonitvaṃ labdham | tena ca kāmeśvarītyarthaḥ |

sa eva cārtha ekārasya, tasya trikoṇatvāt | tathā ca śrutiḥ-

saviturvareṇyamiti ṣūñ prāṇiprasave, savitā prāṇinaḥ sūte

ityupakramya trikoṇā śaktikāreṇa mahābhagena prasūte tasmādekāra

eva gṛhyate ityādi |

yadekādaśamādhāraṃ bījaṃ koṇatrayātmakam |

brahmāṇḍādi kaṭāhāntaṃ jagadadyāpi dṛśyate ||

iti vāmakeśvaratantre spaṣṭaṃ dṛśyate | sarveti | sarvāntaryāmitvaṃ

devapadasyārthaḥ, devo madhyavartī iti śruteḥ | sorṅas | dhatta iti dhīḥ |

dadhat | jagadādhāra ityarthaḥ, dharo dhītyevaṃ dhāryate iti śruteḥ |

bharga iti spaṣṭārthaḥ | sarvāntaryāmī sarvādhāraḥ śiva iti

paryavasitam | īkārasyāpyetāvānarthaḥ | bhargo devasya

ityādyupakramya turīyamakṣaraṃ sarvāntarbhūtam | turīyākṣaraṃ

padānāṃ madhyavartitvena vyākhyātam tasmādbhargo devasya

dhītyevamīkāraḥ iti śruteḥ | turyārthaḥ, mantre tu tṛtīyasyāpi

mātṛkākrame turīyatvādīkārasyārtha ityarthaḥ | mahī pṛthvī

mahattvāt kāṭhinyācca | pañcamahābhūtānāmupalakṣaṇametat |

mṛdghaṭaḥ iti vadekavibhaktimattvarūpasāmānādhikaraṇyasya

tadātmanā pariṇatatvamarthaḥ | ayameva ca pṛthivībījasya

lakārasyārthaḥ, mahītyasya vyākhyānamupakramya sasāgaraṃ

saparvatam ityādinā bhūmaṇḍalaṃ

Page 23: Varivasya Rahasya - Transliteration

pratipādya bhūmaṇḍalamevoktaṃ lakāreṇa iti śruteḥ | tṛtīyeti

gāyatryāstṛtīyo'ṅghriḥ dhiyo yo naḥ pracodayāt iti | asmadādīnāṃ

dhiyo dhyānādirahite vastuni niṣprapañce viṣaye prerayatītyarthaḥ |

paratattvaviṣayakajñānajanaka iti yāvat | turīyāṅghriḥ parorajase

sāvadom iti | rajasaḥ paraṃ pare rajase | soḥ śe ityādeśaḥ | raje'tītam |

nirmalamiti nirguṇamiti vārthaḥ, rajaḥśabdasya dhūlīvācakatvad

guṇatrayopalakṣakatvasaṃbhavāt | triguṇātītamiti yāvat | na punaḥ para

ityatra bhinnapadatvabhramaḥ kāryaḥ, subrahmaṇyānigade parorajāste

pañcamaḥ pādaḥ iti prayogāt | sāvadomityasya savado'vadaśca yaḥ

praṇavaḥ | vaktuṃ śakyo vaktumaśakyaścetyarthaḥ | śabdaiḥ

śaktimaryādayā na bodhyaḥ, śakyatāvacchedakadharmamātrasya

paratattve virahāt | lakṣaṇayā tu bodhyaḥ, satyajñānādipadaśakya-

viśiṣṭatādātmyasaṃbandhaśālitvāt | yato vāco nivartante iti śruteḥ,

vedaiśca sarvairahameva vedyaḥ, lakṣyārthā lakṣaṇāgamyā

ityādismṛteśca | praṇavārthaḥ

paratattvamakārokāramakārairbrahmaviṣṇurudrātmakam |

etāvānapyartho hṛllekhāyāḥ | hṛkārasya hṛdayamarthaḥ | tatra ī

gatetyarthaḥ | iṭakiṭakaṭī gatau ityatra praśliṣṭo'yaṃ dhātuḥ | ata eva

hṛdayāgāravāsinī hṛllekhā iti śrutiḥ | evaṃ cāyamartho gāyatryāḥ

prathamakūṭasya ca saṃpannaḥ-sarvajagatsisṛkṣārūpakāmanāvān

kāmeśvaraḥ, jagatkāraṇarūpā kāmeśvarī, śivaḥ sarvāntaryāmī

sarvādhāraḥ pañcamahābhūtādyātmanā pariṇataḥ

paravastumātraviṣayakanirvikalpakajñānajanako nirañjano nirguṇo

vedairlakṣaṇayā gamyaḥ śaktyā tvagamyo brahmaviṣṇurudrātmā

paratattvamiti || 60, 61 ||

dvitīyatṛtīyakūṭayorarthamāha-

tripadī trivarṇabodhyā turyastadupariṣaḍakṣarīgamakaḥ |

atha tārtīye varṇadvitayaṃ tripadīṣaḍakṣarīgamakam || 62 ||

kūṭadvitaye śeṣaṃ pūrvavadunneyamiti tu vidyāyāḥ |

gāyatryarthastripuropaniṣadi kathitastathaiva bhāgavate || 63 ||

tripadī gāyatrīstaṃ padatrayaṃ

vidyādvitīyakūṭasthavarṇatrayeṇa bodhyam | tryavayavakā

varṇāstrivarṇāḥ | triguṇasacivaḥ, navarasarucirām, ityādivat samāsaḥ

| tatpadārtho brahmaśivavācihakārasyārthaḥ, taditi paramātmā

Page 24: Varivasya Rahasya - Transliteration

ityārabhya hakārākṣaraṃ śivarūpam ityādyuktvānte

tatpadavyāvṛttimādāya śaktiṃ darśayati iti śruteḥ | sakārasya savitā

arthaḥ | kakārasya vareṇyamarthaḥ | turyo hakārastadupari padatrayopari

vidyamānā yā ṣaḍakṣarī bhargo devasya dhī iti tadarthabodhakaḥ |

tṛtīyakūṭe varṇadvitayaṃ saketi |

tābhyāṃ dhītyantagāyatryā arthaḥ pratipādyaḥ | ubhayatrāpi

lakārahṛllekhābhyāṃ pañcamahābhūtādyātmanetyādirartha

ityāha-kūṭadvitaya iti | evaṃ catuścaraṇāyā gāyatryāstrirāvṛttāyā

arthasya pratipādakaṃ kūṭatritayamiti | bhāgavata iti | bhagavatyā idaṃ

bhāgavatam, tatra bhagavatīpurāṇa ityarthaḥ | tasya hi purāṇasyādimaḥ

ślokastricaraṇaḥ paṭhyate | yathā-

sarvacaitanyarūpāṃ tāmādyāṃ vidyāṃ ca dhīmahi |

buddhiṃ yā naḥ pracodayāt |

iti | atra hyādyāyāḥ śrīvidyāyā eva brahmarūpatva

gāyatryādipratipādyatvaṃ vidyāpratipādyatvādikaṃ ca

tadarthavyākhyānadarśināṃ spaṣṭam | vastutastu

hayagrīvabrahmavidyā yatra vṛtravadhastathā |

gāyatryā ca samārambhastadvai bhāgavataṃ viduḥ ||

iti lakṣaṇānugatyedameva bhāgavatapadavācyam, na punaḥ janmādyasya yato'nvayāt ityādikam || 62, 63 ||

atha yoginīhṛdaye kathitān bhāvārthādīn ṣaḍarthānāha-

vāmecche brahmabhāratyau jyeṣṭhājñāne harikṣitī |

raudrīkriye śivāparṇe ityetanmithunatrayam || 64 ||

tribhiḥ kūṭaiḥ kramādvācyamīkāratritayena tu |

etattrayasamaṣṭyātma vācyaṃ śāntambikātmakam || 65 ||

prakāśasyāṃśabhūtā vāmājyeṣṭhāraudryaḥ śaktayastisro

brahmaviṣṇurudrāḥ puṃrūpāḥ | tatsamaṣṭiḥ śāntātmikā

śaktisturīyā | vimarśasyāṃśabhūtā icchājñānākriyāḥ

śaktayastisrastadbhāryātvena prasiddhā bhāratīpṛthivīrudrāṇyaḥ

strīrūpāḥ | tatsamaṣṭirambikātmikā śaktisturīyā | atra ca

Page 25: Varivasya Rahasya - Transliteration

prathamamithunatrayamīkāravinirmuktakūṭatrayasya krameṇārthaḥ |

īkārāṇāṃ tu tūrīyāmithunamarthaḥ | vakṣyamāṇe śāktārthe

tvekaikasminnapi kūṭe rephāntavarṇaṣaṭkasyāpi mithunatrayamartha iti

tasmādbhedaḥ | taduktaṃ yoginīhṛdaye-

akṣarārtho hi bhāvārthaḥ kevalaḥ parameśvarī |

yoginībhistathā vīrairvīrendraiḥ sarvadā priye |

śivaśaktisamāyogājjanito mantrarājakaḥ ||

iti | vyākhyātaṃ cedamamṛtānandayogibhiḥ-

māratyādibhiryoginībhirbrahmādibhirvīrendraiḥ

kūṭatrayavācyabhūtaiḥ

śivaśaktisamaṣṭirūpamithunenekāravācyabhūtena copalakṣito

mantrarājo virairjanito bhāvita ityarthaḥ iti | vastutastu,

sakalādināmakāstrividhā upāsakā vakṣyamāṇā vīrapadenocyante,

ahami pralayaṃ kurvannidamaḥ pratiyoginaḥ |

parākramaparo bhuṅkte svātmānamaśivāpaham ||

ityādinā parāpañcāśikāyāmanyatra ca vīrapadasya

sādhakaparatvenaiva nirvacanāt | ata eva

brahmādīnāmupāsakaśreṣṭhatvādvīrendrapadavācyatvaṃ

saṃgacchate | eva ca sati tisro bhāratyādyā yoginyastrayaḥ sakalādyāḥ

sādhakāstrayo brahmādyā vīrendrāḥ kūṭatrayeṇa

hṛllekhāvinirmuktena kramāt pratipādyāḥ | hṛllekhānāṃ tu

śivaśaktisāmarasyātmakaṃ caturthaṃ mithunamarthaḥ, hrīṃkāra

ubhayātmakaḥ iti vacanāt | vācyabhūtairyoginyādibhirjanito yukto

mantra ityarthaḥ || 64, 65 ||

etamevārthaṃ manasi nidhāyāha-

yadvā gīḥsakalabrahmaprabhṛtīnāṃ trayaṃ trayam |

trikūṭavācyaṃ māyāyāsturīyaṃ mithunaṃ matam || 66 ||

atha vā, vīrapadaṃ yoginīnāmeva viśeṣaṇamatalliṅgam | ata eva

brahmādīnāṃ vīrapativācakavīrendrapadena nirdeśaḥ |

yoginīvīrendrapadābhyāṃ ca śāktārthe vakṣyamāṇānāṃ

ṣaṇṇāmakṣarāṇāṃ brahmabhāratyādivācakānāṃ parāmarśaḥ |

Page 26: Varivasya Rahasya - Transliteration

śivaśaktisamāyogapadena kāmakalāyāḥ parāmarśaḥ,

tasyāmubhayayogasyānupadaṃ

vakṣyamāṇatvāt | evaṃ saptabhirakṣaraistrirāvṛttairmantrarājo janitaḥ

prādurbhūta ityarthaḥ | etatsaptakapariṇāmatvānmantro'pi tadātmakaḥ

prasāraparamārthanyāyāditi bhāvaḥ | na ca

mantrasyotpattyaṅgīkāre'nāditvabhaṅgaḥ, nirviśeṣabrahmātiriktasya

nikhilasyāpi sṛṣṭipratipādakaśāstraprāmāṇyājjanyatvasyeṣṭatvena

saviśeṣaśaktivadajanyatvarūpānāditvasyānabhimatatvāt |

pravāhānāditvaṃ tu janyatvāṅgīkāre'pi nānupapannam,

kāryamātrasya sthūlasūkṣmarūpadvayasvīkāreṇotpatteḥ pūrvamapi

kāraṇāntaḥ sūkṣmarūpeṇāvasthānasya

satkāryavādibhirasmābhiraṅgīkāreṇānāditvapratipādaka-

vacanānāṃ tatparatvenāpyupapatteḥ | prathamapakṣadvaye tu

janitapadāderartho na svarasaḥ | ata evottaragranthe

bhāratyādisaptakasamaṣṭirūpāyāḥ paradevatāyā

mantrābhedapratipādanaṃ saṃgacchate,

vācakākṣarasamaṣṭyātmakamantrasya

vācyārthasamaṣṭyātmakaparadevatābhedasya

vācyavācakayorabhedavādināmasmākaṃ nyāyasiddhatvena

saṃdarbhaśuddheḥ | yathā-

tanmayīṃ paramānandananditāṃ spandarūpiṇīm |

nisargasundarīṃ devīṃ jñātvā svairamupāsate ||

śivaśaktyātmasaṃghaṭṭarūpe brahmaṇi śāśvate |

tatprathāprasarāśleṣaśālinyaindropalakṣite ||

jñāturjñānamayākārakaraṇānmantrarūpiṇīm |

teṣāṃ samaṣṭirūpeṇa parā śaktistu mātṛkā ||

iti | tanmayīṃ mantrarājābhinnām | ānandamayaḥ cinmayaḥ

itivadabhede mayaṭ | anye tu turīyakūṭasyārthamāha-tanmayīmiti |

caturmithunavācakatribījasamaṣṭirūpamantravācyāmityarthaḥ iti

vyācakṣate | tannātīva saṃdarbhaśuddhaṃ vācyārthe

mayaḍabhāvaścetyupekṣyam | spandaḥ ṣaṭtriṃśattattvātmanā

pariṇāmaḥ, tadrūpiṇīṃ tadabhinnām | etena devatābhinnaviśvasyāpi

mantrābhedaḥ

sūcitaḥ | avyākṛtanāmarūpaprapañcasyotpattyunmukhataiva

Page 27: Varivasya Rahasya - Transliteration

spandonmeṣavyākaraṇādiśabdairvyavahriyate nānyat kiṃcana miṣat,

nāmarūpe vyākaravāṇi, na khalu kuśalaḥ spanditumapi ityādau |

tenāvyākṛtanāmarūpajagata eva spanda iti prāyeṇa tantreṣu

vyavahāraḥ | itthaṃ mantradevatājagatāmabhedamanusaṃdadhāno

mantraṃ japediti vidhatte-svairamupāsata iti | pañcamo'yaṃ lakāro

liṅarthe | mukhaṃ vyādāya svapiti itivat samānakālikatve'pi jñātvā

ityatraktvāpratyayaḥ | evaṃ devatāyāṃ mantrābhedaṃ yuktibhiḥ pratipādya mantrapadasyāvayavaśaktirapi samastīti pradarśayati-

śivetyādisārdhaślokena | śivaśaktyātmano saṃghaṭṭaḥ sāmarasyaṃ

tadrūpe | śāśvate'nādinidhane | tasya prathāyāḥ pṛthutvena prasaro

jagadrūpaḥ, tadāśleṣaśālinyapyaindreṇa jagadaiśvaryeṇa

kākenevopalakṣite, na tu viśiṣṭe | viṣayatva saptamyarthaḥ | tathā ca

satyatvajñānatvādyupalakṣitaśuddhabrahmaika-

viṣayakanirvikalpakajñānavataḥ sādhakapuṃgavasya jñānamayaḥ

svasaṃvidrūpo brahmabhāvo ya

ākārastatkaraṇānmantāramuktajñānarūpamananaśālinaṃ trāyate

bhayajanakadvitīyapadārthamātranirāsāditi mantrapadāvayavārthaḥ |

tadrūpiṇīmiti vidhyantargatadevīpadasya viśeṣaṇam | mantra iti padasya

devyāmanugatimupapādya tatpadārthabhūtaṃ pañcadaśyabhinnatvaṃ

saṃmugdhākāreṇa pratijñātapūrvamapi hetunā draḍhayati-teṣāmiti |

tuśabdo'tra hetvarthakaḥ | yato bhāratyādīnāṃ

samaṣṭirūpeṇopalakṣitā mātā, tatastasyāṃ

tadvācakākṣarasamaṣṭyātmakavidyābheda upapadyata iti bhāvaḥ | atha

vā, mantrapadasyāvayavaśaktyā pravṛttimupapādya

samudāyaśaktyāpi tāmupapādayituṃ

mantrarājapadaśakyatāvacchedakaṃ bhāratyādisaptakasamaṣṭitvaṃ(?)

paradevatāyāmāha-teṣāmiti | samaṣṭīti bhāvapradhāno nirdeśaḥ |

samaṣṭitvena śakyatāvacchedakarūpeṇa yuktā yataḥ paradevatā, tato

rūḍhyāpi mantrarājapadavācyatvaṃ yuktam | tena ca tayorabhedo'pi

yujyata iti bhāvaḥ || 66 ||

amumevārthaṃ suniṣkṛṣṭaṃ ślokato nibadhnāti-

vāmecchādyāḥ ṣaḍīkāra iti saptabhirakṣaraiḥ |

trirāvṛttairiyaṃ vidyā saṃjātā tena tanmayī || 67 ||

vāmādisaptaśaktīnāṃ samaṣṭiḥ paradevatā |

ṣaṭtriṃśattattvarūpāsmānmātrayāpi na bhidyate || 68 ||

Page 28: Varivasya Rahasya - Transliteration

asmāt tanmātrāt, mātrayāpi leśenāpi na bhidyate | mantre

tṛtīyavarṇasya jyeṣṭhāśaktivācakatvena

vāmādiṣaṭkāntaḥpātitvenāvaśiṣṭānāṃ hṛllekhāsthānāmeva

kāmakalānāmīkārapadena parāmarśānna trirāvṛttairiti

saṃkhyāvirodhaḥ | na ca śaktārthena paunaruktyam, tatra

vāmādiṣaṭkaṃ kāmakalāyā abhinnamiti vākyārthaḥ, atra tu

vāmādikāmakalāntasaptakābhinno mantraḥ

ṣaṭtriṃśattattvābhinnamātrabhinna ityartha iti mahato bhedāt | atha vā,

śivaśaktisamāyogarūpasamaṣṭijanyatvānmantrarājaḥ spandaśca

tadvyaṣṭirūpau śivaśaktimayau | tena jaganmantradevīnāmabheda iti

bhāvanaṃ bhāvārthaḥ | ata evopasaṃhṛtaṃ yoginīhṛdaye-

- - - - - - - - - - - - - - - - calattāsaṃsthitasya tu |

dharmādharmasya vācyasya viṣāmṛtamayasya ca |

vācakākṣarasaṃyukteḥ kathitā viśvarūpiṇī

teṣāṃ samaṣṭirūpeṇa parāśaktiṃ tu mātṛkām |

kūṭatrayātmikāṃ devīṃ samaṣṭivyaṣṭirūpiṇīm |

ādyāṃ śaktiṃ bhāvayanto bhāvārtha iti manvate |

iti | parāhaṃtetyādibhāvārthakatvatalādivācyatvāddharmaḥ śaktiḥ |

nirdharmakatvādadharmaḥ śivaḥ | spandajananaṃ prati

śaktibahirbhūtasya

śivasyākṣamatvādanvayavyatirekayorācāryabhagavatpādaiḥ

saundaryalaharyāṃ prathamaśloke tathaiva tadvyākhyānakartṛbhiśca

pradarśitatvācca śakteḥ kāraṇatāvaccedakatvaṃ kāraṇatvaṃ

bhavacakrātmakaspandaṃ prati svīkāryam | tena

jananamaraṇādikleśamayasaṃsārajanakatvādviṣaṃ śaktiḥ |

tadvinirmokādamṛtaṃ śivaḥ | tadubhayasya vācyasya vācake ye akṣare

vakṣyamāṇarītyā hakārākārarūpe, tābhyāṃ vyastābhyāṃ

tadubhayasamāveśarūpakāmakalākṣareṇa cāsya calattāsaṃsthitasya

naśvaratāyuktasya jagataḥ, prakṛtatvānmantrarājasya ca

samyakpariṇāmapariṇāmibhāvena yukteḥ saṃbandhādeṣāṃ vidyā

viśvarūpiṇī kathitā, ekākāreṇotpannayorabhedāditi

śivaśaktisāmarasyarūpasya parāśaktijagadambādipadavācyasya

kāraṇasya kāryābhyāṃ viśvavidyābhyāmabhedaṃ

sūcayaṃstrayāṇāmabhedamupasaṃharati teṣāmityādineti tadarthaḥ |

asmin pakṣe yoginyādibhirbhāvita iti śeṣapūraṇenopakramaślokārtho

Page 29: Varivasya Rahasya - Transliteration

varṇanīyaḥ | bhāvārthasvarūpaṃ tu

śivaśaktisamāyogajanyatvādikamātra, na punaryoginyāderjanakakoṭau

niveśaḥ | akṣarārthatvaṃ ca tādṛśākṣaradvayajanyatvādeveti dik |

atredamavadheyam- iyaṃ sṛṣṭiḥ parabrahmapariṇāma iti pūrvamuktam,

sā ca sṛṣṭirdvedhā, arthamayī śabdamayī ceti | cakramayī dehamayī

ceti sṛṣṭidvayaṃ tu bālakrīḍanakārthe sthūlagṛhasamānākāratvena

sūkṣmagṛhanirmāṇatulyamarthasṛṣṭāvevāntargatam, na

punaratyantaṃ bhidyate | sā ca dvividhāpi sṛṣṭiḥ samakālīnotpattikā

samakālīnābhivṛddhi śālinī ca,

yathā bījādaṅkuratacchāye | tatra ca cchāyādarśanena

vṛkṣānumitiranubhavasiddhā | sā ca cchāyāyāṃ

vṛkṣasamānākāratvaṃ vṛkṣāvinābhāvaṃ ca vinā anupapanneti

taddvayamapi tatra kalpyam | pratyakṣasaṃvādaviṣayaśca tadvacchabdaḥ

sarvo'pyarthāvinābhūtaḥ, arthajñānajanakajñānaviṣayatvāt

vāgarthāviva saṃpṛktau ityādyabhiyuktokteśca |

tathārthasamānākāro'pi | tathā hi-yāvantaḥ śabde'vayavāstāvanta

evārthe tajjñāne cābhyupeyāḥ | caitrastaṇḍulaṃ pacati ityatra

caitrapadaṃ supratyayastaṇḍulapadamampratyayaḥ

pacidhātustippratyayaśceti ṣaḍavayavātmakasya śabdasamūhasya

caitraḥ kartṛtvaṃ taṇḍulaḥ karmatvaṃ tejaḥ saṃyogaḥ kṛtiśceti

viśakalitāḥ ṣaḍarthāḥ | teṣāṃ ca parasparasamabhivyāhārasya tu

parasparasaṃbandhaviśeṣo'rthaḥ | tattatpadārthaviśiṣṭā bhāvanaiva

vākyārtha iti mīmāṃsakāḥ | tattaditaravyāvṛttirvākyārtha ityapi

kecit | evaṃ tajjñānamapi ṣaṭ padārthāṃstatsaṃbandhādīṃśca

viṣayīkurvat tatsamānākāraṃ bhavati, anyathā jñānānāṃ

parasparavailakṣaṇyānupapatteḥ | antaḥkaraṇapariṇāmaviśeṣarūpe

jñāne tattadākāratvena pariṇatatvakalpanasaṃbhavācca | ata eva

caitrastaṇḍulaṃ pacatītyākārakaṃ jñānam ityevaṃ

sakalatāntrikāṇāṃ nirākāravādināmapi vyavahāraḥ | anayoḥ

sṛṣṭyorjñānajanakaṃ tu mana eva | tacca śabda śrotrendriyadvāraiva

gṛhṇāti, arthaṃ tu kaṃcana sākṣāt kaṃcana cakṣurādidvāreti

viśeṣaḥ | te ca dve api sṛṣṭī

sthūlasūkṣmasūkṣmatarasūkṣmatamabhedāt prātisvikaṃ caturvidhe |

śrotramanasostvarthāntaḥpātitvādeva cāturvidhyam | evaṃ ca

sthūlaśrotraṇa sthūlaśabdaśravaṇāt sthūlārthasya sthūlamanasā

jñānam, sūkṣmaśrotreṇa sukṣmaśabdaśravaṇāt sūkṣmārthasya

sūkṣmamanasā jñānamityādi draṣṭavyam | śrotramanasoḥ

Page 30: Varivasya Rahasya - Transliteration

sūkṣmatvādikaṃ tu śāstrābhyāsayogābhyāsādipāṭavajanyam |

tadetadyogaśāstre nirvicāravaiśāradye'dhyātmaprasādaḥ iti sūtre

ṛtabharā tatra prajñā iti sūtre ca spaṣṭam | ata eva śrutiḥ-

catvāri vākparimitā padāni tāni vidurbrāhmaṇā ye manīṣiṇaḥ |

guhā trīṇi nihitā neṅgayanti turīyaṃ vāco manuṣyā vadanti ||

iti teṣāṃ ca nāmāni vaikharī madhyamā paśyantī pareti | śrutau

turīyapadasya vaikharyarthaḥ, sṛṣṭikramasyaiva tatra bhipretatvāt |

etacchabdacatuṣṭayavācyā apyarthāstathā tathonneyāḥ | tathā hi-

masakādyavayavendriyaprāṇadaśakaśālitvaṃ sthūlajagadādivyaktau

tathā sadyojātaśiśāvapi pipīlikādāvapītyavivādam | iyāṃstu

viśeṣaḥ sthūlā avayavāḥ sthūle, alpāsvalpe | evaṃ ca

vaikharīrūpaghaṭapadavācyāpekṣayā

madhyamādirūpaghaṭapadairvācyā ghaṭā yuktibhirunnayāḥ | te ca

padārthāḥ saṃkocamañcantaḥ kecidaspaṣṭanikhilāvayavakāḥ kecittu

saṃkucajjalūkākamaṭhādivadaspaṣṭakiṃcidavayavakā

apyavayavanyūnādhikabhāvena parimāṇabhede'pi dravyābhedasya

mīmāṃsakādibhiraṅgīkārāditi yathāyathamūhitavyam | eteṣāṃ

caturṇāṃ vācakānāṃ caturbhyo vācyebhyo bhedā api catvāraḥ

kalpitāḥ sthūlādirītyā caturvidhā jñeyāḥ | sṛṣṭicatuṣṭayasyāpi

mūlabhūto bindurbījasthānāpannaḥ | tasmādapi paratastu

sūkṣmatamāpekṣayā sūkṣmatamamapi viśiṣya

tadvācakatvādabhinnaśabdārtharūpaṃ

śabdabrahmatyādipadanirdeśyaṃ paraṃ brahmaiva | tacca

prakāśaikākārasyārthādatyantabhinnasya śabdabrahmāya

dipadanirdeśaviśeṣasyābhāvāt anirdeśyam, agrāhyam, aśabdam

asparśam ityādiniṣiddhaviśeṣaṇam | vastutaḥ

sṛṣṭidyamūlabhūtasūkṣmarūpaviśekatmakatvādabhinna-

śabdārtharūpaṃ śabdabrahmetyādipadanirdeśyaṃ paraṃ brahmava |

tacca prakāśaikasvarūpam, ghaṭaḥ sphurati, paṭaḥ sphurati

ityādipratyayena padārthamātre sphuraṇākhyavastuviśeṣasya

tattadabhīnnasyānubhavasiddhātvāt | prakāśasyāpi

sphuraṇamavaśyaṃ vācyam, prakāśaḥ sphurati iti pratyayāt | tacca

sphuraṇaṃ śaktirityucyate | prakāśasphuraṇayośca militayoreva

jagatkāraṇatvam, anyataramātrasya

janakatvānupapatteḥ kāmakalāvilāsavyākhyāyāṃ

Page 31: Varivasya Rahasya - Transliteration

sphuṭataramupapādanāt | tena śuddhasya śivasya śuddhāyāḥ

śaktervā jagatkāraṇatvaṃ tatra tatrocyamānaṃ

śivaśaktirūpasyobhayātmana eva bodhyam | tatra

prakāśastvakārasvarūpastadvācyaśca | sphurattā tu hakārarūpā

tadvācyā ca | tāvetāvakārahakārau parārūpau sūkṣmatamau

prāguktau | parādisṛṣṭimūlabhūtasya bījasthānīyasya binduviśeṣasya

tuvyaktāvyaktavilakṣaṇau vācakau | tasyāpi janakasya parabrahmaṇastu

kevalamavyaktāveva śūnyasvarūpau vācakau | tayoḥ śūnyasvarūpātvādeva yato vāco nivartante

ityādiśrutibhiravācyatoktiḥ, vāca iti bahuvacanena

parādicatuṣṭayasyaiva parāmarśāt | tathā ca smaryate-

ahamityekamadvaitaṃ yatprakāśātmavibhramaḥ |

akāraḥ sarvavarṇāgryaḥ prakāśaḥ paramaḥ śivaḥ ||

hakāro'ntyaḥ kalārūpo vimarśākhyaḥ prakīrtitaḥ |

anayoḥ sāmarasyaṃ yat parasminnahami sphuṭam ||

iti | akṣarāṇāmakāro'smi iti gītāsu |

śūnyākārādvisargāntādbindupraspandasaṃvidaḥ iti yoginīhṛdaye ca

| śūnyākāraḥ śūnyamātrasvarūpo yo visargāntaḥ

ṣoḍaśasvarāntyastasmādbinduviśeṣa utpanna iti tadarthaḥ | visargasyāvyaktahakāratulyatvenākārasyāpi tatra sattvena

ṣoḍaśasvarakīrtanaṃ prakṛtam | tenākārahakārāveva śūnyākārau

kīrtitau veditavyau | ata eva śūnyaścāsāvakāraśceti

kecidvvyākhyāya visargo hakāraḥ sa evānte yasyeti

vigrahapradarśanapūrvakaṃ hakāraviśiṣṭādakārāditi vyācakṣate |

tanmate hakāre śūnyatvalābho durghaṭaḥ | atrāyaṃ sṛṣṭikramaḥ-

yathā hi kaścit puruṣa

utpatsyamānaputrādyadṛṣṭavaśādutpādanecchāviśiṣṭaḥ

svīyāmutpādanaśaktimavalokya svārdhaśarīrātmikāyāṃ

bharyāyāṃ svayamantaḥ praviśati śuklarūpeṇa, patimekādaśaṃ

kṛdhi, ātmā vai putranāmāsi iti śruteḥ | praveśyamānasya

svabhinnatvāt sthūlatarabhedākrāntatvācca nābhedabhānam |

tatastasya śuklasyāntaḥ śoṇitabindurūpeṇa bhāryā praviśati | tena ca

sa bindurucchūno bhavati | sa eṣa vaṭodumbarādibīja-sthānīyaḥ |

tasmādaṅkuraviśeṣādyutpattikrameṇa kālāntare putrādyutpattiriti |

yathā vā sūryābhimukhadarpaṇe

tadantaḥpraviṣṭakiraṇādubhayakiraṇasaṃkalanarūpastejo-

Page 32: Varivasya Rahasya - Transliteration

binduviśeṣaḥ kuḍyādau prādurbhavati, tathā prāṇyadṛṣṭavaśāt

svāntaḥ saṃhṛtaviśvasisṛkṣayā prakāśarūpaṃ brahma svīyāṃ

śaktimavalokayituṃ tadabhimukhībhūya tadantastejorūpeṇa praviśya

śuklabindubhāvamayate | tatastaṃ binduṃ raktarūpā śaktiḥ praviśati |

tena saṃmiśrabindurucchūno bhavati | tatra ca hārdakalārūpo'pyekaḥ

padārthaviśeṣo bhavati | sa punargurumukhādevāvagantavyaḥ, na punaḥ

pustake lekhyaḥ | sa ca binduḥ samaṣṭirūpeṇaikaḥ

sphuṭaśivaśaktisāmarasyanāmā kāmo raviragnīṣomātmakaḥ

ityādiśabdairvyavahriyate | vyaṣṭirūpeṇa dvayam | tatra śukla indū

rakto'gniriti bindudvayātmakatvādvisarga iti ca vyavahriyate | ata eva ca

rave rātrāvagnāvamāvāsyāyāṃ candre ca praveśasya

śrutyādisiddhatvāt samaṣṭibindo ravitvam | evaṃ ca kāmākhyo

bindurvisargo hārdakalā ceti tryavayavaka ekaḥ

pradārtho'ṇādipratyāhāravat kāmakaletyucyate | idameva ca

samastasṛṣṭibījam | ata evākārahakārayormadhye sarvavarṇapāṭhaḥ |

lakārasya lakārādabhinnatvāt, kṣakārasya kaṣayogarūpatvānna

tadbahirbhāvaḥ śaṅkyaḥ | etanmūlabhūta brahma tu

turīyabindurityucyate | tadrūpābhyāṃ śūnyasvarūpābhyāma

kārahahārābhyāmutpannā kāmakalā vyaktāvyaktavilakṣaṇā

ahaṃpadavācyā | akārahakārobhayātmakatvaṃ

śivaśaktidvayarūpatvaṃ cāhaṃpadasya niṣkṛṣṭo'rthaḥ |

ata eva tajjanyānāṃ sūkṣmādisthūlāntānāmakhila-

sṛṣṭīnāmahaṃpadavācyatvam | yathā

hyudumbarapadavācyabījājjanitānāṃ parasparavilakṣaṇānāmapi

parṇakāṣṭhakusumaphalakrimīṇāṃ sarveṣāmudumbaratvam,

udumbaraparṇam, udumbarakrimiḥ ityādi vyavahārāt | tathā ca

śrutayaḥ-brahma vā idamagra āsīt tadātmānamevāvedahaṃ

brahmāsmīti iti bṛhadāraṇyake tvaṃ vā ahamahaṃ vai tvam

ityaitareyake kastvamityahamiti hovāca tvamevedaṃ sarvaṃ

tasmādahamiti sarvābhidhānam iti tāpanīye |

pāṇinināpyasmacchabdasya sarvanāmatoktā | tatraivānyatra tadvā

etadbrahmādvayam ityādinā brahmasvarūpamabhidhāya tadupāsanāṃ

pūrṇāhaṃbhāvabhāvanārūpāṃ vispaṣṭam haṃsaḥ so'ham

ityādinā vidadhāti | tatprakārastvatirahasyatvād gurucaraṇaikalabhyaḥ |

uktaṃ ca kādimate-

bandhanaṃ yonimudrāyā mantrāṇāṃ vīryayojanam |

Page 33: Varivasya Rahasya - Transliteration

gurorlakṣaṇametāvadādimāntyaṃ tu vedayet ||

iti | ādimo'kāraḥ, antyo hakāraḥ, tayoḥ samāhāraḥ aham

bindulābhāyaivetaretarayogadvandvaparityāgena samāhāradvandvoktiḥ

| chāndogye'pi ahamevādhastādahamupariṣṭādahaṃ paścādahaṃ

purastādahaṃ dakṣiṇato'hamuttarato'hamevedaṃ sarvam iti |

virūpākṣapañcāśikāyāmapi-

svaparāvabhāsanakṣama ātmā viśavasya yaḥ prakāśo'sau |

ahamiti sa eka ukto'haṃtāsthitirīdṛśī tasya ||

ityādīni paraḥsahasraṃ vacanāni | etādṛśasyāhaṃpadārthasya

yathā'hamiti padaṃ vācakaṃ tathottamapuruṣaikavacanamapi vācakam

| tasya ca parasmaipadātmanepadabhedena dvaividhye'pi pipa

iṭaścekāratvenānugamāditvamevaśaktatāvacchedakam,

anyāyaścānekaśabdatvam iti nyāyāt | tasya ca

dhātūttaratvenottamapuruṣatvadinā vopasthitiḥ padārthasmārakatve

tantram | erṇalādāvapi luptasya smaraṇam | tadabhāve

śaktibhramādbodha ityādi yathāyathamūhyam | tatra

cākārarahakārayoravayavayoradarśane'pi śāstraprāmāṇyāt

sūkṣmarūpau tau sta iti svīkāryam | tasyaiva ca hārdakalāyoge

dīrghatāpi saṃpadyata iti turīyasvarasya kāmakalārūpatvaṃ

mantrarahasyavidbhiḥ pratipādyate | taduktaṃ yoginīhṛdaye-

madhyabinduvisargāntaḥ samāsthānamaye pare |

kuṭilārūpake tasyāḥ pratirūpaṃ viyatkale ||

iti | madhyabinduḥ kāmākyaḥ, tasya turīyabinduvisargamadhyapātitvāt

samaṣṭervyaṣṭimadhya evāntargatatvācca | visargo vyaṣṭirūpaṃ

bindudvayam, tayorantarmadhye samyakcaitanyātmanāvasthānam |

tanmaye tatpradhāne | pare carame'kārahakārarūpe'kṣare,

mātṛkāṇāṃ krameṇa pāṭhe caramatvāddhakārasya, vyutkrameṇa

pāṭhe tvakārasya caramatvāt | kiṃ ca, ime akṣare kuṭilārūpake | kuṭile

akulakule kuṇḍalinyau tayo rūpāntare | tāvatā kāmavisargayoḥ

kimāyātamityata āha-tasyā iti | tayoḥ kuṇḍalinyorityarthaḥ |

viyatpadena śūnyākāratvāt kāmaḥ pratipādyate | kalāpadena ca

hārdakalāvattvādvisargaḥ | yataḥ kāmavisargayoḥ

kuṇḍalinīpratibimbarūpatvaṃ tataḥ

Page 34: Varivasya Rahasya - Transliteration

kuṇḍalinyabhinnākārahakārarūpatvaṃ saṃbhavatīti bhāvaḥ ityasya

ślokasya sāṃpradāyikī rahasyavya khyā |

evamakārahakāraikasvarūpā kāmakalā | tadbhūte mantre

vijātīyākṣaravattvānyathānupapattyāpi tayorgarme

sūkṣmarūpeṇānyeṣāṃ varṇānāmarthasṛṣṭaścāvasthānaṃ

sidhyati yathā vaṭabījarūpasaṃpuṭe parṇakāṣṭhādeḥ | kiṃ ca,

vaṭādibījānāṃ sphoṭenaivāṅkurādyutapattiriti bījasya

pūrvārdhottarārdhayorviyoga ityavivādam | taccārdhadvayaṃ mahati

vṛkṣe kasmin kasmin bhāge'stīti tu durjñeyam |

evaṃ mantre'pi bījāṃśayorakārahakārayoravasthitayoḥ

parijñānāya saṃketabhāṣayoktaṃ yoginīhṛdaye-

madhyaprāṇaprathārūpaspandavyomni sthitā punaḥ |

madhyame mantrapiṇḍe tu tṛtīye piṇḍake punaḥ ||

rāhukūṭādvayasphūrjat ----------------------------

iti asyārthaḥ-kalākāmayormadhyasya visargasya yaḥ prāṇaścaitanyaṃ

tasya prathā pṛthutvena śrūyamāṇatā | sthūlateti yāvat | tadrūpaṃ

yat spandavyoma hakāraḥ, spandata utpadyata iti spandaḥ | spando vyoma

yasmāditi vyutpatteḥ | hakārādvyoma saṃbhūtam ityukteriti kecit |

madhyātmako visargābhinno yaḥ prāṇo hakārastasya prathārūpo yaḥ

spandaḥ | sthūlarūpā sṛṣṭirityarthaḥ | tadrūpaṃ vyoma hakāra

ityartho yuktaḥ, haḥ śivo gaganaṃ prāṇaḥ iti mātṛkākośāt |

madhyama ityasya dviranvyaḥ | tatraikaṃ padaṃ mantrapiṇḍena saha

sāmānādhikaraṇyenānveti, aparaṃ vaiyadhikaraṇyena |

madhyamakūṭasya madhyamavyañjane | dvitīyahakāra ityarthaḥ,

dvitīyageṣu saptasu vyañjaneṣu tasya caturthatvena madhyamatvāt | tatra

sthitā | strīliṅgāchaktirviśeṣyā | tṛtīyakūṭe tu sakāre'kāro

mūlabījīya ityāha-rāhukūṭeti |

laghuṣoḍhānyāsāntargatagrahanyāse rāhoḥ

śaṣasahākhyavarṇacatuṣṭayasahitasya vaktre nyāsaḥ, vaktre

śādicaturvarṇaiḥ sahitaṃ rāhumeva ca iti vacanāt | tena

śādicatuṣkaṃ rāhukūṭam | tatra dvayādbhinno'dvayastṛtīyaḥ

sakāraḥ | tasmin sphūrjacchobhamānam | napuṃsakaliṅgabalād brahma

viśeṣyam | śiva ityarthaḥ | ityalamatirahasyārthaprakāśanena || 67, 68 ||

tadetat sarvamabhisaṃdhāyāha-

Page 35: Varivasya Rahasya - Transliteration

ahakārau śivaśaktī śūnyākārau parasparāśliṣṭau |

sphuraṇaprakāśarūpāvupaniṣaduktaṃ paraṃ brahma || 69 ||

viśvasisṛkṣāvaśataḥ svārdhāṃ śaktiṃ vilokayadbrahma |

bindūbhavati taminduṃ praviśati śaktistu raktabindutayā || 70 ||

etat piṇḍadvitayaṃ visargasaṃjñaṃ hakāracaitanyam |

miśrastu tatsamaṣṭiḥ kāmākhyo ravirakāracaitanyam || 71 ||

eṣāhaṃpadaturyasvarakāmakalādiśabdanirdeśyā |

vāgarthasṛṣṭibījaṃ tenāhaṃ tāmayaṃ viśvam || 72 ||

antyaprathame madhyacaturthe mantre'pi tau vyaktau |

tenāmbāmanujagatāmabheda evātra bhāvārthaḥ || 73 ||

atra śivabindoḥ śuklatvāccandrātmakatvādbindu-

vācakatvāccandrapadānāmindupadena bindunirdeśaḥ kṛtaḥ |

bhāvārtha iti | bhāvo janma | bhāvaḥ

sattāsvabhāvābhiprāyaceṣṭātmajanmasu ityamaraḥ | sa evārthaḥ

prayojanaṃ jñeyatvādyatra saḥ, artho jñeyo yatreti vā |

artho'bhidheyaraivastuprayojananivṛttiṣu ityamaraḥ || 69-73 ||

atha saṃpradāyārthamāha-

vyomādijanakahakarasalārṇairghaṭanena pañcabhūtamayī |

pañcacatustridvyekagaśabdādiguṇātmapañcadaśavarṇā || 74 ||

vyomākāśaḥ | ādinā vāyvagnijalabhūmiparigrahaḥ | etatpañcakasya

janakā ye hakarasalārṇā hakārādivarṇāstairghaṭaneneyaṃ vidyā

pañcabhūtamayī pañcabhūtābhinnā uktaṃ ca-

hakārād vyoma saṃbhūtaṃ kakārāttu prabhañjanaḥ |

rephādagniḥ sakārācca jalatattvasya saṃbhavaḥ |

lakārāt pṛthivī jātā tasmādviśvamayī ca sā ||

iti | atra yadyapi prakāśavimarśasāmarasyātmakavastuviśeṣasyaiva

śabdārthasṛṣṭijanakatvamaviśiṣṭaṃ thāpi

prakāśāṃśasyaivārthasṛṣṭau vimarśāṃśasyaiva śabdasṛṣṭau

janakatvam, tayoḥ parasparasāpekṣatvenaiva svasvakāryajanakatvasya

śrutismṛtisiddhatvāt, ekasya svakāryajanakatve'parasya

tatkāraṇatāvacchedakatvamāvaśyikam | evaṃ ca

Page 36: Varivasya Rahasya - Transliteration

kāraṇatāvaccedakakāraṇatayorviśeṣaṇaviśeṣyabhāve

vinigamanāviraheṇa dvayorapi prātisvikakāraṇatvasiddhiḥ

tadabhiprāyeṇaiva hi tantreṣvanyatarasyaiva kāraṇatābodhakāni

vacanānīti jñeyam | bhagavatā vyāsenāpi śabda iti cennātaḥ

prabhavāt pratyakṣānumānābhyām iti sūtre jagataḥ śabdāt

prabhavaḥ śrutismṛtibhyāṃ siddha ityuktam tadbhāṣye ca

nipuṇataramupapāditam | evaṃ ca, prathamaṃ vimarśaśaktarhakāra

utpannastataḥ prakāśādvyoma tato vimarśāt kakārastataḥ

prakāśādvāyuḥ tato vimarśādrephastataḥ prakāśādagniḥ tato

vimarśāt sakārastataḥ prakāśājjalam tato vimarśāllakārastataḥ

prakāśāt pṛthivī ityevaṃ krameṇa pañcamahābhūtotpattau

satyāmapi hakāravadvimarśaviśiṣṭaprakāśasyaiva vyoma prati

kāraṇatvāduktarītyā kāraṇatāvacchedakatvasya hakāre

siddhervinigamanāvirahāt kāraṇatvamapi sidhyati | evameva kakārādiṣu

draṣṭavyam | na caivaṃ hakārādervādikaṃ pratyapi kāraṇatvāpattiḥ,

uktarītyā paraṃparayā kāraṇatāyāmavacchedakatvāt, evaṃ

vyomāderapi kakārādikaṃ prati janakatvāpattiriti

na ca vācyam teṣāmanyathāsiddhatvādiṣṭatvādvā | natu vidyāyāṃ

pañcabhūtātmakavarṇapañcakamevāstu kimadhikairvarṇairityata āha-

prañceti | ākāśaḥ pañcavidhaḥ, vāyuścaturvidhaḥ, agnistribhāgaḥ,

jalaṃ dvibhāgam, pṛthivyekavidheti pañcīkaraṇavārtikādau spaṣṭam |

pañcādisaṃkhyākīnāmākāśādīnāṃ guṇāḥ śabdādayo'pi

tādṛśasaṃkhyākāḥ | tena vyomādiṣu pañcasu pañca śabdāḥ,

vāyvādiṣu caturṣu catvāraḥ sparśāḥ, agnyādiṣu triṣu trīṇi rūpāṇi,

jalabhūmyordvau rasau, pṛthivyāmeko gandha ityevaṃ saṃhatya

pañcadaśa guṇā vidyāsthaiḥ pañcadaśabhirvarṇairabhinnā iti

pañcadaśānāṃ varṇānāmupapattiriti bhāvaḥ | atha

pañcadaśabhirguṇaiḥ pañcadaśānāṃ varṇānāmabheda

upādānopādeyabhāvādvācyavācakabhāvāddharmadharmibhāvā-

dvā vācyaḥ | sa ca na saṃbhavati | tathā hi-atra hi

pañcadaśasaṃkhyākatvamacāṃ prādhānyena vyañjanānāṃ

tadbhaktatvena copapādanīyam eṣa vai saptadaśaḥ prajāpatiḥ iti vede,

caturaśchayatāvādyakṣaralopaśca iti pāṇinīyasūtravārtike,

catuḥśatamutkṛtiḥ ityādicchandaḥsūtreṣu ca tathaiva

nirṇītatvādityasyārthasya cchandobhāskare'smābhiḥ

savistaramupapādanāt | na hyatratyānāṃ pañcadaśānāmacāṃ

guṇajanakatvaṃ guṇavācakatvaṃ guṇāśrayatvaṃ vā saṃbhavati,

Page 37: Varivasya Rahasya - Transliteration

mānābhāvāt | nanu-hakārapañcakasya vyomapañcakajanakatvena

tadvācakatvena cābhede siddhe tadguṇaiḥ śabdairapi sahābhedaḥ

siddhaprāya eva, guṇaguṇinorabhedena guṇasya

guṇyabhinnābhinnatvasya nyāyasiddhatvāt | tathaiva

vācyavācakabhāvasyābhede niyāmakatā tathaiva

lakṣyalakṣakabhāvasyāpi | asti hi prakṛte hakārāṇāṃ

śabdalakṣakatvam, śabdasya hakāraśakyasaṃbandhitvāt | ata eva

yoginīhṛdaye vyomabījaistu vidyāsthairlakṣayecchabdapañcakam

ityuktam | yattu śakyasaṃbandhapradarśanakārikāyāṃ tatraivoktam

bhaved guṇavatāṃ bījaṃ guṇānāmapi vācakam |

kāryakāraṇabhāvena tayoraikyavivakṣayā ||

iti, tatra lakṣakaṃ'pi vācakapadaprayogo vācakaniṣṭhasya

svabodhyābhedavyāpyatvasya lakṣake'pi tulyatvadyotanapalako gauṇyā

vṛttyaivopapadyate | evaṃ vāyuvācakādīnāmapi sparśādyabheda

upapādanīyaḥ | na ca tathāpi pañcadaśānāmacāṃ tadabhedo na

saṃbhavatīti vācyam na hi prakṛte'ca eva vivikṣitā iti niyamaḥ

hakārādivyañjanairapi pañcadaśasaṃkhyopapādanasaṃbhavāt | na ca

saṃkhyādhikyam, ādhikye'pi sahasre śataṃ saṃbhavati iti nyāyasya

jāgarūkatvāt, guṇāḥ pañcadaśākhyātā bhūtānāṃ tanmayī

śivā iti vacanasthasya tanmayītyasya bhūtamayī guṇamayī

pañcadaśasaṃkhyākāvayavavatī vidyā devī vā

śivetyarthavarṇanasaṃbhavāditi cenna

vyāptā pañcadaśārṇaiḥ sā vidyā bhūtaguṇātmikā |

pañcabhiśca tathā ṣaḍbhiścaturbhirapi cākṣaraiḥ ||

iti sphuṭataravacanavirodhāt | tatra hi sāmānyena

pañcadaśasaṃkhyākākṣaravattvamupapādya

saṃbhāvitanānāśaṅkāparihārāya viśiṣya viśiṣya

kūṭatrayākṣarāṇāṃ gaṇānayājmireva savyañjanaiḥ

saṃkhyāpūrtirityasya spaṣṭaṃ nirdhāritatvāditi | atra brūmaḥ- sāyamajmireva pañcadaśatvam tathāpi hakārādivyañjanānāmeva

guṇābhedaḥ, teṣāmeva tadvācakatvāt | śaktatāvacchedakaṃ tu

pañcadaśasaṃkhyāsamavāyitvasamānādhikaraṇahakāratvādikaṃ

na punaḥ śuddhahakāratvādikam, anyathā hakāreṇa vyomavācakena

prakṛte śabdalakṣaṇāyāṃ yugapadvṛttidvayavirodhāpatteḥ |

Page 38: Varivasya Rahasya - Transliteration

śabdaikye'pi

śaktatāvacchedakarūpadharmadvayabhedenārthadvayabhānamupapadyat

e | kathamanyathā liṅādau śabdabhāvanārthabhāvanayoḥ śaktyā

bhānaṃ lakṣaṇayā ca karturmānaṃ mīmāṃsakānām? ata eva

coktaśloke guṇānāmapi vācakam ityevoktam | yattu tatpūrvaśloke

lakṣayet iti padaṃ tadbodhayedityarthakam | astu vā lakṣaṇāpi,

bhinnadharmā vacchinnasya padasyaikadharmaparyāptā-

vacchedakatākaśaktatālakṣakatārūpavṛttidvayayauga-padyasyaiva

viruddhatvāt | vācakapadameva

saṃjātapratipakṣatvādupakramanyāyenānvayitavyam | vastutastu

guṇavatāṃ vācakaṃ bījaṃ guṇānāmapi vācakamityanvayaḥ | bīje

guṇavadvācakatvaṃ parikarālaṃkāravaddhetutvābhiprāyagarbham |

hakārasya śabdavatyeva śaktirna punarākāśamātre | tena ca guṇasya

śakyatā'vacchedakatvena śavayatāvaccedake'pi śakteḥ

prācīnairaṅgīkārād guṇānāmapi vācakamityarthaḥ | tena lakṣayet

ityetajjñānārthakam | tenaikaiva śaktirubhayatretyato na

vṛttidvayavirodho na vā śaktatāvacchedakabhedagaveṣaṇā |

pañcadaśānāṃ varṇānāṃ pañcadaśaguṇābhedakathanaṃ tu daśa

saṃpadyante | daśākṣarā virāṭ | annaṃ virāṭ ityādivat

stutimātramityādi buddhimadbhrūhyamiti saṃkṣepaḥ || 74 ||

idānīm pradhānaṃ tejaso rūpaṃ tadbījena hi janyate

itivacanasvārasyamanusaṃdadhāno guṇānāṃ

guṇibodhakākṣarabodhyatvavat tajjanakākṣarajanyatvasyāpi

sattvādabhedaḥ saṃmavatītyāha-

tattajjanakairvarṇaistattatsaṃkhyaistu tadguṇā jātāḥ |

kāmakalābhiścatasṛbhirāsīt sparśaścaturvidho na tu kaiḥ || 75 ||

tattajjanakairvyomādijanakaiḥ | tattatsaṃkhyaiḥ

pañcādisaṃkhyākaiḥ | tadguṇā vyomādiguṇāḥ |

pañcādisaṃkhyākā iti śeṣaḥ | vidyāyāṃ hi māyātraye

hakāratrayam, madhyamakūṭe hakārau dvau, evaṃ pañcabhirhakāraiḥ

pañca śabdā utpannāḥ ata eva geṣāmarthāḥ śabdā eva, ye ye

yadajjanakāsteṣāṃ teṣāṃ ta evārthāḥ iti vakṣyamāṇatvāt | uktaṃ

ca vyomabījaistu vidyāsthairlakṣayecchabdapañcakam iti | nanu

bhāvārthaprakaraṇe madhyamahakārasya

Page 39: Varivasya Rahasya - Transliteration

vidyāmūlabījātmakakāmakalārtharūpatvamuktamiti tasya

śaktivācakatvameva yuktaṃ na punaḥ śabdalakṣakatvamiti cet na

hyekavācakatvamaparālakṣakatve tantram, vṛttidvayavirodhasya

parihṛtatvāt gaṅgāyāṃ ghoṣamatsyau ityādau tasyeṣṭatvācca |

vastutastu, śivaśaktyātmakamūlabījātmakāvakārahakārau tu

sūkṣmatamādapyatyantasūkṣmarūpāvityuktaṃ | iha tu

vaikharyātmakasthūlarūpaya revārthāntaraparatvamucyate | ata eva

madhyaprāṇetyanena tādṛśasūkṣmarūpatāṃ dyotayitvā tasya

prathārūpo yaḥ spandaḥ sthūlātmikā sṛṣṭistadrūpe vyomni hakāre

sthitetyuktaṃ na punaḥ sthūlahakāra eva śaktiriti | uktaṃ ca teṣāṃ

kāraṇarūpeṇa sthitaṃ dhvanimayaṃ param iti | teṣāṃ śabdānām |

śabdasṛṣṭeḥ sarvasyāpītyarthaḥ | kāraṇaṃ śaktiḥ, tasyā rūpaṃ

sūkṣmatamādapi param | tādṛśena rūpeṇopalakṣitaṃ sad

dhvanimayam | dhvanyabhinnaṃ sat sthitaṃ paraṃ parabrahmetyarthaḥ |

sarveṣvapi varṇeṣu varṇāṃśadhvanyaṃśau parasparasaṃsṛṣṭau

vartete suvarṇe parasparasaṃsṛṣṭapārthivataijasāṃśavat,

katvādivarṇadharmāṇāṃ

tāratvamandratvaṣaḍjatvādidhvanidharmāṇāṃ ca

sarvavarṇeṣvanubhūyamānatvāt | ata eva śārīrakabhāṣye

sphoṭanirāsāya varṇānāmeva nityatvamaṅgīkartuṃ

teṣāmekaikavyaktirūpatvamupapādya vailakṣaṇyapratītiḥ

sarvāpi dhvanyālambanatvenopapāditā devatādhikaraṇe | tathā ca

madhyamahakāre dhvanyaṃśaḥ parabrahmavācakaḥ, varṇāṃśastu

śabdalakṣaka iti viveka iti bhāvaḥ | ye tu hādividyāpakṣapātino

yoginīhṛdayasya saṃpūrṇatantrasyāpi hādividyāyāmeva tātparyamiti

manyamānā ihānyathā vyācakṣate-paraṃ ṣaṣṭhaṃ hākṣaraṃ

teṣāṃ pañcānāmapi śabdānāṃ kāraṇabhūto yo

dhvanirnādastanmayaṃ tadvācakam iti, teṣāṃ tatra

granthasvārasyabhaṅgena kḷptataraṃ vyākhyānameva śaraṇamiti tatra

tatra spaṣṭīkariṣyāmaḥ | nanu tathā sati vāyujanakakakārāṇāmeva

caturvidhasparśajanakatvasyāvaśyikatvāt kakārāṇāṃ ca

caturṇāmabhāvādanupapannamidamityāha-kāmakalābhiriti |

mahāmāyāyāṃ tatra īkārā ekastṛtīyākṣararūpaśceti

caturbhirīkāraiścaturdhā sparśa utpanno na punaḥ kakārairityarthaḥ | taduktam-

mahāmāyātrayeṇāpi kāraṇena ca bindunā |

Page 40: Varivasya Rahasya - Transliteration

vāyvagnijalabhūmīnāṃ sparśānāṃ ca catuṣṭayam ||

utpannaṃ bhāvayeddevi sthūlasūkṣmavibhedataḥ |

iti | mahāmāyāyāṃ yat trayamīkāratraṃ tena, kāraṇena ca

kevalenekāreṇa ca, tasyaiva viśvakāraṇatvasya pūrvamuktatvāt |

binduneti kāmakalācatuṣkasyāpi viśeṣaṇam, tasya tatra

tribindvātmakatvāt turīyabindujanyatvādvā | tacca vāyumaṇḍalasya

bindulāñchitatvadyotanāya | sthūlo vyāpako vāyugataḥ | sūkṣmā

vyāpyā agnyāditrayaniṣṭhāḥ | hādipakṣapātinastu kakārāṇāṃ

kāmakalānāṃ ca hādividyāyāṃ tritrisaṃkhyākatvena

caturthālābhād bindūn vibhajya gaṇayanti | tatpakṣa ekaikasyāḥ

kāmakalāyāritratribindvātmakatvena nava saṃpadyeran | visargatvena

bindudvayasyaikye tu visargāstrayaḥ kāmāstraya iti ṣaṭ | kāmatvena

trayāṇāmaikye tu visargatvenāpi trayāṇāmaikyāpātād dvayam |

turīyabindorapi melane tu vibhāge dvādaśa, tadabhāve trayamiti

sarvathā na catuḥ saṃkhyāsiddhiḥ | mahāmāyāyāṃ

kāmakalāyāṃ yadbindutrayaṃ tena, kāraṇabindusturīyastena ceti

vyākhyānetvanyayorīkārayorvaiyarthyamiti spaṣṭam | na ca

guṇaguṇinorekameva kāraṇaṃ kapālādereva ghaṭadgatarūpe prati

kāraṇatvāditi niyamo vyomaśabdajanakahakārādāviṣṭo bhajyeteti

vācyam, tasya vacanabalāt pākenāpi rūpādyutpattidarśanena

cautsargikatvāt | trividharūpaṃ tu māyāntargataistribhī rephairjanyate,

rūpāṇāṃ tritaya tadvat tribhī rephairvibhāvitam iti vacanāt | evaṃ

rasadvayaṃ sakāradvayena, vidyāsthaiścandrabījaistu sthūlaḥ sūkṣmo

rasaḥ smṛtaḥ iti vacanāt | candrabījaiḥ sakāraiḥ | sthūlo vyāpako

jalagataḥ | sūkṣmo vyāpyo bhūgataḥ | padamabhyadhikābhāvāt

smārakānnātiricyate iti nyāyena padārthopasthiteḥ smṛtirūpatvāt

smṛta ityuktam | yadyapi kādividyāyāṃ dvāveva sakārau, tathāpi

vidyāsthaiścandrabījaiḥ iti bahucanābhyāmapi rasasya dvaividhyāt

akṣīṇi me darśanīyāni, pādā me sukumārāḥ iti

mahābhāṣyaprayogād dvitvasaṃkhyaiva lakṣyate | ata eva

sthūlasūkṣmapadagataprayekaikavacanābhyāṃ dvitvameva

spaṣṭīkṛtam | nanu-vyomabījena vyomaguṇalakṣaṇā yuktā,

śakyasaṃbandhāt | candravācakabījasya tu

candragatāmṛtalakṣakatvameva vācyaṃ na punarjalagatarasalakṣakatvam,

asaṃbaddhalakṣaṇāyāmatiprasaṅgāt | na ca vyomavācakasyāpi

vāyvādigataśabdalakṣakatvavadupapattiḥ, tatrāpi nabhoguṇasya

Page 41: Varivasya Rahasya - Transliteration

vyāpakatvena svaśakyasamavetavyāpyatvarūpasaṃbandhasya sattvāt |

ata eva pradhānaṃ tejaso rūpaṃ tadbījena hi janyate ityanena vacanena

tejorūpasya vyāpakatvalakṣaṇaṃ prādhānyaṃ

śakyasaṃbandhapradarśanāyaivoktam | tannyāyasya hakārādāvapi

tulyatvenādoṣāt | na ca tathāmṛtavyāpyatvaṃ jalarasasya saṃbhavati,

tadabhāvavadvattitvāditti cet-maivam, amṛte'pi rasasya samavetatvena

lakṣaṇopapatteḥ | ata evoktam saṃbandho vidito loke rasasyāpyamṛtasya

ca iti |

amṛtarasayorāśrayāśrayimāvalakṣaṇo'bhedalakṣaṇo vā saṃbandho

lokaprasiddha iti na lakṣaṇāyāṃ vivaditavyamityarthaḥ |

śakyatāvacchedake'pi śaktiriti pakṣe rasāmṛtayorabhedasya

lokasiddhatvādrasābhinnāmṛtavati śaktasya sakārasya raso'pi

śakyatāvacchedaka iti bhāvaḥ | hādividyāpakṣapātinastu,

candrabījaiḥ iti bahuvacanasya svānuguṇatvaṃ matvā tuṣyantastribhiḥ

sakārai rasā lakṣyanta iti vyākhyāya, nanau rasasya dvaividhyāt

tṛtīyasakāraḥ imartha ityāśaṅkya, amṛtaṃ gato'pyeko raso'stīti

tallakṣakatvenodgranthameva samādhāya, nanvevaṃ sati

tṛtīyarasādhāratvena bhūjalabhedāt

ṣaṣṭhamahābhūtasyāpattirityāśaṅkāyām saṃbandho viditaḥ iti

granthamavatāryaṃ, jalāmṛtayoḥ saṃbandho hi lokaprasiddhaḥ, tasya

jalanidhāvedhotpannatvāt, ato jala evāntarbhāva ityāśayaparatvena

vyācakṣate | teṣāṃ rasyeti padasya jalanidhau lakṣaṇā,

sthūlasūkṣmapadābhyāṃ pratyekaikatvavattvena

labdhadvitvavirodhaśca, jale'ntarbhave siddhe

punarvaiyarthyatādavasthyaṃ ca | pratyuta jalāmṛtayorabhedāt

prātisvikamamṛtavācakaḥ sakāro nāpekṣita ityevārthaḥ saṃbhavatīti |

evaṃ lakārasya gandhabodhakatvam vasudharāgato

gandhastallipirgandhavācikā iti vacanāt || 75 ||

nanvekenaiva lakāreṇaikavidhagandhabodhopapatteritaradvayavaiyarthyam

ata āha-

bhuvanatrayasaṃbadhādāsīt tredhā lakāro'pi |

ye ye yadyajjanakāsteṣāṃ teṣāṃ ta evārthāḥ || 76 ||

bhuvanatrayeṇa saha vācyavācakabhāvasaṃbandhāllakārasya

traividhyaṃ janyajanakabhāvasaṃbandhādvā, bhuvanatrayasaṃbandhāt

Page 42: Varivasya Rahasya - Transliteration

tridhātvaṃ tu maheśvari iti vacanāt | spaṣṭamanyat || 76 ||

idānīṃ vāyujanakānāmapi kakārāṇāmarthāntaramastīti

pūrvoktasya ye ye yadyajjanakāḥ ityasyautsargikasya

niyamasyāpavādamāha-

kakāratrayavācyāstu sakalāḥ pralayākalāḥ |

vijñānakevalāśceti triprakārā upāsakāḥ || 77 ||

pramātāraḥ sādhakāḥ paśava ityādipadābhidheyā

upāsakastrividhāḥ-

adhamā madhyamā uttamāśceti | ta evāśuddhamiśraśuddhapadaiḥ

sakalādipadaiśca krameṇa vyahriyante | tatra bhedaikadṛṣṭayaḥ

śivāhaṃbhāvabhāvanāhīnāḥ karmaikaratāḥ prathamāḥ |

supakamalakarmāṇaḥ

citiścaityaṃ ca caitanyaṃ cetanaṃ dvayakarma ca |

jīvaḥ kalā śarīraṃ ca sūkṣmaṃ puryaṣṭakaṃ bhavet ||

iti ślokoktasūkṣmapuryaṣṭakasaṃbandhaśālinaḥ

karmajñānamārgayoḥ sādhāraṇā dvitīyāḥ | nirastabhedāḥ sarvatra

śivaikadṛṣṭayaḥ pūrṇajñāninastṛtīyāḥ | ete ca svacchandasaṃgrahe

vistareṇa prapañcitāḥ | te trayāṇāṃ kakārāṇāṃ vācyāḥ | taduktam-

aśuddhaśuddhamiśrāṇāṃ pramātaṇāṃ paraṃ vapuḥ |

krodhīśaśatritayenāsya vidyāsthena prakāśyate ||

iti | krodhīśaḥ kakāraḥ | na cākārāṇāṃ pārthakyasyāgre

vakṣyamāṇatvenaikaikahalātmakā eva hakārakakārādayo vācakā

vaktavyāḥ, tathā ca kakāre jaśbhāvena gatvāpattiriti vācyam ekahala

eva padatvena padāntatvābhāvāt, vyapadeśivadbhāvasya ṭakitau,

suppitau ityādijñāpakenānityatvāt || 77 ||

akārairdaśasaṃkhyākairucyante jīvarāśayaḥ |

vidyāyāḥ prāṇabhūtaḥ saṃstadvācyekādaśaḥ svaraḥ || 78 ||

Page 43: Varivasya Rahasya - Transliteration

pañcadaśyāṃ dvitīyatṛtīyavarṇau hṛllekhātrayaṃ ca muktvā

avaśiṣṭeṣu daśasvakṣareṣvakārā daśa | teṣāṃ jīvarāśaya eva

vācyāḥ | ekenāpyabhidhānasaṃbhave daśabhirabhidhānaṃ

jīvānāmānantyadyotanāya | tṛtīyakūṭādyākāre tu

dhvanisvarūpasyaiva bhāvārthaprakaraṇe

mūlabījāṃśarūpatvamuktamiti na virodhaḥ | ekādaśaḥ svara ekāraḥ

sa ca vidyālakṣaṇasya mūlabījotthavṛkṣasyāntaraḥ prāṇaḥ sannapi

svayaṃ svavācī, loke'pi kṣatasya punaḥ prarohaṇādinā

anumīyamānasyādhyātmikavāyusaṃbandhasya

vṛkṣādāvaṅgīkārāt | uktaṃ ca-

śrīkaṇṭhadaśakaṃ tadvadavyaktasya hi vācakam |

prāṇabhūtaḥ sthito devi tadvadekādaśaḥ svaraḥ |

ekaḥ sanneva puruṣo bahudhā jāyate hi saḥ ||

iti | śrīkaṇṭhā akārāḥ | avyakto jīvaḥ | ekādaśa ekāraḥ

saṃdhirekādaśo bhadrā padmanābhaḥ kulācalaḥ iti kośāt,

yadekādaśamādhāraṃ bījaṃ koṇatrayātmakam |

brahmāṇḍādi kaṭāhāntaṃ jagat ---------------- ||

iti prayogācca yogarūḍho'yaṃ śabdaḥ | tasya ca śuddhayogāpekṣayā

paratvamastyeva | sa ca prakṛta eko'pi dṛśyamāno bahurūpaḥ

pariṇamate | uktaṃ ca kādimate-

yadekādaśamādhāraṃ bījaṃ koṇatrayātmakam |

brahmāṇḍādi kaṭāhāntaṃ jagadadyāpi dṛśyate ||

iti | hādipakṣe tu śuddhayaugikatvamaṅgīkṛtya

śrīkaṇṭhaparatvenaikādaśapadaṃ vyākhyāya paro dvādaśaḥ

puruṣaḥ paraḥ śivaḥ, tadvācaka iti vyācakṣate | tatkliṣṭamiti svara iti

viśeṣyeṇākākhyāvartakena sūcitam | nanu

śrīkaṇṭhadaśakasyaikasminneva śloke pratisaṃbandhitvena

nirdiṣṭasyopasthityā, ekādaśo'pi śrīkaṇṭha eveti cenna,

rūḍhiprābalye tādṛśopasthiteraprayojakatvāt | kathamanyathā

jñānārṇave

ādyaṃ vāgbhavamuccārya kāmabījaṃ dvitīyakam |

Page 44: Varivasya Rahasya - Transliteration

kumāryāstu tṛtīyaṃ tu tripurā parameśvarī ||

iti tripurācakreśvarīmantroddhāraḥ saṃgacchatām ? tatra hi

kumāryāḥ pratisaṃbandhitvena nirdeśe'pyādyadvitīyapadābhyāṃ

mātṛkāsaṃbandhināveva prathamadvitīyau varṇau vivakṣitau,

dakṣiṇāmūrtisaṃhitādau aṃ āṃ sauḥ ityasyaiva

prathamacakreśvarīmantrasyodbhūtatvāt | anyathā bālāyā eva

tripurācakreśvarītvamāpadyeta | tasmānmātṛkāyāmekādaśa evātra

grāya iti | tārtīyaprathamasya pūrvamabhihitatvānneha

punaruṭṭaṅkanamityapi hādipakṣe suvacam | paraṃ tu na tathā

sāṃpradāyikairvyākhyātam | tathāpi kaḥ prāṇavācako'kāraḥ ko

vā jīvavācaka ityanirdhāraṇaṃ tatpakṣe duruddharam || 78 ||

yoginīhṛdayasthameva padyaṃ lāghavāt spaṣṭatvācca nibadhnāti-

bindubhiritrabhirucyante rudreśvarasadāśivāḥ |

śāntiḥ śaktiśca śaṃbhuśca nādatritayabodhanāḥ || 79 ||

rudrastejastattva, rudro vā eṣa yadagniḥ iti śruteḥ | tena

puruṣaniyatikālarāgavidyākalāmāyānāṃ parigrahaḥ,

puruṣādikamāyāntaṃ tejastattvaṃ maheśvari iti

svacchandasaṃgrahokte | śāntiḥ prakṛti śuddhavidyā ca |

ardhacandrādyunmanāntavarṇāṣṭakaṃ nādapadenocyate |

nādatritayameva bodhanaṃ yeṣāṃ te | karaṇe lyuṭ || 79 ||

evaṃ saptatriṃśatsaṃkhyākapadairmahāvidyā |

ṣaṭtriṃśattattvānāṃ tattvātītasya cābhidhātrīyam || 80 ||

evamityasyānantarodīritaślokaṣaṭkoktarītyetyarthaḥ | tatra hi

vyomabījapañcakam, kāmakalāścatasraḥ, candrabīje dve,

rephabhūbījakrodhīśabindunādāstrayastrayaḥ, śrīkaṇṭhadaśakam,

ekādaśaḥ svara ekaḥ, iti saṃhatya saptatriśat padānyupapāditāni |

teṣāṃ ca tattvāni ṣaṭtriṃśattattvātītaṃ brahmaikamityarthaḥ | tāni ca

yathā-śivaḥ śaktiḥ, sadāśivaḥ, īśvaraḥ, śuddhavidyā, māyā kalā,

vidyā, rāgaḥ, kālaḥ, niyatiḥ, puruṣaḥ, prakṛtiḥ, ahaṃkāraḥ, buddhiḥ,

manaḥ, śrotram, tvak, cakṣuḥ, jihvā, ghrāṇam, vāk, pāṇiḥ, pādaḥ,

pāyuḥ, upasthaḥ, śabdaḥ, sparśaḥ, rūpam, rasaḥ, gandhaḥ, ākāśaḥ,

Page 45: Varivasya Rahasya - Transliteration

vāyuḥ, tejaḥ, āpaḥ, pṛthivī | eteṣāṃ svarūpamutpattikramaśca

saubhāgyasudhodaye draṣṭavyaḥ, vistarabhayānneha likhyate | tatra

śivaśaktiśuddhavidyāprakṛtayo bindvarthāḥ | sadāśivādipuruṣāntā

nava nādārthāḥ | śabdādaya ākāśādayaḥ śrotrādayo

vāgādayaśca pañca pañca hakārāderarthāḥ | ahaṃkārāditrayaṃ tu

kakāratrayasya śrīkaṇṭhānāṃ vārthaḥḥ | ekādaśasvarasya

tattvātītamartha iti vivekaḥ | yadyapi hakārādeḥ

śabdādyarthakatvavadindriyādyarthakatvaṃ noktam, tathāpi

svaravyañjanabhedena saptatriṃśatprabhedinī |

saptatriṃśatprabhedena ṣaṭtriṃśattattvarūpiṇī |

tattvātītasvabhāvā ca vidyaiṣā bhāvyate mayā ||

iti vacanabalāt tattadarthakatvamavaśyakalpanīyam | na ca saptatriṃśato

varṇānāṃ saptatriṃśati tattveṣu krameṇa śaktirastviti vācyam,

hakārādau kḷptaśakti parityāgasya śaktyantarasvīkārasya cāpatteḥ |

na ca bhavatpakṣe'pyekasyānekārthakatvaṃ doṣa iti vācyam, ekatra

śaktiḥ paratra lakṣaṇeti suvacatvāt | na ca yugapadvṛttidvayavirodhaḥ,

etadvacanabaladeva saptatriṃśattvasya

śaktattāvacchedakatvāṅgīkāreṇa pūrvavat tasyādoṣatvāt,

kevalahakārasyaiva vyomavācakatvādinā pramitatvena

tadvirodhasyodbhavane tu vṛttidvayavirodhe'kiṃcitkaratvays suvacatvācca

pramāṇa pramitatvāviśeṣādāpatato'nekārthatvasyāpi

haryādipadavadadoṣatvācca | kḷptaśaktiparityāgastu na sarvathā

prāmāṇikaḥ | nanu prathame'ṃśe vidyāyāmaṣṭapañcāśadvarṇā

uktāḥ, kathamiha saptatriṃśattvena gaṇyanta iti cet, satyam | na punaratra

varṇagateyaṃ saṃkhyā kaṇṭharaveṇoktavacane śrūyate

yenaivamucyeta | śrūyamāṇaṃ saṃkhyāmātraṃ tu

padaniṣṭhatvenāpyupapannam, ardhacandrādivarṇāṣṭa-

kasyaikapadatvāt, caturavayavakakāmakalāvannādasyāṣṭā-

vayavakaikavarṇatvāṅgīkāre'pi

kṣativirahācca | ata eva traipuramantre samūhamūla-kāraṇabhūte

mahāmerāvardhacandrādīnāmaṣṭānā-

mapyardhacandratvarūpaikavarṇātmakatvamaṅgīkṛtya navākṣaro

mahāmerurayaṃ brahmāṇḍagolakaḥ ityādivyavahārastantreṣu

dṛśyate | vastuto'rdhacandrādeḥ

sthānasvarūpādibhedānnaikavarṇatvaṃ yuktam, kāmakalāvayaveṣu

Page 46: Varivasya Rahasya - Transliteration

tu na tatheti vaiṣamyam | ata eva mūle padairityuktam | śaktaṃ padam iti

tallakṣaṇācchaktairityarthaḥ | na ca suptiṅantaṃ padam iti

pāṇinīyasūtrāt te vibhaktyantāḥ padam iti nyāyasūtrācca śaktaṃ

padam ityādhunikaparikalpitaparibhāṣāyā apramāṇatvādiha padatvaṃ

na yujyata iti vācyam, tathāpyarthavattvena pratyakṣaraṃ

prātipadikasaṃjñāyāṃ subutpatteḥ kvacid vyatyayādinā

kvacicchākalyamatena kvacit supāṃ suluk-ityanena ca lopasvīkārāt | na

caivaṃ kakāreṣu jaśtvāpattiḥ, kiti, piti ityādi jñāpakairekākṣarapade

tadanityatāyā jñāpanāditi | svaravyañjanabhedena ityasyāyamarthaḥ-

svaravyañjanayorabhedavivakṣāmapavadituṃ bhedenetyuktam | abhede

vivakṣita eva hi tayoraṅgāṅgibhāvo lokasiddhaḥ | tathā hi-vyañjanāni

tāvat svarāṅgāṇi | tatra kakārasakārahakāralakārā

daśasaṃkhyākastu

svasvapūrvoccāryamāṇalakārīyaśrīkaṇṭhānāmevāṅgānīti

yadyapi saṃyogādi iti sūtreṇa pratibhāti tathāpi

nāntasthāparamasavarṇam iti sūtreṇa pareṣāmevāṅgānīti vācyam |

rephāstu sabindukakāmakalānām, anusvārā api tāsāmeveti

vastusthitiḥ | tadetat sarvaṃ yājurvaidikaprātiśākhyasūtrāṇi

tribhāṣyaratnāditadvyākhyānāni ca jānānānāṃ spaṣṭataram |

prakṛte tviyān viśeṣaḥ | bindavo hi

svottaroccāryamāṇanādākhyasvarasyaivāṅgāni na punaḥ

kāmakalānām, tatparasvaram iti prātiśākhyasūtrasyātra pravṛtteḥ |

yo hi svarāt pūrvamanusvāro noccāryate sa eva svapūrvasvarāṅgamiti

anusvāraḥ-iti sūtrasya viṣayaḥ | na hi lokavedayoḥ kvāpi

saṃhitāyāmanusvārottaraṃ svaroccāraṇaṃ dṛśyate |

makāranakārayorhi satorhali jhali ca pare'nusvāravidhiḥ mo'nusvāraḥ,

naścāpadāntasya jhali iti pāṇinīyasūtrayorupalabhyate | tasya ca yayi

pare parasavarṇavarṇāntaratāpattividhānācchaṣasahākhyarāhukūṭe

haṃsaḥ ityādāvātmalābha ityāśayena vedamātramadhikṛtya

pravṛttena prātiśākhyamuninā anusvāramātrasya pūrvāṅgatvam

anusvāraḥ-iti sūtreṇoktam | tasya ca vyañjanamaparāṅga virāme

lupyate ityādisāmavedīyaphullasūtrādyuktāni sāmaviśeṣeṣu

prayojanāni vistarabhyādanupayogācca nehollikhitāni | na cātrāpi

prathamadvitīyakūṭasthānusvārayorhakārasakārapūrvatvena

parasavarṇādivarṇāntarabhāvābhāvāt pūrvāṅgatāpattiriti vācyam,

kūṭānāṃ pārthakyenoccaraṇe svaraparatvānmilitvoccāraṇe tu

bindvādinavakasyottarakūṭe praveśavidhānena

Page 47: Varivasya Rahasya - Transliteration

hakārādipūrvatvābhāvāt | vastutastu, haltvameva hi vyañjanatvam |

kathamanyathā halo'nantarāḥ saṃyogaḥ iti sūtroktā

saṃyogasaṃjñā haṃsaḥ iti sakāre syāt ? tadabhāve ca

hakārīyākāre saṃyoge guru iti sūtreṇa gurusaṃjñā na sidhyet | iṣṭā

hi sā | tadetacchandaḥśāstrīye dhrādiparaḥ iti piṅgalasūtre

candobhāskare prapañcitamasmābhiḥ | tathā ca saṃyogādi iti

prātiśākhyasūtreṇa saṃyuktākṣarādimavyañjanasya

pūrvāṅgatvaṃ vidadhataiva cāritārthyāt anusvāraḥ-iti pṛthagyogo

vyarthaḥ | na hyavasāne svare vā pare lokavedayoranusvāraḥ kvāpi

dṛśyate, yena tatsārthakyaṃ bhavet | tasmāt pṛthaksūtrakaraṇasya

śrīvidyānusvāra eva viṣaya ityavaśyaṃ vaktavyam | tena ca

kāmakalānāmeva bindavo'ṅgāni, nādastu

dvitīyatṛtīyasvaravadavyañjanāṅgaka eva svaro bhaviṣyatīti dik | ayaṃ

cāṅgāṅgibhāvaḥ caturviṃśatyakṣarā gāyatrī ityādau vede

laukikacchandaḥsu prakṛte'pi

pañcadaśatvaṣoḍaśatvādyupapattyarthamupayujyate,

aṅgāṅginorabhedavivakṣayā tadabhinnapradhānākṣaragaṇanayaiva

saṃkhyāpūrterāvaśyikatvāditi vastusthitiḥ | tadapavādāya

svaravyañjanabhedena ityaktam | aṅgāṅginorbheda eva prakṛtārthe

kāryo na punarabhedo vivakṣaṇīya ityarthaḥ | hādividyāyāṃ hi

dvitīyatṛtīyākṣarayorapi savyañjanakatvena ṣaṣṭirakṣarāṇi |

ardhacandrāderekavarṇatvāṅgīkāre'pi tāvadekonacatvāriṃśat |

bindūnāmapi nādeṣu melanenaikavarṇatvasvīkāre tu ṣaṭtriṃśat |

śaktāni tu tatra catvāriṃśat, vyomabījaṣaṭkaṃ māyātrayaṃ

kāraṇabindureko rephacandrabījabhūbījakrodhīśabindunādānāṃ

trayaṃ traya dvādaśa śrīkaṇṭhā ityeva tadarthopapādanādi na

kathaṃcana saptatriṃśattā saṃpadyate | yadyapi svarāḥ pañcadaśa

vyañjanānyaṣṭādaśa bindavastrayaḥ sarvavarṇasamaṣṭireketi

saptatriṃśattā tadupāsakairupapādyate, yadukta kāmakalāvilāse-

ajvyañjanabndutrayasamaṣṭibhedairvibhāvitākārā |

ṣaṭtriṃśattattvātmā tattvātītā ca kevalā vidyā ||

iti tathāpi saṃkhyāyāḥ pṛthaṅniveśitvasvābhāvyena vyaṣṭiveṣeṇa

gaṇitasya punargaṇanaṃ gauṇam, pañcadaśyāṃ

ṣoḍaśītvāpādakaṃ ca | kiṃ ca aṅgāṅginorabhedasya

lokasiddhasyāpavādāya bhedeneti

Page 48: Varivasya Rahasya - Transliteration

kaṇṭharaveṇokterlokasiddhabhedānāṃ pañcadaśānāṃ

varṇānāmabhedena gaṇanasya kutoḥ lābha iti vicāryam | yadyapi

bhedapadasya saṃbhedaḥ sindhusaṃgamaḥ ityādau saṃgamārthe

prasiddhatvādiha svaravyañjanānāṃ sarveṣāṃ melanenetyapyarthaḥ

suvacaḥ tathāpi bhedapadasya vṛttikleśaḥ, samityanupasṛṣṭasya

tādṛśārthāvācaktvaṃ ca | kiṃ ca, yathā tāvat vyāptā

pañcadaśārṇaiḥ sā ityanena sāmānyataḥ

pañcadaśasaṃkhyākākṣarakatvamuktvā tadupapādanāya

tadagrimagranthe pañcabhiśca tathā ṣaḍbhiḥ iti

viśiṣya kathanam, tathaiva svaravyañjanabhedena saptatriṃśatprabhedinī

ityādinā sāmānyena saptatriṃśatsaṃkhyākākṣarakatvaṃ

pratijñāya tadagrimagranthena vyomabījaistu vidyāsthaiḥ ityādinā

nāndatritayabodhanāḥ ityantena vivicya tadupapādanamityavivādam |

tatra coktarītyā

catvāriṃśato'pyupapādanādupakramopasaṃhāravirodho duruddharaḥ

| kiṃ ca,

bindubhistribhirucyante rudreśvarasadāśivāḥ |

śāntiḥ śaktiśca śaṃbhuśca nādatritayabodhanāḥ ||

ityekasminneva śloke bindutrayanādatrayayorarthavarṇanena bindutrayasya

saptatriṃśatsaṃkhyāpūrtyarthamullakho nādatrayasya tu tyāga ityatra

tu spaṣṭaṃ pakṣapāta eva mūlamiti | etena kādividyāyāṃ

saptatriṃśattvasiddhyarthaṃ dvitīyatṛtīyākṣarayoḥ saṃdhyakṣaratvāt

pratisvikaṃ dvyātmakatvena gaṇanākleśaḥ prācāmapāstaḥ

hṛllekhāsvapi tathāpattyā prakṛtabādhakāpādakaśca |

tasmānnādatrayamelanenaiva saptatriṃśattā | spaṣṭametadyoginīhṛdaye

hṛllakhātrayasaṃbhūtaistithisaṃkhyaistathākṣaraiḥ

ityasakṛtpratihṛllekhaṃ pañcānāmakṣarāṇāṃ gaṇanāt |

tasmādyoginīhṛdaye saṃpradāyārthaprakaraṇa sarvaṃ kādi

vidyayāmeva svarasamiti niṣpakṣapāt kṛtamatayo vidāṃkurvantu |

ayamatra niṣkarṣaḥ-tattadakṣarairvācyān lakṣyāṃśca

padārthānuddiśyaikādaśasvareṇa tattvātītabrahmābhedo vidhīyate |

evaṃ vidyāvayavākṣara-samūhavācyapadārthasamudāyātmakatvāt

viśvaṃ vidyābhinnaṃ ityapi vidhīyate | bhāvārthe hi

śivaśaktijanyatvajñāpyakaśivaśaktyabhedavidheyako

vidyājagadubhayoddeśyaka eko bodhaḥ |

Page 49: Varivasya Rahasya - Transliteration

viśvajanakajanyatvajñāpyakaviśvābhedavidheyako

vidyoddaśyakaścaikaḥ | iha tu vidyoddeśako

viśvāntargatayāvatpadārthaprātisvikavācakākṣaraikaghaṭitatvajñāp

yakaviśvābhedavidheyaka ekaḥ,

viśvoddeśyakavidyābhedavidheyakaścānyo bodha iti bhedaḥ || 80 ||

tadetadabhisaṃdhāyāha-

janyajanakayorbhedābhāvād vācyasya vācakenāpi |

brahmaṇi jagato jagati ca vidyābhedastu saṃpradāyārthaḥ || 81 ||

brahmaṇi jagata ityatra, abheda iti śeṣaḥ |

samyagguruśiṣyapāraṃparyakramāyātamaryādānusāreṇa dīyata iti

saṃpradāyārthaḥ || 81 ||

atha nigarbhārthamāha-

paramaśive niṣkalatā tadabhinnatvaṃ svadeśikendrasya |

tatkaruṇātaḥ svasminnapi tadabhedo nigarbhārthaḥ || 82 ||

paramaśivaḥ kāmakalāsvarūpanirṇayāvasare niṣkṛṣya kathitaṃ

brahma | tatra niṣkalatā taditarapadārthābhāvaḥ, taditarasya sarvasyāpi

duḥkhajanakatvāt, dvitīyādvai bhayaṃ bhavati iti śruteḥ | iti

prathamakūṭārthaḥ | tena brahmaṇā svīyasya deśikendrasya

śrīgurucaraṇānāmabhedaḥ, teṣāṃ

brahmābhedabhāvanādārḍhyena tadabhedasya siddhatvāditi

dvitīyakūṭārthaḥ | tatkaruṇātaḥ

svakṛtāvyabhicaritabhaktipuraḥsaradṛḍhatarasevāsaṃpāditaprasāda-

janyagurukaruṇākarambitakaṭākṣanirīkṣaṇabalāt svasminnapi sādhake

brahmābhedaḥ sidhyatīti tṛtīyakūṭārthaḥ | svasya gurudvārā

śivagarbhe praveśasaṃpādakatvādetajjñānasya viṣayaḥ

śivagurvātmaikyaṃ nigarmārthapadavācyam || 82 ||

atha paradevatāyā vidyāyāścakrarājasya

śrīgurorātmanaścaikyaṃ kaulikārtha ityucyate sarveṣāṃ

brahmābhedena sajātīyatvāt, sajātīyayūthasya kulapadavācyatvāt,

sajātīyaiḥ kulaṃ yūtham ityamarokteḥ | ayaṃ ca pañcānāmabhedaḥ

samānadharmavattvena siṣādhayiṣitaḥ | sa ca samāno dharmaḥ

Page 50: Varivasya Rahasya - Transliteration

gaṇeśagrahanakṣatrayoginīrāśirūpiṇīm |

devīṃ mantramayīṃ naumi mātṛkāpīṭharūpiṇīm ||

iti tantrarājoktagaṇeśādiṣaṭkātmakatvākhyaḥ | tatra paradevatāyāṃ

prathamaṃ gaṇeśatvamupapādayati-

mātā nirupamatejomayyāḥ svasyā marīcirūpāṇām |

āvaraṇadevatānāmīśatvāducyate gaṇeśīti || 83 ||

na tatra sūryo bhāti ityādiśrutyā

pratipāditānavadhikatejorūpabrahmaṇo marīcaya evāvaraṇadevatāḥ |

tāścaikādaśottaraśatasaṃkhyākāḥ | tantrabhedenānyā api

pratipāditāḥ | tādṛśadevatāgaṇasyeśatvād gaṇeśītyucyate mātā ||

83 ||

icchāditrisamaṣṭirguṇatrayāḍhyānalenduravinetrā |

evaṃ navabhiryogād graharūpetyucyate mātā || 84 ||

icchā jñānā kriyeti śaktitrayasamaṣṭirūpā mātā | taduktaṃ

saṃketapaddhatau-icchā śiraḥpradeśe'tha jñānā ca tadadhogatā |

kriyā padagatā hyasyāḥ iti | guṇaviśiṣṭasya

śabalabrahmaṇo'vayavarūpā eva guṇā iti vyavahriyante |

ādityādigrahāṇāṃ

navasaṃkhyākatvānnavasaṃkhyākāvayavaśālitvameva prakṛte

grahatvaṃ vivakṣitam | evameva nakṣatrādiṣu boddhavyam || 84 ||

indriyadaśakenāntaḥkaraṇacatuṣkeṇa viṣayadaśakena |

prakṛtipuruṣaguṇatattvairjātā nakṣatrarūpiṇī mātā || 85 ||

jñānendriyāṇi śrotrādīni pañca, karmendriyāṇi vāgādīni

pañceti daśendriyāṇi, mano buddhirahaṃkāraścittaṃ

cetyantaḥkaraṇacatuṣkam, śabdādayo vacanādayaśca viṣayā daśa |

prakṛtirguṇatrayasāmyāvasthā, puruṣaḥ,

sattvādiguṇatrayasamaṣṭirūpaṃ sukhaduḥkhamohamūla guṇatattvam |

evaṃ saptaviṃśatisaṃkhyākatvānnakṣatrarūpatvaṃ mātuḥ || 85 ||

narapatiravikāṣṭhāṣaṭsamudradvisaṃkhyai-

Page 51: Varivasya Rahasya - Transliteration

rakaḍabavahapūrvairakṣarairveṣṭitābhiḥ |

ḍaralakasahavarṇādyākinībhistu ṣaḍbhi-

rghaṭitatanuritīyaṃ kathyate yoginīti || 86 ||

narapatayo rājānaḥ ṣoḍaśa | ravayo dvādaśa | kāṣṭhā diśo

daśa, ūrdhvādhodigdvayasyāpyaṣṭabhirdigbhiḥ sāhityāt |

samudāścatvāraḥ, payodharībhūtacatuḥsamudrām ityādau tathaiva

samudragatasaṃkhyāprasiddheḥ |

ṣoḍaśādisaṃkhyānāmakārādyakṣarairyathāsaṃkhyamanvayaḥ |

akārādyāḥ ṣoḍaśa svarā amṛtāditaddevatopalakṣakāḥ |

kādiṭhāntā dvādaśa varṇāḥ kālarātryādīnāmupalakṣakāḥ |

ḍādiphāntā daśa ḍāmaryādīnām | bādilāntāḥ ṣaḍ bandhinyādīnām | vādisāntāścatvāro

varadādīnām | hakṣau dvau haṃsavatīkṣamāvatyorupalakṣakau |

ḍakārādi varṇaṣaṭkamādibhūtaṃ yāsāmākinīnāṃ tā

ḍākinyādayaḥ | tenāmṛtādyāvṛtā ḍākinī, kālarātryādyāvṛtā

rākinī, iti prakāreṇa ṣaḍbhistvagasṛṅmāṃsamedo'sthimajjādhipati-

bhirviśuddhyanāhatamaṇipūrasvādhiṣṭhānamūlādhārājñā-

cakrāṇāṃ tattaddevatāvaraṇaśaktisamānasaṃkhyākatattadīyadala-

niviṣṭatāvattāvatsaṃkhyākadevīsaṃvṛtānāṃ karṇikāsu niviṣṭa

bhirḍākinīrākinīlākinīkākinīsākinīhākinībhirghaṭitā tanuryasyāḥ

sā yoginītyucyata ityarthaḥ | yadyapi

tvagasṛṅmāṃsamedo'sthimajjāśukrāṇi dhātavaḥ iti bhiṣajāṃ

ghaṇṭāghoṣeṇa dhātavaḥ sapta, tadadhipatirapi yākinīnāmnā

sahasrārapadme'mṛtādi sakalaśaktibṛndādhiṣṭhitadalakirmīrite

tiṣṭhatīti tantreṣu prasiddham, ṣoḍhānyāse'pi kvacittantreṣu tasyā

nyāso dṛśyate tathāpi yoginīhṛdaye ṣaṇṇāmeva

nyāsavidhānādamṛtādiśaktyatiriktaśakterāvaraṇarūpāyā

abhāvenaitatṣaṭkasamaṣṭyātmakamātṛtvena ca

pārthakyābhāvādyoginyaḥ ṣaḍeva | yadāha-

viśuddhau hṛdaye nābhau svādhiṣṭhāne ca mūlake |

ājñāyāṃ dhātunāthāśca nyastavyā ḍādidevatāḥ |

amṛtādiyutāḥ samyag dhyātavyāśca sureśvari ||

iti || 86 ||

Page 52: Varivasya Rahasya - Transliteration

pañcabhirnāgakūrmādyaiḥ prāṇāpānādipañcabhiḥ |

jīvātmaparamātmabhyāṃ caiṣā rāśisvarūpiṇī || 87 ||

ādyādipadābhyāṃ kṛkaradevadattadhanaṃjayānāṃ

vyānodānasamānānāṃ ca saṃgrahaḥ | evaṃ

dvādaśātmakatvādrāśirūpiṇī jaganmātā | pīṭhānāṃ

gaṇeśādisamānasaṃkhyākatvāt tadātmakatvoktyaiva

taduktaprāyamiti na punaḥ pṛthak saṃrambhaḥ || 87 ||

atha vidyāyāṃ gaṇeśādirūpatvamupapādayati-

akathādikaṣoḍaśākṣarātmakatārtīyakakāmavāgbhavaiḥ |

ghaṭitā ca parādivāggaṇairiti vidyāpi gaṇeśarūpiṇī ||

akārādiṣoḍaśasvarātmakaṃ tārtīyaṃ śaktikūṭam |

kāditāntākṣararūpaṃ dvaitīyīkaṃ kāmarājakūṭam |

thakārādisakārāntākṣaramayaṃ prāthamikaṃ vāgbhavakūṭam |

parādivākcatuṣṭayarūpaṃ caitadvyaṣṭisamaṣṭibhedena | ataḥ

śabdagaṇasyeśatvācchrīvidyāpi gaṇeśarūpā | vaitālīyaṃ chandaḥ || 88 ||

bindutrayanādatrayatadanyakūṭatrayairgrahatvamiha |

nakṣatratvaṃ ca daśākārāṇāṃ vyañjanairapārthakyāt || 89 ||

bindunādanirmuktaṃ kūṭamekaṃ bindureko nāda ekaḥ, evaṃ

pratikūṭaṃ trayaṃ trayamityarthaḥ | taduktam-bījabindudhvanīnāṃ ca

trikūṭeṣu grahātmikā iti | bindavaśca dhvanayaśceti dvandvottaraṃ

bījānāṃ bindudhvanaya iti tatpuruṣāt | tena ca bījabindudhvanīnāmiti

padena ṣaḍ gaṇitā bhavanti | teṣāṃ ṣaṇṇāṃ trikūṭeṣu arthāt

tadatirikteṣu triṣu melaneti śeṣaḥ | ṣaṣṭhyā vā saṃbandhitvamarthaḥ

taiḥ ṣaḍbhiḥ saṃmelya gaṇiteṣu kūṭeṣu satsu grahātmikā vidyā

bhavatīti yojanā | ye tripadadvandva iti vyākhyāya

bījamātreṇāvayavaviśleṣasacivena grahatvamupādayanti

teṣāmitarāṃśavaiyarthyam, saṃpūrṇāyā vidyāyā eva

gaṇeśanakṣatrādyātmakatvoktyā prakṛte vidyaikadeśasyaiva

grahatvopapādane kvacidekadeśe kvacit saṃpūrṇāyāmiti vairūpyaṃ

ca | yathā ca yoginyāderapi naikadeśarūpatāpattistathānupadameva

vakṣyāmaḥ | kiṃ ca, bindunirmuktasya bījatvābhāvāt bījapadena

Page 53: Varivasya Rahasya - Transliteration

parāmarśo'pi nocitaḥ | kathamanyathā śuddhaṃ binduyutam

ityādidaśavidhamātṛkānyāsāntargataśuddhamātṛkānyāsaprakaraṇe

binduvinirmoke sati kevalānāmakṣarāṇāṃ bījatvabhāvāpattyā

binduyutanyāse paunaruktye'pi sabinduka eva śuddhanyāsaḥ kārya iti

sāṃpradāyikānāmuktiḥ saṃgacchata iti dik |

saṃpradāyārthaprakaraṇe saptatriṃśadvarṇā uktāḥ | teṣu daśa

śrīkaṇṭhānāṃ svasvavyañjanaiḥ saha gaṇane daśasaṃkhyāyā

bādhe saptaviṃśatravaśiṣyante tena ca nakṣatrātmakatvaṃ

siddhamityāha-nakṣatratvaṃ ceti | taduktam-

hṛllekhātrayasaṃbhūtaistithisaṃkhyaistathākṣaraiḥ

anyairdvādaśabhirvarṇaireṣā nakṣatrarūpiṇī ||

iti || 89 ||

hṛllekhābhistisṛbhistadanyakūṭaiśca yoginī yogat |

rāśībhṛtāpyeṣā tisṛṇāṃ pūrvākṣarairaikyāt || 90 ||

hṛllekhātrayaṃ tadvinirmuktaṃ kūṭatrayaṃ ceti

ṣaḍbhiryogādeṣā vidyā yoginī | tisṛṇāṃ hṛllekhānāṃ

pūrvavarṇairlakāraiḥ saha gaṇanāyāṃ

dvādaśasaṃkhyākāvayavaśālitvāt rāśirūpāpyeṣā | uktaṃ ca-

vidyāntarbhūtaśaktyādyaiḥ śāktaiḥ ṣaḍbhirathākṣaraiḥ |

yoginītvaṃ ca vidyāyā rāśitvaṃ cāntyavarjitaiḥ ||

iti | vidyāntarbhūtā ye

śakterādyābhāgāścatuḥpañcatryakṣararūpāstrayaḥ taiḥ śāktaiḥ

śaktibhiḥ | svārthe taddhitaḥ | sāhityarūpasaṃbandhārthe vā | tisṛbhiḥ

śaktibhiḥ sahitaiḥ | tena ṣaṭsaṃkhyāmāpannairityarthaḥ | kecittu-

śāktapadena lakārāstrayaḥ teṣāmeva śavatyādyairiti viśeṣaṇam

tacca śaktisāhityadyotanāya tena ca ṣaṭsaṃkhyāpūrtiḥ evaṃ ca

tribhirlakāraistisṛbhirlajjābhiścetyarthaḥ-iti vyācakṣate | teṣā mate

vidyaikadeśasyaiva yoginīrūpatvāt yoginītvaṃ ca vidyāyāḥ ityuktiḥ-

svārasyabhaṅgāpattiḥ, vidyaikadeśe vidyāpadasya lakṣaṇāpatteḥ |

idaṃ tu cintyam-śaktyādyā lakārāstrayaḥ śāktāḥ sakārāstraya iti

Page 54: Varivasya Rahasya - Transliteration

spaṣṭataram hādividyāpakṣa evāsya evārasye satyapi śaktapada

lakārārthakatvena kimiti vyākhyātaṃ tatpakṣapātimiriti | antyavarjitaiḥ

ityasyāntyānāṃ māyānāṃ pārthakyena gaṇanaṃ

varjanīyamityarthaḥ | arthāt saṃnihatairlakārairmelaneneti bhāvaḥ | ye

tu yathāśrutaṃ vyācakṣate teṣām vidyāyāḥ iti svārasyaṃ bhajyeta |

atha vā, rāśīnāṃ sapādanakṣatradvayātmakatvena nakṣatratvokyaiva

pūrṇavidyāyā rāśitvaṃ siddham ekadeśe'pi tasastīti

viśeṣadyotanāyāntyavarjitairityuktiḥ || 90 ||

evaṃ gaṇeśādiṣaṭkatvasya vidyāyāṃ devyabhedasādhakatve

sthite'pi vidyāyāṃ devīrūpāntaratvasya vacanabalādeva

rākṛṣṇādivadabhedasyāpi siddhatvenābhedenaiva hetunā ṣaṭkatvaṃ

sādhayati-

devyā rūpāntaratvena vidyāyāstadabhedataḥ |

gaṇeśagrahanakṣatrayoginīrāśipīṭhatā || 91 ||

atha cakrarāje gaṇeśāditvamāha-

rekhādalakoṇagaṇairghaṭanāccakre gaṇeśatvam |

trailokyamohanādyairnavabhiścakrairgrahatvaṃ ca || 92 ||

rekhāścaturaśrāstisro vartulāstisraḥ | dalāni caturviṃśatiḥ | koṇāḥ

pañcacatvāriṃśat | trailokyeti | sarvānandamayāntairiti śeṣaḥ |

rekhābhistisṛbhirakathādimayībhirmadhyatrikoṇagābhirgaṇeśatvaṃ

vadatāṃ cakraikadeśe tadāpattyā vairūpyaṃ doṣadoṣaḥ || 92 ||

vṛttatrayadharaṇītrayamanvaśrāṇāṃ vibhajya gaṇanena |

saptabhiritaraiścakraiścakre nakṣatrarūpatvam || 93 ||

dvayoḥ padmayoḥ karṇikāvṛtte dve, ekaṃ bahirvṛttamiti trayam |

dharaṇītrayaṃ bhūgṛharekhāstrisraḥ | manvaśrāṇi caturdaśa koṇā |

itaraiḥ, trailokyamohanasarvasaubhāgyadāyakātiriktaiḥ |

vṛttatrayamanvaśrabahirdaśārairiti kecit || 93 ||

sthitisaṃhṛticakre dve padme dve vṛttabhūgṛhe ca dve |

evaṃ ṣaḍbhiryogācchrīcakraṃ yoginīrūpam || 94 ||

Page 55: Varivasya Rahasya - Transliteration

bindutrikoṇavasukoṇāḥ saṃhṛticakram, daśāre dve

caturdaśāraṃ ca sthiticakram, avaśiṣṭaṃ sṛṣṭicakramityetat

triprakārakatvaṃ cakrasaṃkete spaṣṭam | padme vasudalaṣoḍaśadale |

vṛttamekaṃ bhūgṛhatvenaikam | aṣṭabhiḥ koṇairbrahmayādi

yoginīrūpatvaṃ vadatāṃ tvativairūpyam || 94 ||

pañcacatuḥśaktyanalā bindurvṛttaṃ ca bhūbimbam |

evaṃ dvādaśasaṃkhyairghaṭanāccakrasya rāśitvam || 95 ||

svābhimukhāgratrikoṇāni śaktaya ityucyante | tāni pañca |

parāṅmukhāgratrikoṇanyanalāḥ | tāni catvāri | taduktam-

pañcaśakticaturvahnisaṃyogāccakrasaṃbhavaḥ iti | vṛttaṃ

padmadvayagarbhitam | ye tu nava trikoṇāni dve padme

bhūgṛhamekamityāhusteṣāṃ binduparityāgo doṣaḥ || 95 ||

cakrasya vidyākṣarajanyatvādapyabhedasya siddhatvāttena hetunā

ṣaḍrūpatvaṃ draḍhayati-

cakraṃ vidyākṣaraireva jananāt tadabhedavat |

devyā rūpāntaratvācca tena yuktoktarūpatā || 96 ||

yadyapi mūlatantre cakre vidyāyā

abhedastadakṣarajanyatvajñāpyaka evokto na punaḥ

ṣaḍrūpatvajñāpyakaḥ, tathāpi evaṃ viśvaprathākārā cakrarūpā

maheśvarī ityuktyā ṣaḍrūpatā sūciteti saṃpradāyaḥ || 96 ||

eteṣāṃ gaṇeśādīnāṃ pañcānāṃ melane pañcapañcāśat

saṃpadyante, gaṇeśasyaikavidhatvenaiva gaṇanāt, rekhādalakoṇeṣu

pañcasaptāvapi eko gaṇeśaḥ ityava vyavahārāt | pīṭhāni yadyapi

kāmarūpādicchāyācchatrāntānyekapañcāt tathāpi ojāpūkānām

iti prādhānyaveṣeṇa punargaṇanāyāṃ pañcapañcāśat

tenaitatpañcakasamaṣṭitvādeva pīṭhatvaṃ siddhamityāśayena tantreṣu

na punaḥ pṛthak pīṭharūpatoktiriti vā tantrāśaya iti manvāna āha-

yāvanmātṛkamuditānyekasametāni pañcāśat |

pīṭhāni punargaṇitānyojāpūkāni catvāri || 97 ||

gaṇapagrahabhādīnāṃ śaśinidhitārartusūryasa.khyānām |

melanataḥ pīṭhāni jñeyānyeteṣu pañcapañcāśat || 98 ||

Page 56: Varivasya Rahasya - Transliteration

yāvanmātṛkamityavyayībhāvaḥ | yāvanto mātṛkāstāvanti

pīṭhānītyarthaḥ | o, oḍyāṇapīṭham jā, jālaṃdharapīṭham pū

pūrṇagiripīṭham kā, kāmarūpapīṭham | namaikadeśe nāmagrahaṇam

| tathaiva saṃpradāyāt | bhādīnāṃ nakṣatrayoginīrāśīnām | śaśī

ekaḥ | nidhayo nava | tārāḥ saptaviṃśatiḥ | sāreti pāṭhe'pi sakāraḥ

saptasakhyāyāṃ sāṃketikaḥ, rephastu dvisaṃkhyāyām aṅkānāṃ

vāmato gatiḥ ityukteruktairuktaiva saṃkhyā sidhyati | taduktaṃ vararuci

paribhāṣāyām-

pādayaḥ pañca yādyaṣṭa kādayaṣṭādayo nava |

etādbhinnākṣaraṃ binduḥ saṃkhyā tanmelanodbhavā ||

iti | ṛtavaḥ ṣaṭ | sūryā dvādaśa || 97, 98 ||

atha cakrarājasya vidyākṣarajanyatvamupapādayati dvābhyāṃ

ślokābhyām-

katritayādīkārādbindurjātastadagrime cakre |

hṛllekhābhistatparacakratritayaṃ hakārābhyām || 99 ||

ekāreṇa ca tatparacakre jāte sakārābhyām |

caturaśrāṇi lakārairevaṃ vidyākṣareṇa cakrajaniḥ || 100 ||

icchājñānākriyārūpamādanatrayasaṃyutam |

sadāśivāsanaṃ devi mahābindumayaṃ param ||

ityasya icchādayastisraḥ śaktayo rupyante janyante yasmādīkārāt sa ca

mādanānāṃ kakārāṇāṃ trayaṃ cetyetābhyāṃ saṃyutaṃ janitaṃ

mahābindumayaṃ sadāśivāsanam, brahmaviṣṇurudreśvarāḥ

pādāḥ, phalakaṃ sadāśivamayam, tādṛśaṃ sarvānandamayaṃ

cakramityarthaḥ | athavā, icchājñānakriyārūpāśca te mādanāśca

trayaṃ ceti dvandvaḥ | trayaśabdena bindutrayātmakatvādīkāro

brāhyaḥ | śeṣaṃ pūrvavat | tadetadāha-navayonyātmakam tacca

tisṛbhirlajjābhirjātam,

hṛllekhātrayasaṃbhūtaistithisaṃkhyaistathākṣaraiḥ |

bindutrayayutairjātaṃ navayonyātmakaṃ priye ||

Page 57: Varivasya Rahasya - Transliteration

iti vacanādityāha-tadagrima ityādinā |

sarvarakṣākarasarvārthasādhakasarvasaubhāgyadāyakākhyaṃ

sthiticakratritayaṃ tisṛbhiḥ śaktimistribhiranalaiśca racitaṃ

hakāradvayenaikādaśasvareṇa ca samutpannam | taduktam-

maṇḍalatrayayuktaṃ tu cakraṃ śaktyanalātmakam |

vyomabījatrayeṇaiva --------------------------------------- ||

iti | daśāradvayaṃ manvaśraṃ ceti maṇḍalatrayam | vyomabīje ca

trayaṃ ceti vigrahaḥ | trayapadena koṇatrayātmakatvādekāraḥ |

vyomanī ca bījaṃ ceti vigṛhya vyomabījānyeva trayamiti vā vigrahaḥ,

bījapadenaikāraḥ, tasya brahmāṇḍādikaṭāhāntaṃ prati

bījabhūtatvāt, yadekādaśamādhāraṃ bījaṃ koṇatrayātmakam iti

prayogācca | hādipakṣe tu na ko'pyatra kleśaḥ | tadetadāha-

tatparetyādinaikāreṇa cetyantena |

tatparacakre iti | sarvasaṃkṣobhaṇasarvāśāparipūrake ityarthaḥ | uktaṃ

ca- saroruhadvayaṃ śāktaiḥ iti | śāktaiḥ sakārābhyām | akṣīṇi me-

itivadbahuvacanam | janyajanakayoḥ samasaṃkhyākatvasya sati saṃbhave

yuktatvācca | ata eva hi hṛllekhātrayetyuktaśloke bindutrayayutairiti

viśeṣaṇasya sārthakyam, pañcadaśasvakṣareṣu

bindunādatrayasyekāraiḥ saha melane pratihṛllekhaṃ hakāro repha

īkāraśceti trayameveti tattrikeṇa navākṣarasamūhena

navayonyātmakasya cakradvayasya jananasaṃbhavāt, binduśabdasya

bindvādyunmanyantasamūhaparatvāt | svarūpakīrtanamātraparatvena

vyākhyāyāṃ tu tadvaiyarthyaṃ spaṣṭam | caturaśrāṇi

trailokyamohanacakram | ubhayatra bahuvacanaṃ tritve || 99, 100 ||

etattritayābhinnaḥ svagurustadabhedabhāvanādārḍhyāt |

tena gaṇeśādimayastaddayayā ca svayaṃ tathārūpaḥ || 101 ||

eteṣāṃ devatāvidyācakrāṇāṃ tritayenābhinnaḥ | tena

gaṇeśādiṣaḍrūpaḥ śrīguruḥ | tatprasādena svayaṃ sādhako'pi

taduktam-

devyā deho yathā prokto gurudehastathiva ca |

tatprasādācca śiṣyo'pi tadrūpaḥ san prakāśate ||

Page 58: Varivasya Rahasya - Transliteration

iti | devīdehe ye ye'vayavā yadyadrūpāstattadrūpāvayavaka

evaitayordeha ityarthaḥ || 101 ||

nanu gaṇeśādyātmakatvajñāpyakaḥ pañcābhedaḥ

kathamupapadyate, gaṇapadasya samudāyārthakasya

samudāyisāpekṣatvena samudāyināṃ devatākṣararekhāṇāṃ bhede

tadbhadasyāvaśyikatvāt, nakṣatratvāderapi

saṃkhyāmātrasyānugamakatve'pi saṃkhyāvatāṃ

viruddhadharmādhikaraṇatvena bhedasya saṃkhyāvatāṃ saṃmatatvena

bhinnabhinnatvāt tena ca naikasyāpi dharmasyābhedavyāpakateti kathaṃ

tajjñāpyakābhedaḥ sādhyata iti cet maivam vacanabalādeva

samudāyināṃ saṃkhyāvatāṃ cābhedasya sidddhatvāt,

upakramādibhirnirṇītatātparyakasya śabdasya pratyakṣādinikhila-

pramāṇebhyo'pi balavattāyāścandraprādeśikatvabhramādāvanyatra

caupaniṣadairbahutaraṃ sādhitatvāt | kiṃ ca svāśrayasamānajātī-

yāśritasvātiriktasvavyāpakasaṃkhyāvirahasahakṛtasvatvarūpa-

saṃkhyāmātratvamapyabhedasādhakameva, bādhakābhāvāt |

svapadāni navādisaṃkhyārūpāṇi | tena vidyā

devatāsvarūpādabhinnā

navasaṃkhyāmātrāśrayatvāddevatāsvarūpavadityādayaḥ pṛthak

pṛthak prayogāḥ | ata evaikatvasaṃkhyāmātrāśrayatvādākāśa-

kāladigīśvarāṇāmabhedo dīdhitikṛtaḥ saṃmataḥ | idaṃ

cānumānamāgamasahitameva pramāṇaṃ

viṣayapramātvadārḍhyasaṃpādanāya | tena na

ghaṭatvapaṭatvāderabhedāpattiḥ | tadetat

sarvamabhisaṃdhāyopasaṃharati-

itthaṃ mātā vidyā cakraṃ svaguruḥ svayaṃ ceti |

pañcānāmapi bhedābhāvo mantrasya kaulikārtho'yaṃ || 102 ||

atha kramaprāptaṃ sarvarahasyārthamāha-

dvādaśaṣoḍaśadaśabhistapanaśaśidahanakalābhirākīrṇaiḥ |

pañcāśadbhirvarṇairabhinnadehā kulīnakuṇḍalinī || 103 ||

bisatanvī taḍidābhā mūlādhārarathapadmaśṛṅgāṭāt |

bhittvā mūlahṛdājñāgatavahniravīndumaṇḍalatritayam || 104 ||

Page 59: Varivasya Rahasya - Transliteration

sūryasya kalāstapinyādayo dvādaśa

kakārādibhrdvādaśabhirānulomyena bhakārādibhiḥ prātilomyena

dvādaśabhiśca yuktāḥ | candrasya kalāḥ ṣoḍaśāmṛtādayaḥ

ṣoḍaśabhiḥ svarairyuktāḥ | agneḥ kalā daśa dhūrmrārcirādayo

yakārādibhirdaśabhirvarṇairyuktāḥ | evaṃ

pañcāśadbhirakṣarairabhinnā kulakuṇḍalinī bisatantutanīyasī

taḍitkoṭiprakhyā | mūlādhārasthapadmaśṛṅgāṭāt mūlādhārasya

karṇikāyāṃ vidyamānācchṛṅgāṭāt trikoṇādupari

sārdhatrivalayākāreṇādhomukhī samupaviṣṭā yogamaryādayā

yogibhirūrdhvamukhatayotthāpyate | sā

mūlādhārānāhatājñācakreṣu vidyamānāni

vahnisūryasomamaṇḍalāni bhinatti || 103, 104 ||

vyomani cicchaśimaṇḍalamadhye tvakulena saṃgamya |

ubhayāṅgasaṅgajanyaṃ pravāhayantī sudhāpūram || 105 ||

svayamapi tatpānavaśānmattā bhūtvā punaśca tenaiva |

mārgeṇa parāvṛtya svasmin sthāne sukhaṃ svapiti || 106 ||

dvādaśāntaṃ lalāṭordhvaṃ kapālordhvāvasānakam |

dvyaṅgulordhvaṃ śirodeśaṃ paraṃ vyoma prakīrtitam ||

ityuktalakṣaṇe vyomani vidyamānasya

cicchaśimaṇḍalasyādhomukhasahasrārakarṇikārūpasya madhya

sthitayā akulakuṇḍalinyā saṃgamya tato'mṛtapūraṃ srāvayitvā

ḍākinyādimaṇḍalānyāplāvayanti svayamapi tatpānena mattā

bhūtvā punastenaiva suṣumnāmārgeṇa parāvṛtya svasthāne sukha

svapiti | sarvametadyogināmanubhavagamyam |

yogaśāstramaryādājñānamātravatāṃ tu

parokṣajñānagocaro gurumukhādeva vivicya boddhavyamiti neha

vivicyate || 105, 106 ||

sākṣādvidyaivaiṣā na tato bhinnā jaganmātā |

asyāḥ svābhinnatvaṃ śrīvidyāyā rahasyārthaḥ || 107 ||

īdṛśyāḥ kuṇḍalinyā māturvidyāyāḥ svasya cābheda iti

rahasyarūpo'prakāśyo'rtha ityarthaḥ || 107 ||

Page 60: Varivasya Rahasya - Transliteration

atha mahātattvārthamā-

vāgindriyairagamye tattvātīte mahatare'ṇutare |

vyomno'pyupari sthitimativiśvābhinne cidānande || 108 ||

brahmaṇi pare niyojyaḥ svātmā tadabhedasaṃprāpyai |

eṣa mahātatvārthaḥ śrīvidyāyāḥ śivenoktaḥ || 109 ||

vāgamamye śabdaśakyatāvacchedakābhāvavati indriyāgamye

prāṇajādi ṣaḍvidhpratyakṣāviṣaye yato vāco nivartante, aprāpya

manasā manasā saha aśabdamasparśarūpam ityādiśruteḥ | na ca

sarvathā jñānāviṣayasyālīkatāpattiḥ, śabdairlakṣaṇayā gamyatvāt,

śābdapratyakṣaviṣyatvācca | tattvātīte

śivādikṣityantaṣaṭtriṃśattattvānyatikrānte | mahattare mahato

mahīyasī | aṇutare, aṇoraṇīyasi |

ākāśādijanakatvānmahattvamupacaryate,

sthūladṛṣṭyaviṣayatvādaṇutvamapi tathā na pnaḥ parimāṇaviśeṣaḥ,

tatra tadabhāvāt | ata eva aṇoraṇīyān mahato mahīyān iti

śrutirapyavirodhena saṃgacchate | vyomna uktalakṣaṇādupari sthitimati,

upāsanārthaṃ kalpitasthānaviśeṣeṇopalakṣite | viśvābhinne,

pariṇāmitvāt | citi svaprakāśe | ānande sukhakasvarūpe | pare

brahmāṇi svātmā niyojyaḥ | tena sahābhedasya

svājñānavaśādalabdhaprāyasya saṃprāptyai, brahma veda brahmaiva

bhavati iti śruteḥ | sakalatattvamūlabhūtatvādayaṃ mahātatvārtha

ityucyate || 108, 109 ||

atha nāmārthaśabdarūpārthāvāha-

tattadvarṇārtheyaṃ tattadvarṇasvarūpeyam |

iti tu śrīvidyāyā nāmārthaḥ śabdarūpārthaḥ || 110 ||

tattadvarṇaśabdena kakārādayo'ṣṭapañcāśadvarṇāḥ

saptatriṃśadvarṇāḥ pañcadaśa varṇā vā gṛhyante, teṣāṃ ca

sarveṣāṃ brahmavācakatvena sahasraśīrṣā puruṣaḥ ityādivat

sāmānādhikaraṇyenānvaye siddhe asmirbhavantīparaḥ

prathamapuruṣo'prayujyamāno'pyasti iti kātyāyanavacane bhavantīpara

ityasya laṭpara iti vyākhyānāt asti iti śeṣapūraṇena vākyārtho

varṇanīyaḥ | evaṃ sati nāmārthastrividhaḥ saṃpadyate-

aṣṭapañcāśannāmakaḥ saptatriṃśannāmakaḥ

Page 61: Varivasya Rahasya - Transliteration

pañcadaśanāmakaśceti, atra pakṣatraye'pi kakārādīnāmanyatamasya

brahmavācakatvāt | anyeṣāṃ punaruktānāmakārakakārādīnāṃ

vaiyarthyaparihārastu akāro brahmaviṣṇvīśakamaṭheṣvaṅgaṇe raṇe

ityādirītyā viśvaprakāśakośe

tattadakṣarāṇāmanekārthavācakatvoktesteṣu

yogyatāmanusṛtyārthavarṇanena kāryaḥ | śatakṛtvo'pi pathyaṃ

vaditavyam iti nyāyācca etādṛśasthaleṣu na paunaruktyaṃ doṣaḥ |

evaṃ ca sarveṣāmakṣarāṇāṃ tattadvācakatvena rūḍhyā vā

pratyakṣaraṃ sorlopasyāvaśyikatvena

pratipadikamātrāvaśeṣādvopāsakajaneṣu prasiddhatvādvā

saṃbhāvyatvādvā paripakvārtharūpatvādvā nāmārtha iti saṃjñā,

nāmadheyaṃ ca nāma ca iti kośāt | yadyapyātharvaṇe

gopathabrahmaṇe oṃkāraṃ pṛcchāmaḥ ko dhātuḥ kiṃ pratipadikaṃ

kiṃ nāmākhyātam ityeva prayogaḥ, tathā'pi sattvapradhānāni

nāmāni iti yāskaprayogānnāmapadenāpi

prātipadikāmidhānasaṃbhavāt, avyayagaṇe nāma

prākāśyasaṃbhāvyakrodhopagamakutsane iti kośokteḥ |

āmo'pakvaḥ, tadbhinno nāmaḥ, nakāreṇaivātra samāso na nañā |

tena nalopo nañaḥ ityāderanāpattiḥ, nāstika ityādivat | paripakvatā

virasatvābhāva ityarthāt |

tattadvarṇasvarūpeyam ityatrāpi pūrvavat pakṣatrayam | nanu-

kakārādisvarūpatvaṃ nāmataḥ śabdābhinnatvam tathā ca na sa

kakārasyārtha,h, śabdasvarūpe śaktyabhāvāt na hi ghaṭamānaya

ityādau ghaṭaśabdasyānayanakriyānvayaḥ ata eva na

śabdārthayorabhedapakṣo'pi yujyate, bahnyādiśabdoccāraṇe

mukhadāhādyāpatteśceti cenna śabdasya svasvarupe'pi

śaktestantravārtikādāvuktatvāt | uktaṃ ca bhartṛhariṇā-

grāhyatvaṃ grāhakatvaṃ ca dve śaktī tejaso yathā |

tathaiva sarvaśabdānāmete pṛthagavasthite ||

iti | ata eva śabdārthayostādātmyameva śaktiḥ iti śābdikanavyā

ityanyatra vistaraḥ | itthaṃ ca kakārādivarṇarūpetyādirmantrārthaḥ |

atra śabdasvarūpasyaivārthatvena varṇanācchabdarūpārtho'yamiti

vyapadiśyate || 110 ||

atha nāmaikadeśārthamāha-

Page 62: Varivasya Rahasya - Transliteration

kalyāṇyekākṣaryāvīśitrī cāpi lalitā ca |

itthaṃ nāmatriśatīvācyo'rthastattadakṣarasyāpi || 111 ||

nāmaikadeśamātre nāmagrahaṇasya lokasiddhatvāt |

nāmopasthitigamyaḥ prokto nāmaikadeśārthaḥ || 112 ||

atra hi kakārarūpā kalyāṇī ityādinā pañcadaśākṣaryā

ekaikanāmākṣaramāditaḥ kṛtvā tādṛśanāmāni pratyakṣaraṃ

viṃśatiruktāni | tāni ca trīṇi śatāni bhavanti | tāni ca

mantrākṣarāṇāmarthaprakāśanārthaṃ pravṛttāni | tathā ca

kakārasya kakārarūpā kalyāṇī kalyāṇaguṇaśālinī ityādayo

viṃśatirarthāḥ | evamekārādīnāmapi pārthakyena viṃśatirarthāḥ |

teṣu ca sarveṣu prasiddhakośavyākaraṇādirītyā

śakterasaṃbhavādetadbalādeva kalpanasyārthāpattiśaraṇatvāt,

anyathānupapattirūpārthāpatteśca nāmaikadeśe nāmagrahaṇam iti

nyāyena parikṣayāt, teṣāṃ nāmnāmekadeśā eva kakārādaya iti

kalpyate | ata evācāryabhagavatpādaiḥ śivaḥ śaktiḥ kāmaḥ

ityādīnāmuddhṛtavarṇānāṃ nāmāvayavatvaṃ spaṣṭamuktam

bhajante varṇāste tava janani nāmāvayavatām iti saundaryalaharyām |

asti hi nāmaikadeśe nāmagrahaṇam bhīmo bhīmasenaḥ satyā

satyabhāmā gururlaghurgalau ca ityādau anuṣṭubhi, yajñāyayajñīye,

udgīthopāntyam, gāyatrīṣu, jarābodhīye, rathantare, pratihārādiḥ iti

vaktavyeṣṭubhi, jñīye, gīthopāntyam, trīṣu, bodhīye, tare, hārādiḥ

ityādiprayogāḥ sāmavedināṃ phullasūtre ca bahulamupalabhyante |

tatra ca kakārādināmnāmānantyāt kakārasyāpyanantārthakatve

prāpte'ya niyama eva evārthā nānya iti | teṣu ca pratyakṣaraṃ

prathamanāmnāṃ nāmārthaśabdarūpārthābhyāṃ

paunaruktyādihaikonaviṃśatirevārthā vivakṣitāḥ | tathā ca

nāmaikadeśārtho'pyekonaviṃśatividhaḥ saṃpannaḥ | atra ca

pañcadaśasaṃkhyāsu viṃśikāsu prathamanāmāni parityajya

dvitīyanāmānyuṭṭaṅkitāni, prathamanāmnāṃ

pūrvatanārthavarṇanena labdhatvāt || 111, 112 ||

eteṣu ca viṃśatisaṃkhyākeṣvartheṣu kakārasya

kakārarūpetyarthavarṇanadaśāyāmekārasyakārarūpeti,

īkārasyekārarūpiṇītyevārtho varṇanīya iti na niyamaḥ,

kakārarūpaikākṣarī, īpsitārthapradāyinītyapyarthasya suvacatvāt |

Page 63: Varivasya Rahasya - Transliteration

evaṃ cātra pañcadaśākṣarāṇi vilikhya pratyakṣaraśirasi

viṃśatyaṅkān dattvā parasparaṃ hanane caramākṣare yā saṃkhyā

niṣpadyate tāmevāha-

tithimitabindugaṇottaragajarasagiridasrarāmasaṃkhyākāḥ | arthā bhavanti yogānnāmno nāmaikadeśasya || 113 ||

namno nāmāthaṣu tṛtīyapakṣasyaikasya

nāmaikadeśārthasyaikonaviṃśatividhasya ca yogāduktarītyā guṇanāt

tithibhiḥ pañcadaśasaṃkhyayā mitaḥ saṃmito yo bindugaṇastasyottare

ye gajādayaḥ gajā aṣṭau, rasāḥ ṣaṭ, girayaḥ sapta, dasrau dvau,

rāmāstrayaḥ | aṅkānāṃ vāmato gatiḥ iti nyāyādādau pañcadaśa

bindūn vilikhya tadvāme gajādīn vilikhet, vāmagatau

vāmabhāgasyaivottaratvāt |

athvā vā, bindugaṇa uttaro yebhyaste gajādaya iti vigrahaḥ | gajādīn

vāmagatyā vilikhya jātasyāṅkasamūhasyottaratra dakṣiṇagatyaiva

bindavo lekhyā ityethe phalite na vivādaḥ | evaṃ ca

śatatrayottarasaptaviṃśatisaṃkhyākaparārdhāni

ṣaṇmadhyānyaṣṭāntyāni ca triśatyuktārthabhedā bhavanti |

aṅkato'pi 32,768,000,000,000,000,000 | etadaṅkajñānaprakārastu

caramāṅkamārabhya pūrvapūrvāṅkadaśadaśaguṇitā

uttarottarāṅkāḥ iti paribhāṣayā | tanniyamaśca līlāvatyām-

ekadaśaśatasahasrāyutalakṣaprayutakoṭayaḥ kramaśaḥ |

arbudamabdaṃ kharvanikharvamahāpadmaśaṅkavastasmāt ||

jaladhiścāntyaṃ madhyaṃ parārdhamiti daśaguṇottaraṃ saṃjñāḥ ||

iti | etadagre'pyaṅkavistarastu cchandaḥkaustubhe'ṣṭame'dhyāye

prapañcito'smābhiḥ || 113 ||

atha śākārtho dvividhaḥ-avayavārthaḥ śaktisamūhārthaśceti |

tatrāvayavārtho nāma devyā avayavānāṃ varṇanam | tadāha-

vākkāmaśaktikūṭairavayavaśo vigraho mātuḥ |

pratipādyo'trā kaṇṭhādā madhyādā ca pādāgrāt || 114 ||

atra vidyāyāṃ vākkūṭena, ā kaṇṭhāt kaṇṭhamabhivyāpya,

Page 64: Varivasya Rahasya - Transliteration

arthāt kirīṭamārabhyāvayavaśo vigrahaḥ pratipādya |

kāmarājakūṭena kaṇṭhādhaḥkaṭiparyantavigrahaḥ | śaktikūṭena

kaṭyavaḥ pādāgrānto dehaḥ pratipādya ityarthaḥ | ata eva

vācyavācakayorabhedavivakṣayoktaṃ sahasranāmasu-

śrīmadvāgbhavakūṭaikasvarūpamukhapaṅkajā |

kaṇṭhādhaḥkaṭiparyantamadhyakūṭasvarūpiṇī ||

śaktikūṭaikatāpannakaṭyadhobhāgadhīriṇī |

mūlamantrātmikā mulakūṭatrayakalebarā ||

iti || 114 ||

śaktisamūhārthamāha-

vedhobhāratyau mādhavalakṣmyau rudrapārvatyau |

rephāntavarṇaṣṭkasyārthān kramaśo vijānīyāt || 115 ||

atra hakārarephayorvibhajya gaṇanam, durvāsādividyāviśeṣeṣu

tathaiva pāṭhāt || 115 ||

tā etāḥ sakalā api kāmakalā eva na tato'nyāḥ |

sāmānādhikaraṇyādīkāreṇāyamartho'sya || 116 ||

etā brahmādayaḥ ṣaṭ | yadyapi brahmādīnāṃ puṃstvena

bhāratyādīnāṃ strītvena tadvācakaśabde pumān striyā

ityekaśeṣataḥ ete ityeva bhāvyam tathāpi

brahmaviṣṇumaheśvarāṇāṃ strīrūpatāyā bhāvārthaprakaraṇe

kathitāyāḥ smaraṇāyaivamuktiḥ |

samānādhikaraṇyādekavibhaktikatvarūpāt | pratyakṣaraṃ

vidyamānānāṃ supāṃ tu lopaḥ | vākye saṃhitāyā

avivakṣaṇādīkāreṇa saha na saṃdhiḥ || 116 ||

ayameva kūṭayorapi parayorarthaḥ paraṃ tu tārtīye |

dvaitīyīkadvaitīyīkahakāraḥ sakārataḥ pūrvaḥ || 117 ||

anvayitavyo'kṣaraśaḥ śakteḥ śāktairvibhāvyatvāt |

vāmecchādikaśaktimayatvoktereṣa śāktārthaḥ || 118 ||

Page 65: Varivasya Rahasya - Transliteration

prathamakūṭasya yāvānarthastāvāneva dvitīyatṛtīyakūṭayoḥ |

dvitīyakūṭe madhyamahakāraḥ paraṃ tṛtīyakūṭasya

prathamabhāge'nvayayogyaḥ | tasya tatra caturthatve'pi

sajātīyayormadhye dvitīyatvāttathoktiḥ | tena tayorapi kūṭayoḥ

pratisvikaṃ rephāntā varṇāḥ ṣaḍeva saṃpadyanta iti

teṣāmuktarītyaivārthavarṇanam | atra pratyakṣaramekaikatra śaktiḥ tena

śaktānāmakṣarāṇāmarthaḥ śaktārthaḥ | svārthe aṇ | atha vā

śāktānāmupāsakānāmarthaḥ prayojanam, atha vā śaktisamūhaḥ pratipādyata iti trevā nirvacanam | bhārthena saha paunaruktyaparihārastu

pūrvameva kṛtaḥ || 117, 118 ||

atha sāmarasyārthamāha-

kahayorlasayorarthau śivaśaktī śuddhayoracoḥ śaktiḥ |

ubhayoḥ samarasabhāvo hṛllekhāyāḥ paraṃ brahma || 119 ||

brahmaiva śivaḥ śaktiśceti pratyekakūṭārthaḥ |

śivaśaktisāmarasyādvidyāyā eṣa sāmarasyārthaḥ || 120 ||

kādividyāyāṃ hi kakārāstrayo hakārau dvau | teṣāṃ śiva evārthaḥ

| evaṃ lakārāstrayaḥ sakārau dvau, teṣāṃ śaktiḥ | ata eva

manmathabīje kakāralakārayoryogaḥ, parāprāsāde hakārasakārayoḥ |

śuddhayoracordvitīyatṛtīyayoḥ śaktiḥ |

lajjābījasyobhayasāmarasyātmakaṃ paraṃ brahmārthaḥ |

vyomāgniturīyasvarabindubhiḥ krameṇa

prakāśagrāsasāmarasyatādātmyāpannetyarthasya

parabrahmaikarūpasya

ṣaṭcatvāriṃśaduttaraśatatamaślokavyākhyāyāṃ

spaṣṭīkariṣyamāṇatvāt | śivaḥ śaktiścetyetadubhayaṃ brahmaiveti

pratikūṭamarthaḥ | taduktaṃ triśatyām-

katrayaṃ hadvayaṃ caiva śaivo bhāgaḥ prakīrtitaḥ |

śeṣāṇi śaktyakṣarāṇi hrīṃkāra ubhayātmakaḥ ||

iti || 119, 120 ||

atha samastārthamāha-

kanadīptāviti dhātoḥ prakāśakatvaṃ kakārārthaḥ |

Page 66: Varivasya Rahasya - Transliteration

adhyayanārthakateṅaḥ syādekārastadīyakaraṇārthaḥ || 121 ||

varṇadvayamelanataḥ prakāśikā buddhirityarthaḥ |

ī vyāptāviti dhātostasyā vyāptistṛtīyavarṇārthaḥ || 122 ||

tasya laharyādhikyaṃ tannirmāṇaṃ makārārthaḥ |

kanyate prakāśyate'neneti kaṃ prakāśakam | bāhulako nalopaḥ |

auṇādikaḥ ñamantāḍḍaḥ iti ḍaprtyayo vā | iṅ adhyayane kṛte,

kittve'pi guṇaḥ | vijvā kāryaḥ | adhīyate anenetyadhyayanakaraṇaṃ

buddhiḥ | anayo karmadhārayaḥ | asaṃdhirārṣaḥ | tata īkāreṇa

ṣaṣṭhītaturaṣaḥ | laharītyatrākāralopaḥ | māṅ māne iti dhātoḥ kvipi

tallpe prātipadikādhātvarthe bahulamiṣṭhavacca ti ṇici ṇeraniṭi iti ṭilope

ca m iti sidhyati | prakāśakatvaṃ sūkṣmatvam | tathā ca

sūkṣmamativyāpanādhikyaṃ prathamakūṭārthaḥ || 121, 122 ||

hana hiṃsāyāmiti haṃ śauryaṃ pratyarthihananakaraṇatvāt ||123 ||

saṃ bhogasādhanaṃ dhanamupabhogārthāt syateḥ sunotervā |

kamu kāntaviti dhātoricchāviṣayoṅganādiḥkam || 124 ||

eṣāṃ gamanaṃ prāpaṇamohāṅgatyarthadhātujanyaṃ ham |

tasyātiśayo laharī tatra śliṣṭaḥ savarṇadīrgheṇa || 125 ||

īkārastasyārthaḥ kīrtiḥ sarvāsu dikṣu dīptatvāt |

īdīptāviti dhātornirmitaranayormakārārthaḥ || 126 ||

hanyate'neneti haṃ śauryam | anudāttopadeśavanatitanotyādīnā

manunāsikalpo jhalikṅiti iti nalopaḥ | ṣo antakarmaṇi iti ṣuñ abhiṣave iti

vā dhātoḥ karaṇārthe ḍapratyaye sam iti rūpam | sīyata iti sūyata iti

vā saṃ dravyam | kāmyata iti kaṃ srakcandanavanitādikam |

hasakānāṃ dvandvaḥ | tato hakāreṇa prāptyarthakena

ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ | tato laharīpadena tatpuruṣaḥ | tata īkāreṇa

kīrtyarthakena dvandvaḥ | tato makāreṇa tatpuruṣaḥ | tathā ca

śauryadhanastrīprāptyatiśayasya kīrteśca nirmāṇaṃ

dvitīyakūṭārthaḥ || 123-126 ||

tadeva tāvadvadati-

vāgbhavakūṭasyārthaḥ sūkṣmamativyāpanādhikyam |

śauryadhanastrīyaśasāmādhikyaṃ kāmarājārthaḥ || 127 ||

Page 67: Varivasya Rahasya - Transliteration

spaṣṭam || 127 ||

ete samyak kalayati sakalā haraterhṛkāraḥ syāt |

nikhilajagatsaṃhartrītyarthastasyāpi varṇasya || 128 ||

īkāraḥ praśliṣṭaḥ sṛṣṭisthitirūpadīptikartrarthaḥ |

yadvā hṛdi khedahare prakāśate tena mātā hrīyaḥ || 129 ||

sakalāntena padena hrīkāre karmadhārayaḥ kāryaḥ |

tasya viśeṣyo maḥ syānādārthaḥ saṃvidartho vā || 130 ||

kūṭadvayasya dvandvaḥ | ete nirmāṇe samyak kalayatīti sakalā |

makāralopaḥ | haratīti hṛ | ī dīptau iti dhātoḥ ī dīptiḥ | dīptirnāma

sṛṣṭiḥ sthitiśca | hṛkārekārayoḥ karmadhāraye yaṇi kṛte hrīyaḥ

sṛṣṭyādipañcakṛtyakartrītyupalakṣaṇavidhayārthaḥ | yadvā, harati

sarvaṃ viṣayīkarotīti hṛ | kvip | āgamaśāstrasyānityatvāt prakṛte na

tuk | tacca daharākāśam | tatra prakāśata iti hrīḥ | hrīkārāntapadasya

makāreṇa karmadhārayaḥ | yadyapi kūṭatraye'pi makāro nāstyeva,

anusvārasyaiva tantreṣūddhṛtatvāt tathāpi makarasyaiva

lakṣaṇavaśādanausvāra iti kūṭadvaye suvacam | caramakūṭe

tvanusvāra eva niśeṣyo'stu | tataśca,

buddhiśauryadhanastrīyaśasāmādhikyakartṛ nikhilajagatsṛṣṭyādikartṛ

daharākāśavarti nādarūpaṃ cidrūpaṃ brahmeti mantrārthaḥ siddhaḥ

| ayaṃ cārtho brahmasūtrāṇāṃ śaktiparatvena yojanāṃ

pradarśayadbhistatrabhavadbhirbhāṣyakārairvistareṇa nirūpita iha

saṃkṣipyoktaḥ | tatra kvacit kvacid vyākaraṇavirodhaḥ pratīyate | sa ca

mantrasya mantrārthasya carṣiproktatvena prāmāṇikatve siddhe

prayogaśaraṇā vaiyākaraṇāḥ ityukteretadanusāreṇaiva

vyākaraṇalakṣaṇānāṃ kalpyatvāt parihāryaḥ || 128-130 ||

tatprakārameva pradarśayati-

dhātorbahvarthatvād bahulagrahaṇāt pṛṣodarāditvāt |

ākṛtigaṇapāṭhena svecchānuguṇāduṇādikalpanataḥ || 131 ||

chandasi sarvavidhīnāṃ vaikalpikatāvaśādamuṣya manoḥ |

siddhaiḥ kathite'rthe'smin vaiyākaraṇānuśāsanānumatiḥ ||

kurdakhurdagurdaguda krīḍāyāmeva ityevakāreṇa tanūkaraṇe

takṣaḥ ityatrārthanirdeśabalācca

sattādyarthanirdeśasyopalakṣaṇamātratvena dhātavo'nekārthāḥ | tena

syaterantakarmavācakatve'pyupabhogārthakatvamaviruddham | ata eva

Page 68: Varivasya Rahasya - Transliteration

ceḍo'dhipūrvatvāt kevalāprayogāsaṃbhave'pi iṭakiṭakaṭī gatau

ityatra praśliṣṭa īkāra evaitadarthako bhaviṣyati, gatyarthānāṃ

sarveṣāmapi jñānārthakatvāt | bahuleti |

kvacit pravṛttiḥ kvacidapravṛttiḥ kvacid vibhāsā kvacidanya eva |

vidhervidhānaṃ bahudhā samīkṣya caturvidhaṃ bāhulakaṃ

vadanti ||

iti bahulapadārthaḥ | tena lahrītyatrākāralopaḥ siddhaḥ | raṇḍaḥ

ityādisiddhyarthamaḍito'pi ñamantāḍḍasya ḍittvamapi siddham |

gatyantaramapyāha-pṛṣodarāditvāditi | pṛṣodarādīni yathopadiṣṭam

pṛṣodarādayaḥ śabdā yathaiva śiṣṭaiḥ prayujyante tathaiva sādhavaḥ,

na tatra lakṣaṇāntaraṃ mṛgyamityarthaḥ | na caivaṃ sati sthalāntare.pi

lahrīti prayogāpattiḥ pṛṣodaraśabdavaditi

vācyam, atraiva sādhiriti niyamasvīkārāt | ata eva gūḍho'tmā iti na

sthalāntare prayujyate | ata eva ca viṣṇusahasranāmabhāṣye

nyagrodhodumbaro'śvatthaḥ ityatra pṛṣodarāditvāt saṃdhirityuktaṃ

śaṃkarabhagatpādaiḥ | gaṇapāṭhābhāve tvāha-ākṛtīti |

ṣuñdhātorḍapratyayādarśanādāha-sveccheti |

saṃjñāsu dhāturūpāṇi pratyayāśca tataḥ pare |

kāryādvidyādanūbandhametacchāstramupādiṣu ||

iti vacanāṭṭilopārthaṃ ḍittvakalpanetyarthaḥ |

chāndasatvasamādhānaṃ tu niraṅkuśamityāha-chandasīti || 131, 132 ||

samastārthapadaniruktipūrvakamupasaṃharati-

bahutarasamāsayāgāt samastapuruṣārthasādhanatvokteḥ |

saṃkṣepāt sārokteḥ śrīvidyāyāḥ samastārthaḥ || 133 ||

samastapadasyārtha iti vā, samastāḥ sakalā arthāḥ puruṣārthā

yasminniti vā, samastaḥ saṃkṣipto'rthaḥ iti vā niruktiḥ || 133 ||

atha saguṇārthamāha-

ko vidhirekāro harirakāra īśaḥ stavārthamīḍapadam |

Page 69: Varivasya Rahasya - Transliteration

dvisvaramadhyagatasya ḍakārasya lakāra ādeśaḥ || 134 ||

tenargvedātmatvaṃ sūcitamādyasya kūṭasya |

kramaśo'grimakūṭayuge tena yajuḥsāmatā siddhā || 135 ||

hrīmiti nāma viśeṣyaṃ napuṃsakaṃ brahmalakṣakatvena |

vidhiharigiriśairīḍyaṃ brahmeti prathamakūṭārthaḥ || 136 ||

ekārottaraṃ pūrvarūpeṇākāraḥ praśliṣyate | sa ca

śivavācakaḥ, akāro brahmaviṣṇvīśakamaṭheṣu iti kośāt | kaḥ

prajāpatiruddiṣṭa iti ekāra ucyate viṣṇuḥ iti

caikākṣaranighaṇḍūktabrahmaviṣṇuparaukakāraikārau | īḍa stutau iti

dhātoraci stutya ityarthaḥ etasyagvadātmakatvādajdvayamadhyagatasya

ḍakārasya sthāne lakāra a deśaḥ agnirmale purohitam ityādivat |

taduktaṃ bahvṛcaprātiśākhye-dvayoścāsya svarayormadhyametya

saṃpadyate sa ḍakāro lakāraḥ iti | idameva ca

jñāpakamādyakūṭasyargvedātmakatve

dvitīyatṛtīyakūṭayoryajurvedasāmavedātmakatve ca | yadyapi

kāmo yoniḥ kamalā vajrapāṇiḥ ityatra vajrapāṇiśabdena lakāra

evoddhato na lakāraḥ tathāpi lalayorabhedābhiprāyeṇedam | ata eva

kvacittantre trikhaṇḍogatāstrayo'pi mohārṇapadena lakārā

evoddhṛtāḥ | napuṃsakamiti | avyayamityeva yukta,

svarāderākṛtigaṇatvāt | ata eva triśatyāmekonaśatatamasya nāmno

namoyoge caturthyāṃ prāptāyāmapi hrīṃ namaḥ ityeva

sāṃpradāyikānāṃ prayogaḥ saṃgacchate || 134-136 ||

hasakaṃ tu hasadvadanaṃ mataṃ kakārasya vadanavācitvāt |

yadvā hasa ānandaḥ kaḥ sūryo hastu candraḥ syāt || 137 ||

etau lau nayane yasya tattu kahalaṃ ravindunetramiti |

tena prakāśakatvāccidrūpatvaṃ ca nigaditaṃ bhavati || 138 ||

vidhiharigiriśeḍyatve hetū ete hasatvakahalatve |

tenātyamitānandaṃ cidbrahmeti dvitīyakūṭārthaḥ || 139 ||

haso hāsyam | arśa-āditvānmatvarthīyo'c | tataḥ kakāreṇa

mukhāvācakena bahubrīhiḥ | hasaḥ ko yasya taditi vigrahaḥ | yadvā

hāsasyānandajanyatvādānande hasapadasya lakṣaṇā | kaśca haśca

kahau, kahau lau yasya tat kahalam | mukhe sūrye'pi kaḥ smṛtaḥ haḥ

kope varuṇe candre indre'pi locane laḥ syāt ityekākṣaranighaṇṭuḥ |

hasapadakahalapadayoḥ karmadhārayaḥ | etadarthapratipādakaṃ

Page 70: Varivasya Rahasya - Transliteration

mūlamāha-hetū iti | yato hrīṃ hasakahalaṃ tato hrīṃ ka e ī

lamityanvayaḥ || 137-139 ||

sakalakalābhiḥ sahitaṃ sakalaṃ brahma tu tṛtīyakūṭārthaḥ |

itthaṃ guṇagaṇakathanādvidyāyā eṣa saguṇārthaḥ || 140 ||

atra sarvatra sulopaḥ | spaṣṭamanyat || 140 ||

caramoddiṣṭaṃ mahāvākyārthamāha-

vidhihariśivavacanā api kakāra ekārako'kāraḥ |

sṛṣṭisthitibhaṅgātmakatattajjanakatvalākṣaṇikāḥ || 141 ||

īśvaravācīkāro vakti ḍakāraḥ sadāśivaṃ tābhyām |

lakṣaṇayā tatra tirodhānānugrahaṇakṛtyatā gaditā || 142 ||

īkārasya nāmaikadeśanyāyeneśvarabodhakatvam | ḍo maheśaḥ

samākhyātaḥ iti vacane'pi prakṛte sadāśiva evānugrahakartā

vivakṣitaḥ | etena yato vā imāni bhūtāni jāyante ityādiśrutāvuktaṃ

brahmaṇastaṭasthalakṣaṇamuktaṃ bhavati || 141, 142 ||

atha satyaṃ jñānamanantaṃ brahma ityuktaṃ svarūpalakṣaṇaṃ

dvitīyakūṭenāha-

hasa ānandaḥ satyaṃ kaṃ hamanantaṃ ca laṃ jñānam |

sakhā kaśca budhaiḥ proktaḥ iti kośāt kakāraḥ sakhivācakaḥ |

sakhitvamāptatvam | tacca yathārthavaktṛtvamiti śakyasaṃbandhena

prakṛte satyameva vivakṣitam | evaṃ hakārasya vyomabījatvena

vyomno'nantatvādanantamityarthaḥ |

pratyakṣajñānajanakalocanavācilakārasya jñānamarthaḥ || 142- ||

itthaṃ brahma taṭasthasvarūpalakṣaṇayugena nirṇīya || 143 ||

tadabhedaṃ jīvagaṇe vakti tṛtīyena kūṭena |

jāgratsvapnasuṣuptyākhyakalātritayena sāhityāt || 144 ||

sakalapadaṃ jīvaparaṃ brahmaparaṃ śaktibījaṃ syāt |

sāmānādhikaraṇyāt tallakṣitaśuddhayorabhedārthaḥ || 145 ||

atyalpamidaṃ kathitaṃ yat sarvaṃ khalvidaṃ brahma |

ityevaṃ bodhayituṃ sakalapadaṃ vā tṛtīyakūṭagatam || 146 ||

Page 71: Varivasya Rahasya - Transliteration

evamavāntaravākyairjīvabrahmasvarūpamabhidhāya |

tadabhedo varṇita ityeṣa mahāpūrvavākyārthaḥ || 147 ||

tattvamasi iti mahāvākye

tatpadārthatvaṃpadārthayorekavibhaktimattvarūpasāmānādhikaraṇyā

dabhedo bodhyate | sa ca vācyārthayorasaṃbhāvajjahadajahallakṣaṇayā

lakṣyapadārthayoriti sthitiḥ | tatra tatpadasya vācyārthaḥ

sṛṣṭyādikṛtyapañcakajanakaḥ | sa ca yato vā imāni bhūtāni jāyante

ityādinā

śrutāvuktaḥ | lakṣyārthastu kṛtyātītaṃ nirviśeṣaṃ brahma | tadapi

satyaṃ jñānam ityādinā pratipāditam | evaṃ tvaṃpadasya vācyārtho

jāgradādyavasthāpañcakaviśiṣṭaḥ sa ca tadyathā'sminnākāśe

śyeno vā suparṇo vā viparipatya śrāntaḥ saṃhatya pakṣau

saṃlayāyaiva dhriyata evamevāyaṃ pruṣa etasmā antāya dhāvati |

tadyathā mahāmatsyaḥ ityādiśrutibhiruktaḥ |

lakṣyārthastvavasthādyatītaṃ brahma | tadapi yo'yaṃ vijñānamayaḥ

prāṇeṣu hṛdyantarjyotiḥ puruṣaḥ, na dṛṣṭerdraṣṭāraṃ paśyeḥ

ityādibhiḥ pratipāditam |

evamavāntaravākyairvācyārthalakṣyārthayornirṇaye sati, tathā

mahāvākye lakṣyārthayorabhedabodhaḥ | yadyapi śrutiṣu

kṛtyatrayamavasthātrayameva varṇyate, tathāpi tantrānusārāt

tatpañcakopalakṣaṇaparatvena vyākhyeyaṃ trivṛtkaraṇasya

pañcīkaraṇaparatvamiva | evaṃ ca prakṛte tṛtīyakūṭasthasakalapadena

kalābhiravasthābhiḥ sahita ityarthakena vācyārthasyoktāvapi

lakṣyārthānukternyūnatā tadarthaṃ ca kūṭadvayamevāvṛttyā

tvaṃpadasya vācyārthalakṣyārthayoḥ samarpakatvena vyākhyeyam |

athavā, tāntrikāṇāṃ mate vācyārthayorapyatyantābhedasya

śāṃbhavānandakalpalatākārādibhirupapādanāt kūṭadvayena

sṛṣṭikartṛtvādi viśiṣṭasyāvasthādiviśiṣṭasyaiva vācyārthasya

samarpaṇam tṛtīyakūṭe tu tayorabhedo jagato vā saṃpūrṇasyābhedo

bodhyate | iha yāvān vaktavyo'ṃśastāvataḥ sarvasyāpyuktau

vedāntaśāstrasyaiva kṛtsnasyārambhaṇīyatāpattyoparamyate |

mahāpūrveti | mahāṃścāsau pūrvaśca vākyārtha iti, mahāśabdaḥ

pūrvo yasmin vākye śabde tasya mahāvākyasyārtha iti vā niruktiḥ |

ete cārthā upalakṣaṇabhūtāḥ tena tantreṣu tatra

tatroktānāmanyeṣāmapyarthānāṃ saṃgrahaḥ | tathā hi-yoginīhṛdaye

tāvat ātmanaḥ sphuraṇaṃ paśyed yadā sā paramā kalā ityārabhya

Page 72: Varivasya Rahasya - Transliteration

kāṃściccaturaścaturaḥ padārthānuktvā tadvācakatvaṃ kūṭatrayaṃ

turīyavidyā ceti caturṇāṃ śabdānāṃ pratipāditam-

kūṭatritayayuktasya sakalasya manoḥ punaḥ |

etāni vācyarūpāṇi kulakaulamayāni tu ||

iti | evaṃ ca yāvanti catuṣkāṇi tāvanto mantrārthāḥ | tāni ca

prathame'ṃśe puṭadhāma-ityādiślokoktāni | tatra hi yadyapi

kūṭānāṃ puṭādyabheda evoktaḥ, tathāpi sa vācyavācakabhāva eva

paryavasyati, śabdārthayostādātmyasyaiva śaktirūpatvena pātañjale

mañjūṣāyāṃ ca sphuṭataramupapādanāt | evaṃ kādimate

pañcatriṃśe paṭale caturviṃśādibhistribhirvyākulākṣaraiḥ

ślokairartho varṇitaḥ-

rṇaiḥyābhilirvatāstrila terthodhīkayalā'bhisa |

ṇaderūpepeṇavīśe tam dimīnarisyādate || 1 ||

tsnaṃtogaśetkṛṣaja-a tamtmamīllerikhākahṛ |

taḥrthakasyāthiścāstuta taḥntregorvapitaṣusa || 2 ||

tvaṃkāmāmnānapraśavyo nānamasagnimātvagra |

roma-ī yokārvirśata namtabhāndulanānnibi || 3 ||

iti | eteṣāṃ vācanakramo yathā-

devatārathagomūka (84627351) iti yo vetti na kramam |

sa vyākulākṣare mūko devatārathago'pi san ||

iti (lalitāyāstribhrvarṇaiḥ sakalārtho'bhidhīyate |

śeṣeṇa devīrūpeṇa tena syādidamīritam || 1 ||

aśeṣato jagat kṛtsnaṃ hṛllekhātmakamīritam |

tasyāścārthastu kathitaḥ sarvatantreṣu gopitaḥ || 2 ||

vyomnā prakāśamānatvaṃ grasamānatvamagninā |

tayorvimarśa īkāro bindunā tannibhālanam || 3 ||) tṛtīyakūṭe

varṇatrayaṃ sarvārthakam turyamakṣaraṃ devyarthakam tenāyamarthaḥ

saṃpanna iti prathamaślokasyārthaḥ | sarvaṃ

jagaddevīrūpamevetyarthastantrāntareṣu gopita

iti dvitīyaślokasya | lajjābījasthaiścaturbhirakṣarairyat prakāśakaṃ

yacca grasiṣṇu tayoryat sāmarasyaṃ tattādātmyaṃ dvitīye

Page 73: Varivasya Rahasya - Transliteration

pratipādyata iti tṛtīyasya | prakāśagrāsaśabdau

tūtpattisaṃhārayorvidyāvidyayorvā vācakāviti | ayamapyarthaḥ

atyalpamidaṃ kathitam iti śloke sūcitaḥ | evaṃ cātra puṭadhāma-iti

śloke trayodaśārthāḥ gāyatryādipañcadaśārtheṣu

bhāvārthāścatvāraḥ, nāmārthāstrayaḥ, śāktārthau dvau,

kaulikārthe'pi gaṇeśādirūpatvasya devīvidyācakrabhedena

traividhyam, mahāvākyārthe'pi dvaividhyamiti caturdaśa śeṣā daśa

iti militvā saptatriṃśadarthāḥ | nāmaikadeśārthe tvanantā bhedā

uktāḥ | evaṃ bahutantradraṣṭṭabhiranye'pyarthāḥ saṃgrāhyā || 143-

147 ||

śaktyā lakṣaṇayā vā ye ye'rthā darśitā manorasya |

teṣu na ko'pi vivādaḥ pratyakṣeṇaiva siddhatvāt || 148 ||

manormantrasya | pratyakṣeṇeti |

śaktigrāhakavyākaraṇakośādeḥ śakyasaṃbandhasya ca sphuṭaṃ

pradarśanāditi bhāvaḥ || 148 ||

ye punariha bhāvārthadayaḥ ṣaḍarthā manoruktāḥ |

teṣu yadi śaktibhaktī na hi saṃbhavatastadāpi kā hāniḥ || 149 ||

śaktigrāhakavyākaraṇādyabhāvānna śaktiḥ ata eva ca na

śakyasaṃbandharūpā bhaktirapi | vyaktirūpā tṛtīyā vṛttirbhaviṣyati,

vaktṛboddhavyakākūnāmanyasaṃnidhivācyayoḥ |

prastāvadeśakālādervaiśiṣṭyāt pratibhājuṣām

ityatrādipadenopāsanāpi grahīṣyata ityāśayena samādhatte-kā

hāniriti || 149 ||

vyañjanāyā bahubhiranaṅgīkārādāha-

āstāmanyā vṛttirvilakṣaṇā tadgrahastu manoḥ |

śivavacanena bhaviṣyati yadvaiṣā śāktirevāstu || 150 ||

etasmādayamartho boddhavya itīśvarecchātvāt |

anyā śaktibhaktivyaktibhyo vilakṣaṇā śaktyāditritayaprakriyāto

Page 74: Varivasya Rahasya - Transliteration

vilakṣaṇaprakriyāśālinī | ucchṛṅkhalasya panthānaṃ parityajyāha-

yadveti | śivenaivāsyāyamartha iti spaṣṭamuktatvāditi bhāvaḥ || 150,

150 ||

pratipadamarthaviśeṣājñāne'pyāstāmakhaṇḍavākyasya || 151 ||

artho'pyakhaṇḍarūpo viśiṣṭamatiriktamiti hi siddhāntaḥ |

āsecanakavyāptyādipadavadāstāṃ padatvamapi || 152 ||

idaṃ padamimamarthaṃ

bodhayatvitīcchāyāmarthabodhajanakatvaniṣṭhaprakāratānirūpita-

viśeṣyatāśālitvena padasyāpi viṣayatvāt prakṛte

pratipadamarthānukteḥ kathaṃ śaktiriti cenna idaṃ

vākyamimamakhaṇḍārthaṃ bodhayatvityākārikāyā evecchāyāḥ

kalpanāt | vākyasyākhaṇḍatvaṃ vaiyākaraṇānāmiṣṭameva |

arthasyākhaṇḍatvam prakṛṣṭaprakāśaścandraḥ ityādivākyārthaṃ

varṇayatāmaupaniṣadānāmiṣṭameva | tacca vicāryamāṇe

viśiṣṭasyātiriktatva eva paryavasyati | tathā ca yatra

pratipadamarthavivekastatreyaṃ rītiḥ yatra yatra na sa tatra

saṃpūrṇasyaikapadatvamevāstu | na caikasya padasya

viśiṣṭabahvarthavācakatvamadṛṣṭamiti vācyam,

ghaṭatvaghaṭasamavāyānāṃ ghaṭapadavācyatvāt, tadasecanakaṃ

tṛpternāstyanto yasya darśanāt iti kośāt,

hetusamānādhikaraṇātyantābhāvāpratiyogisādhyasāmānādhi-

karaṇyasya vyāptipadārthatvāccetyāha-āsecanaketi |

ādinopādhiparigrahaḥ | teneśvarecchāyāṃ padasyaiva viśeṣyatve'pi

na prakṛtanirvāhāya vilakṣaṇecchākalpanāpattiḥ || -151, 152 ||

nanvasya padatve'nekārthatvaṃ doṣa ityata āha-

ekasyānekārthā dṛṣṭā harisaindhavādiṣu padeṣu |

anyatamaikāvagatau prakaraṇatātparyayorviśeṣakatā || 153 ||

prakṛte tu sarvabodhasyeṣṭatvānno viśeṣakākāṅkṣā |

athavā sakalārtheṣvapi śaktyaikyaṃ puṣpavantapadavadiha || 154 ||

anekārthatāyāḥ pramāṇabalāyātatvādadoṣatvam |

sarvatrānekārthasthale'nyatamasyaikasyaiva bodhanārthaṃ

prakaraṇādijñānasya kāraṇatvādikalpanadoṣaḥ, prakṛte tu tadabhāva

Page 75: Varivasya Rahasya - Transliteration

ityāha-anyatametyādinā | atha vā,

īśvarecchāviṣayībhūtabodhīyaviśeṣyatā yathā sūryācandramasoḥ

paryāptaikaiva svīkriyata iti na tatra puṣpavantapade śaktyanekatvam,

tadvadihāpyasvityāha-atha veti || 153, 154 ||

yatra pratipadamarthastān pratyasyāstu vākyatvam |

kvacanāvāntaravākyaṃ samāsavākyaṃ mahāvākyam || 155 ||

yatra gāyatryarthanāmārthādiṣu | avāntaravākyaṃ

saguṇārthāvayavārthādau | avāntaravākyatvaṃ nāma

vākyasamūhabhinnatve sati padasamūhatvameva, na

punarmahāvākyaupādhikatvarūpaṃ prakṛte | samāsavākyaṃ

samastārthe | mahāvākyaṃ carame'rthe || 155 ||

ekasyānekārthe viniyogādarthabāhulyam |

vede bahuśaḥ svīkṛtamatra tvekatra viniyogāt || 156 ||

akhilārthabodhaniyamo niyamādṛṣṭaṃ prakalpayati |

siddhe pramāṇadārḍhye sakalaṃ kalpyaṃ hi tadavirodhāya ||

padapakṣe'nekārthatādoṣaparihāravadvākyapakṣe'pi

saṃbhavati, puruṣasūktasya tattaddevatāpūjāyāṃ

viniyogenānekārthatvasyeṣṭatvāt | iyāṃstu viśeṣaḥ-tattatpūjāyāṃ

tasya tasyaivārthasya smaraṇaṃ puruṣasūkte prakṛte tu

sarveṣāmarthānāṃ smaraṇenaivādṛṣṭotpattiriti bhāvaḥ || 156, 157 ||

siddhe pramāṇadārḍhya ityatra dṛṣṭāntamāha-

yāgasya svargaṃ prati saṃsiddhe hetuhetumadbhāve |

tadanupapattiṃ nirasitumalaukikāpūrvamapi kḷptam || 158 ||

jyotiṣṭomena svargakāmo yajeta ityatra tṛtīyāśrutyā yāgasya

janakatve kāmyamānatayā svargasya janyatve ca bodhite'pi

bhinnakālīnayostadayogāddevatāprasādayāgadhvaṃsādinā'tra

nirvāhābhāvādapūrveṇaivānupapattinirāsa ityādi tantrāntareṣu

vistaraḥ || 158 ||

asmin prakaraṇe pūrvaṃ varṇitān pañcadaśārthān

Page 76: Varivasya Rahasya - Transliteration

saṃgṛhyānuvadati-

vidyāvarṇeyattoddhāraḥ kālastaduccāraḥ |

utpattisthānaṃ tadyatno rūpaṃ sthitisthānam || 159 ||

ākāraḥ svaṃ rūpaṃ vibhāvyamartho'ntaraṅgāṇi |

vidyāyāṃ varṇeyattā aṣṭapañcāśadrūpā varṇasaṃkhyā |

uddhāraḥ krodhīśaḥ śrīkaṇṭhārūḍhaḥ ityādinoktaḥ |

kālastrilavonaikatriṃśanmātrātmako vidyāyāḥ, ekalavonā

ūnatriṃśanmātrā uccāraṇasya | uccāraṇam ityevaṃ varṇānām

ityādisārdhaślokatrayeṇoktam | utapattisthānam kaṇṭhe ca

kaṇṭhatāluni ityatroktaṃ | yatno bāhyaścāntaraśca | rūpāditrayam

pralayāgninibham ityādinoktam | svaṃ rūpam vyaṣṭisamaṣṭivibhedāt

ityādinoktam vibhāvyamavasthāpañcakādi | artho

gāyatryarthādirūpaḥ |

imānyantaraṅgatvādupāsakānāmatyāvaśyikāni || 159, 159 ||

ṛṣayaśchandodaivataviniyogā bījaśaktikīlāni || 160 ||

nyāsā dhyānaṃ niyamāḥ pūjādīni bahiraṅgāṇi |

bāhyānyaṅgāni punaḥ prāyo loke prasiddhakalpāni || 161 ||

ṛṣayo hayagrīvādayaḥ | chandāṃsi paṅktyādīni | daivataṃ

tripurasundarī | viniyoga iṣṭārthajanakatve | bījaṃ vāgbhavādi | śaktiḥ

parādiḥ | kīlakaṃ kāmarājādi | nyāsā ṛṣyādinyāsajālam |

dhyānam aruṇāṃ karuṇātaraṅgitākṣīm ityādinā kathitam |

niyamāḥ puṇḍrekṣudaṇḍabhakṣaṇavarjanasaṃkalpādayaḥ | pūjāḥ

prātrāsādanādiśāntistavāntā nityādibhedena trividhāḥ,

parādibhedādapi trividhāḥ, kevalādibhedāt pañcavidhā api | ādinā

homatarpaṇādiparigrahaḥ | etāni bahiraṅgatvenāvaśyikāni |

prasiddhakalpāni, īṣannyūnaprasiddhimanti | prāyaḥ

prasiddhānītyarthaḥ | kalpappratyayaḥ | tāni ca prakāśavarivasyāvidhau

prapañcitānyasmābhiḥ ato'tra granthe noktānīti bhāvaḥ || -160, 161 ||

durlabhamāntaramaṅgaṃ prāyo'ntarmukhajanaistadādṛtyam |

toṣāyaiṣā teṣāmataḥ pradiṣṭā rahasyavarivasyā || 162 ||

antarmukhairviṣayeṣvanāsaktacittairjanaiḥ | pradiṣṭopadiṣṭā,

Page 77: Varivasya Rahasya - Transliteration

vidyayoḥ pathi munipradiṣṭayoḥ iti kālidāsaprayogāt || 162 ||

etāmutsṛjya jaḍaiḥ kriyamāṇā bāhyaḍambaropāstiḥ |

prāṇavihīneva tanurvigalitasūtreva puttalikā || 163 ||

bāhyo ḍambaro'ṅgavistāro yasyāṃ sā |

prāṇasūtrayorantaraṅgatvāt tadabhāvena yathā tayorna

kāryakṣamatā tatheti bhāvaḥ || 163 ||

bījānmūlaṃ mūlāt kṣetrasyāntaḥsthabāhyavistārau |

yadyapyanayoḥ sāmyaṃ prādhānyamathāpi cāntaraṅgasya || 164 ||

bījāt kāmakalārūpāddhānyādirūpācca | mūlaṃ vṛkṣapādo

mantraśca | kṣetrasya śarīrasya kedārasya ca | yadyapyanayoḥ sāmyaṃ

bījajanyatvāviśeṣāt

tathāpi antaraṅganādo bāhyāṅgasihitavṛkṣanāśaḥ,

bāhyāṅgamātranāśe'pi na vṛkṣasya na vāntaraṅgasya nāśaḥ

ityasya prasiddhatvāditi bhāvaḥ || 164 ||

yadyapīmānyāvaśyikataratvādatra granthe nibaddhāni, tathā

pāṇḍityabalādetadgranthāvalokanādeva gurumanapekṣya svīkāraḥ pāpāyetyāha-

sadgurukulataḥ kṛpayā labdhā kāmāniyaṃ sūte |

nijabuddhimātrajanyā pāpaṃ kanyā yathā svīyā || 165 ||

pāpaṃ sūta ityanvyaḥ | sadguroḥ sundaraḥ sumukhaḥ svasthaḥ

ityāditantrarājoktalakṣaṇaviśiṣṭasya | kṛpayā sevājanitaprasādena,

pāraṃparyavihīnā ye jñānamātreṇa garvitāḥ |

teṣāṃ samayalopena vikurvanti marīcayaḥ ||

iti vacanāt | marīcayo ḍākinyādayaḥ | vikurvanti

dhātuvikāraprāpaṇena mārayantītyarthaḥ | kanyāpakṣe sadguruḥ

śvaśuraḥ || 165 ||

maṅgalādīni maṅgalamadhyāni maṅgalāntāni hi śāstrāṇi prathante

Page 78: Varivasya Rahasya - Transliteration

iti vacanādante maṅgalamāracayati-

akathāsanaṃ ha-lakṣāntaraṃ samāsādya māmakaṃ jñānam |

māmakamevānandaṃ mahyaṃ dadato jayanti gurucaraṇāḥ || 166 ||

kathānāṃ vācāmanāsanamaviṣayam |

vācyakakṣyāmatikrāntamiti yāvat | heti niścaye | lakṣasya lakṣaṇāyā

antaramavakāśo yasmiṃstat | pakṣe,

sahasrārapadmakarṇikāmadhyagatatrikoṇarekhā

ādikādithādiṣoḍaśārṇatrayarūpāḥ, tanmadhye koṇeṣu

hakārāditrayam, tatra tantreṣu gurudhyānaṃ kathitaṃ |

tādṛśamāsanamityarthaḥ | māsakamātmābhinnam || 166 ||

gūcarṇaikasahāyo bhāskararāyo jaganmātuḥ |

varivasyātirahasyaṃ vīranamasyaṃ prajagrantha || 167 ||

vīraiḥ, ahami raṇāṅgaṇa idamo vairiṇo nāśaṃ kurvāṇaiḥ

parāpañcāśikādau prasiddhaiḥ | iti sarvamanavadyam || 167 ||

vastu prastutamastu nistulamahaḥstomāstitāvāstu no

hastanyastasamastapustakabharadhvastāsadenastati |

śastasvastikṛdastadustaratamaḥ svastokasauvastikaṃ

gīstoyastanayitnusustanayugaṃ vāstoṣpatiprastutam ||

iti śrīmatpadavākyapramāṇapārāvārapārīṇasarvatantrasvatantra-

śrīnṛsiṃhānandanāthacaraṇāravindamilindena

śrīmadgambhīrarāyabhāratīdīkṣitātmajena

bhāskararāyāparanāmnā bhāsurānanda nāthena praṇītaṃ

savyākhyānaṃ varivasyārahasyaṃ saṃpūrṇam