ЮНЕСКО-ГИЙН 2009 ОНЫ СОЁЛЫН СТАТИСТИКИЙН ХYРЭЭ

ЮНЕСКО-гийн 2009 оны соёлын статистикийн хүрээ

ЮНЕСКО Нэгдсэн үндэсний байгууллагын боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байгууллага (юнеско) байгуулах шийдвэрийг 1945 оны 11 дүгээр сард Лондонгийн бага хурал дээр 20 орон санал нэгтэй баталжээ. Энэхүү шийдвэр нь 1946 оны дөрөвдүгээр сарын 04 нд хүчин төгөлдөр болсон аж. Одоо тус байгууллагад 193 гишүүн орон, холбооны 7 гишүүн орон багтдаг.

ЮНЕСКО-гийн гол зорилго нь дэлхий ертөнц дээр боловсрол, шинжлэх ухаан, соёл, харилцаагаар дамжуулан нийтээр бие биенээ хүндэтгэх, шударга ёсыг тогтоох тухай НҮБ-аас баталсан дүрмийн дагуу арьс өнгө, хүйс, хэл, шашин шүтлэгийг ялгалгүй хүний эрх, үндсэн эрхийг хамгаалахад оршино.

ЮНЕСКО нь бүрэн эрхээ амьдралд хэрэгжүүлэхийн тулд дараах үндсэн 5 үүргийг гүйцэтгэдэг. Үүнд: 1) дэлхий ертөнцийн ирээдүйн тулд боловсрол, шинжлэх ухаан, соёл болон харилцааны салбарт ирээдүйтэй судалгааг явуулах; 2) туршилт, бэлтгэл сурган хүмүүжүүлэх үйл ажиллагааны замаар мэдлэгийг хөгжүүлэн, дамжуулан түгээн дэлгэрүүлэх; 3) дотоод арга хэрэгсэл, хэм хэмжээний удирдамжаа бэлтгэх, нэвтрүүлэх стандартаа тодорхойлох; 4) гишүүн орнуудын техникийн хамтын ажиллагаанд түшиглэн тэдний улс төр, хөгжлийн төслийг шинжлэн судлах; 5) салбаруудын хоорондын мэдээллүүдийг солилцох ажлыг хэрэгжүүлэх зэрэг болно.

ЮНЕСКО-гийн удирдлага Францын Парис хотод байрладаг. ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэн (ЮСХ) Статистикийн хүрээлэн нь ЮНЕСКО-гийн статистикийн салбар бөгөөд НҮБ-ын боловсрол, шинжлэх ухаан, технологи, соёл болон харилцаа зэрэг салбаруудыг нэгтгэсэн дэлхийн статистик мэдээллийн сан юм.

Энэхүү хүрээлэн нь 1999 онд байгуулагдсан. ЮНЕСКО-гийн статистик программыг хэрэгжүүлэх, түүнчлэн улам бүр нарийн түвэгтэй хурдацтай хувьсан өөрчлөгдөж байгаа улс төр, нийгэм соёл, эдийн засгийн нөхцөл байдалд хэрэгцээтэй, улс төрийн ач холбогдолтой чухал тоо баримтыг цаг тухай бүрт нь түгээн дэлгэрүүлэх статистик хөтөлбөрийг боловсронгуй болгоход зориулагдсан.

ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэн нь Канадын Монреалд байрладаг. Хэвлэсэн он 2010

ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэн ш/х 6128, Succursale Centre- Ville Монреал, Quebec НЗС 3J7 Канад

Тел: (1 514) 343-6880 Факс: (1514) 343-5740 Е-мэйл: publications@uis.unesco.org http://www.uis.unesco.org

ISBN 978-92-9189-075-0 Ref: UIS/TD/09-03/REV

©UNESCO-UIS 2009

- iii -

Өмнөтгөл

ЮНЕСКО-гийн 2009 оны соёлын статистикийн хүрээ нь статистикийн хүрээлэн, ЮНЕСКО-гийн соёлын салбарын хамтын хүчин зүтгэлийн үр дүн юм. ЮНЕСКО-гийн соёлын статистикийн арга хэлбэр нь 1986 оноос хойш соёлын салбарт гарсан шинэ үзэл санаануудыг харгалзан үзсэн уг шинэчлэгдсэн хувилбар болох ЮНЕСКО-гийн 1986 оны соёлын статистикийн хүрээнд тулгуурласан бөгөөд үүнд соёл болон соёлын хэрэглээний арга замуудыг үндсээр нь өөрчилсөн шинэ арга технологиудтай холбоотой биет бус соёлын өв, соёлын практик, бодлогын хөгжил багтана. Соёл нь дэлхий ертөнцийн бүхий л нийгмийн харилцаанд голлох үүрэг гүйцэтгэн хүмүүсийн чөлөөт цаг заваас эхлээд мэргэжлийн үйл ажиллагааны бүхий л хүрээнд нөлөөлдөг. Хөгжлийн үйл явцад соёлын гүйцэтгэх үүрэг нь сүүлийн үед бодлогын чухал асуудал болсон ч соёл тус бүрийн өвөрмөц шинжийг хүндэлж, хадгалж, бусад соёлуудын өвөрмөц шинж чанарыг өргөн хэмжээгээр зохицуулах асуудал дэлхийн хэмжээнд тулгараад байна. Баримтад тулгуурласан бодлогуудыг томьёолж, тэдгээрийн нөлөөг хэмжиж, үнэлж дүгнэхэд бодит мэдээлэл зайлшгүй шаардлагатай. Соёлын албан ёсны, тогтсон ойлголтод тулгуурлаж 1986 оныг хүртэл мөрдөж ирсэн соёлын статистикийн хүрээ нь хөгжиж буй орнуудын өнөөгийн илүү өргөн хүрээтэй чиг баримжаа, хандлагыг тусгаж чадахгүй байсан тул ЮНЕСКО-гийн зүгээс шинэчлэх шаардлагатай гэж үзсэн. Түүнчлэн уг шинэ хамрах хүрээ нь соёлын статистикийн олон улсын хэмжээний харьцуулалтын бүтээмж, түгээн дэлгэрүүлэлтийг хэрэгжүүлэх боломжтой болгох үзэл баримтлалын үндэс суурь, арга замыг бий болгоно. Дэлхийн хэмжээнд 4 жилийн турш иж бүрэн судалж зөвлөлдсөний үр дүнд уг хянаж шинэчилсэн хувилбарыг боловсрууллаа. Уг арга зүйг боловсруулахад олон тооны эрдэмтэн, мэргэжилтэн, статистикчид, ЮНЕСКО-гийн гишүүн орнууд, олон улсын байгууллагууд оролцож тус тусын хувь нэмрээ оруулсан. Соёл болон соёлын статистикийн судалгаанд өргөн хүрээтэй шинэ ирээдүйг нээсэн энэ арга зүйг боловсруулахад оролцсон харилцан адилгүй оролцогчдын янз бүрийн, олон талын хувь нэмрийг үнэлж баршгүй юм. 2009 оны соёлын статистикийн хүрээг олон улсын болон, үндэсний хэмжээнд ашиглах арга зүй болгон боловсруулжээ. Уг соёлын статистикийн хүрээний үндсэн зорилго нь соёлын нэгдсэн ойлголтоор дамжуулж олон улсын харьцуулалт хийж, стандарт тодорхойлолт болон олон улсын нийгэм эдийн засгийн ангиллыг ашиглахад оршино. ЮНЕСКО уг төслөөр дамжуулж соёлын статистикийн хөрөнгө оруулалтыг хөхүүлэн дэмжинэ гэж найдаж байгаа. Соёлын хөтөлбөр, бодлогын хамаарал, тэдгээрийн нөлөөллийг илүү сайн хэмжиж тодорхойлоход гишүүн орнууд, олон улсын агентлаг болон төрийн бус байгууллагуудад баримт, статистик мэдээ онцгой их шаардагддаг. Соёлын нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдлыг илүү сайжруулсан байдлаар хэмжих үйлст 2009 оны соёлын статистикийн хүрээ хувь нэмрээ оруулна гэдэгт бид итгэж байна.

Хендрик ван дер Пол Франсуа Ривьер ЮНЕСКО-гийн Статистикийн хүрээлэнгийн захирал

ЮНЕСКО-гийн Соёлын салбарын Ерөнхий захирлын туслах

- iv -

Талархал ЮНЕСКО-гийн 2009 оны соёлын статистикийн хүрээ төслийг ЮНЕСКО-гийн статистик хүрээлэнгийн мэргэжилтэн Хосе Пессоа, Лидия Делумо нар Саймон Эллисийн ерөнхий удирдлага дор боловсруулсан. Уг хамрах хүрээ нь Ричард Нэйлор (Би-О-Пи Консалтинг), Энди Пратт (Лондоны эдийн засгийн сургууль), Кэлвин Тэйлор (Лийдсын их сургууль) нарын бүрэлдэхүүнтэй зөвлөх багийн статистикийн хүрээлэнд зориулж боловсруулсан эхний тайланд тулгуурласан. Соёлын статистикийн хүрээг боловсруулж гаргахын тулд соёлын статистик, бодлогын салбарын олон эрдэмтэн, статистикч, шинжээч нардэлхийн хэмжээнд зөвлөлдсөн бөгөөд эдгээрт олон соёлын яамдын төлөөлөгч, үндэсний статистикийн алба, олон улсын хамтрагч агентлагууд багтана. Иймээс ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэн уг соёлын статистикийн хүрээг боловсруулах, бэлтгэх ажилд хувь нэмрээ оруулсан ЮНЕСКО-гийн соёлын салбарын мэргэжил нэгтнүүддээ талархал илэрхийлж байна. Статистикийн хүрээлэнгийн зүгээс удирдамж, мэргэжлийн зөвлөгөө өгсөн ажлын хэсгийн дараах гишүүдэд онцгой талархал илэрхийлж байна: Альфонсо Кастельянос-Рибо (ахлагч) Гуёмар Алонсо Кано, Марта Бек-Домзальска, Хелен Бейлби-Оррин, Владимир Бина, Ибтиссам Эль Жоуни, Мате Ковач, Гленн Масокоане, Лилиана Ортиз-Оспино, Ж.П.Сингх, Дэвид Тросби. ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэнгийн зүгээс Монгол улсын Соёл, Урлагийн Их Сургуулийн (СУИС) соёлын статистикийн төслийн багт уг албан ёсны орчуулгыг хийлгэсэнд талархал илэрхийлж байна. Уг ажлыг Монгол улсын Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам (БСШУЯ) санхүүжүүлсэн юм.

- v -

Товчилсон үгс

АШЗМСА Австрали, Шинэ Зеландын мэргэжлийн стандарт ангилал Australian and New Zealand Standard Classification of Occupation (ANZSCO) Австралийская и новозеландская стандартнаяклассификация занятости АНСКЗ

АШЗҮСА Австрали, Шинэ Зеландын үйлдвэрлэлийн стандарт ангилал Australian and New Zealand Standard Industrial Classification (ANZSIC) Австралийская и новозеландская стандартная промышленная классификация АНСПК

БХОТЭЗХАБ Бенгалын хойгийн орнуудын олон салбарын техник, эдийн засгийн хамтынажиллагааны байгууллага Bay of Bengal Initiative for Multi-Sectoral Technical and Economic Cooperation BIMSTEC Организация стран Бенгальского залива в сферах экономического и технического взаимодействия ОСБЗЭТВ

ТТ Төлбөрийн тэнцэл Balance of Payments BOP Платежный балан ПБ

ЗГҮА Засгийн газрын үүргийн ангилал Classification of the Functions of Government COFOG Классификация функций органов управленияКФОУ

ХЗХБҮА Хувийн зориулалттай хэрэглээний бараа, үйлчилгээний ангилал Classification of Individual Consumption by Purpose COICOP Классификатор индивидуального потребления домашних хозяйств по целям КИПЦ-ДХ

АББЗА Ашгийн бус байгууллагуудын зорилгын ангилал Classification of the Purposes of Non-profit Institutions COPNI Классификация целей некоммерческих организаций КЦНО

БҮАА Бүтээгдэхүүний үйл ажиллагааны ангилал, Европ Classification of Products by Activity, EU CPA Классификатор продукции по видам деятельности, ЕС КПВД

БҮНА Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нэгдсэн ангилал Central Product Classification CPC Классификация основных продуктов КОП

ХҮ Хамтралын үйлчилгээ Collective Services CS Коллективные услуги КУ

DCMS Соёлын тэнхим, ОУСХ болон Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улсын спортын хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл Department of Culture, Media and Sport, United Kingdom DCMS Департамент культуры, СМИ и спорта Соединенного Королевства DCMS

ТТҮА Төлбөрийн тэнцэл дэх үйлчилгээний ангилал Extended Balance of Payments Services Classification EBOPS Расширенная классификация услуг в платежном балансе EBOPS

ССХ ЮНЕСКО-гийн соёлын статистикийн хүрээ UNESCO Framework for Cultural Statistics FCS Система статистики культуры ССК

ЦАСҮАОУА НҮБ-ын төсөл – цаг ашиглалтын судалгааны үйл ажиллагааны олон улсын ангилал UN Trial – International Classificationof Activities for Time-Use Statistics ICATUS Проект ООН – Международная классификация деятельности По статистикeи спользуемого врем, ICATUS

ББСӨ Биет бус соёлын өв Intangible Cultural Heritage ICH Нематериальное культурное наследие НКН

МХТ Мэдээлэл харилцааны технологи Information and Communication Technologies ICT Информационно-коммуникационные технологии ИКТ

- vi -

ОУБХӨУАТФ Олон улсын биологийн хувьд өөр өөр уугуул ард түмнүүдийн форум International Indigenous Forum on Biodiversity IIFB Международный форум коренных народов по биологическому разнообразию IIFB

ОУХБ Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага International Labour Organization ILO Международная организация труда МОТ

ХХҮ Хувь хүний үйлчилгээ Individual Services IS Индивидуальные услуги ИУ

БОУСА Боловсролын олон улсын стандарт ангилал International Standard Classification of Education ISCED Международная стандартная классификация образования МСКО

АМОУСА Ажил мэргэжлийн олон улсын стандарт ангилал International Standard Classification of Occupations ISCO Международная стандартная классификация занятий МСКЗ

ЭЗБТҮАСА Эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал International Standard Industrial Classification ISIC Международная стандартная отраслевая классификация МСОК

EU.LEG Соёлын статистикийн Европын холбооны тэргүүлэх зэрэглэлийн шинжээчдийн баг European Union Leadership Expert Group on Cultural Statistics LEG Экспертная группа руководатва ЕС по статистике культуры ЭГЛ

МХЗ Мянганы хөгжлийн зорилтууд, НҮБ Millennium Development Goals, United Nations MDG Цели развития тысячелетия, ООН ЦРТ

ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо National Statistical Office NSO Национальное статистическое управление НСУ

ЭЗХАХБ Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага Organisation for Economic Co-operation and Development OECD Организация экономического сотрудничества и развития ОЭСР

ЕХОЭЗҮАА Европын холбооны орнуудын эдийн засгийн үйл ажиллагааны ангилал Classification of Economic Activities in the EuropeanCommunityNACE Классификация видов экономической деятельности Европейского Сообщества КДЕС

ҮАХАС Үйлдвэрлэлийн ангиллын Хойд Америкийн систем North American Industry Classification System NAICS Североамериканская система классификации отраслей NAICS

БАХАС Бүтээгдэхүүний ангиллын Хойд Америкийн систем North American Product Classification SystemNAPCS Североамериканская система классификации продуктовNAPCS

АХДСШН Африкийн хөгжлийг дэмжих сонирхолтой шинэ нөхөрлөл New Partnership for Africa’s Development NEPAD Новое партнерство в интересах развития Африки НЕПАД

ҮСА Үйлдвэрлэлийн стандарт ангилал Standard Industrial ClassificationSIC Стандартная промышленная классификация CП

ОУХСА Олон улсын худалдааны стандарт ангилал Standard International Trade Classification, Revision 4, SITC 4 Стандартная классификация международной торговли, версия СКМТ 4

ҮТС Үндэсний тооцооны систем System of National Accounts SNA Система национальных счетов СНС

АЖСТ Аялал жуулчлалын дагалдах тайлан Tourism Satellite Account, TSA Сателлитный отчет по туризмуТСС

ЮНЕСКО –н СХ ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэн UNESCO Institute for Statistics UIS Институт статистики ЮНЕСКО ИСЮ

- vii -

НҮБ. ХХХ НҮБ – ын худалдаа, хөгжлийн хөтөлбөр United Nations Conference on Trade and Development UNCTAD Конференция ООН по торговле и развитию ЮНКТАД

НҮБ, УАТАЭБН НҮБ-ын уугуул ард түмний асуудал эрхэлсэн байнгын нийгэмлэг United Nations Permanent Forum on Indigenous Issues UNPFII Постоянный форум ООН по вопросам коренных народов UNPFII

НҮБ, СХ НҮБ – ын статистикийн хэлтэс United Nations Statistics Division UNSD Статистический отдел ООН СОООН

ДАЖБ Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллага World Tourism OrganizationUN WTO Всемирная организация по туризму ВОТ

ОУОӨБ Олон улсын оюуны өмчийн байгууллага World Intellectual Property Organization WIPO Всемирная организация интеллектуальной собственности ВОИС

ОУХБ Дэлхийн худалдааны байгууллага World Trade Organization WTO Всемирная торговая организацияВТО

n.s.e. Өөр хаана ч тэмдэглээгүй

Not elsewhere specified Не указано в другом месте

n.e.c. Өөр хаана ч ангилаагүй Not elsewhere classified Не классифицировано в других рубриках

n.f.d. Тодорхойлолт бүрэн бус Not fully defined Определение дано не полностью

- viii -

Агуулга Өмнөтгөл ........................................................................................................................... i Талархал .......................................................................................................................... iv Товчилсон үгс .................................................................................................................. v Товч агуулга ..................................................................................................................... 9 1. Удиртгал ................................................................................................................ 11

1.1 Үндэслэл ....................................................................................................... 11 1.2 Соёлын статистикийн хүрээг өөрчлөх болсон бодлогын нөхцлүүд ....... 13 1.3 Соёлын статистикийн хүрээг дахин хянаж шинэчлэх ажиллагааны

зорилго, үндсэн зорилтууд ......................................................................... 16 2. Соёлын статистикийн хүрээ: Үзэл баримтлал ба бүтэц .............................. 17

2.1 Соёлын статистикийн хүрээний хянан шинэчлэлт: Шинэ хандлага ....... 17 2.2 Соёлыг статистикийн зорилгоор тодорхойлох нь .................................... 18 2.3 Соёлын мөчлөг ............................................................................................. 19 2.4 Соёлын салбарын хамрах хүрээ .................................................................. 22 2.5 “Соёлын салбарууд”-ыг тодорхойлох нь ................................................... 22

3. Соёлын статистик: Эдийн засгийн үзүүлэлтийг хэмжих нь ....................... 33 3.1 Соёлын эдийн засгийн үзүүлэлтийн хэмжилтэд олон улсын ангиллыг

хэрэглэх нь .................................................................................................... 33 3.2 Соёлын бүтээгдэхүүн, түүний үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг

тодорхойлох нь: Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нэгдсэн ангилал (БҮНА) болон эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангиллыг (ЭЗБТҮАСА) ашиглах нь ............................................................................ 35

3.3 Олон улсын соёлын худалдаа: Уялдуулсан систем (УС) болон Төлбөрийн тэнцлийн үйлчилгээний ангиллыг (ТТҮА) ашиглах нь ....... 37

3.4 Соёлын салбар дахь ажил эрхлэлт: Ажил мэргэжлийн олон улсын стандарт ангилал (АМОУСА)-ыг ашиглах нь ........................................... 39

3.5 Соёлын өвийг хэмжих нь ............................................................................ 43 4. Соёлын статистик: Нийгмийн үзүүлэлтүүдийг хэмжих нь ........................ 44

4.1 Соёлын оролцоог хэмжих нь ...................................................................... 44 4.2 Биет бус соёлын өвийг хэмжих нь .............................................................. 46

5. Тоо баримт цуглуулах: Олон улсын ангиллын дүрмийн хүснэгтүүд ....... 51 Хүснэгт 2. БҮНА 2, ЭЗБТҮАСА 4 ангиллуудаар тодорхойлогдсон соёлын

үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа,бараа, үйлчилгээ ........................ 52 Хүснэгт 3. 2007 оны уялдуулсан системийн (УС) ангиллаар

тодорхойлогддог соёлын бараа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний олон улсын худалдаа ..................................................................... 65

Хүснэгт 4. AМОУСА 08 ангиллаар тодорхойлогдсон соёлын салбарын ажил мэргэжлүүд ........................................................................... 75

Хүснэгт 5. ЦАСҮАОУА-ыг ашигласан цаг ашиглалтын судалгаа .............. 80 6.Дүгнэлт ......................................................................................................................... 85

6.1. Соёлын тоо баримт цуглуулахад гарч буй хүндрэлүүд ........................... 85 6.2. Шууд хэмжилттэй холбох нь ...................................................................... 87

Тайлбар толь .................................................................................................................. 89 Ном зүй ............................................................................................................................ 95

- 9 -

Товч агуулга ЮНЕСКО-гийн 2009 оны соёлын статистикийн хүрээний (ССХ) зорилго ССХ нь соёлын статистикийг үндэсний болон олон улсын хэмжээнд зохион байгуулах арга хэрэгсэл юм. Энэ систем нь соёлын илрэлийн өргөн хүрээг түүний бүтээж буй нийгэм эдийн засгийн аргаас үл шалтгаалан хэмжих боломж олгодог бөгөөд соёлын тухай түгээмэл болоод нийтээр хүлээн зөвшөөрдөг суурь ойлголтод тулгуурласан. Түүнчлэн стандарт тодорхойлолтыг ашигласнаар олон улсын хэмжээнд харьцуулах боломжтой тоо баримт бий болгох боломж олгодог. Уг хамрах хүрээ нь 1986 оны ССХ-нд (ЮНЕСКО, 1986) тулгуурлан бий болж, улмаар даяарчлалын эрин үед соёлын бүтээгдэхүүнийг дэлхий дахинд түгээн дэлгэрүүлэхэд нөлөөлөх, ингэхдээ орчин үеийн п рактик, оюуны өмчийн асуудлыг тусгасан удаа дараагийн хэлэлцүүлгийн үр дүнд дахин боловсруулагдсан юм. Соёлын эдийн засгийн үзүүлэлт, хэмжилтийг хөгжүүлэх үндсэн нөхцөл нь эдийн засгийн тоо баримт болон олон улсын ангиллын системүүд оршиж буйгаас шалтгаалах бөгөөд соёлд орших нийгмийн шалгууруудын ач холбогдол нь соёлын оролцоо болон биет бус соёлын өвийг тэгш оролцуулснаар тодорхойлогдоно. Хэдий тэдгээрийг хэмжих эхний элементүүдийг төлөвлөсөн ч цаашид энэ чиглэлээр ажиллах шаардлагатай. Соёлын статистикийн хүрээ гэдэг нь эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангиллыг (ЭЗБТҮАСА) соёлын үйлдвэрлэлтэй холбоотой үйл ажиллагаанд, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нэгдсэн ангиллыг (БҮНА) соёлын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд, ажил мэргэжлийн олон улсын стандарт ангиллыг (АМОУСА) соёлын ажил эрхлэлтийн чиглэлээр тал бүрээс нь тодотгох уялдаат систем (УС) ба бүтээгдэхүүний кодчиллыг соёлын бүтээгдэхүүний олон улсын эргэлтийн чиглэлд, НҮБ-ын төсөл болох цаг ашиглалтын судалгааны үйл ажиллагааны олон улсын ангиллыг (ҮАЗЦАОУСА) соёлын оролцоог хэмжихэд тус тус ашиглах зэргээр одоогоор ашиглагдаж буй олон улсын ангиллын системүүдийг ашигласан ангиллын арга хэрэгсэл юм. Үүний үр дүн нь олон улсын болоод үндэсний хэмжээнд соёлын салбарт гарч буй тоо баримтыг цуглуулах, мэдээллийг түгээн дэлгэрүүлэх үндсэн арга хэрэгсэл болж байна. Түүнчлэн соёлын бүтээмж, хуваарилалт, ашиглалттай холбоотой соёлын үйл ажиллагааны өргөн хүрээг хамруулан тусгахыг эрмэлзсэн болно. Соёлыг тодорхойлох нь ЮНЕСКО-гоос соёл гэдэг нь нийгэм болон нийгмийн хэсэг бүлгийн оюун санаа, материаллаг байдал, мэдлэг оюун, сэтгэл санааны шинж байдлын цогц бөгөөд зөвхөн урлаг, утга зохиол төдийгүй амьдралын хэв маяг, хамтын амьдралын арга зам, үнэ цэнэтэй систем, уламжлал, итгэл үнэмшлийг хамарна гэж тодорхойлжээ (ЮНЕСКО, 2001). Итгэл үнэмшил, үнэт зүйлсийн заримыг хэмжих боломжгүй ч эдгээртэй холбоотой зан үйл, дадлыг хэмжиж болдог. ЮНЕСКО-гийн соёлын статистикийн хүрээ нь нийгэм буюу нийгмийн бүлгийн итгэл үнэмшил, үнэт зүйлсээр тодорхойлогддог зан үйл, дадлыг илрүүлж, хэмжиж тодорхойлдог.

- 10 -

Соёлын статистикийн хүрээнд онцолсноор соёлын салбарууд нь эдийн засаг (бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үйлдвэрлэл гэх зэрэг) болон нийгмийн (соёлын үйл ажиллагаанд оролцох гэх зэрэг) үйл ажиллагааны ерөнхий цогц бөгөөд үүнийг уламжлалын дагуу “соёлын” хэмээн авч үздэг. Түүнчлэн холбогдох салбаруудад “зарим талаараа соёлын” буюу “үзвэр, үйлчилгээ” гэж үзэж болох “дан соёлын” гэж ангилж боломгүй эдийн засаг, нийгмийн бусад үйл ажиллагаануудыг хамруулсан. Эдгээр тодорхойлолтуудын ихэнхийг боловсруулахад ашиглаж байгаа одоо мөрдөж буй стандартууд нь эдийн засгийн үзэл баримтлалд тулгуурласан ч үүний үр дүнд үүсэх салбар нь соёлын дан ганц эдийн засгийн хандлагад хамаардаггүй бөгөөд тухайн салбарын бүхий л хүрээг хамаардаг. Тэгэхээр “тоглолт” гэдгийг хэмжиж тодорхойлбол мэргэжлийн эсвэл сонирхогчийн, концертын албан ёсны зааланд эсхүл хөдөө орон нутагт ил задгай талбайд тоглогдож байгаагаас үл хамааран бүх тоглолтууд багтана. Түүнчлэн уг хүрээнд секторын хэсгүүдийг бүхэлд нь хамарч хэмжигдэх “нийтлэг хамааралтай” гэгдэх гурван салбарыг тодорхойлсон. Боловсрол ба сургалт, архивлах ба хадгалах, биет бус соёлын өв зэрэг нь нийтлэг хамааралтай салбарууд гэж ангилагдах бөгөөд соёлын бүтээлч үйл ажиллагааг бүрэн дүүрэн хэмжиж тодорхойлоход энэ гурван салбар онцгой чухал ач холбогдолтой. Соёлыг хэмжих тухай: Прагматик аргачлал

Улс орнуудын соёлын статистик мэдээ цуглуулж, түгээх хүчин чадал нь тухайн улс орны эн тэргүүний бодлого, статистикийн туршлага, хүн ард болон санхүүгийн нөөц боломжоос хамаарч харилцан адилгүй байдаг. Үндэсний түвшинд тохируулан ашиглаж болохуйц уян хатан байдлаар уг хамрах хүрээг боловсруулсан. Түүнчлэн энэ хамрах хүрээ нь соёлын салбарын загвар болох соёлын мөчлөгийн ухагдахуунд тулгуурласан тул харилцан адилгүй соёлын харилцааг ойлгоход дөхөм болно. Соёлын мөчлөг гэдэг нь үйлчлүүлэгч, оролцогч, хэрэглэгчдэд хүрч үйлчилдэг соёлын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үзэл санааг дамжуулагч бөгөөд дадал, үйл ажиллагаа болон шаардагдах нөөц боломжийн нэгдэл юм. Тухайн хамрах хүрээ нь соёлыг хэмжихийн тулд хангалттай тоо баримтыг харьцуулах, мэдээллийн сан бүрдүүлж ашиглах чадварыг дээд хэмжээнд байлгах зорилгоор орчин үеийн ач холбогдол бүхий олон улсын ангилах систем, стандартыг өөртөө агуулдаг. Эдгээр ангиллын системүүд нь соёлын мэдээ мэдээлэл цуглуулж, түгээх иж бүрэн хүрээг ашиглах боломжийг улс орнуудад олгоно. Соёлын статистикийн хүрээг ашигласнаар зөвхөн соёлын үйл ажиллагаа бус бараа бүтээгдэхүүний хэрэглээ, үйлчилгээнд эдийн засгийн стандарт статистикийг хэрэглэж болохоос гадна өрхийн тухай судалгаа мөн ажил эрхлэлттэй холбоотой бүхий л статистикийн судалгаа хийх боломжтой. Үндэсний соёлын статистикийн хүрээгээ тодорхойлоогүй улс орнууд ч уг соёлын статистикийн хүрээний суурь бүтцийг ашиглаж болно. Харин статистикийн баялаг сантай улс орнуудын хувьд соёлын салбарын эн тэргүүний бодлогыг тусгаж, тусгайлан боловсруулсан, сайтар тохируулсан арга хэрэгслийг ашиглан статистикийн илүү нарийвчилсан тоо баримтыг цуглуулах боломжтой. Уг хамрах хүрээнд тодорхой үзүүлэлтийг тодорхойлж, зааж өгөөгүй. Соёлын үзүүлэлтийн хамрах хүрээ болон холбогдох үзүүлэлтүүдийг боловсруулах нь үндэсний болон олон улсын түвшинд аль алинд нь тун чухал дараагийн алхам болно.

- 11 -

1. Удиртгал Энэхүү ССХ нь ЮНЕСКО-гийн 1986 оны соёлын статистикийн хүрээг орлоно (ЮНЕСКО, 1986). ЮНЕСКО-гийн анхны статистикийн хүрээг боловсруулж гаргаснаас хойш соёлыг хэмжихэд олон чиглэл хандлага гарч байсан бөгөөд дэлхий ертөнцийн нийгэм, техник технологийн өөрчлөлт нь дэлхийн соёлын байр суурийг өөрчилсөн. Соёлын статистикийн олон улсын хамрах хүрээ нь холбогдох боломж бололцоотой бол олон улсын хэмжээний харьцуулалт хийх боломжийг дээшлүүлэхийг зорьдог. Үндэсний хэмжээнд бол тухайн улсын статусыг бүс нутгийн болон дэлхийн бусад улс үндэстнүүдтэй харьцуулахад ямар байгаа талаар мэдэж авахын тулд баримтад тулгуурласан мэдээ мэдээлэлтэй байх шаардлага тулгардаг. Энэ хамрах хүрээ нь соёлын нийгмийн болон эдийн засагт оруулж буй хувь нэмрийг үнэлэх үндсэн үзэл санаанд тулгуурласан. Энэ нь гишүүн улс орнуудын хувьд өөрсдийн соёлын статистикийг цуглуулах, дамжуулахад туслах чухал арга хэрэгсэл болох учиртай. Үүний тусламжтайгаар ЮНЕСКО, олон улсын агентлаг, мэдээ мэдээлэл ашиглагч нийгэмлэгүүдэд зориулж үндэсний болон үндэстэн хоорондын соёлын статистикийн мэдээ баримт боловсруулах боломжтой. Энэ шинэ хамрах хүрээ нь ямар нэгэн хязгаар тавих бус харин уян хатан байж харьцуулалтыг хөгжүүлэхэд нөлөөлөх үүрэгтэй. Түүнчлэн улс орнууд өөрсдийн соёлын статистикийн хэлбэрийг бүрдүүлэгч үндсэн салбаруудаа шилж авах замаар өөрийн хамрах хүрээг бий болгоход нь тус дэм үзүүлэх зорилготой. Мөн энэхүү хамрах хүрээнд тохирох тодорхойлолтыг салбар тус бүрээр нь ашигласнаар улс орон бүр өөрсдийн тоо баримтыг олон улсын хэмжээнд харьцуулах боломжтой болно.

1.1 Үндэслэл 1986 оноос хойш нийгэм эдийн засгийн хамрах хүрээнд соёлын гүйцэтгэх үүрэг, ойлголт өөрчлөгдсөөр ирсэн. Соёл болон хөгжлийн хоорондын хамаарлын ач холбогдлыг тусламжийн агентлаг, мэргэжилтнүүд улам илүү мэдэрдэг болсон. Соёлыг хөгжил гэдэг үгтэй ижил утгаар авч үзэх нь улам бүр ихэсч, хөгжлийг гол хөдөлгөгч хүч, эдийн засгийн тогтвортой үйл явц, бидний оршин тогтнохын утга учир гэж үзэх болсон. Соёл нь аялал жуулчлал, гар урлал, түүхэн дурсгалын үр шимээр улс орны болон бүс нутгийн тогтвортой хөгжилд өөрийн хувь нэмрийг оруулан, ашиг орлогын эх үүсвэр бий болгох боломжтой. Соёл нь хүмүүсийн зан байдал, эдийн засгийн тогтвортой хөгжилд оруулж буй тэдний хувь нэмэр, тэдгээрийн нийгмийн хөгжил, сайн сайхан байдалд нөлөөлдөг гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх болсон (ЮНЕСКО, 1995). Улс орнуудын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд соёлын зүгээс үзүүлэх нөлөөг дараах байдлаар дүгнэж болно: � Соёлын үйлдвэрлэлд эдийн засгийн нөлөө үзүүлж, нийгэм болон соёлын

шинэчлэлд нөлөөлөх замаар нутгийн ард иргэдийн соёлын өв хөрөнгө нь орон нутгийн тогтвортой хөгжилд дэмжлэг болохоор зохицсон.

- 12 -

� Соёл нь хүүхэд, эмэгтэйчүүдэд бүтээлч үйл ажиллагаанд оролцох боломж олгосноор хүйсийн тэгш байдлыг хангах, өөрийгөө хүндэтгэх, нийгмийн амьдралд оролцох боломж олгоно. Соёлыг бодолцсон бодлого нь уламжлалт ёс заншлаа хадгалж, нийгмийн эрх ашиг нь хөндөгдсөн бүлэг болох нутгийн уугуул иргэд, эмэгтэйчүүдийн эрх, ашиг хэрэгцээг хадгалахад тусална. Эмэгтэйчүүд бол дадал туршлагыг өвлөн, соёлын үнэт зүйлс, уламжлалыг хадгалан дамжуулагчид юм (ЮНЕСКО, 1995).

� Нилээдгүй соёлын үйлдвэрлэл нь орон нутагт суурилсан гол төлөв жижиг бизнес эсхүл гэр бүлийн аж ахуй эрхлэлтээс бүрэлддэг.

Соёлын ач холбогдлыг нэмэгдүүлэх зарим шалтгаан нь соёлыг удаан хугацаанд хадгалах хандлагад оршдог бол бусад шалтгаанууд нь саяхан болж өнгөрсөн үйл явдлаар тодорхойлогддог. Дэлхийн ихэнх бүс нутагт чинээлэг хангалуун байдал, чөлөөт орлого нэмэгдсэнээс болж соёлын үйл ажиллагаа, соёлын бүтээгдэхүүнд зориулсан зарлага байнга нэмэгдэхэд хүрсэн. Энэ нь илүүдэл мөнгөө сонирхол татсан эд бараа авч, тансаглахад зарцуулах бус эдийн засгийн нөхөн үйлдвэрлэлийн чухал бүрэлдэхүүн болох соёлын бүтээгдэхүүнд зориулдаг болсныг харуулж байна. Соёлын хэрэглээ өсч, бүтээгдэхүүний хамрах хүрээ нэмэгдэж, “бүтээгдэхүүн” нь одоо ихэнх соёлын дадлыг хүмүүст дамжуулж байна. Энэхүү урт хугацааны чиг хандлага нь доорх сүүлийн үеийн, холбогдох хоёр үзэгдлээс болж эрчимжсэн: � Соёлын үйлдвэрлэл өмнө нь үйлдвэрлэлийн аналоги системийн улмаас хуваагддаг

байсан бол (кино, телевиз, фото зураг, хэвлэл) одоо дижитал хэлбэрт шилжсэнээр өнөөдөр олонх тохиолдолд салгах боломжгүй болсон. Дижитал технологи нь соёлын бүтээлийн үйлдвэрлэл, бүтээгдэхүүний хэв загварт өөрчлөлт оруулсан. Тухайлбал интернэт ашигласнаар соёлын олон янзын бүтээлийг түгээхэд дангаар нь өргөн ашиглах бололцоотой болсон.

� Даяаршил нь бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг олон улсын шинж чанартай болгож, санаа, ажилчид, хөрөнгөө дэлхийн хэмжээнд солилцдог болгосон. Соёлын олон төрөл зүйл, соёлын харилцан нөлөөлөл нь шинэ бүтээгдэхүүн, шинэ дадал болон олон төстэй зүйлүүдийг бий болгосон.

Дижитал технологийг өмнөх үетэй жишвэл орчин үеийн тоног төхөөрөмж нь “цорын ганц хувь” бүтээл болох дууг хүртэл маш богино хугацааны дотор арилжааны журмаар ашиглах боломжтой болгосон. Уг шилжилтээс шалтгаалж дижиталаар дахин боловсруулах боломжтой, борлуулах боломжтой, борлуулах боломжгүй буюу ерөнхийдөө борлуулахад бэрх бүтээгдэхүүнүүдийн соёлын үйл ажиллагаануудын эдийн засгийн хүчин чадлын тэнцвэрт байдалд өөрчлөлт оруулсан (Бэрроуклах ба Козул-Райт, 2006). Зарим хөгжингүй орны соёлын салбар нь (наанадаж л хүн амын ажил эрхлэлтийн байдлаар)өмнө нь бүрэлдэн тогтсон үйлдвэрлэлийн салбаруудтай (уул уурхай, автомашины үйлдвэрлэл гэх зэрэг) харьцуулахад эдийн засгийн ач холбогдол нь нэмэгдэж, экспортын хувь оролцоо мэдэгдэхүйц өссөн байна. Энэ цаг үед хөгжиж буй орнуудын соёлын эдийн засгийн нөлөө хүн амын ажил эрхлэлтэд бага харагдаж байгаа ч экспортын орлогын хувьд өндөр байна. Улмаар хөгжиж буй орнуудын өсөлт хөгжилд үзүүлэх соёлын нөлөө эерэг дүр зурагтай байна (Бэрроуклах ба Козул-Райт, 2006).

- 13 -

Соёлын салбарын бодлогын одоогийн хамрах хүрээ нь дижитал технологийн өмнөх үеийн нөөц, хүч, давуу талд тулгуурласан. Соёлын бүтээгдэхүүний шинээр бий болж буй хэлбэрүүдийг уг хамрах хүрээнд багтаахад зарим хүндрэлтэй зүйлүүд гарч байгаагаас соёлын өвийг хадгалах, оюуны өмч, олон талт байдал зэрэг салбарт шинэ бүтээлүүдийн зорилтдоо хүрэхэд нөлөөлөх чадавхийг бууруулдаг байна. Жишээ нь: хөгжмийн бүтээлийн зарим зохиолууд худалдааны хувьд амжилттай байдаг бол дижитал технологийн сэргээлтэд ордоггүй соёлын бүтээлүүд соёлын салбарт эзэлдэг байр суурийг нь хамгаалан хадгалахын тулд төрийн зүгээс хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай байдаг. Үүнтэй нэг адилаар эдгээр өөрчлөлт нь тухайн нөхцөл байдлыг дахин үнэлж дүгнэхэд хүргэдэг. Түүнчлэн соёлын бүтээгдэхүүний шинээр бий болж буй хэлбэрүүд нь энэ салбарын янз бүрийн дэд бүлгүүдийн үйл ажиллагаатай холбоотой бодлогын шинэ салбарыг бий болгодог бөгөөд эдгээрийг заримдаа бүтээлч салбар гэж нэрлэдэг(2.2-р хэсгийг үз). Соёлын салбарын худалдааны хэмжигдэхүүн соёлын үйлдвэрлэлд өмнө нь чухал ач холбогдолтой байсан ч энэ хамрах хүрээ нь соёлын салбарын хувийн болон нийтийн харилцааны үйл ажиллагаанд хамааралтай хүчтэй, бүрэн бүтэн болон олон талт хандлагыг дэмждэг. Жишээ нь: дадлагажигчид ажлын хөлсөө улсад эсвэл хувьд, цалинтай эсвэл цалингүй, долоо хоногоор ажиллаж болох тул тэднийг улсын эсвэл хувийн салбарын алинд хамааруулахыг тодорхойлоход бэрх байдаг. Хэрэв дадлагад анхаарвал энэ хамрах хүрээ нь хязгаарлалтыг өөрчилж, бие биенийхээ элементүүдийг харилцан бэхжүүлэх чанарыг үнэлж болно. Соёлыг бүтээж, боловсруулж, түгээх эдгээр шилжилт нь соёлыг эдийн засгийн уламжлалт салбаруудаас урьтаж харьцангуй бөгөөд үнэмлэхүй чанараараа давуу байгааг харуулж байна. Соёлын бүтээгдэхүүний хурдацтай өөрчлөлт, шинэлэг шинж чанартай холбоотойгоор эдгээр өөрчлөлтийн түвшин, даацтай чанарыг бүрэн дүүрэн үнэлэхэд олон тооны, илүү сайн мэдээ баримтууд шаардлагатай. Доор тэмдэглэсэнчлэн соёлын салбар жигд бус хөгжиж байна. Улмаар арилжааны болон арилжааны бус үйл ажиллагаа, уламжлалт болон орчин үе, олон улсын болон уугуул хүн амын хооронд олон нийтийн эмзэг асуудал, зөрчилдөөнийг үүсгэж байна.

1.2 Соёлын статистикийн хүрээг өөрчлөх болсон бодлогын нөхцлүүд Соёлын статистикийн хүрээг 1986 онд гарснаас хойш төрийн бодлогод соёлын ач холбогдол хэрхэн өссөнийг дараах байдлаар тайлбарлаж болно:

� Дэлхийн хэмжээнд соёлын бүтээгдэхүүний олон улсын худалдаа өссөн. Улмаар оюуны өмчийн эрхийг (тэдний бүтээл, эзэмшигч, ашиглалт) чангатгахад голчлон нөлөөлж, тэдний соёлын ижилсэл болоод эзэмшлийн илүү өргөн хүрээтэй асуудлуудад ч (биет бус соёлын өв зэрэг) нөлөөлсөн.

� Соёлын салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг үндэстэн дамнасан цөөн хэдэн компанийн зах зээлд эзлэх байр суурь өсч, төвлөрсөн. Соёлын үйлдвэрлэлийн зохион байгуулалт зах зээл дээр дангаар ноёрхоход таатай нөлөө үзүүлэх болж, үүнтэй холбоотойгоор “анхны эзэмшигчийн эрх” бараг бүхлээрээ хөгжингүй орнуудад төвлөрөх болсон. Үүнээс үл хамаарч интернэт нь мөн конгломератуудаас гадуур түгээх зах зээл, сувгуудыг хөгжүүлж зохиогчийн эрх зөрчигдөх үзэгдлийг нэмэгдүүлсэн.

- 14 -

� Соёлын үйлдвэрлэлд өсөлт гарахаас өмнө соёлын журам, сурталчилгааны хуулийн болон бодлогын институтууд бий болсон тул тэдгээр институтууд өнөөгийн асуудлуудыг шийдвэрлэх чадваргүй. Тохирсон бодлогын үндсийг боловсруулахын тулд тодорхой бат бөх бааз суурьтай байх ёстой. Соёлын салбарыг шинжлэхэд статистик эх сурвалжуудыг баримтжуулах соёлын чиглүүлэх баримт бичгүүд тун чухал юм.

� Соёлын бодлого нь “соёлын үйлдвэрлэлийн” бодлогын адил салбарын болон эдийн засгийн хандлагыг боловсруулахад чиглэнэ. Үүнээс улбаалж соёлын салбарын бодлогод соёлын үйлдвэрлэлийг тооцож үзвэл зохино.

� Энгийн хоёрдмол байдлын хамрах хүрээнээс давсан нийтийн болон хувийн салбарын хооронд нарийн харилцан хамаарал байдаг. Жишээ нь: олон тооны арилжааны соёлын үйл ажиллагаанууд салбарынхаа бодлогод нөлөөлөх хандлагатай. Дуализмаар хязгаарлагдсан хүрээ нь тун хангалтгүй болно.

� Бүс нутгийн түвшинд ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн соёлын үйлдвэрлэлд хөрөнгө оруулах “хоёр санаачлага” үүнд хамаарна:

БХОТЭХАБ-2006 (BIMSTEC-2006) гишүүн орнуудын Паро санаачилгад

мэдэгдсэнээр: “Соёлын үйлдвэрлэл нь ядууралтай тэмцэхэд хувь нэмрээ оруулж чадах бөгөөд нийгмийн өөрчлөн байгуулалт, орон нутгийн нэгдлүүдийн сэргэн мандалт ялангуяа, хөдөө орон нутгийн хүн амын нэн ядуу давхарга, хотын ядуучуудын дунд нөлөө бүхий хэрэгсэл болохоо харуулж чадсан” гэжээ.

Африкийн холбооны (Африкийн холбоо, 2005) соёлын сайд нарын бага

хурлын нэгдүгээр чуулганаар боловсруулсан Африкийн соёл, уран бүтээлийн салбарын Найроби улсын төлөвлөгөө болон Альжирт болсон Африкийн холбооны сайд нарын хоёрдугаар чуулганаас гаргасан (Африкийн холбоо,2008) төлөвлөгөөний дүгнэлт, зөвлөмжүүд төстэй агуулгатай. Төлөвлөгөөний гол зорилго нь Африкийн жүжигчид, уран бүтээлчдийн ажил, амьдралын нөхцлийг сайжруулж, Африкийн хөгжилд оруулж буй соёлын үйлдвэрлэлийг дэмжихэд оршино. Бусад зорилгуудад Африкийн соёлын болон бүтээлч салбаруудын хамгаалалт, зохион байгуулалт, үйлдвэрлэл, маркетинг, түгээн дэлгэрүүлэлт, үзэсгэлэн зохион байгуулах ажлыг хөнгөвчилж, хамгаалах, мөн Африкийн хэтийн төлөвийг соёлын болон бусад салбарын ирээдүйн хөгжлийн стратеги, технологийн салбараас аль болох их ашиг олох нөхцлийг бүрдүүлж байршуулах зэрэг зорилтууд багтана (Африкийн холбоо, 2008). Үйл ажиллагааны төлөвлөгөө соёлын болон бүтээлч үйлдвэрлэлийн статистикийн тоо баримт цуглуулах шаардлагыг мөн чиглэсэн.

- 15 -

1986 оноос хойш соёлын олон янзын хэлбэрүүдийн хөгжил илэрч, улмаар илүү идэвхтэй бодлого явуулах шаардлагатай болсон. Соёлын олон төрөл зүйлийг хамгаалан хөхүүлэн дэмжих тухай ЮНЕСКО-гийн 2005 оны конвенцид (ЮНЕСКО, 2005а) уг хөгжлийн талаар мөн тусгасан. Эдийн засагт оруулж буй бүтээлч хувь нэмрийг харгалзан үзэж соёлын олон төрөл зүйлийг бүтээлч байдал, шинэ санаачлагын үндсэн нөхцөл гэж үзжээ. Дэвид Тросби (2005) “...Соёлын олон төрөл зүйл нь үзэл баримтлал, сүсэг бишрэл, уламжлалын болон урлагийн олон талт болоод уран сайхан, соёлын бүтээлч үйл ажиллагаа бөгөөд соёлын өргөн хүрээтэй үйлчилгээ үзүүлдгээрээ бусад төрлүүдээс ялгардаг. Энэ нь соёлын олон төрөл зүйлийг дэмжих зарчмын урьдач нөхцөл болдог. Соёлуудын олон төрөл зүйл нь уран сайхны амьдралын хөгжилд мэдэгдэхүйц хувь нэмэр оруулдаг нь эргээд эдийн засагт нөлөөлдөг” гэжээ. Соёлын олон төрөл зүйлийн хоорондын ялгаатай хэлбэрүүд нь газар орны байрлалын түвшинд анхаарал тавьдаг ба бодлогын олон талт хүрээтэй байдаг нь улс орны дотоод, гадаад болон үндэстэн дамнасан байрлал зэрэгт хамаарна. Соёлын төрөл зүйлүүдийн талаар идэвхтэй бодлого явуулахад хоорондоо холбоотой хэд хэдэн аспектууд байдаг. Эдгээрт: � Хөгжиж буй орнуудад бүтээгдэж буй соёлын бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээ

ерөнхийдөө нэмэгдсэн бөгөөд зарим тохиолдолд тэднийг хөгжингүй орнуудтай хамтран бүтээсэн байдаг. Соёлын экспортын орлогын асуудал үүсэхэд хөгжиж буй орнуудад хөгжингүй орнуудаас бага орлого ноогддог нь тэдэнд орон нутгийн эрх зүйн боломж байхгүйд оршино. Үүний учир нь хөгжингүй орнуудын монополь секторууд давамгайлах шинжтэй байдагтай холбоотой.

� Соёлын талаарх ойлголтуудын хооронд (ихэнхдээ Барууны) дээд болон доод болон түүний дотор барууны болон “үлдсэн нь” хэмээн соёлуудын хоорондын заагт сэв суусан;

� Хөгжиж буй орнуудын эдийн засгийн хөгжлийн стратегид гар урлалын

бүтээгдэхүүний арилжааны ач холбогдол түүний гүйцэтгэх үүрэг. Эдгээр өөрчлөлтүүдийн үр дагавраас болж олон асуудал үүссэн нь оюуны өмчлөлийн эрхийн асуудал ихээхэн маргаан үүсгэх болсон. Соёлыг өргөн хэрэглээний бараа гэж улам ихээр үзэх болсноор бүтээлч санааг нь ашиглаж байгаа хүмүүсийг хамгаалах асуудлын түвшинг эрхийн системээр тодорхойлох шаардлагыг бий болгосон (тодорхой үйлдвэрлэгчдийн тохирох эрхийг тодотгох). Энэ салбарт гарч буй хуулбарлах, хулгайлах асуудлаар, эн тэргүүнд томоохон корпорациуд өөрийн санааг хамгаалах талаар их ярих болсон. Үүний зэрэгцээ худалдаа арилжаатай холбоогүй соёлын салбаруудын эрх тодорхой бус байгаагаас болж хулгайн халдлагад өртөх магадлал өндөр байна. Энэ асуудлыг ил гаргаж тавьдаггүй, хөгжиж буй орнуудад байсаар байгаагаас болж соёлуудын ялгаатай байдалд заналхийлж байна. Энэ учир шалтгааны улмаас ЮНЕСКО-гийн 2005 оны конвенцид “соёлын ялгаатай, олон төрөл зүйлийн илрэлийг хөхүүлэн дэмжих, тэдгээрийг хамгаалах асуудлыг онцолж, соёлын үйл ажиллагааны эдийн засаг, соёл гэсэн хоёрдмол шинж чанарыг тодорхойлоод энэхүү хоёрдмол шинжтэй соёлын үйл ажиллагаа, чинээлэг хангалуун байдал, үйлчилгээ нь соёлын ижилсэл, үнэ цэнэ, ач холбогдлыг дамжуулан тээгч нь байдаг” гэжээ (ЮНЕСКО, 2005a). 2001 оны соёлын олон төрөл зүйлийн тухай тунхаглалдаа ЮНЕСКО “Соёлын олон төрөлт байдлыг байгаль өөрөө олон хувилбартай байдаг шиг хүн төрөлхтөнд зайлшгүй хэрэгтэй бөгөөд энэ нь солилцоо, шинэчлэл, уран бүтээлийн эх булаг. Гэхдээ“эдийн засгийн хөгжил шиг ойлгомжтой эх булаг бус, харин сэтгэл хөдлөл, ёс суртахуун, оюун санаа, мэдлэг оюуны хувьд оршин байх арга хэрэгсэл гэж ойлгох хэрэгтэй юм” гэж тодорхойлжээ. Энэхүү арга хэрэгслийн хоёр зарчим бол соёлын бүхий л илэрхийлэлд, тогтвортой хөгжилд хүрэх нэг адил боломж юм.

- 16 -

1986 онд гаргасан ССХ-г (ЮНЕСКО, 1986) ЮНЕСКО-гийн хөгжингүй орнууд зонхилсон гишүүн орнууд боловсруулсан юм. Энэхүү шинэчилж боловсруулсан ССХ-д хөгжиж буй орнуудын эрэлт хэрэгцээг анхаарсан. Тухайлбал биет бус соёлын өв, албан ёсны бус эдийн засаг, түүнчлэн соёлын олон төрөл зүйлс зэрэг нэгдсэн элементүүдийн зөв зохистой, хэрэгжих боломж бололцоотой байдлыг тусгасан байна. 1986 оны хамрах хүрээнд соёлын үйл ажиллагааны төрлүүд болох ардын гар урлал, боловсролын үүргийн тухай асуудал орхигдсон буюу зохих хэмжээнд тусгагдаагүй байсан юм.

1.3 Соёлын статистикийн хүрээг дахин хянаж шинэчлэх ажиллагааны зорилго, үндсэн зорилтууд

Уг хамрах хүрээ нь соёлын бүтээл, түгээлт, ашиглалтын үйл ажиллагааны бүхэл гинжин холбоог олон улсын хэмжээнд харьцуулах боломж олгодог харилцан ойлголцлыг хангадаг гол үзэл баримтлалын үндсийг бүрдүүлнэ. Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд дараах үндсэн зарчмуудыг тус хамрах хүрээнд ашигласан болно. Үүнд: � Соёлын бүтээлч үйл ажиллагааны бүх хүрээг нийгэм, эдийн засгийн хэрэгжүүлэх

арга хэрэгслээс үл хамааран үзэл баримтлалын үндсийг бүрдүүлсэн.

� Соёлын бүтээлч үйл ажиллагааны бүх хүрээг (соёлын хэлбэрүүд, практик, бүтээгдэхүүн, үйл явц) хамруулахдаа тэдгээрийг бүтээж, хэрэглэх шинэ хэлбэр (соёлын үйлдвэрлэл болон оюуны өмчийн соёлын бүрэлдэхүүн) мөн соёлын үйлдвэрлэлтэй холбоогүй (биет бус соёлын өв) соёлын практик зэргийг багтаасан.

� Олон улсын ангиллууд руу хөрвүүлэх боломжтой Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нэгдсэн ангилал (БҮНА), Бүтээгдэхүүний тодорхойлолт, түүнийг кодчилох уялдаат систем (УС), Эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал, (ЭЗБТҮАСА), Ажил мэргэжлийн олон улсын стандарт ангилал (АМОУСА) зэрэгт боломжит ангиллуудыг ашигладаг.

� Олон улсын харьцуулалт, жишиг гаргах суурь баазгүй орнуудад өөрийн онцлогийг тусгасан орон нутгийн хамрах хүрээг бий болгон хөгжүүлэхэд нь туслах зэрэг үйл ажиллагаанууд багтана.

- 17 -

2. Соёлын статистикийн хүрээ: Үзэл баримтлал ба бүтэц

2.1 Соёлын статистикийн хүрээний хянан шинэчлэлт: Шинэ хандлага

Соёлын статистикийн шинэ хамрах хүрээнд тулгараад байгаа асуудал нь соёлын бодлогын ялангуяа соёлыг хэрхэн яаж хэмжих тухай маргааныг үүсгээд байгаа хуваагдмал эсрэг тэсрэг байдлыг арилгах арга замыг боловсруулах явдал юм. Энд хэрэглэж байгаа арга зам нь соёлын бодлого дахь дараах гурван шинжээр илрээд байгаа хоёрдмол байдлыг арилгахад чиглэгдэнэ: i) Соёлын статистикийн хүрээ (нийгэм, эдийн засгийн). Энэхүү хандлага, арга зам

нь соёлын санаа сэдэл хэрхэн үүсч, дамжиж ирсэн тухай ойлголтод тулгуурладаг. Соёлыг бүтээх, түгээхэд чиглэсэн энэхүү чиг хандлага нь уг соёлын санаа нийгэм, эдийн засгийн үйл явцтай нягт холбоотой болохыг ойлгуулна. Соёл нь нийгэм, эдийн засгаас салж, тусдаа оршин тогтнодоггүй. Зах зээлтэй холбоогүй элементүүдийн үзүүлэлтүүдийг оруулаад соёлын олон элементүүд оролцоо, зарцуулсан цаг буюу нийгмийн капитал зэрэг үзүүлэлтүүдээр дамжиж илэрдэг. Соёлын үйлдвэрлэл, дамжуулахтай холбоотой бусад олон үйл явцууд хэмжиж болохуйц эдийн засгийн үйл ажиллагаатай холбоотой байдаг.

ii) Засаглалын хэлбэр (улсын, хувийн). Энэхүү арга зам нь соёлын үйлдвэрлэл,

дамжуулалтын явцад санхүүжилт болон засаглалын төрлөөс (хувийн сектор, улсын байгууллага эсвэл иргэний байгууллага) хамаардаггүй. Соёлын санхүүжилтийн гурван эх үүсвэр нь а) улсын (ихэнхдээ засгийн газар, улсын байгууллагаас) - энэ нь шууд (тэтгэмж буюу буцалтгүй зээл), шууд бус хэлбэрээр (татвараас чөлөөлөх г.м) олгогддог, б) хувийн (зах зээлээс), в) ашгийн төлөө бус байгууллагууд буюу хандивлагчид зэргээс бүрдэнэ. Соёлын санхүүжилтийн эдгээр гурван эх үүсвэрийн талаар одоогийн байгаа мэдээлэл дээр үндэслэн нарийн дүр зургийг гаргах боломжгүй. Европын орнуудын соёлд зориулсан санхүүжилтийн талаарх харьцуулсан, цэгцтэй мэдээллийг олж авах ихээхэн ярвигтай байгааг ажлын хэсгийнхэн олж мэдсэн (Европын Хороо, 2001). Олон улс орнуудад хэрэглэдэг улсын санхүүжилтийн (төвлөрсөн эсвэл төвлөрөөгүй) олон янзын бүтэц нь харьцуулалт хийхэд улам ярвигтай болгож байна.

Уг хамрах хүрээ нь соёлын салбар дахь харилцаа холбоо болон солилцооны бүтцийн зааг ялгаан дахь салбарт онцгой анхаардаг.

iii) Институтцчлэх зэрэглэл (албан ба албан бус). Энэхүү чиг хандлагаар бол соёлын

салбарын үйлдвэрлэл, түгээлтийг албан болон албан бус эдийн засаг, нийгмийн хүрээнд явагддаг гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг. Соёлын албан бус үйлдвэрлэл нь хөгжингүй ба хөгжиж буй орнуудад түгээмэл байдаг. Гэхдээ соёлын үйлдвэрлэл албан бус эсвэл мөнгөн бус харилцаан дээр үндэслэсэн бол түүнд үнэлгээ өгөх боломжтой. Энэ хандлага, арга зам нь соёлын бүтээлч үйл ажиллагаа, илэрхийлэл, ач холбогдлын бүх талыг аль болох бүрэн дүүрэн зохицуулахад чиглэнэ (2.3-р хэсгийг үз).

- 18 -

Соёлын үйлдвэрлэлд хөдөлмөр эрхлэлт улам бүр мэргэжлийн шинж чанартай болж байгаа нь соёлыг “бүтээх” болон түүнийг “ашиглах” хоёрын хоорондох үүрэг зорилтын ялгааг улам нарийн гаргахыг шаардаж байгаа ч гар урлал болон үүнтэй адил төстэй салбаруудад үйлдвэрлэгчид бүтээлээ өөрсдөө санаж сэдэн, өөрсдөө бүтээн бий болгож, үзүүлэн таниулж, худалдаалан борлуулдаг тул хөдөлмөрийн үүрэг оролцооны ялгаа арилдаг. Иймээс ардын гар урчууд соёлын үйлдвэрлэлийн хэд хэдэн мөчлөгт биечлэн оролцож болно. Тухайн хамрах хүрээг хянан шинэчлэх учир шалтгаан нь дараах гурван хэсгийг хамарч байна. Үүнд: � Салбарыг бүхэлд нь хамрах (соёлын гэх бүх салбарууд багтана) түүний гүнд орох

(гүйцэтгэгчид, жүжигчид, тэдэнд зайлшгүй шаардлагатай байдаг туслах ажилчид болон эд хэрэгслүүд)

� Шууд үзүүлэлтэд чиглэсэн хөдөлгөөн хандлага

� Олон улсын хэмжээнд харьцуулан үнэлгээ өгөх чадвар. Үүний зэрэгцээ“бүгдийг нэг хэмжүүрээр хэмжихэд” хүргэхгүй байх чадварыг бүрдүүлэх нь тун чухал юм. Энэхүү хамрах хүрээнд бүс нутаг буюу орон нутгийн өвөрмөц болон олон төрөл байдлыг хадгалахын зэрэгцээ тэдгээрийг харьцуулах боломжийг хангах шаардлагатай.

2.2 Соёлыг статистикийн зорилгоор тодорхойлох нь Соёлын тухай ойлголт нь соёлын олон төрөл зүйлийн талаарх ЮНЕСКО-гийн дэлхий нийтийн тунхаглалын тодорхойлолт дээр үндэслэдэг бөгөөд энэ нь “соёлыг нийгмийн эсвэл, нийгмийн бүлгийн өвөрмөц онцлог бүхий оюун санаа, материаллаг болон оюун санааны, түүнчлэн урлаг, утга зохиол, амьдралын хэв маяг, хамтын амьжиргааны арга хэрэгсэл, үнэт зүйлийн систем, уламжлал болон итгэл үнэмшлийг хамарсан цогц бүрдэл гэж ойлгон хандах ёстой” гэжээ (ЮНЕСКО 2001). Соёлын тухай энэхүү тодорхойлолт нь нийгэм, бүлэг, олон нийтийн өөрсдийн өвөрмөц онцлогийг илэрхийлэх арга хэрэгсэлтэй нягт холбоотой. Статистикийн зорилгоор соёлыг тодорхойлоход хоёр үндсэн хүчин зүйлийг харгалзаж үзсэн. Үүнд: � “Соёлын салбарын” үзэл баримтлал: Соёлын тухай тодорхойлолтыг одоо

мөрдөж буй ангиллыг ашиглан албан ёсоор тодорхойлж болох учир хэд хэдэн үйлдвэрлэлээс эхэлж болно (тэдгээрийг нийтэд нь соёлын үйлдвэрлэл гэж нэрлэнэ). Салбар нь нийгмийн болон албан бус хэлбэрийг багтаан зохих ёсоор нэрлэсэн соёлын бүх үйл ажиллагааг хамарна. Жишээ нь: арилжааны кино болон уран сайхны кино үзэгчдийн тоог багтаасан кино үйлдвэрлэлийн статистик үзүүлэлт. Үүнд: гэртээ хийсэн кино бичлэг болон түүнийг үзүүлэх зэрэг үйл ажиллагаанууд багтана. Иймэрхүү олон нийтийн буюу албан бус үйл ажиллагаа нь соёлын үндсэн хэсгийг бүрдүүлдэг бөгөөд одоогийн статистикийн хэрэгслийг ашиглан тодорхойлоход хүндрэлтэй байгаа тул ССХ-д арга зүйн өөр хэлбэр шаардаж байна. Энэхүү хамрах хүрээний хэтийн төлөвөөс харахад тус соёлын салбар нь үйл ажиллагаатай холбоотой эдийн засаг, нийгмийн бүх хүрээг хамарч байна.

- 19 -

� Бүтээлч - соёлын мэтгэлцээнүүд: Олон оронд эдгээр салбаруудыг тайлбарлахдаа “бүтээлч” гэсэн нэр томьёог ашигладаг ч уг бүтээлч “салбар”-т хамаарах олон үйлдвэрлэлүүд мөн чанартаа бүтээлч биш байдаг. Бүтээлч байдлын тодорхойлолт, хэмжүүр нь өөрөө ямагт ширүүн маргааны бай болж байдаг. Бүтээлч үйлдвэрлэлүүд нь уламжлалт салбаруудтай харьцуулбал мэдээлэл харилцааны технологи, шинжилгээ судалгаа, боловсруулалт гээд илүү өргөн хүрээг хамрах болсон. Уг асуудлыг энэхүү хамрах хүрээгээр шийдвэрлэхдээ зарим тодорхой үйлдвэрлэлүүдийг (загвар, зар сурталчилгаа) тусдаа салбар болгон оруулж судална.

2.3. Соёлын мөчлөг

Соёлын мөчлөг нь бүтээн соёлыг бүтээх, үйлдвэрлэх, түгээх гээд бүхий л үе шатыг хамардаг. Эндээс харахад соёл гэдэг нь хоорондоо адил төстэй үйл явцуудын бүтээгдэхүүн юм. Энэ үйл явцууд нь шат дараалсан зохион байгуулалттай эсвэл зохион байгуулалтгүй, эсвэл төрөөс удирдан зохицуулагддаг эсвэл зохицуулагддаггүй гэсэн хэлбэртэй байж болно. Энэ салбарыг өргөн утгаар авч үзвэл, “салбар” гэсэн тодорхойлолтод зах зээлтэй холбоогүй албан бус, сайн дурын үйл ажиллагаа хамаарах бол үзэл баримтлалд зах зээлтэй холбоогүй ч эдийн засгийн, зах зээлтэй холбоотой үйл ажиллагаануудыг хамааруулсан. Салбарт үндэслэсэн үзэл баримтлалын хөгжил нь үйлдвэрлэлийн мөчлөгийн дагуу тодорхойлсон соёлын үйлдвэрлэл, түгээлтийг ашиглах боломж олгодог. ЮНЕСКО-гийн зөвлөгөө судалгааны төвөөс (ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэн, 2006a) гаргасан улс орон болоод бүс нутгийн ангиллын дүгнэлтээс үзвэл хэд хэдэн гишүүн орнуудад соёлын мөчлөгийн үзэл баримтлал хэрэгжиж байна. Гэхдээ зарим тохиолдолд концепци нь бүхлээрээ бус эсвэл тууштай биш ашиглагдаж байна. Соёлын мөчлөгийн аргачлал нь амьдрал дээр соёлын бүтээгдэхүүн хэрхэн бүтээгдэж, соёлын үйл ажиллагаа яаж явагдаж байгааг ойлгох боломж олгосноор салбаруудыг энгийн аргаар бүлэглэснээс хавьгүй өргөн хүрээтэй байгааг ухамсарлан ойлгоход тустай. Соёлын статистикийн тогтвортой бат бэх хамрах хүрээ нь соёлын ололтыг бий болгох, түгээх, хүлээн авах, хэрэглэх, шүүмжлэх, ойлгох болон хадгалах боломжтой үйл явц юм. Соёлын үйлдвэрлэл ба түгээлтэд шаардлагатай үйл ажиллагааны бүх талыг бүрэн илрүүлэн гаргах хэд хэдэн арга замыг боловсруулжээ. Янз бүрийн соёлын хэлбэрүүд харилцан адилгүй мөчлөгтэй байдаг тул үйл ажиллагааны үе шат бүрт жигд оролцдоггүй боловч эдгээрийг үндэслэн үйлдвэрлэлийн мөчлөгийн 5 үе шат болгон хуваах оролдлого хийжээ (Зураг 1). Шаталсан загвартай бус, мөчлөгийн байдлаар гаргасан болохоор эдгээрийн харилцаа харьцангуй түвэгтэй, сүлжээ хэлбэрээр байж болох соёлын статистикийн 1986 оны ангилалтай нэг адил 5 үе шаттай. 1. Бүтээн туурвих: үзэл санаа болон агуулгыг бий болгон сэдэвлэх болон зохион

туурвих (жишээ нь: уран барималч, зохиолч, загварын компаниуд), нэг удаагийн үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүн хийх (жишээ нь: гар урлал,уран зураг) зэрэг болно.

2. Бүтээгдэхүүн: соёлын нөхөн бүтээгдэх хэлбэрүүд (жишээ нь: телевизийн хөтөлбөр) болон түүнийг бүтээхэд хэрэглэгддэг тусгай зориулалтын тоног төхөөрөмж, дэд бүтэц, үйл явц (жишээ нь: хөгжмийн зэмсэг үйлдвэрлэх, сонин хэвлэх г.м).

3. Түгээлт: ерөнхийдөө бөөнөөр үйлдвэрлэсэн соёлын бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгч, үзэсгэлэн зохион байгуулагчдад хүргэх (жишээ нь: хөгжмийн бичлэг, компьютерийн тоглоомын бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа, түрээс, кино түгээлт г.м). Дижитал түгээлтээр зарим бараа, үйлчилгээг зохиогчоос шууд хэрэглэгчдэд хүргэдэг.

- 20 -

4. Үзүүлэх, хүлээн авах, дамжуулах: цагийн хуваарь бүхий соёлын үйл ажиллагаа (жишээ нь: фестиваль зохион байгуулах, бүтээх, дуурийн театр, театр, музей)-нд оролцохын тулд бэлнээр болон борлуулалтын замаар үзэгчдэд шууд хүргэх газруудтай хамаатай. Дамжуулалт нь мэдлэг болон ур чадварын мэдлэгийг дамжуулах аливаа арилжааны болон албан бус зүйлд хамаардаггүй. Үүнд биет бус соёлын өвийг үеэс үед дамжуулан түгээх үүрэг багтана.

5. Хэрэглээ/оролцоо:үзэгч, оролцогчид соёлын бүтээгдэхүүнийг хэрэглэж, соёлын үйл ажиллагаанд оролцон, дадлага туршлага олж авдаг (жишээ нь: ном унших, бүжиглэх, багт наадамд оролцох, радио сонсох, уран зургийн галерей үзэх г.м).

Зураг 1. Соёлын мөчлөг

Соёлын мөчлөг гэх нэр томъёо нь эрэлтэд тохирсон соёлын шинэ бүтээгдэхүүн хийх урам зориг өгөх, эргэх холбоо бий болгож, эдгээр үйл ажиллагааны харилцан холбоог бүрдүүлнэ гэсэн үг юм. Загвар нь соёлын үйлдвэрлэлийг хийсвэрлэн ойлгоход тус болдог тул үүнийг загварыг хүлээн авах мэдрэмжийг нэмэгдүүлэх гэсэн хэсэгт хамааруулах нь зүйтэй. Амьдрал дээр эдгээрийн зарим үе шатууд нэгдэн нийлдэг. Жишээ нь: хөгжимчин хөгжим зохиож (бүтээх), тоглож (үйлдвэрлэж, түгээх) бол жүжгийн зохиолч зохиол бичдэг ч (бүтээх), харин тайзнаа тоглох (үйлдвэрлэж, түгээх) нь ховор байдаг. Түүхий эдээ өөрөө олж авч (албан бус нөөц), соёлын бүтээлээ уламжлалт арга барилд (албан бус сургалт) түшиглэн хувиараа гар урлал эрхлэгч нь зам дагуу бүтээлээ олны хөлийн газар (албан бус түгээлт, жижиглэнгийн худалдаа) борлуулдаг нь албан бус мөчлөгөөр ажиллагсдад хамаарч байгаа хэрэг. Үйл явцын чухам аль хэсэг үнэлэгдэж байгааг хэрхэн ойлгосон нь соёлын үйлдвэрлэлд оролцох төрийн бодлогыг цаашид боловсруулахад чухал элемент болно.

- 21 -

Зарим соёлын үйл ажиллагааны хувьд соёлын мөчлөгийн ямар ч үед эхэлж болдог бол зарим үе шатанд хослуулж эсвэл заримд нь бүр байхгүй болдог өнгөрсөн үед хамаардаг соёлын өвийн жишээн дээр харж болох юм. Биет бус соёлын өвтэй холбоотой арга ажиллагаан дээр ихэнх үйл явц нь “үзүүлэх/дамжуулах”, “хэрэглэх/оролцох” гэсэн дамжлагатай байдаг. Мөчлөгийн сүлжээний бүтэц нь голцуу шинэ технологитой холбоотой үйлдвэрлэлийн шинэ хэлбэрүүдийг бүрдүүлдэг. Эдгээр шинэ технологиуд харилцан адилгүй үүргүүдийн хооронд харилцан хамаарал үүсгэж, улмаар яваандаа соёлын үйл явцын эдгээр шинэ хэлбэрүүд тэдгээр үүргүүдтэй нийлж болно. Жишээ нь: You Tube болон блог гэх зэрэг арга технологи ашиглах явцдаа хүмүүс нэгэн зэрэг бүтээж, ашиглах боломжтой. Соёлын мөчлөг нь нийгмийн харилцааны салбарт соёлын бүтээгдэхүүний гарал үүслийг тодорхойлоход тустай. Соёлын мөчлөгийн арга зүй нь ашиг орлоготой ч бай, өв уламжилсан соёлын үнэт зүйлсийг дамжуулагч ч бай, соёлын үйлдвэрлэлийн сэдэлжүүлэлтэд анхаарал хандуулдаггүй. Соёлын үйл ажиллагаа болон жүжигчид зах зээлийн болон зах зээлийн бус үйл явцын байнгын хөдөлгөөнд оршдог тул тухай бүрийн үүргийг хэмжин үнэлэхэд гарах бэрхшээлийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Соёлын мөчлөг нь үе шат бүрийн хэр зэрэг “соёлын” байх талаар үнэлгээ дүгнэлт хийдэггүй. Энд эн түрүүн санаа сэдлийг соёлын үйлчилгээ, бүтээгдэхүүн болгон хувиргаж, хэрэглэгч, оролцогч буюу ашиглагчдад хүргэдэг үйл ажиллагаа, нөөцийн хэр хэмжээг ойлгох, соёлын үйл ажиллагааг бүхэлд нь ажиглахад гол утга учир нь оршдог. Урлагийн бүтээл нь (уран зураг, ардын урлал эсвэл жүжгийн аль нь ч бай) тэдгээрийг үнэ цэнэ, ач Жишээ нь: ямар нэг улс орон тодорхой газар нутгийг үндэсний буюу онцгой соёлын өвтэй газар гэж үзвэл тухайн улс орны бодлого нь аялал жуулчлал, тээвэр, хамгаалалт, зочид буудал зэргийг хөгжүүлэхэд анхаарч зочдоос үзвэрийн ашиг олох боломжийг хангах ёстой. Соёлын мөчлөг орон зайн хэмжигдэхүүнийг мөн агуулдаг. Үйл ажиллагааны зарим нь нэг газар, нэг бүс нутаг, нэг оронд байдаг бол нөгөө хэсэг нь бүх дэлхий даяар тархсан байх жишээтэй. Ийнхүү ангилахыг зөвхөн туршилтын замаар тодорхойлж болох бөгөөд энэ нь соёлын салбарын зохицуулалт болон түүнээс хэрхэн ашиг (нийгэм, эдийн засгийн) олох асуудлын цаашдын үр дагавартай ч холбоотой. Үүнтэй нэг адил орон зайн бас нэгэн чухал бүрэлдэхүүн нь хүмүүс уугуул соёлоосоо хөндийрөн өөр газар луу шилжин нүүдэллэж байгаа явдал юм. Даяарчлал нь шилжилт хөдөлгөөнийг нэмэгдүүлж, соёлын уусалтыг хурцдуулснаар гадны болон этгээд мэдрэмжийг бий болгож зөрчилдөөнт байдлыг нэмэгдүүлдэг. Мөчлөгийн (соёлын статистикийн баазаас олж авсан) дүн шинжилгээнд ашигладаг эмпирик мэдээ мэдээлэл (чанарын ба тоон туршилтын) нь бүх орны хүрээнд хүртээмжтэй байдаггүй. Мэдээлэл цуглуулахад хөрөнгө мөнгө гаргадаг орнуудын хувьд соёлын түвшингийн хувь нэмэр харьцангуй их байдгийг энэ загвар харуулж байна. Гэхдээ тухайн мэдээлэл загварыг боловсруулж байгаа улс төрийн бодлого бүс нутаг, улс орнуудад хэр хүртээмжтэй байгаагаар жинхэнэ ач холбогдлыг нь тодорхойлдог. Соёлын салбарын аливаа тодорхой бодлогод заавал бүхэл бүтэн мөчлөг байхыг шаарддаггүй. Гэвч бүхий л үе шатуудын хүрээнд бага хэмжээний, хязгаарлагдмал оролцоо ч мөчлөгийн хувьд ихээхэн хэмжээний үр дагаварт хүргэж болно гэдгийг бодлого тодорхойлогчид анхааралдаа авах ёстой.

- 22 -

2.4. Соёлын салбарын хамрах хүрээ Дэлхий нийтийн соёлын статистикийн хүрээг нэгтгэн дүгнэж үзвэл (ЮНЕСКО, UIS, 2006a) соёл нь тодорхой бүрэлдэхүүнтэй бүлэг үйл ажиллагааны үр дүн болохыг харуулдаг. Гэсэн ч уг дүгнэлтээр дараах зүйлс ойлгомжгүй байгааг харуулж байна.Үүнд:

i) Эдгээр үйл ажиллагаануудыг салбар хэлбэрээр илүү өндөр түвшинд хэрхэн хамтад нь бүлэглэх тал дээр хангалттай зөвшилцөлд хүрч чадахгүй байх;

ii) Соёлын салбарын анализ судалгаанд ямар үүргүүдийг багтаан оруулах тал дээр нэгдсэн ойлголт бараг байхгүй зэрэг юм.

Зарим талаар эхний асуудлаар санал зөрүүтэй байгаа нь (i) орон нутгийн соёлын ялгааны бодит нөлөө юм. Гэхдээ энэ нь (ii) боловсруулсан үндсэн загвар эсвэл анализ судалгааны логик дутагдаж байгаатай мөн холбоотой. Энэ нь хожмын асуудлын үр үндэс болж байна. Гэлээ ч нийцтэй, логиктой арга зам ашиглах нь соёлын статистикийн хүрээг хянан шинэчлэхэд тавигдах цорын ганц шаардлага биш юм. Дараах зүйлстэй холбоотой прагматик асуудлуудыг мөн анхаарах нь зүйтэй:

� Хэрэгжилт – бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нэгдсэн ангилал (БҮНА), эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал (ЭЗБТҮАСА), ажил мэргэжлийн олон улсын стандарт ангилал (АМОУСА), бусад олон улсын ангиллын алийг нь ч статистикийн ангиллын системийн соёлын салбарын тодорхойлолтыг хэрэгжүүлэх чадвар;

� Бодлого – томоохон ашиг сонирхол бүхий соёлын институциудтэй, энэ хүрээнд “өөрсдийгөө” багтаах сонирхолтой улс орнуудын дэмжлэг, баталгаа шаардлагатай соёлын хамрах хүрээг ашиглана (ийм учраас хэрэгцээтэй) гэдгийг баталгаажуулахуйц.

2.5 “Соёлын салбарууд”-ыг тодорхойлох нь Соёлын салбарыг хэмжиж, түүнд хамаарах болон хамаарахгүй ангиллуудыг тодорхойлохын тулд соёлыг өргөн хүрээнд авч үзэх шаардлагатай. Прагматик буюу хэрэглээний арга замыг дагадаг хүрээний зорилтын хувьд бол доор дурьдсан соёлын үйл ажиллагааны тодорхойлолт нь уг баримт бичигт өмнө нь томьёологдсон ерөнхий тодорхойлолтонд үндэслэсэн юм (2.2-р хэсэг). ССХ-д хэрэглэсэн соёлын прагматик тодорхойлолт нь үйлдвэрлэлийн ба үйлдвэрлэлийн бус үйл явцаас гарч ирдэг соёлын үйл ажиллагаа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хэмжин үнэлэх зорилготой соёлын үйл ажиллагааны салбаруудын тухай ойлголт дээр үндэслэдэг. Соёлын бүтээгдэхүүн ба үйлчилгээ нь уран сайхан, гоо зүй, бэлгэ тэмдэг, оюун санааны үнэт зүйлстэй холбоотой. Соёлын бараа, үйлчилгээний шинж чанар бусад бүтээгдэхүүнүүдээс ялгаатай байдаг учир нь юу вэ гэвэл тэдгээр нь нөхөн үйлдвэрлэх боломжгүй чанарыг агуулдаг бөгөөд тэдгээрийн талархал, сайшаалтай холбоотой (Тросби, 2001).

- 23 -

Соёлын бүтээгдэхүүнүүд нь үзэл санаа, бэлгэ тэмдэг болон амьдралын ёс заншил, хэв маягийг дамжуулдаг бөгөөд заримынх нь зохиогчийн эрх хамгаалагдсан байдаг. Соёлын үйлчилгээ нь соёлын биет бүтээгдэхүүнийг бус харин тэдгээрийн үйлдвэрлэл, түгээх үйл ажиллагааг хангана. Жишээ нь: тусгай зөвшөөрөл авах, зохиогчийн эрхтэй холбоотой бусад үйлчилгээ, аудио-визуал бичлэг түгээлт, урлаг-соёлын арга хэмжээний тоглолтыг дэмжих, мөн соёлын мэдээллийн үйлчилгээ болон ном, бичлэг, эртний дурсгалт зүйлсийг хадгалах (номын сан, баримт бичгийн төв, музей зэрэгт) зэрэг нь соёлын үйлчилгээнд багтана. Эдгээр бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг ихэнхдээ зохиогчийн эрхийн дагуу үзүүлнэ. Соёлын үйл ажиллагаа нь тэдгээрт байж болох арилжааны үнэ цэнээс үл хамааран бүтээлийг дамжуулах буюу өөртөө агуулж байдаг. Соёлын үйл ажиллагаа нь бие даасан ач холбогдолтой эсвэл соёлын бараа, үйлчилгээний үйлдвэрлэлд хувь нэмрээ оруулж байж болно (ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэн, 2005). 1986 оны хамрах хүрээнээс ялгаатай нь (ЮНЕСКО, 1986), соёлын салбаруудын тодорхойлолт нь соёлын салбарууд болон холбогдох үйл ажиллагааны хүрээг бүрдүүлсэн шаталсан загварт тулгуурласан. Соёлын салбаруудад соёлын мөчлөгийн загварын янз бүрийн үе шатанд хамааралтай соёлын үйл ажиллагаа, бараа, үйлчилгээг багтдаг. Холбогдох салбарууд нь нийгмийн амьдрал, үзвэр үйлчилгээтэй холбоотой өргөн хүрээний үйл ажиллагаануудыг хамарна. Эдгээр салбарууд харилцан бие биедээ хамаардаггүй. Жишээ нь: хөгжим гэхэд л дан ганц ангилалд хамаарна. Хуучин 1986 оны ССХ-д биет бус соёлын өв нь “нийгмийн үйлчилгээ” гэсэн ангилалд хэсэгчлэн орж байсан бол биет бус соёлын өв нь одоо нийтлэг хамааралтай салбарт хамрагдах болсон. 2-р зурагт дүрслэн тодорхойлсон ССХ-ний соёлын салбарууд нь соёлтой холбоотой үйлдвэрлэл, үйл ажиллагаа, практикийн нэгдэл бөгөөд дараах байдлаар бүлэглэн хувааж болох юм. Үүнд:

� А. Соёлын болон байгалийн өв � Б. Тоглолт ба баяр ёслол � В. Визуал урлаг ба гар урлал � Г. Ном, хэвлэл � Д. Аудио-визуал болон интерактив медиа � Е. Загвар ба бүтээлч үйлчилгээ � Биет бус соёлын өв (нийтлэг хамааралтай салбар).

Эдгээр салбаруудыг соёлын салбарууд гэж үздэг. Эдгээр нь мөн ЮНЕСКО-гийн зүгээс улс орнуудыг харьцуулах мэдээ мэдээлэл цуглуулахыг дэмжиж буй соёлын салбаруудын наад захын багцыг төлөөлж байгаа. Энэ нь соёлын салбаруудыг хамрах үзүүлэлтүүдийг бүрэн хамарч бүтцийн тухай бүрэн дүүрэн ойлголт өгч байгаа юм. Түүнчлэн соёлын үйлдвэрлэлийн дамжуулалтын үе шатанд голлох үүрэгтэй гурван өөр “нийтлэг хамааралтай” салбар байдаг. Тэдгээрийг нийтлэг хамааралтай салбарууд гэх учир нь соёлын болон тэдгээртэй холбоотой бүх салбарт бүгдэд нь хэрэглэгддэг. Үүнд:

� Боловсрол, сургалт � Архив ба хадгалалт � Тоног төхөөрөмж, дагалдах хэрэгслүүд багтана.

- 24

-

Зура

г 2.

Соё

лын

стат

исти

кийн

сал

бару

уды

н ха

мра

х хү

рээ

СО

ЁЛЫ

Н С

АЛ

БАРУ

УД

БОЛ

ОВ

СРО

Л, С

УРГ

АЛ

Т

АРХ

ИВ

, ХА

ДГА

ЛА

ЛТ

ТОН

ОГ

ТӨХ

ӨӨ

РӨМ

Ж,

ДА

ГАЛ

ДА

Х М

АТ

ЕРИ

АЛ

УУ

Д

БИЕ

Т Б

УС

СО

ЁЛ

ЫН

ӨВ

( А

ман

домо

г бо

лон

илэр

хийл

эл, з

ан ү

йл, х

эл, н

ийгм

ийн

дада

л ул

амж

лал)

Д. А

УД

ИО

-ВИ

ДЕО

БИ

ЧЛЭГ

БА

И

НТЕ

РАК

ТИВ

М

ЭД

ЭЭЛ

ЛИ

ЙН

Х

ЭРЭГ

СЭЛ

�К

ино

ба в

идео

�Т

елев

из, р

адио

(Мөн

ин

терн

эт н

эвтр

үүлэ

г)

�Вэб

ээр

зөөв

өрлө

гдөх

ау

дио

виде

о то

глоо

мууд

(онл

айн)

А. С

ОЁЛ

ЫН

БА

БА

ЙГА

ЛИ

ЙН

ӨВ

�

Муз

ей (м

өн в

ирту

ал)

� А

рхео

логи

йн б

олон

тү

үхэн

дур

сгал

т га

зруу

д �

Соё

лын

дурс

галт

га

зруу

д �

Байг

алий

н өв

Б. У

РЛА

ГИЙ

Н

ТОГЛ

ОЛ

Т БА

БА

ЯР

НА

АД

АМ

�

Урл

аг у

ран

сайх

ны

тогл

олту

уд

� Х

өгж

им

� Ф

ести

валь

, яар

маг

ба у

ламж

лалт

бая

р на

адам

В. В

ИЗУ

АЛ

УРЛ

АГ

БА Г

АР

УРЛ

АЛ

�

Ура

н зу

раг

� Гэ

рэл

зура

г �

Гар

урла

л

Г. Н

ОМ

БА

Х

ЭВЛ

ЭЛ

� Н

ом

� С

онин

, сэт

гүүл

�

Буса

д хэ

влэл

ийн

бүтэ

элүү

д �

Ном

ын

сан

( вир

туал

) �

Ном

ын

яарм

аг

худа

лдаа

Е. З

АГВ

АР

БА

УРА

Н

БҮТЭ

ЭЛИ

ЙН

Ү

ЙЛ

ЧИЛ

ГЭЭ

�Х

увца

с за

гвар

�Г

рафи

к за

гвар

�И

нтер

ьер

загв

ар

�Бай

гали

йн у

ран

зура

г �А

рхит

екту

рын

үйлч

илгэ

э �З

ар с

урта

лчил

гаан

ы

үйлч

илгэ

э

Ж. А

ЯЛ

АЛ

Ж

УУ

ЛЧЛ

АЛ

�

Захи

алга

т ая

лал

ба а

ялал

ж

уулч

лалы

н үй

лчил

гээ

� Зоч

ломт

гой

зан

ба

зочи

д бу

удлы

н үй

лчил

гээ

З. С

ПО

РТ,

ЧӨЛ

ӨӨ

Т Ц

АГ

�Спо

рт

�Бие

ийн

тами

р,

эрүү

л мэ

нд

�Зуг

аа ц

энгэ

л,

тогл

оомы

н па

рк

�Мөр

ийтэ

й то

глоо

м

ХО

ЛБО

ГДО

Х С

АЛ

БАРУ

УД

ТОН

ОГ

ТӨХ

ӨӨ

РӨМ

Ж, Д

АГА

ЛД

АХ

М

АТ

ЕРИ

АЛ

УУ

Д

БИЕ

Т Б

УС

СО

ЁЛ

ЫН

ӨВ

АРХ

ИВ

, ХА

ДГА

ЛА

ЛТ

БОЛ

ОВ

СРО

Л, С

УРГ

АЛ

Т

- 25 -

Давхардуулахгүйн тулд үйл ажиллагаануудыг нэгээс илүү олон салбарт хамааралтай ч үйл ажиллагаа тус бүрийг систем дотор зөвхөн нэг удаа ангилах болно. Жишээ нь: хөгжмийг “Тоглолт, баяр ёслол”, “аудио-визуал бичлэг” гэсэн ангилалд хоёуланд нь хамааруулж амьд тоглолт (тоглолт) харин бичлэг нь (аудио-визуал бичлэг) гэсэн хоёр ангилалд оруулсан байна. Гэхдээ ССХ агуулгаар илэрхийлэгдэх хэлбэрт бус уг зүйлд нь илүү ач холбогдол өгч байгаа юм. Түүнээс гадна соёлын салбарын ихэнх хэсгийг статистик ангиллын хамрах хүрээнд урлагийн тоглолтын бусад төрлүүдээс тусгаарлаж болохгүй. Соёлын салбарууд ССХ-д соёлын салбаруудыг дараах байдлаар тодорхойлсон байна: А. Соёлын болон байгалийн өв Соёлын болон байгалийн өвийн салбарт музей, археологийн болоод түүхэн дурсгалт газар нутаг (үүнд археологийн малталт хийсэн газар, барилгууд багтана) соёлын өвөрмөц тогтоц бүхий газрууд болон байгалийн өв орно. Соёлын өвд бэлгэ тэмдэг, түүх, уран сайхан, гоо зүй, удамшил, антропологи, шинжлэх ухаан, нийгмийн чухал ач холбогдол бүхий янз бүрийн үнэ цэнэтэй түүхэн дурсгалт зүйлс, хөшөө дурсгал, бүлэг барилга байгууламж, газар орнууд багтдаг. Соёлын ландшафт гэдэг нь байгалийн үзэгдэл, хүний үйл ажиллагаа хоёрын урт удаан хугацааны нягт холбоо, түүнийг хүрээлэн буй байгаль орчин зэргийг тусгасан харилцан ууслын үр дүн юм (ЮНЕСКО, 2007). Байгалийн өв нь үндэсний шинж байдал, геологи, физик газар зүйн тогтоц, хүрээлэн буй орчныг хамрах бөгөөд шинжлэх ухаан, хамгаалал, байгалийн гоо зүйн талаас авч үзэхэд үнэ цэнэтэй, устах аюулд өртөөд байгаа ан амьтан, ургамал байрладаг газар нутаг, байгаль орчноос бүрддэг. Мөн байгалийн парк, дархан цаазат газрууд, амьтны хүрээлэн, ус, ургамлын ай сав газрууд байгалийн өвд хамаарна (ЮНЕСКО, 1972). Соёл, байгалийн өвтэй холбоотой үйл ажиллагаа гэдэг нь түүх, гоо зүй, шинжлэх ухаан, байгаль орчин, нийгмийн ач холбогдол бүхий газар нутаг, цуглуулгын удирдлагын асуудал юм. Энэ ангилалд музей, номын сангийн хадгалалт, архивын үйл ажиллагаа мөн багтана. Музей гэдэг нь “нийгэм түүний хөгжилд байнга үйлчилдэг, нийтэд нээлттэй, боловсрол, судалгаа, сайн сайхны хүртэхийн тулд хүн төрөлхтний биет ба биет бус соёлын өв, тэдгээрийн байрлах газар нутгийг бүртгэн цуглуулж, хадгалан судалж, дүрслэн буюу биетээр үзүүлдэг ашгийн бус байгууллага” юм (ICOM, 2007). Энэ салбарт ангилсан музейн бусад төрлүүдэд нийтлэг бүлгүүд өнөөг хүртэлх зан үйл, шашны ёслолд хэрэглэдэг эд зүйлс хадгалагдан байгаа амьд түүхийн музейнүүд болон компакт диск болон интернэт сайтад тавигдсан үзмэрүүд багтана.

- 26 -

Б. Тоглолт, баяр ёслол Тоглолт, баяр ёслол-д шууд зохион байгуулж байгаа соёлын бүх арга хэмжээ багтана. Урлагийн тоглолт нь театр, бүжиг, дуурийн жүжиг, хүүхэлдэйн театр зэрэг мэргэжлийн болоод уран сайханчдын үйл ажиллагааг хамарна. Түүнээс гадна орон нутагт зохиогдож буй албан бус наадам, баяр ёслол, яармаг зэрэг соёлын үйл ажиллагаа энэ ангилалд багтана.

Хөгжим нь хэлбэрээс үл хамааран уг салбарт бүхлээрээ тодорхойлогдоно. Үүнд амьд хөгжим, хөгжмийн тоглолтын бичлэг, хөгжмийн зохиол, хөгжмийн бичлэг, дижитал хөгжим (үүнд хөгжмийн татан авалт болон байршуулалт багтана), хөгжмийн зэмсгүүд хамаарна.

В. Визуал урлаг ба гар урлал Визуал урлаг гэдэг нь уг чанараараа харах үзэх байдлаар бүтээгдсэн уран сайхны бүх хэлбэрийг хэлнэ. Тэдгээр нь харж хүртэхэд зориулагдсан бөгөөд янз бүрийн хэлбэртэй байж болно. Орчин үед дүрслэх урлагийн төрлүүдэд урлаг хоорондын хэлбэрүүд болох “виртуал урлаг“ гэгдэх хэлбэрийг багтдаг ч эдгээр нь аудио-визуал болон интерактив медиа хэрэгсэл болох Д салбарт хамаарна. Визуал урлаг, гар урлалын салбар нь уран зураг, зураасан зураг, уран баримал, зэрэг дүрслэх урлаг, уран сайхны гар урлал болон фото зургийг багтаана. Энэ салбарт урлагийн бүтээлүүдийг дэлгэн үзүүлдэг байр болох арилжааны уран зургийн галерей багтана. ССХ-д олон улсын худалдааны төв болон ЮНЕСКО-гоос гар урлал эсвэл гараар урлах бүтээгдэхүүний тодорхойлолтыг “гараар буюу гар багажаар, эсвэл механик хэрэгслийн тусламжтай хийсэн гар урлалын зүйлс байх бөгөөд эцсийн бүтээгдэхүүний гол зонхилох хэсэг нь гар аргаар бүтээгдсэн байна” гэжээ. Гар урлалын бүтээгдэхүүн нь соёлтой холбоотой хэрэглээний, гоо зүйн уран сайхны, бүтээлч зэрэг онцлох шинж чанартай, чимэглэлийн, ямар нэг үйл ажилд хэрэглэх зориулалттай, уламжлалт, шашны буюу нийгмийн бэлгэдлийн болон ач холбогдолтой зэрэг шинжтэй байх ёстой (ЮНЕСКО, ITC, 1997). Гар урлалын бүтээлийг (ЮНЕСКО, ITC, 1997)-гоос бүтээгдэхүүний материалыг нь үндэслэн 6 том хэсэгт хуваасан байна. Үүнд: сагс/сүлжмэл/ургамлын мяндсан сав, арьсан эд зүйлс, металл эдлэл, вааран эдлэл, хөвөн даавуун болон модон эд зүйлс оржээ. Түүнчлэн тухайн хэсэгт онцгой, ховор тодорхой бүс нутгаас олборлодог эсвэл боловсруулахад бэрх чулуу, шил, зааны яс, яс, хясаа, дун зэрэг гар урлалын эд зүйлсийг багтаасан нэмэлт ангиллуудыг оруулсан байна. Түүнчлэн нэмэлт ангилалд нэгэн зэрэг өөр өөр материал, технологи ашиглан хийдэг чимэглэл, үнэт эдлэл, хөгжмийн зэмсэг, тоглоом болон урлагийн бусад бүтээлүүдийг оруулсан байна. Уран сайхны олон бүтээл үйлдвэрлэлийн аргаар хийгддэг ч ССХ-нд уламжлалт шинж чанартай бүтээгдэхүүнүүдийг (хээ, угалз технологи буюу материал) ССХ-ний нэг хэсэг гэж үзсэн байна. Орчин үеийн уран сайхны урлалыг визуал урлаг болон гар урлал гэсэн ангилалд бус Е буюу Загвар, бүтээлч үйлчилгээ-ний салбарт оруулсан байна.

- 27 -

Г.Ном, хэвлэл

Энэ ангилалд ном, сонин, тогтмол хэвлэл зэрэг хэвлэлийн бүх төрлүүд багтана. Энэ нь 1986 оны ССХ-д (ЮНЕСКО, 1986)хэвээрээ үлдсэн ч үүн дээр онлайн сонин хэвлэл, цахим ном, ном болон хэвлэлийн материалын дижитал түгээлт нэмэгдсэн. Түүнчлэн уг салбарын номын яармаг худалдаа гэсэн ангилалд бодит ба виртуал номын сангууд хамаарна. Хэвлэл өөрөө соёлын үйл ажиллагаа биш бөгөөд ерөнхийдөө соёлын ангилал, бүтээлч салбарт хамрагддаггүй, Гэлээ ч үйлдвэрлэлийн мөчлөгийн загварыг хэрэглэх явцад хэвлэлийн үйл ажиллагааны үйлдвэрлэлийн үүрэг гэж ангилагдаж болно. Иймээс ССХ-д соёлын зориулалттай эцсийн бүтээгдэхүүний хэрэглээний хэсэгт оруулсан болно. Одоо хэрэглэж байгаа статистикийн ангиллаар хэвлэлийн үйл ажиллагааны эдгээр төрлүүдийн ялгааг гаргахад хүндрэлтэй байгаа. Хэвлэл ерөнхийдөө үйлдвэрлэлийн үүргийн байдлаараа ном, хэвлэл гэсэн үндсэн хэсэгт хамрагддаг ч арилжааны болон техник ашиглалтын каталоги бизнесийн түргэн хэвлэл зэрэг утгаараа бусад хэвлэмэл зүйлсийг хассан байгаа. ССХ-д эдгээр холбогдох хэвлэлийн үйл ажиллагаануудыг тоног төхөөрөмж, дагалдах материал гэсэн бүлэгт ангилсан болно. Д. Аудио-визуал ба интерактив мэдээллийн хэрэгслүүд Энэ салбарын үндсэн элементүүд радио, телевизийн нэвтрүүлэг бөгөөд үүнд интернэтийн шууд нэвтрүүлэг, кино ба видео, интерактив мэдээллийн хэрэгслүүд багтана. Интерактив мэдээллийн хэрэгсэл нь видео тоглоом, голцуу вэб болон компьютерээр дамждаг соёлын шинэ илэрхийллүүд юм. Эдгээрт Facebook гэх зэрэг олон нийтийн сүлжээтэй холбоотой сайтуудын онлайн тоглоом, вэб портал, вэбсайтын үйл ажиллагаа болон You Tube зэрэг интернэт файл түгээгчсайт зэрэг багтана. Гэхдээ интернэт компьютерийн програм хангамж нь дэд бүтэц, тоног төхөөрөмжид хамаардаг тул интерактив хэрэгслийн бүтээгдэхүүнийг холбогдох салбар буюу тоног төхөөрөмж, дагалдах материал гэсэн салбарт багтаах хэрэгтэй юм. Интерактив мэдээллийн хэрэгсэл, програм хангамж нь үйл ажиллагааны чухал салбар юм. Интерактив мэдээллийн хэрэгслийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь (компьютер болон видео тоглоом, интерактив вэб, хөдөлгөөнт агуулга) соёлын агуулгатай байдаг бол програм хангамжийг ингэж ангилах боломжгүй юм. ССХ-д интерактив хэрэгсэл-ийг аудио-визуал ба интерактив мэдээллийн хэрэгсэл гэсэн салбарт хамааруулсан. Амьдрал дээр энэ нь ашиглагдаж буй ангиллын системийн интерактив мэдээллийн хэрэгслийн үйл ажиллагааг програм хангамж, телевизийн харилцаа холбооны үндсэн үйл ажиллагаанаас нарийвчлан тусгаарлах чадвартай холбоотой. Үндсэн бүтээгдэхүүний ангилал (ҮБА) нь интерактив мэдээллийн бүх үйл ажиллагааг бус харин зарим үйл ажиллагааг тодорхойлох боломжтой. ҮБА болон бусад ангиллын хүрээнд үйл ажиллагааг хэрэв тусад нь ангилах боломжгүй бол холбогдох салбар болох тоног төхөөрөмж ба дагалдах материал гэсэн бүлэгт ангилах нь зүйтэй. Интерактив мэдээллийн хэрэгслүүд дараах тохиолдлуудад интерактив гэж тооцогдоно. Үүнд: (1) хоёр ба түүнээс дээш объект харилцан бие биедээ нөлөөлөх; (2) хэрэглэгч объектод буюу байгаа орчныхоо хүрээнд нөлөөлөх (хэрэглэгчид видео тоглоом тоглох); (3) тэд хэрэглэгчийг идэвхтэй оролцуулахад; (4) нэг талын нөлөөллийн оронд хоёр талын харилцан нөлөөлөл гарч ирэх буюу холбоо харилцааны энгийн шалтгаан үр дагавар зэрэг багтана (Канадын өв, 2008). Видео тоглоом болон тэдгээрийн боловсруулалт нь (програм хангамжийн дизайн) интерактив үйл ажиллагаа тул энэ салбарт ангилагдана.

- 28 -

Е. Загвар ба бүтээлч үйлчилгээ 1986 оны ССХ-д загвар ба бүтээлч үйлчилгээ гэсэн салбар тусгагдаагүй байсан (ЮНЕСКО, 1986). Энэ салбар нь барилга байгууламж, байгалийн үзэсгэлэнт газар, эд зүйлсийн бүтээлч, уран сайхны, гоо зүйн, загварын үйл ажиллагаатай холбоотой үйл ажиллагаа, бараа бүтээгдэхүүнүүдийг бүгдийг нь хамарна. Уг салбарт хувцасны загвар, график болон дотоод засал чимэглэлийн дизайн, байгалийн үзэсгэлэнт газрын загвар, архитектурын болоод зар сурталчилгааны үйлчилгээ зэрэг багтана. Уран барилга болон зар сурталчилгаа нь соёлын үндсэн салбарын хэсэг ч гэсэн зөвхөн үйлчилгээний шинж чанартай. Уран барилга, зар сурталчилгааны гол зорилго нь бүтээлч үйлчилгээ үзүүлэх, эсвэл эцсийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд завсрын оролцоо үзүүлэхэд оршдог тул эцсийн бүтээгдэхүүн нь шинж чанарын хувьд соёлын байж чаддаггүй. Жишээ нь: бүтээлч зар сурталчилгаа хийх үйлчилгээний эцсийн бүтээгдэхүүн нь ашгийн төлөө байдаг тул соёлын шинж чанартай биш ч бүтээлч үйл ажиллагааны үр дүнд бий болдог. Давхардуулж тоолуулахгүйн тулд загвар дизайны зарим үйл ажиллагааг Е-с бусад ангилалд хамааруулсан. Жишээ нь: соёлын өвд хамаарах бүх барилга байгууламжуудыг соёлын ба байгалийн өв гэсэн А хэсэгт ангилсан бол интерактив мэдээллийн хэрэгслийг аудио болон интерактив мэдээллийн хэрэгсэл гэсэн Д хэсэгт хамааруулсан байна. Нийтлэг хамааралтай салбарууд Энэ салбарыг бие даасан салбар гэж ангилж болох ч соёлын бусад бүх салбарт бүрэн үйлчилдэг тул нийтлэг гэж нэрийдсэн болно. Биет бус соёлын өвийн салбарыг соёлын гэж авч үздэг салбар тухайлбал архив ба хадгалалт, боловсрол ба сургалт, тоног төхөөрөмж ба дагалдах материал хэрэгсэл соёлтой хамааралтай үйл ажиллагаа, элементүүдийг агуулдаг тул соёл болоод ССХ-ний хувьд сонирхол татахуйц, чухал ач холбогдолтой юм. Биет бус соёлын өв (Нийтлэг хамааралтай салбар) Биет бус соёлын өвийг хамгаалах ЮНЕСКО-гийн конвенци нь (ЮНЕСКО, 2003b) үүнийг тодорхойлохдоо: “Биет бус соёлын өв (ББСӨ)гэдэг нь ард иргэд, бүлэг зарим тохиолдолд хувь хүмүүс соёлын өвийнхөө нэг бүрэлдэхүүн хэсэг гэж хүлээн зөвшөөрсөн зан заншил, ойлголт, мэдлэг болон дадал чадвар, эдгээртэй холбоотой багаж зэмсэг, эд зүйлс, урлагийн бүтээлүүд түүнчлэн соёлын орон зай юм” гэжээ (2-р зүйл). Биет бус соёлын өв нь уламжлал болон орчин үед нэгэн зэрэг оршин байдаг. “ББСӨ нь үеэс үед дамжин уламжлагдаж, хүрээлэн буй орчин, байгаль, түүхийн харилцан нөлөөнд сэргээгдэж бүхэл бүтэн болон өвөрмөц чанараа хадгалдаг” (2-р зүйл). ББСӨ-ийн давтагдашгүй өвөрмөц шинж нь ард иргэд түүнийг өөрийн соёлын өвийн нэг хэсэг гэж хүлээн зөвшөөрснөөр тодорхойлогдоно. Өөрөөр хэлбэл, хөндлөнгийн этгээд (засгийн газар, статистикч, судлаачид) илрэх хэлбэр болоод амьдрал дээр тэдгээрийг биет бус соёлын өв гэж тодорхойлох боломжгүй. Иймээс ББСӨ-ийн тодорхойлолт нь тэдгээрийг хадгалж, дамжуулж, бүтээж буй ард иргэд, бүлгүүд зохистой гэж үзвэл хувь хүний онцгой эрхийн асуудал болон үлддэг.

- 29 -

ББСӨ-ийг соёлын үйл ажиллагааны эсвэл үйлдвэрлэлийн тусдаа салангид салбар гэж үзэж болохгүй ч бүх салбаруудад тусгалаа олсон байдаг. Жишээ нь: биет бус соёлын өв нь уран сайхны үйл ажиллагаа, урлагийн тоглолтын хэлбэрээр илэрч болно. Иймээс соёлын нийтлэг хамааралтай салбар байдлаар тусгагдсан (Зураг 2-ыг хар). ББСӨ-ийн бүрэн бус салбарт дараах зүйлсийг багтаажээ. Үүнд: а) биет бус соёлын өвийн дамжуулагч хэрэгсэл болох хэлийг оролцуулан аман уламжлал, илэрхийлэл; б) урлагийн тоглолт; в) нийгмийн дадал, зан үйл, баяр ёслолын үйл ажиллагаанууд; г) байгаль, дэлхий ертөнцтэй холбоотой мэдлэг, практик; д) уламжлалт гар урлал зэрэг багтана. Биет бус соёлын өвийн энэхүү шинэ ангиллыг боловсруулахад ЮНЕСКО-гийн зүгээс салбарын үүрэг, үнэ цэнийн талаар олон жилийн судалгаа хийсэн юм. Эдгээр нь соёлын өвийг ойлгож, хамгаалж, хүндлэх шинэ хандлагыг бий болгоход хувь нэмэр болж ББСӨ-ийг тээгч, дамжуулагч, хэрэгжүүлэгч нар хүлээн зөвшөөрсөн юм. Архив, хадгалалт (Нийтлэг хамааралтай салбар) Архивлах гэдэг нь соёлын хэлбэрүүдийг (хөдөлгөөнт биетүүд болон биет бус юмс) хойч үедээ хадгалан үлдээх, үзүүлэх, дахин ашиглах зорилгоор цуглуулан хадгалахыг (түүхэн дурсгалт газар, барилга байгууламжууд, дуу авианы архив, зургийн сан гэх зэрэг) хэлнэ. Хадгалалт нь тодорхой соёлын болон байгалийн дурсгалт эд зүйлсийг хамгаалж, хадгалж, хянан зохион байгуулахтай холбоотой. Архивлах ба хадгалах үйл ажиллагаа нь соёлын бүх салбарт байна (зохиогчийн гар бичмэл, тухайн бүтээлийн анхны тоглолт, концерт, үзэсгэлэнгийн хөтөлбөр г.м).Архивын материал нь шинэ уран бүтээл гаргах урам зоригийг өгөх лавлах материал ч болдог. Уран зураг, гар урлал, загвар, архитектур, хэвлэл нийтлэл болон аудио-визуал салбаруудын архив, хадгалалт нь шинэ бүтээлийн бүтээлч санааг бий болгоход нөлөөлж болдог. Жишээ нь: түүхэн барилга байгууламжийн архитектурыг хадгалж хамгаалах (мөн үзмэр), уран зургийн галерей болон музейд тавьсан (мөн үзмэр) уран зураг, уран баримал, гоёл чимэглэлийн зүйлс болон ур хийцийн жижиг хэсгүүдэд үнэ цэнэ нь оршдог бусад өргөн хүрээний түүхэн дурсгалт зүйлс (гэрийн тавилгаас эхлээд автомашин гэх зэрэг юм бүхэн багтана) багтах бол архивт гар бичмэл, фото зураг, ном, кино, радио бичлэг гэх зэргийг хадгалдаг. Боловсрол ба сургалт (Нийтлэг хамааралтай салбар) Соёлын статистикийн хүрээ нь боловсролыг бүхэлд нь авч үзээгүй бөгөөд зөвхөн соёлын үнэ цэнэтэй зүйлс, соёлын ур чадварыг дамжуулах хэрэгслийнх нь хувьд үүнийг авч үздэг. Сургах үйл ажиллагаа нь соёлыг хөгжүүлэх, ойлгуулах, хүртээх үйл явц, бүр шүүмжлэлийг (уран сайхны болон бүжгийн сургууль, уран зохиолын шүүмжлэл гэх зэрэг) хүртэл дэмждэг. Боловсрол бол уламжлалыг үеэс үед дамжуулах үйл явц юм. Түүнчлэн хүмүүс соёлын үйл ажиллагаа, бүтээлийг үнэлж, цэгнэж (шүүмжлэл гэх зэрэг) сурна гэсэн үг юм. Боловсрол гэдэг нь соёлыг ухамсарлан ойлгох, одоо байгаа соёлын хэм хэмжээг шүүн тунгаах бүтээлч эхлэлийг тавих, бүтээлч эхлэлийг хөгжүүлэх нийгэмшлийн үйл явц юм.

- 30 -

Соёлын боловсрол, сургалт нь хүмүүсийг соёлын бүтээгдэхүүнийг бүтээж, бий болгох ур чадварыг эзэмшихэд тусалдаг. Энэ нь хүмүүсийг соёлын үйл ажиллагаанд оролцож нийгмийн сайн сайхны баялаг болон үйлчилгээг хүртэх, соёлын амьдралд оролцож нийгмийн давуу байдал эдлэхийн үр дүнг үнэлж цэгнэхэд сургадаг. Боловсрол нь нийгмийн бүлгүүдийн өвөрмөц ялгаатай шинж чанарыг бүрдүүлдэг албан ба албан бус соёлын өвийг дамжуулах үүрэг хүлээдэг. Ийнхүү боловсрол, сургалт нь соёлын бүх салбар, соёлын мөчлөгийн бүх үе шатанд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Боловсролын хувьсах хэмжигдэхүүнийг хэрэглэх явцдаа улс орнууд олон улсын боловсролын стандарт ангилал (ОУБСА97), (ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэн, 2006d)-г ашиглаж мэдээлэл цуглуулах буюу олон улсын хэмжээнд харьцуулах боломжтой байхын тулд мэдээллийг боловсруулахдаа ОУБСА 97-д заасан ангиллын системүүдийг хэрэглэхийг зөвлөж байна. Түүнчлэн улс орнууд ОУБСА 97-н бүтцийг ашиглавал зохино. Тоног төхөөрөмж, дагалдах материалууд (нийтлэг хамааралтай салбар) Энэхүү салбар нь “соёлын бүтээгдэхүүн болон соёлын үйл ажиллагааны хэрэгслийг” хамардаг. Янз бүрийн салбар дахь соёлын бүтээгдэхүүн нь (бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ) соёлын агуулгатай хамаатай бөгөөд үүний зэрэгцээ тоног төхөөрөмж, дагалдах хэрэгсэл нь соёлын бүтээгдэхүүнийг бүтээн бий болгох, түгээн тараадаг (агуулгын хувьд зарим талаараа соёлын байлаа ч) боломжийг бүрдүүлдэг, дэмждэг дагалдах салбар, нэмэлт үйлчилгээ үзүүлдэг тул энэ салбарт хамаарна. Эдгээр нь интернэтийн олон бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг үйлдвэрлэн тараадаг хэрэгсэл болдог бөгөөд интерактив мэдээллийн хэрэгслийг хөгжүүлдэг тул энэ ангилалд компьютер мэдээллийн технологийг хамааруулсан. Эдгээр нь бүхэлдээ соёлын салбарт хамаардаггүй боловч соёлын салбарын үйл ажиллагаа, бараа бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх, амьдралд хэрэгжүүлэхэд элементүүдийг нь тодорхойлох шаардлагатай бөгөөд соёлын эдгээр бүтээгдэхүүн оршин байхад эдгээр нь зайлшгүй шаардлагатай тул А-F салбарт хамруулсан бүтээгдэхүүн, үйл ажиллагаанаас уг ангилал ялгаатай байгаа юм. Соёлын талаарх судалгаа шинжилгээ нь хамаарах салбар бүрийн зохих ангилалд тусгагдсан болно. Холбогдох салбарууд Спорт, чөлөөт цаг, аялал жуулчлалд соёлын элементүүд байдаг ч эдгээрийг соёлын үйл ажиллагаа гэж тэр бүр авч үздэггүй. Өөрөөр хэлбэл эдгээр үйл ажиллагаанууд соёлын шинжтэй байж болох ч тэдгээрийн үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгүүд нь соёлын бус байдаг. Иймээс эдгээрийг ССХ-д Холбогдох салбарууд гэж оруулсан байна.

Ж. Аялал жуулчлал Тодорхой зах зээл эсвэл үйлдвэрлэлийн аль нэгээр хэмжигддэг тул аялал жуулчлал нь соёлын бусад салбаруудаас чанарын ялгаатай бөгөөд уламжлалт утгаар нь салбар гэж ангилах боломжгүй. Аялал жуулчлалыг хэрэглэгчдийн тодорхойлсон үйл ажиллагаа, эрэлт хэрэгцээгээр үүссэн үйл ажиллагаа гэж ойлгогддог ч энэ чанараараа соёлын үйлдвэрлэлийн хүрээний бусад салбартай холбоотой бөгөөд үйл ажиллагаа тус бүрийг жуулчид гүйцэтгэдэг. Иймд орчин үед аялал жуулчлалын дагалдах тайланд тулгуурласан аялал жуулчлалын эдийн засгийн үр нөлөөг хэмжихэд зориулсан сайтар боловсруулагдсан олон улсын арга зүй байгаа юм (Eurostat.OECD.UN болон UNWTO 2001 зэргийг үз).

- 31 -

Эцсийн дүнд ССХ нь аялал жуулчлалыг соёлын аялал жуулчлал, оюун санааны аялал жуулчлал, эко аялал жуулчлалтай холбоотой үйл ажиллагаа гэж авч үзэн соёлын үзүүлэлтүүдийг тооцох ёстой юм. Хэдийгээр соёлын аялал жуулчлалын тодорхойлолтын хувьд олон улсын түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн ойлголт байдаггүй ч ССХ нь дараах зүйлийг төлөвлөж байна. Үүнд: “бусад соёл, газар нутгийн ард түмэн, амьдралын хэв маяг, өв болон урлагтай илүү танилцсанаар тэдний түүхэн хөгжил, оршин буй ялгаатай нь газар дээр нь танилцах тусгай аялал” гэж тодорхойлжээ (Штайнберг К. 2001). Энэ нь оюун санааны болон эко аялал жуулчлалын хэлбэртэй байж болно. Энэхүү үйл ажиллагаа нь соёлын салбарын А, Б, В салбар эсвэл биет бус соёлын өвд хамаарна. Жишээ нь: жуулчин эртний соёл иргэншлийн дурсгал болон концерт үзвэл энэ нь шууд л тухайн соёлын салбарт багтана гэсэн үг. Соёлын дагалдах тайлангийн аргачлалд тулгуурлаж гаргасан аялал жуулчлалын статистик нь жуулчдын бараа, үйлчилгээний (олон улсын болон дотоодын) эрэлт хэрэгцээг хэмждэг. Үүнд аян зам, орон байр, болон бусад зардал багтана. Гэхдээ статистик нь мөнгөтэй холбоогүй мэдээлэл буюу жуулчдын тоо, аяллын зорилго зэргийн талаарх мэдээллийг багтаах ёстой. Иймээс давхардуулан тооцохгүйн тулд аялал жуулчлал нь энэ салбарт ангилагдах бөгөөд (жишээ нь: жуулчдын хөтөч болон аяллын оператор компаниуд г.м) жуулчдын үйл ажиллагааны үндсэн объект болсон (жишээ нь: байрлах газар) соёлын үйлдвэрлэлийн гаднах үйл ажиллагаанд хамаарна. 3. Спорт, чөлөөт цаг Спорт Спортыг ССХ-д илүү өргөн ойлголтоор авч үздэг нь зохион байгуулалттай болон өрсөлдөөнт спорт түүнчлэн бие бялдрын чийрэгжүүлэлт, эрүүл мэндийн болон биеийн тамиртай холбоотой чөлөөт цаг багтдагт оршино. ССХ-д сонирхогчдын болон мэргэжлийн спорт тусгагдсан байдаг. Спорт нь нийгмийн бүтэц болон уламжлалтай холбоотой байж болох тул зарим орны хувьд спортын төрлүүд нь тэдний соёлын өөрийн өвөрмөц шинжтэй нягт холбоотой байдаг. Үүний нэг жишээ нь Японы сумо бөхийн барилдаан юм. Бусад орнуудад спортыг чөлөөт цагийн идэвхтэй хэлбэр буюу ихэнх тохиолдолд биеийн тамирын дасгалуудыг бодвол спортоор илүү идэвхтэй хичээллэхээс хэтэрдэггүй. Түүнчлэн ижил спортын төрлүүдийг орон оронд өөрөөр холбож хүлээн авдаг. Зарим ангилалд (Европын Хороо. 2002) үзэгчид спортын тэмцээн үзэх болон телевизээр спортын уралдаан тэмцээн үзэхийг соёлын үйл ажиллагаа гэж тооцдог атлаа мэргэжлийн спортыг соёлд заавал хамаатай гэж үздэггүй байна. Хандлага чиглэлийн энэхүү чухал ялгаа болон спортын бус оролцоог “соёлын салбар эсвэл бүтээгдэхүүн” гэж үздэг нэлээд дэлгэрсэн ойлголт нь биднийг спортыг холбогдох салбарт ангилахад хүргэсэн юм. Чөлөөт цаг Чөлөөт цагийг энэ салбарт хамааруулахдаа үүнийг таашаал өгч, амрахтай холбоотой зугаа цэнгэл, шинэ сэтгэгдэл төрүүлэх үйл ажиллагаа гэж тодорхойлсон юм. Эдгээрт мөрийтэй тоглоом, тоглоом үзүүлбэр бүхий амралтын хүрээлэн, тоглоомон дээр тоглох болон бусад чөлөөт цагийн хэлбэрүүд багтана. Гэхдээ спортод хамаатай биеийн тамирын бүх хэлбэрийг оруулаагүй.

- 32 -

Бооцоот тоглоом Бооцоот тоглоомуудад гол төлөв казино, морин уралдаан зохион байгуулагчдын албан байр, лото болон автомат тоглоомын газрууд, сугалааны товчоо, морин уралдааны талбайн гаднах тоолуур зэрэг байгууллагууд хамаарна (ABS , 2001). Сугалаа нь Англи зэрэг зарим оронд соёлын салбарыг санхүүжүүлэх томоохон эх сурвалж болдог. Бооцоот тоглоомыг холбогдох салбарт бус ССХ-ний нэг хэсэгт хамруулсны учир нь үүнд оршино.

Соёл амралт, тоглоомын парк

Энэ үйл ажиллагаанд тоглоом үзүүлбэр бүхий соёл амралтын хүрээлэн болон бусад бүх төрлийн тоглоомууд багтана.

- 33 -

3. Соёлын статистик: Эдийн засгийн үзүүлэлтийг хэмжих нь

Энэ бүлэг нь одоо хэрэглэгдэж байгаа олон улсын ангиллын системийг ашиглан соёлын үйл ажиллагааны эдийн засгийн үзүүлэлтийг хэрхэн хэмжих аргыг нээж өгнө. ССХ-д багтсан соёлын эдийн засгийн аспектууд нь үйлдвэрлэлийн болон гар аргаар салбар бүрээр бүтээн бий болгосон бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний бүх төрлийг хамарсан болно. Энэхүү хандлагын үр дүнг соёлын үйл ажиллагаа, бараа, үйлчилгээ болон ажил эрхлэлтийн соёлын мөчлөгийн үүрэгтэй холбоотой ангиллуудын тодорхойлолтоор дамжуулан илрүүлэх боломжтой. Үүнийг бүх ангиллын дагуу чухалд тооцсон ангилал бүрээр жагсаалт гаргасан 5-р бүлэгт тусгасан болно.

3.1 Соёлын эдийн засгийн үзүүлэлтийн хэмжилтэд олон улсын ангиллыг хэрэглэх нь

Энэхүү бүлэгт одоо байгаа арга хэрэгслийг соёлын статистик мэдээллийг цуглуулахад хэрхэн ашиглах тухай асуудлыг авч үзэх болно. Эдгээр мэдээлэл цуглуулах арга хэрэгслүүд нь соёлын талаарх мэдээ мэдээллийг олон улсын хэмжээнд олж авах, харьцуулан судлах боломж олгодог олон улсын ангиллын системүүдээс бүрдэнэ. Эдгээр олон улсын ангиллын ихэнх нь эдийн засгийн дүн шинжилгээ хийх, бодлого боловсруулах, шийдвэр гаргах чиглэлд зориулагдсан эдийн засгийн тоо баримтыг цуглуулах, хүрээний цогц систем болдог. Одоо хэрэглэж байгаа захиргааны мэдээлэл болон түүвэр судалгаанууд нь (хувь хүний, бизнес болон өрх) дотоодын нийт бүтээгдэхүүн болон соёлын салбарын ажил эрхлэлт, соёлын хэрэглээний хувьд үндэсний эдийн засагт соёлын оруулах хувь нэмрийг хэмжиж дүгнэхэд тус болох өргөн хэмжээний мэдээлэл боловсруулахад ашиглаж болно. Соёлын бүтээгдэхүүн болон ажил эрхлэлтийн талаарх эдийн засгийн мэдээллийг олон улсын статистикийн ангиллын системийн дагуу одоо байгаа эдийн засгийн судалгаанаас эдийн засгийн ерөнхий статистикийг нэгтгэн үндэсний статистикийн хорооноос гаргадаг (5-р хэсгийг харах). Мэдээллийг ерөнхийдөө бизнес, аж ахуйн нэгжийн судалгаа, өрхийн зарлагын судалгаа, бизнесийн бүртгэл, цалин орлогын судалгаа, ажиллах хүчний судалгаа, хүн амын тооллого зэргээс цуглуулдаг. Хэдийгээр эдгээр мэдээлэл цуглуулах хэрэгслүүд нь соёлын талаарх мэдээлэл цуглуулахад тусгайлан зориулагдаагүй боловч соёлын сонгосон төрлүүд болон холбогдох үйл ажиллагааг шинжлэн судлах боломж олгож болно.

Энэ бүлэгт эдийн засгийн 4 ангиллын хэрэглээг багтаасан болно. Дэлгэрэнгүй жагсаалтыг тус баримт бичгийн 5-р бүлэгт үзүүлэв. Эдгээр нь: i) Эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангиллыг (ЭЗБТҮАСА 4)

соёлын бүтээлч үйл ажиллагаа буюу салбаруудын үйл ажиллагааг тодорхойлоход хэрэглэх (5-р бүлэг, 2-р хүснэгт).

ii) Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нэгдсэн ангиллыг (БҮНА 2) соёлын салбарын бараа, үйлчилгээг тодорхойлоход хэрэглэх (5-р бүлэг, 2-р хүснэгт).

iii) Бараа бүтээгдэхүүнийг тодорхойлох, кодлох уялдаат систем 2007 (УС 2007), (5-р бүлэг, 3-р хүснэгт) болон Төлбөрийн тэнцлийн (ТТ)үйлчилгээний өргөтгөсөн ангиллыг (3-р бүлэг, 1-р хүснэгт) соёлын бараа, үйлчилгээний олон улсын худалдааг тодорхойлоход.

iv) Ажил мэргэжлийн олон улсын стандарт ангиллыг (АМОУСА 08) соёлын салбарт ажил эрхлэлтийг тодорхойлоход хэрэглэх зэрэг болно (5-р бүлэг, 1-р хүснэгт).

- 34 -

Үндэсний болон олон улсын түвшний статистик үзүүлэлтийн мэдээлэл цуглуулах хэрэгсэл буюу судалгаанд эдгээр ангиллын системүүдийг хэрэглэдэг байна. Ерөнхийдөө олон улсын ангиллын систем нь Хойд Америкийн салбарын ангилал, Австрали, Шинэ Зеландын үйлдвэрлэлийн стандарт ангилал, Европын нэгдсэн орнуудын эдийн засгийн үйл ажиллагааны ангилал зэрэг үндэсний болон бүс нутгийн системүүдтэй зохицдог. Хойд Америкийн бүтээгдэхүүний ангиллын систем болон бүтээгдэхүүний үйл ажиллагааны ангиллыг Европын орнуудад бүтээгдэхүүний төрөл зүйлийн ангилалд ашиглаж болох юм. Аль ч хоёр ангиллын хооронд холбоос үүсгэж зохицуулахын тулд харилцан хамаарлын хүснэгтүүдийг ашиглах нь зүйтэй1. Өөр нэг өргөн хэрэглэгддэг эдийн засгийн загвар бол Үндэсний тооцооны систем юм. Үндэсний тооцооны систем08 нь Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нэгдсэн ангилал (БҮНА) болон эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал (ЭЗБТҮАСА) 2-той тохирдог. Түүнчлэн удирдах байгууллагын үүргийн ангилал, хувийн аж ахуйн зорилгоор нь нэг бүрчлэн ангилах, Арилжааны бус байгууллагын зорилгын ангилал зэргийг ашигладаг. Эдгээр ангиллуудыг ашиглан үйл ажиллагааг нь тодорхойлогддог соёлын үйл ажиллагааны төрлүүдийг дор жагсаав. Үүнд: a) Засгийн газрын үүргийн ангиллыг (ЗГҮА) улсаас соёлд зарцуулсан зардлыг

үнэлэхэд хэрэглэдэг. Соёлын үндсэн ангиллуудыг дараах байдлаар ангилсан байна. Үүнд:

08.1.0-Спорт, зугаа цэнгэлийн салбарын үйлчилгээ 08.2.0-Соёлын үйлчилгээ 08.3.0-Радио телевизийн нэвтрүүлэг, хэвлэл нийтлэлийн үйлчилгээ 08.5.0-Чөлөөт цаг, соёл, шашны салбарын судалгаа,боловсруулалт 08.6.0-Бусад хэсэгт ангилагдаагүй чөлөөт цаг, шашин шүтлэг, соёл

б) Хувийн аж ахуйг зорилгоор нь нэг бүрчлэн ангилах систем нь дараах ангиллуудаар соёлыг ангилдаг. Үүнд:

13 – Өрхөд үйлчилдэг ашгийн төлөө бус байгууллагын хувийн хэрэглээний зарцуулалт

13.3 – Амралт зугаа цэнгэл ба соёл 14 – Төвлөрсөн удирдлага засаглалын хувийн хэрэглээний зарцуулалт

14.3 – Амралт зугаа цэнгэл, соёл .

в) Соёлтой холбоотой арилжааны бус байгууллагын ангилалд:

03 – Амралт зугаа цэнгэл, соёл 03.1 – Спорт, амралт зугаа цэнгэлийн үйлчилгээ 03.2 – Соёлын үйлчилгээ.

1 Ангилал болон харилцан хамаарлын хүснэгтүүдийг UNSD-н ангиллын бүртгэл болон Европын RAMON

сайтаас үзэх боломжтой (http://ec.europa.eu/eurostat/ramon/index.cfm?TargetUrl=DSP_PUB_WELC)

- 35 -

Зөвхөн дээр дурдсан ангиллууд болон Үндэсний тооцооны системийн мэдээ баримтаар соёлыг үнэлэх нь түүний эдийн засагт оруулах хувь нэмрийг дутуу үнэлэхэд хүргэнэ гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй. Энэ нь Чили, Колумб зэрэг хэд хэдэн улс орон соёлын дагалдах тайлан боловсруулж эхэлж байгаагийн нэг шалтгаан юм. Жишээ нь: Колумб болон Латин Америкийн хэд хэдэн оронд ажилладаг Convenio Andrés Bello (CAB) олон улсын засгийн газар хоорондын байгууллага нь соёлын дагалдах тайланг хэрэгжүүлэх аргачлалыг боловсруулаад байна. Дагалдах тайлан нь соёлын үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааны дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд оруулах эдийн засгийн хувь нэмрийг үнэлж дүгнэхэд тустай. Энэхүү аргачлал нь соёлын салбар дахь арилжааны бус бүтээгдэхүүн, үйл ажиллагааг дүгнэн тооцоход онцгой хүндрэл учруулдаг. Соёлын статистикийн хүрээ нь тодорхой ангиллын тухайлбал эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал (ЭЗБТҮАСА) болон ажил мэргэжлийн олон улсын стандарт ангиллыг дэмжих замаар үндэсний дагалдах тайланг хөгжүүлэн боловсруулах ойлголтын загвар болж болно. Энэ арга хандлага нь нягтлан бодох бүртгэлийн аргачлалын тусламжтайгаар соёлын талаар санхүүгийн илүү тодорхой үнэлгээ гаргах боломж олгож байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр одоогийн хамрах хүрээ нь зөвхөн эдийн засгийн үр нөлөөнд анхаардаг дагалдах тайлантай харьцуулбал соёлын үйл ажиллагаа, түүний үзүүлэх нөлөөний талаар илүү өргөн хүрээтэй ханддаг.

3.2 Соёлын бүтээгдэхүүн, түүний үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг тодорхойлох нь: Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нэгдсэн ангилал (БҮНА) болон эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангиллыг (ЭЗБТҮАСА) ашиглах нь

Энэхүү бүлэгт Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нэгдсэн ангилал 2 болон эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал 4-ийг хэрхэн ашиглаж бүтээлч соёлын үйл ажиллагааг тодорхойлох талаар авч үзнэ. Энэ нь үндсэндээ үйлдвэрлэлийн мөчлөгийн бүтээх, үйлдвэрлэх, тараах, үзүүлэх, (хүртэх) дамжуулах гэсэн эхний дөрвөн шат дамжлага юм. Хэрэглээ буюу оролцооны үе шат нь янз бүрийн статистикийн хэрэгслээр илэрхийлэгдсэн бөгөөд 4-р бүлэгт гарах нийгэм эдийн засгийн зан үйлийг тусгасан. Жишээ нь: Соёлын бүтээгдэхүүнийг улсын байгууллага, сайн дурынхан, сонирхогчид болон тусгай жүжигчид, уран бүтээлчид оролцсон хэд хэдэн үйлдвэрлэгчид арилжааны бус зорилгоор бүтээж болно. Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нэгдсэн ангиллыг төдийлөн өргөн хэрэглэгддэггүй ч эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилалтай түүнийг нарийвчлан холбосноор үйлдвэрлэлийн салбарууд болон соёлын бүтээгдэхүүнийг илүү тод илрүүлэн харьцуулах боломжтой болно (5-р бүлгийн 2-р хүснэгтийг харах). Энэ нь үйлчилгээний мэдээ баримттай илүү холбоотой. БҮНА-ын гол зорилго нь бүтээгдэхүүнтэй холбоотой одоо байгаа ангиллын системийг хөгжүүлэхийн тулд хянаж шинэчилснээр тэдгээрийг олон улсын стандарттай харьцуулах боломж олгохуйц олон улсын харьцуулалтын систем бүтээн бий болгож, олон улсын стандарттай нийцүүлэхэд оршино. Эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал нь бүтээгдэхүүн үйлчилгээний ангиллыг хэрэглэх зохицлыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн. Зарчмын хувьд эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилалд тусгагдсан байдаг тул бараа, үйлчилгээг БҮНА-р нэг салбарт боловсруулагдах ангиллуудад оруулсан. Эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангиллыг үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны стандарт ангилал болгохыг зорьдог. Үүний үндсэн зорилго нь эдгээр үйл ажиллагаануудын дагуу мэдээ цуглуулж, статистикийг танилцуулах зориулалттай зохих үйл ажиллагааны төрлүүдийн цогц иж бүрдлийг буй болгоход оршино. Иймд эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал нь үйл ажиллагааны цогц иж бүрдлийг хэрэгжүүлж буй эдийн засгийн ажиллагааных нь дагуу ангилах боломж олгохыг эрмэлзэж байгаа юм. Энэ нь олон улсад зөвшөөрөгдсөн ерөнхий ойлголт, тодорхойлолт, зарчим болон ангиллын дүрэмд үндэслэсэн эдийн засгийн үйл ажиллагааны логик уялдаа

- 36 -

холбоотой, дэс дараалалтай ангиллын бүтцээс бүрдэнэ. ЭЗБТҮАСА нь эдийн засгийн дүн шинжилгээ хийх, шийдвэр гаргах, бодлого боловсруулахад зориулагдсан эдийн засгийн тоо баримт цуглуулах, түүнийг мэдээлэх хүрээний иж бүрдэл систем юм (UNSD, 2008). Ерөнхийдөө бол ЭЗБТҮАСА хүрээ нь Үндэсний тайлангийн системийн зааг хүрээн дэх эдийн засгийн үйл ажиллагаанууд гэх зэрэг үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг хамардаг. Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг орцыг ашиглаж гарц болгон боловсруулж гаргах ашиглалт гэж тодорхойлдог. Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нэгдсэн ангилалтай харьцуулахад ЭЗБТҮАСА-ын нэг давуу тал нь олон улс оронд өргөн ашиглагддаг байдал юм. Гэвч ЭЗБТҮАСА нь зөвхөн 4 оронгоор кодлогддог тул БҮНА-аас бага нарийвчлалтай тодорхойлогддог тул соёлын зарим төрлүүд далд байдаг бөгөөд энэ нь үйл ажиллагааны илүү өргөн хүрээнд ерөнхий ангилалд хамаарагддаг. Яаж хоёр ангиллын хооронд харилцаа хамаарал үүссэнийг үүгээр тайлбарлах бөгөөд 2-р хүснэгтэд харуулсан болно. Энэ нь соёлын салбарт хамаарах холбогдох салбаруудыг тодруулах үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа болон холбогдох бүтээгдэхүүнтэй нь холбоотой.

ЭЗБТҮАСА болон БҮНА-ыг хэрэглэхэд тавигдах хязгаарлалт Эдгээр ангиллууд нь дээр дурдсанчлан соёлын салбарт тусгайлан зориулагдаагүй ч эдгээрийг соёлын үйл ажиллагаа, бүтээгдэхүүний судалгаанд ашиглаж эхэлж болно.

Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нэгдсэн ангилал (БҮНА) БҮНА нь 2-р хүснэгтэд жагсаасан татаж авах боломжтой дуу хөгжим, цахим ном зэрэг соёлын шинэ хэлбэрийг ангилахад илүү тохиромжтой. Үүнийг үл харгалзан зарим БҮНА-ыг (эсвэл одоо ашиглаж буй өөр ямар нэг олон улсын ангилал) хэрэглэснээр соёлын шинжтэй зарим бараа, үйлчилгээг тодорхойлж болдоггүй. Тухайлбал БҮНА-тай харьцуулбал боловсрол, сургалт зэрэг үйл ажиллагаа нь ЭЗБТҮАСА 4-р ангилалд (8541 ангилалд спорт, амралтын боловсрол, 8542 ангилалд соёлын боловсролд тус тус хамааруулдаг) илүү тодорхойлогддог, ажил мэргэжлийн олон улсын стандарт ангилал 08 (АМОУСА) болон Боловсролын олон улсын стандарт ангиллыг (БОУСА) хэрэглэснээр илүү нарийвчилсан тодорхойлолтыг өгч болно (ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэн, 2006d). Эдгээр нь БҮНА-ын ангиллуудад салган тусгаарлагдах боломжгүй соёлын болон соёлын бус үйл ажиллагааны жишээ юм. Ихэнх тохиолдолд БҮНА нь эдгээр ангиллыг соёлын статистикийн хэрэглээнд ашиглахад зориулж багтаадаг ч энэ нь тухайн оршин буй соёлын үнэлгээг хэт өндөрт өргөж болох талтай. Боломжтой бол мэдээлэл хэрэглэгчид бүх ангиллуудын соёлыг бусад соёлын бус төрлүүдээс ялгаж салгахыг зөвлөдөг. Эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал (ЭЗБТҮАСА) ЭЗБТҮАСА-ын 4-р хянаж шинэчилсэн хувилбар нь мэдээлэл харилцааны салбарын (2-р хүснэгтийг харах) өнөөгийн байдлыг тусгахын тулд боловсруулагдсан. Энэхүү хувилбар нь радио телевизийн нэвтрүүлэг болон кино урлагийн үйл ажиллагааг бүрэн хамарч байгаа боловч цахим ном болон хөгжим бичилт зэрэг интернэтийн хэрэглээ шаардах тусгай соёлын үйл ажиллагаанд тодорхойлолт өгөх боломжгүй юм. ЭЗБТҮАСА нь зах зээлийн бус үйлчилгээний хэлбэрийг агуулдаг албан ба албан бус үйлдвэрлэл, хууль ёсны болон хууль бус үйлдвэрлэл, зах зээлийн болон зах зээлийн бус үйл ажиллагаануудын хоорондын ялгааг гаргадаггүй. ЭЗБТҮАСА нь албан бус салбарын үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг танилцуулах стандартчилсан арга хэрэгсэл болох статистик мэдээллийн тайлан болон судалгаа шинжилгээний альтернатив бүлгийг дэвшүүлэн тавьж байгаа юм (НҮБ, 2008).

- 37 -

Түүнчлэн энэ нь үйлдвэрлэлийн ангилал учраас үйлдвэрлэлийн бус соёлын үйл ажиллагааны хэмжилт үнэлгээг тусгадаггүй. ЭЗБТҮАСА-ыг ашиглахад дараах ганц гол дутагдалтай тал байдаг: “Гар урлал”-ын хувьд бол үйлдвэрлэлийн уламжлалт болон орчин үеийн аргын хоорондын ялгааг гаргаагүйн улмаас гар аргаар хийсэн болон уламжлалт үйлдвэрлэлийг ялгах боломжгүй болгосон. Соёлын бүх салбаруудад ЭЗБТҮАСА-ын дараах 2 ангилал ашиглагддаг. Эдгээрт: i) 9000 (Бүтээлч урлаг ба үзвэр үйлчилгээний үул ажиллагаа): энэ ангилал нь ССХ-ний

бүх салбартай холбоотой (А-с Е хүртэлх) үйл ажиллагааны өргөн хүрээг хамардаг. Хэрэв зохиогчдын нэгдэл, уран зохиолын дугуйланг хэвлэл нийтлэлийн 581х ангилалд хамруулж болохгүй бол зураачдын хоршоолол, хөгжмийн дөрвөл, томоохон рок хамтлаг зэрэг бизнес хэлбэрээр ихээхэн орлого олдог байгууллагуудын үйл ажиллагаатай адилхан тодорхойлдог.

ii) 8542 (Соёлын боловсрол): энэхүү ангилалд соёлын үйл ажиллагаан дахь дүрслэх урлаг,

уран барилга, хөгжим, бүжгийн салбарын сургалт зэрэг албан ба албан бус боловсролыг багтаасан. Иймд үүнийг өөр ямар нэг тусгай салбарт хуваарилах боломжгүй. Үүнийг салбар бүрт байдаг соёлын үйл ажиллагааг сурталчлахад тодорхой салбарын сургалт буюу бизнес эсхүл байгууллага гэж авч үзэж болно.

Хэрэглэхийг санал болгож буй ЭЗБТҮАСА-ын 3220 (Хөгжмийн зэмсгүүд) ангилал нь хөгжмийн зэмсгийн үйлдвэрлэлийг багтаана. Соёлын мөчлөгийн чиг баримжааг ашиглахад хөгжмийн зэмсгийн үйлдвэрлэл нь уран сайхны илэрхийлэх үйлдвэрлэлийн нэг бүрэлдэхүүн (орц) болж буй учир хөгжмийн зэмсэг үйлдвэрлэлийг соёлын үйл ажиллагаа гэж үзнэ.

3.3 Олон улсын соёлын худалдаа: Уялдуулсан систем (УС) болон Төлбөрийн тэнцлийн үйлчилгээний ангиллыг (ТТҮА) ашиглах нь Энэхүү бүлэгт соёлын бараа, үйлчилгээний олон улсын худалдааны асуудлыг авч үзсэн болно. Дэлхийн гаалийн байгууллагын боловсруулсан статистикийн дагуу Барааны ангилал, кодлолын (3-р хүснэгтийг харах) уялдаат системийн хувилбар 7-ийн дагуу соёлын бараа бүтээгдэхүүний урсгалын талаарх мэдээллийг цуглуулдаг бол харин төлбөрийн тэнцэл дэх өргөтгөсөн ангиллыг ашиглан соёлын үйлчилгээний талаарх мэдээ баримтыг цуглуулдаг байна. Эдгээр хоёр системийг ашиглан ямар ч эдийн засгийн системийн хүрээний зохих соёлын урсгалыг тодорхойлж болно. Соёлын барааны олон улсын урсгал Уялдуулсан системд бараа, бүтээгдэхүүнийг үндэсний утга агуулга, соёлын үнэ цэнэ, болон эдгээртэй адилтгах шалгуураар бус тэдгээрийн одоо байгаа бодит байдлаар нь ангилдаг. Энэ нь хилээр гарахад гаалийн мэдүүлэгт тэмдэглэсэн бодит барааг тусгадаг. Иймээс соёлын урсгалын бүрэн дүр зургийг гаргахын тулд бүтээгдэхүүний талаарх мэдээ баримтыг үйлчилгээний мэдээлэлтэй харьцуулах нь тун чухал юм. Олон улсын урсгалтай холбогдох ангиллын жагсаалтыг 5-р бүлгийн 3-р хүснэгтэд үзүүлэв. Олон улсын худалдааны стандарт ангиллын 4-р (ОУХСА 4) хянаж шинэчилсэн хувилбартай холбоотой Уялдуулсан системийн ангиллууд нь нарийвчлал багатай ч олон улс орны гаалийн статистикт өргөн хэрэглэгддэг.

- 38 -

Гэвч гаальд үндэслэсэн мэдээллийг хэрэглэн зарим соёлын салбаруудыг үнэлэхэд хүндрэлтэй байдаг. Жишээ нь: Барааны ангилал, кодлолын уялдуулсан системийг хэрэглэж үйлдвэрлэлийн болон гар урлалын үйлдвэрлэлийн ялгааг гаргах боломжгүй. Гар үйлдвэрлэлд дараах ангиллуудыг хэрэглэгддэг. Эдгээр нь:

5007 Торгон нэхмэл болон торгоны өөдөс 5111-5113 Ноосон нэхмэл болон малын үс, хялгас 5208-5212 Хөвөн даавуу 5309-5311 Цаасан сүлжмэл утасны нэхмэл материал 57 Хивс болон бусад шалны нэхмэл дэвсгэрүүд 60 Нэхмэл болон сүлжмэл даавуу

Гаалийн мэдүүлэгт өгсөн үнэлгээ зөвхөн хуулбартай хамаатай бөгөөд зохиогчийн эрхийн үнэлгээ ордоггүй тул киноны талаарх мэдээлэлд онцгой анхаарал тавих ёстой. Иймд эдгээр мэдээ баримтыг зохиогчийн эрхийн товчоонуудын цуглуулсан үйлчилгээний мэдээллээр гүйцээн нэмэгдүүлж оюуны өмчийн урсгалыг тодорхойлох ёстой. Соёлын үйлчилгээний олон улсын урсгал Соёлын үйлчилгээ болон худалдааны талаарх мэдээ баримтыг төлбөрийн тэнцлийн өргөтгөсөн ангиллын 6-р хянан шинэчилсэн хувилбар (IMF, 2008) болон БҮНА 2-т тодорхойлсон үйлчилгээний төрөлжүүлэлтийг үндэслэн нэгтгэх ёстой. Төлбөрийн тэнцэл дэх үйлчилгээний ангилал (ТТҮА) нь 2010 онд эцэслэн дуусах ёстой “Олон улсын үйлчилгээний худалдааны статистик эмхтгэл” (НҮБ, 2002)-ийн өөрчлөлтийн дагуу өөрчлөгдөх ёстой. Нийлүүлэгч, хэрэглэгчид нь өөр өөрийн орондоо үлдээд зөвхөн үйлчилгээ нь хил давдаг учир үйлчилгээтэй холбоотой төлбөрийн тэнцэл нь гол төлөв гадаадад явагдах үйлчилгээтэй холбоотой. Төлбөрийн тэнцэл дэх үйлчилгээний ангилал нь бусад олон улсын ангиллын адил соёлыг онцгой ангилалд хамруулдаггүй. Энд соёлын үйлчилгээг нэмэлт гэж ангилдаг бөгөөд хэм хэмжээний бус гэж үзээд мэдээ баримтыг системтэйгээр тогтмол цуглуулдаггүй. 2010 оны ангиллын өөрчлөлтийн үр дүнд соёлын үйлчилгээг илүү нарийн үнэлэх боломжтой болсон. 1-р хүснэгт-ийг 2009 оны 6-р сард дахин хянаж шинэчилсэн ангиллуудад тулгуурлаж хийгдсэн. Аялал жуулчлалын талаарх тоо баримтын ихэнх хэсэг нь соёлын үйлчилгээний адил зөвхөн гадаадын жуулчдад хамаатай Аялал жуулчлал гэсэн бүлэгт бүртгэгддэг. Аялал жуулчлалын кредит нь тухайн жуулчдын өөрийн хэрэглээнд олж авсан эсвэл тухайн оронд ирэх үедээ түр оршин суугчийн хувьд нь эдийн засгийн системээс гарч байгаа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээтэй холбоотой. Аяллын дебит нь тухайн жуулчны хувийн хэрэгцээнд олж авсан эсвэл өөр нэг эдийн засгийн системээс өгч байгаа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээр тодорхойлогдоно. Төлбөрийн тэнцлийн үйлчилгээний ангилалд аяллыг бизнесийн ба хувийн гэж салган ангилжээ. Хувийн аялал гэсэн ангилалд бүртгэгдсэн соёлын аялал жуулчлалын ихэнх хэсэг нь “ажил хэрэгтэй холбоотой бус, өөр зорилготой, тухайлбал, амралтаа өнгөрөөх, соёлын болон эрүүлжүүлэх арга хэмжээнд хамрагдах, найз нөхөд, хамаатан садантайгаа уулзах мөн түүнчлэн эргэл мөргөл үйлдэхтэй холбоотой бараа, үйлчилгээг” хамарна (IMF, 2008).

- 39 -

Хүснэгт 1. Төлбөрийн тэнцэл дэх үйлчилгээний ангиллаар тодорхойлогдсон соёлын үйлчилгээнүүд ТТ 6 ТТҮА Тэмдэг Соёлын үндсэн үйлчилгээ 1. A.b. 8 8.4.1.

8.4.2.

Аудио-визуал бичлэгийн бүтээгдэхүүнийг хуулбарлах ба түгээн тараах тусгай зөвшөөрөл Холбогдох бүтээгдэхүүнийг хуулбарлах ба дагалдах бүтээгдэхүүнийг түгээх тусгайзөвшөөрөл1

1.A.b.9.3. 1.A.b.9.3.

9.3.1. 9.3.2.

Мэдээний агентлагын үйлчилгээ2 Бусад мэдээллийн үйлчилгээ3

1.A.b.10.2. 1.A.b.10.3.

10.2.2. 10.3.1.1.

Зар сурталчилгаа, зах зээлийн судалгаа, олон нийтийн санал асуулга Архитектурын үйлчилгээ

1.A.b.11.1 1.A.b.11.1. 1. A. b.11.2.

11.1.1. 11.1.2. 11.2.3.

Аудио-визуал бүтээгдэхүүн Холбогдох үйлчилгээ4 Өв болон сэргээн засварлах үйлчилгээ5

Тоног төхөөрөмж ба дагалдах материал 1.A.b.8 1.A.b.9.2. 1. A.b.9.2.

8.3. 9.2.1. 9.2.2.

Компьютер програм хангамжийг хуулбарлах түгээх тусгай зөвшөөрөл Компьютерийн үйлчилгээ Компьютерийн бусад үйлчилгээ

Холбогдох соёлын үйлчилгээ6 Аялал жуулчлал 1.A.b.4.2.3. 4.2.3. Аялал – Бусад хувийн6 Тайлбар: 1Энэ ангилалд жүжигчин, зохиолч, хөгжмийн зохиолч, уран барималчид болон бусад (үүнд тайзны засалч, хувцасны загвар зохион бүтээгч болон гэрэлтүүлэгч багтана) гэх зэрэг бусад урлаг, уран сайхны тусгай зөвшөөрлүүд багтана. 2Мэдээний агентлагийн үйлчилгээнд олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудад мэдээ, гэрэл зураг, онцлог мэдээ мэдээлэл өгөх ажиллагаа багтана. 3Номын сан архивын үйлчилгээг багтаана. 4 Соёлын бусад үйлчилгээг багтаана. 5 11,2,3 ангилалд багтсан сэргээн засварлах үйлчилгээ, Өв болон сэргээн засварлах үйлчилгээ 6 Энэхүү ангилалд аяллын бүхий л хэлбэрийн (сургалт, ажил хэргийн болон эмчилгээний) хилийн чанадад гаргасан соёлын бүх зардлыг оруулна.

3.4 Соёлын салбар дахь ажил эрхлэлт: Ажил мэргэжлийн олон улсын стандарт ангилал (АМОУСА)-ыг ашиглах нь

Уг бүлэгт соёлын бүтээгдэхүүнийг ганцаараа болон хэсэг бүлгээрээ, байгууллагаараа бүтээхэд оролцдог уран бүтээлч, үйлдвэрлэгч, түгээгчдэд хамаарах асуудлыг авч үзнэ. Тэднийг ажил хэрэг эрхлэлтээр нь АМОУСА-ыг ашиглан ангилалд оруулдаг. Соёлын салбар дахь ажил мэргэжлийн дараах тодорхойлолтуудыг Австрали болон Шинэ Зеландын үйлдвэрлэлийн стандарт ангилал болон Канадын Соёлын статистикийн хүрээнд тулгуурлаж гаргасан. Хэдийгээр Австрали, Шинэ Зеландын соёлын статистик нь өргөн хүрээтэй ч энэхүү дэвшүүлж буй тодорхойлолт нь 2-р зурагт үзүүлсэн уран бүтээл, урлагтай холбоотой соёлын үндсэн салбаруудын ажил мэргэжлийн үзүүлэлтүүдэд төвлөрсөн.

- 40 -

Соёлын салбар дахь ажил мэргэжилд бүтээлч, уран бүтээлч үйлдвэрлэл болон соёлын өв цуглуулж, хадгалахтай холбоотой ажил мэргэжлүүд багтсан. Эдгээр ажил мэргэжлүүд нь дараах зорилт үүргүүдэд чиглэсэн байдаг. Үүнд:

� Соёлын, бэлгэ тэмдгийн болон оюун санааны утга учрыг бүтээх, хөгжүүлэх, хадгалах, тусгах;

� Гол төлөв оюуны өмчийн эрхээр баталгааждаг соёлын бараа, үйлчилгээ зэргийг бүтээх, үйлдвэрлэх, түгээх;

� Уран бүтээлч зорилгыг хангах (визуал, хөгжим, уран зохиол, бүжгийн урлаг, жүжгийн урлагийн г.м) багтаж байна.

2-р зурагт тодорхойлсны дагуу холбогдох салбарыг багтаах бөгөөд илүү өргөн хүрээний тодорхойлолт нь спорт болон идэвхтэй амралт зэрэг чөлөөт цагаараа хийдэг үйл ажиллагаануудад хамаардаг. Эдгээр салбаруудад спорт, идэвхтэй амралт, чийрэгжүүлэлт, амралт, таашаал авах, хүч чадлаа сэлбэх зэрэгтэй холбоотой үйл ажиллагаанууд багтана. Соёлын ажил эрхлэлтийг хэмжих нь Соёлын ажил эрхлэлтийг тодорхойлохын тулд дизайн зэрэг соёлтой холбоотой болон холбоогүй соёлын ажил мэргэжилтэй хамааралтай мэргэжлийг оруулах шаардлагатай (3-р зургийг үз). 3-р зурагт соёлын салбарыг тусгахдаа албан ба албан бус соёлын төрөл бүрийн бүлгүүдийг (саарлаар тэмдэглэсэн хэсэг) системд нь харуулсан. Соёлтой хамааралгүй салбарыг ажил эрхлэлтийн зурагт оруулах бол зөвхөн тэдгээрт соёлын ажилтнууд ажилладаг бол л хамруулна. Жишээ нь: автомашин үйлдвэрлэлийн салбарын дизайнер нь соёлын бус салбарт ажилладаг соёлын ажилтан юм. Зураг 3. Соёлын ажил эрхлэлт

Соёлын салбарууд

Соёлын ажил

мэргэжлүүд

Соёлын бус ажил

мэргэжлүүд

Соёлын ажил мэргэжлүүд

Соёлын бус салбар

- 41 -

Соёлын салбарын ажил эрхлэлтэд тосгоны2 гар урлал ихээхэн хувь нэмэр оруулдаг. Хөгжиж буй орнуудад хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн болон бусад ажиллагсад гар урлалын нэмэлт мэргэжилтэй байж болох учир соёлын ажил мэргэжлийг нэмэлт гэж үзэх нь элбэг байдаг. Харин энэ мэдээ баримт хүн амын болон ажиллах хүчний судалгаанд хамрагдахгүй байх нь элбэг бөгөөд ийм төрлийн нуугдмал буюу “шигтгэсэн” соёлын мэргэжлүүд нь түүвэр судалгааны асуулгаар нарийн тодорхой хэмжигддэггүй. Эдгээр нь ихэнх тохиолдолд аж ахуй эрхлэлтийн асуулгад хамрагддаггүй өөрөө өөртөө ажил олгогч буюу албан бус 10-с доош ажилчинтай жижиг компаниуд байдаг. Ерөнхийдөө бол жижгэвтэр байгууллага дээр соёл уран бүтээлийн шинж чанартай ажлын хувь өндөр гэж үздэг бөгөөд энэ тал дээр Европын статистик ч соёлын салбарын ажил эрхлэлтийг дутуу үнэлэх нь байдаг. Үүнээс гадна соёлын салбарын ажил эрхлэлтэд сайн дурынхан болоод цалингүй ажиллагсад их үүрэг гүйцэтгэдэг. Энэ төрлийн ажил эрхлэлтийг илүү бүрэн дүүрэн үнэлэхийн тулд шинэ нэмэлт арга зүйн судалгаа шаардлагатай. Соёлын бус үйл ажиллагаанд соёлын ажил мэргэжлийг тодорхойлохын тулд (Зураг 3-ийг үз) ажил мэргэжлийн олон улсын стандарт ангиллын тоо баримтыг үйлдвэрлэлийн ангиллын ангилалтай зөв хослуулан хэрэглэх нь чухал (Каннигам ба Хиггс, 2008).

АМОУСА 08-ын дагуу соёлын ажил мэргэжлийг тодорхойлох нь

АМОУСА нь ажил, туршлага гэсэн хоёр ойлголтод тулгуурласан. АМОУСА 08 ангилалд ажил гэдгийг “өөрөө өөртөө ажил олгох ажиллагааг оруулаад тодорхой ажил олгогчийн төлөө багц ажил гүйцэтгэж, үүрэг даалгавруудыг биелүүлэх чадвар юм” гэжээ. Туршлага гэдэг нь “тодорхой ажилтай холбоотой үүрэг, даалгавруудыг биелүүлэх чадвар” юм (ILO, 2008). Янз бүрийн арга туршлагыг шаарддаг маш олон төрлийн мэргэжлийг хамардаг тул мэргэжлийн бүх төрлүүдийг тусгай ангилалд оруулах боломжгүй ч ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэн, Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагаас ОУХБ-д 2007 онд санал болгосноор хамтын саналд үндэслэсэн соёлын ажил мэргэжлийг илүү сайн тодорхойлох ажил мэргэжлийн шинэ ангиллуудыг АМОУСА 08-д оруулсан байна. АМОУСА 08 болон ЮНЕСКО-гийн 2009 оны ССХ-д соёлын салбарын дараах үндсэн ажил мэргэжлүүдийн ангиллыг ашигласан. Үүнд: 262 Номын санч, архивч, хадгалалтын ажилтнууд;

264 Зохиолч, сэтгүүлч, хэл шинжээчид (шинэ ангилал);

265 Бүтээлч, жүжигчид;

343 Урлаг, соёл, хоол хүнсний холбогдох мэргэжилтнүүд;

3521 Нэвтрүүлэг, дүрс, дуу бичлэгийн салбарын мэргэжилтнүүд;

73 Хэвлэл болон гар урлалын мастерууд (шавар, металл, шил, мод, даавуун гар урлалтай холбоотой бүх урчуудыг багтаасан шинэ ангилал).

2 Тосгоны гар урлал гэдэг нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг үйлдвэрт бус гэртээ гар аргаар

үйлдвэрлэхийг хэлнэ.

- 42 -

5-р бүлгийн 4-р хүснэгтэд соёлын салбарын мэргэжлийг тодорхойлох үндэс болохуйц ангиллуудын жагсаалтыг үзүүлэв. Гэсэн хэдий ч соёлын салбарын ажил эрхлэлтийг үнэлэхэд шийдвэрлээгүй асуудлууд байсаар байна. Ажил мэргэжлийн стандарт ангилалд ажил мэргэжлүүд ангилагдсан ч тэдний хоорондын зааг ялгааг нарийн гаргахаар хийгдээгүй юм. Түүнчлэн АМОУСА-аас тусдаа шинэ ангилал үүсгэхүйц олон тооны ажиллагсадтай мэргэжлүүд бий. Жишээ нь: дараах үндсэн ангиллуудад соёлын мэргэжлийг ялгаж салгахад бэрх байна. Эдгээрт: Соёлын өв болон хадгалалт Соёлын өв болон тэдгээрийн хадгалалттай холбоотой археологич, хадгалалтын ажилтнуудын мэргэжлийн тодорхойлолт эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилалд багтаагүй ч 2632 гэсэн ангилалд багтсан (социологич, антропологич болон холбогдох мэргэжилтнүүд). Энэхүү салбарт ажиллагсад голцуу шинжлэх ухааны мэдлэг, ажлын арвин их туршлагатай хүмүүс байдаг тул АМОУСА-ын мэргэжилтнүүд 2 хэмээх үндсэн бүлэгт хамааруулж болно. Менежер, ахлах мэргэжилтэн, хууль тогтоогчид Менежер, ахлах мэргэжилтэн, хууль тогтоогчдын хувьд бол тэдний мэргэжил зөвхөн АМОУСА-ын 1113-тай л (уламжлалт суурингийн ахлагч, омгийн толгойлогчид) холбоотой. Гэсэн хэдий ч урлагийн компанийн захирал зэрэг мэргэжлийг хаана хамааруулах асуудлыг эргэж харах нь зүйтэй. Тухайлбал урлагийн хүрээний менежер, албан тушаалтнуудыг харьяалах ангилал дутагдаж байгаа юм. Боловсрол Соёлын салбарт багш нарыг ”Бусад багш нар” гэсэн төрөлд хамааруулдаг бөгөөд үүнд 2354 (бусад хөгжмийн багш нар), 2355 (бусад урлагийн багш нар), 2352 (бусад хэлний багш нар)3 багтдаг ч ерөнхийдөө бол бүх шатны боловсролын (дээд, тусгай мэргэжлийн болон дунд) урлагийн болон хүмүүнлэгийн ухааны багш нар энэ ангиллуудад ороогүй бөгөөд тэднийг албан ба албан бус мэргэжлийн боловсролын ангилалд хамруулж болох юм. Мэдээлэл, харилцааны технологи (МХТ) Мэдээлэл, харилцаа холбооны технологитой холбоотой соёлын ажил мэргэжлүүд ихэвчлэн аудио-видео ажил мэргэжил, мультимедиа дизайнер гэх зэрэг шинэ хэрэгслүүдтэй голцуу холбогддог. Тэдгээр нь Аудио болон интерактив хэрэгсэл болон Дизайн, бүтээлч үйлчилгээ гэсэн хоёр үндсэн салбарт хуваагдана. Гэсэн ч компьютер графикийн мэргэжилтнүүдийг оролцуулаад нэвтрүүлэг, мультимедиа үйл ажиллагааны менежерүүдийг багтаасан тусгай ангилал АМОУСА 08-д байхгүй.

3 Австрали гэх мэт зарим орнуудын хувьд хэлний багш нарыг соёлын ажил мэргэжилд

хамруулдаггүй.

- 43 -

3.5 Соёлын өвийг хэмжих нь Өмнө дурьдсанчлан соёлын өвийн салбар нь бусад салбараас огт өөр загвараар тодорхойлогддог. Энэхүү салбарын үйл ажиллагааны дийлэнх нь соёлын өвийн хадгалалт, хамгаалалттай холбоотой учир эдийн засгийн үүднээс авч үзвэл соёлын өв нь хөрөнгө юм. Хөрөнгийн үнэ цэнэ нь тэдгээрийг хэрхэн тордон хадгалж байгаагаас шалтгаалан буурах буюу өсч болно. Олон нийт тэдгээрийг хэрхэн үнэлж дүгнэж, эрхэмлэн дээдэлж байгаад үндэслэж соёлын өвийн эдийн засгийн үнэ цэнэд эдийн засгийн дүн шинжилгээ хийсэн (Наврид ба Рэди, 2002). Энэ тооцоонд ирээдүй үедээ зориулан хэн нэг хүн соёлын өвийг хадгалах болон түүхэн дурсгалт газарт очиход зориулж хэдий хэмжээний төлбөр төлөхөд бэлэн байгааг асуун соёлын өвийн үнэ цэнийг тогтоожээ. Гэхдээ энэхүү бодит бус өртөг болон аяллын зардлын улмаас орон нутгийн үнэт зүйлст зориулах хөрөнгийг эргэн нөхөх асуудал хүндрэлтэй болохыг онцгойлон тэмдэглэх ёстой. Эдийн засгийн үнэт зүйл байхын сацуу соёлын өв нь нийгмийн баялаг юм. Энэ нь гоо зүй, түүх, нийгэм, оюун санаа болон боловсролын үнэ цэнийг бүрдүүлдэг. Биет соёлын өвийн газар нутгийг ихэвчлэн биет бус соёлын өвийн элементүүдийг агуулдаг баяр ёслолыг тэмдэглэхэд ашигладаг. Хөгжингүй орнуудад хөшөө дурсгал, музей гэх зэрэг соёлын үнэ цэнэтэй өмчтэй харилцахдаа бүртгэлд оруулдаг. Гэвч ердийн аялал жуулчлалын статистик үзүүлэлтээс соёлын аялал жуулчлалын мэдээ баримтыг ялгаж салгахад цаашдын нэмэлт боловсруулалт хийх шаардлагатай. Жуулчид болон соёлын өвийн бүсийн орон нутгийн оршин суугчдын дунд түүвэр судалгаа хийх нь статистик үзүүлэлтийн чухал хэрэгсэл юм. Хөгжиж буй орнуудад соёлын өвийн бүсэд очиж үзэх хүмүүсийн судалгаа нь хэдийгээр үзэгчдээс тоглогчдыг ялгахад хүндрэлтэй байх зэрэг асуудлууд байж болох ч уг судалгаа нь хэмнэлттэй байж, соёлын статистикийн хүрээнд том хэмжээний үүрэг гүйцэтгэдэг. Зохиогчийн эрхийн гүйцэтгэх үүрэг Зохиогчийн эрх нь зохиол бүтээлийн илрэх хэлбэрээс үл шалтгаалан уран зохиол, шинжлэх ухаан, уран сайхны салбарын бүхий л төрөлд хэрэглэгдэнэ (Олон Улсын Оюуны Өмчийн Байгууллага, 1979). Уран зохиол, уран сайхны бүтээл нь ном болон бусад туурвилууд, хөгжим, жүжгийн зохиол, бүжгийн зохиол, фото зураг, кино, уран барилгын зураг төсөл, хөөмөл, цутгамал, уран зураг болон уран баримал зэргийг багтаана (Олон Улсын Оюуны Өмчийн Байгууллага, 1979). ЮНЕСКО зохиогчийн эрх, үүнтэй төстэй хууль эрхийн хамгаалалтыг “хувь хүний уран бүтээлч санааг нэмэгдүүлэх, соёлын салбарыг хөгжүүлэх, соёлын олон төрөл зүйлийг дэмжих” үндсэн нөхцөл гэж үзсэн байна (ЮНЕСКО, 2009а). Оюуны өмчийн эрхийг тодорхойлдог бараа, үйлчилгээг тодорхойлох нь соёлын эдийн засагт оруулах хувь нэмрийн гол бүрэлдэхүүн хэсэг болдог бөгөөд хууль эрх зүйн тодорхой системтэй холбоотойгоороо давуу талтай. ССХ-д соёлын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь зохиогчийн эрхийн дагуу байх боломжтой гэж тодорхойлогддог. Зохиогчийн эрх нь салбар бүрийн ихэнх элементүүдэд ашиглагддаг. Олон улсын оюуны өмчийн байгууллагаас оюуны өмчийн салбарын эдийн засагт оруулах хувь нэмрийг (Олон Улсын Оюуны Өмчийн Байгууллага, 2003) тодорхойлох зарчмуудыг боловсруулсан юм. “Зохиогчийн эрхийн үндсэн салбаруудын” тодорхойлолт нь ССХ-н дэх соёлын салбаруудтай адил төстэй боловч зарим нэг нэмэлт тайлбаруудтай. Олон улсын оюуны өмчийн байгууллагын зохиогчийн эрхийн үндсэн салбаруудад програм хангамж болон техник хангамжийн зохиогчийн эрх багтдаг бол ССХ-д багтдаггүй. Түүнчлэн олон улсын оюуны өмчийн байгууллагаас гаргасан соёлын салбарын тодорхойлолт нь уг ССХ-д тодорхойлсноос өөр байгаа. Учир нь уг ССХ соёлын амьдрал дахь практик болон музейн үйл ажиллагаа зэрэг оюуны өмчийн эрхийн салбарыг хамардаггүй.

- 44 -

4. Соёлын статистик: Нийгмийн үзүүлэлтүүдийг хэмжих нь

4.1. Соёлын оролцоог хэмжих нь Өмнөх бүлэгт статистик мэдээллийг олон улсын ангиллуудын (эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал, ажил мэргэжлийн олон улсын стандарт ангилал, Уялдуулсан систем) хэрэглээний талаар авч үзсэн билээ. Харин энэхүү бүлэг нь Соёлын статистикийн хүрээ болон соёлын үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг болох нийгмийн үзүүлэлтүүдийн хэмжилтийн асуудлыг авч үзнэ. Эдийн засгийн үйл ажиллагаагүй албан бус салбаруудад байнга үзэгддэг соёлын нийгмийн үзүүлэлтүүдийг хэрхэн үнэлэх тухай асуудалд гол хүндрэл гарч ирж байгаа юм. Соёлын нийгмийн хэмжүүрийн зарим асуудал нь соёлын бэлгэдлийн чанартай үнэт зүйлс буюу эдгээрийн гүйцэтгэдэг үнэт зүйлс болон ижилслээ мэдэрснээр нийгмээс салан тусгаарлах бус харин нийгэм хамт олонтой нэгдэн, тогтвортой байх үүрэгтэй нь холбоотой байдаг. Эдгээр үүргүүд нь соёлын бодит бус хэмжилтээр илэрдэг бөгөөд, амьдрал дээр олон нийт, бүлгийн хүрээнд голлон хэрэгждэг тул эдийн засгийн харилцаанд ордоггүй аспектуудыг хамардаг. Ер нь соёлын нийгмийн асуудлыг хэмжихэд ямагт амаргүй байдаг. Гэсэн хэдий ч соёлын нийгмийн үзүүлэлтүүдийг судлахад ашиглаж болох нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн цөөн хэдэн статистикийн тодорхой стандартууд байдаг. Соёлын оролцооны талаарх мэдээллийн үндсэн эх сурвалж нь өрх болон зарцуулсан цаг хугацааны талаарх асуулга юм. Гэхдээ энэ нь ихээхэн зардал шаарддаг төдийгүй улс орнууд боловсруулсан асуулгадаа соёлтой холбоотой асуудлыг маш бага оруулдаг. Харьцуулалтыг олон улсын хүрээнд үүсгэн соёлын нийгмийн аспектуудаар нэгдмэл үзүүлэлтүүдийг бий болгохыг тодорхойлолт болон стандартын хэрэгслийн цаашдын хөгжил шаардаж байгаа билээ. Үүнтэй холбоотойгоор энэхүү хамрах хүрээнд соёлын нийгмийн загварыг нийтээр ойлгон ухамсарлах асуудлаар өргөн зөвшилцөлд хүрч, улмаар соёлын нийгмийн хэмжилтүүдийг тодорхойлох, үзүүлэлт тодорхойлолтуудыг бий болгосноор статистикийг хөгжүүлэх ерөнхий чиглэл өгөхийг эрмэлзлээ. Соёлын оролцоо Соёлын статистикийн хүрээ нь соёлын үйл ажиллагаанд оролцох бүхий л элементүүдийг (мөнгө санхүүгийн байдал, өрх гэрт өрнөх соёлын үйл ажиллагаа зэргээс бусад) албан ёсны ажил эрхлэлт, үзэж оролцох (театрт тоглолт үзэх буюу төлбөр хураамж төлөх гэх зэргээр) эсвэл албан бус үйл явц (олон нийтийн үйл ажиллагаа, гэр бүлийн үйл ажиллагаа)-д оролцох зэргийг хамарсан юм. Соёлын үйл ажиллагаан дахь оролцооны эдийн засгийн хэмжилтийг хэрэглэгчдийн соёлын салбарын бараа, үйлчилгээ болон төлбөрт арга хэмжээнд зарцуулсан мөнгөний статистикийн үзүүлэлтээр хийж болно. Эдгээр үзүүлэлтийг өрхийн зардал болон үйл ажиллагааны судалгаагаар хэмжиж болох бөгөөд удирдлагын мэдээ мэдээллийг мөн ашиглаж болно. “Хэрэглээ” гэсэн нэр томъёо нь хэрэглэгчийн авсан төлбөртэй үйлчилгээг илэрхийлдэг бол “оролцох” гэдгийг сонирхогчийн, төлбөргүй үйл ажиллагаанд оролцох гэсэн утгаар голлон хэрэглэж ирсэн. Гэтэл амьдрал дээр хэрэглэгч, оролцогчид нь албан бус үйл ажиллагаанд ямар нэг байдлаар төлбөр төлдөг тул эдгээрийг хооронд нарийн ялгаж салгахад хүндрэлтэй. Жишээ нь: “Хэрэглэгч” жүжигчний байр, хоол ундыг бэлтгэн хариуд нь тоглолтыг нь үзсэнээр харилцан бие биедээ үйлчилсэн болно. Үүнтэй нэг адилаар сонирхогч, мэргэжлийн бус жүжигчид сургалт, бэлтгэлд хамрагдсанаар “мэргэжлийн болох” боломжтой. Ингэснээр нийгмийн буюу сонирхогчдын соёлын үйл ажиллагаа нь соёлын олон салбарын эх сурвалж болж болох талтай.

- 45 -

Соёлын оролцооны талаарх бие даасан асуулгыг Европын холбооны орнуудад голлон явуулж байсан. Европын холбооны соёлын статистикийн LEG туршилтын хэсгийн удирдлага (LEG Eurostat, 2000) “Евробарометр” судалгааны цувралд хэрэглэж байсан бүс нутгийн загварыг боловсруулах оролдлого хийсэн. Тэр үеэс хойш энэхүү загварт нийцүүлж хэрэглэн Европчуудын соёлын үйл ажиллагааны оролцооны талаар уялдаат мэдээлэл цуглуулахын тулд гурван удаа асуулга явуулсан. Беннеттийн судалгаагаар Европчууд урлаг болон чөлөөт цаг, зугаа цэнгэлийг өдөр тутмын амьдралаараа соёлын салбарт оруулдаг гэж тодорхойлсон. Уг тодорхойлолт нь “анги, хүйс зэрэг нийгмийн ач холбогдол бүхий ард иргэд, бүлгүүдийн хувьд зөвхөн урлаг, уран сайхны илэрхийллээр бус өдөр тутмын амьдралынх нь хэв маягт агуулагдан байдаг тэдний соёлын үнэт зүйлс, сонирхол, зан үйл, язгуур (үндэс угсааны) ялгаа, ижилсэл нь хамааралтай” юм (Беннетт, 2001). Ийнхүү соёлын оролцоонд амьдрал, уламжлал, сүсэг бишрэлийг тусгадаг, хэрэглээг агуулсан нийгэм дэх үйл ажиллагаа болох соёлын дадлууд багтана. Эдгээр нь албан ёсны төлбөрт арга хэмжээ болох кино, концерт үзэх, албан бус олон нийтийн цуглаан, сонирхогчдын уулзалт, түүнчлэн өдөр тутмын үйл явдал, тухайлбал ном унших зэргийг багтаана. Соёлын амьдралын оролцоо нь ерөнхийдөө олон нийт, нийгмийн бүлэг, яс үндэс, нас, хүйс зэргийг бүхэлд нь хамруулан хэмжинэ. Яс үндэс, нийгмийн бүлэг, хүйс зэрэгт тулгуурласан дүн шинжилгээ нь мөн соёлын илэрхийллийн олон төрөл зүйлийн хэмжилттэй холбоотой байж болно. Түүнчлэн соёлын оролцоо нь идэвхтэй, идэвхгүй зан байдлын аль алиныг хамарна. Энэ нь концерт үзэгч болон хөгжим сонирхдог хүмүүст хамаарна. Соёлын оролцооны асуулгын зорилго бол идэвхтэй, идэвхгүй зан байдлыг хооронд нь ялгаж салгах бэрхшээлтэй байдлыг үл харгалзан бүх үе шатанд нь үнэлгээ өгөх юм. Жишээ нь: Зарим фестивал дээр хувь хүн нэг талаараа оролцогч (идэвхтэй, бүтээлч, бусдыг урамшуулан дууддаг) байхад, нөгөө талаараа зөвхөн үзэгч (идэвхгүй, зөвхөн урам зориг авах) байдаг. Соёлын оролцоо нь мэргэжилтэй холбоотой тул ажил эрхлэлттэй холбоотой хийгдэх үйл ажиллагаатай холбоогүй (ILO, 1988). Жишээ нь: Соёлын оролцоонд музей үзэгч багтах ч төлбөрт хөтөч тайлбарлагч багтахгүй. ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэн 2006 онд Европын холбооны “Евробарометр” загварыг хөгжиж буй орнуудын соёлын үйл ажиллагааны нөхцөл байдалд хэрэглэх тухай илтгэлийг бэлтгэсэн юм. Энэхүү илтгэлд соёлын үйл ажиллагааг дараах гурван ангиллаар тодорхойлжээ (ЮНЕСКО-гийн статистикийн хүрээлэн, 2006b). Үүнд:

i) Өрхөд суурилсан (culture d’appartement): телевизор үзэх, радио сонсох, хөгжмийн нэвтрүүлэг үзэх ба хөгжим сонсох, ном унших, мөн компьютер болон интернэт ашиглах зэрэгт зарцуулах цаг хугацаатай холбоотой.

ii) Өрхөөс гадуур (culture de sortie): кинотеатр, театр, концерт, музей, хөшөө дурсгал болон соёлын өвтэй газрууд зэрэг соёлын дурсгалт газруудад очихтой холбоотой.

iii) Соёлыг таних (culture identitaire): соёл сонирхогч, соёлын холбооны гишүүнчлэл, түгээмэл соёл, угсаатны соёл, ард түмний дадал болон залуучуудын соёл зэрэг багтана.

- 46 -

Өрхөд суурилсан соёлын үйл ажиллагааг хэмжих нь Өрхөд суурилсан соёлын үйл ажиллагаануудыг хэмждэг ердийн арга хэрэгсэл нь цаг ашиглалтын судалгаа юм. Өрхөөс гадуур болон соёлыг таних хэсгүүдийг хэмжиж тогтооход түүвэр судалгаа тохиромжтой байдаг. НҮБ-ын үндэсний статистикийн хэлтэс “Төлбөрт болон төлбөрт бус ажлын хэмжилтийг сайжруулах” арга хэмжээний хүрээнд НҮБ-ын “Цаг ашиглалтын судалгааны үйл ажиллагааны олон улсын ангилал” хөтөлбөрийг боловсруулсан байна (ЦАСҮАОУА), (НҮБ 2005). Энэхүү ангилал нь зарцуулсан цаг хугацааны статистик тооцоог хөгжиж буй болон хөгжингүй орнуудад аль алинд нь ашиглуулах зориулалттай. Түүнчлэн энэ нь эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн үйлдвэрлэл бүтээмжийн үйл ажиллагааны тоо хэмжээг сайжруулах зорилготой. ЦАСҮАОУА нь олон нийтийн дадлыг багтаасан соёлын дадал заншлын иж бүрэн жагсаалттай цорын ганц ангилал юм. Ангиллын жагсаалтыг 5-р бүлгийн 5-р хүснэгтэд харуулав. Өрхөд суурилсан дадал заншлыг “байршил”, “аяллын хэлбэр”, “хэнд”, “хэнтэй” гэсэн харилцан адилгүй нөхцөл байдлаар тодорхойлж ангиллаа. ЦАСҮАОУА-ын бүтцээр Yндэсний тооцооны системийн ангиллын үйл ажиллагаанд оролцогч хувь хүмүүсийг хоёр том бүлэгт хуваасан байна. Энэ хоёр бүлэг нь мэргэжлийн бүтцээрээ хоорондоо холбоотой бөгөөд өрхийн гишүүд нь хувийн аж ахуй эрхэлдэг бөгөөд бүтээгдэхүүн нь аж ахуйдаа нэмэр хандив болдог, харин нөгөө хэсгийн бүтээгдэхүүн нь хувийн аж ахуйгаас бусад бүтцийн салбар хэсэгт хамаардаг байна (UNSD, 1998). Соёлын оролцоог дахин дахин судлан шинжлэхэд маш их нөөц бололцоо шаардагддаг. Энэхүү хамрах хүрээнд оролцооны асуулга судалгааг ерөнхий түвшинд хийсэн ба тухайн соёлын үйл ажиллагааг хамаардаг салбарыг бүртгэхэд голлож төвлөрсөн. Энэ төрлийн судалгааг хөгжим, бүжиг, уншлага зэрэг салбарт хийхэд нийгмийн асуудлыг нь харах, түүнчлэн сонирхогчдын болон уран сайханчдын бүтээлийг мэргэжлийн бүтээлтэй холбох зэрэг боломжийг олгодог. Ийм холбоо нь соёлын салбарын үндсэн асуудал болох арилжаа, түүний нийтэд бүхэлд нь үзүүлэх нөлөөг судлахад амин чухал ач холбогдолтой юм.

4.2 Биет бус соёлын өвийг хэмжих нь Энэ бүлэгт биет бус соёлын өвийг хэмжих эхний элемент, арга зүйг авч үзнэ. Бие даасан бүлгүүдийн хэрэгцээг ханган тэднийг цаашид хөгжүүлэхийн зөв бодлого тодорхойлохын тулд энд тусгай хэмжих хэрэгсэл шаардлагатай.

Статистикийн энэхүү хамрах хүрээнд биет бус соёлын өвийг “олон нийт болон зарим тохиолдолд тодорхой хүмүүс хүлээн зөвшөөрч буй дадал заншил, төлөөлөл, илэрхийлэл, мэдлэг, чадвар түүнчлэн тэдэнтэй холбоотой арга хэрэгсэл, биет, түүхэн дурсгалт зүйлс болон соёлын орон зай” гэж авч үзжээ (ЮНЕСКО, 2003b, Зураг 2). Иймээс биет бус соёлын өв нь соёлын аль ч салбарт үзэгдэж болох бөгөөд энэ чанараараа тус хамрах хүрээний холбогдох салбар байдлаар хаана ч гарч ирж болох юм. Биет бус тул зарим ББСӨ-ийн бүтээгдэхүүнийг тоо болон чанарын хувьд хэмжихэд нэн бэрх байдаг тул ББСӨ-ийн бүх илрэлийг хэмжих шаардлагагүй юм.

- 47 -

Хүрээ 1. Европын цаг ашиглалтын судалгааны асуулгын удирдамж4

Арга зүйн үндсэн удирдамж болгон дараах зүйлсийг авсан байна. Үүнд: � Асуулга нь хүн амын тодорхой нэг хэсэг бус нийт хүн амыг хамрах ёстой. Хамгийн багадаа 10 болон

түүнээс дээш насныхныг хамруулбал зохино. Хэрэв ингэх боломжгүй бол 15 болон түүнээс дээш насныхныг хамруулах шаардлагатай.

� Түүврийн хэмжээ нь бүх үнэлгээний төлөөллийн үр дүн болон нас, хүйс, боловсролын түвшин зэрэг хүн ам зүйн үзүүлэлтүүдийг бүрэн хангавал зохино.

� Санал асуулга 2 өдөр явагдал зохионо: Нэг нь 7 хоногийн дундуур, нөгөө нь 7 хоногийн сүүлээр. � Цаг ашиглалтын судалгаа (ЦАС)дараалан 12 сарын турш хийгдэнэ. Хэрэв ингэх боломжгүй бол

ердийн 7 хоногийн өдрүүдийг оруулж болно. � 10-15 минутын зайтайгаар тэмдэглэл хөтөлнө. � Асуулгад үндсэн ба туслах ажлыг оруулна. Машин жолоодонгоо хөгжим сонсох,аяга тавга угаангаа

телевизор үзэх гэх зэрэг мэдээллийн хэрэгсэлтэй холбоотой дадал зуршлыг хамруулах нь тун чухал юм.

� Асуулгад оролцогчдод ялангуяа олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл ашиглахтай холбоотой өргөн хэмжээний үйл ажиллагааны ангиллын жагсаалт ашиглуулбал зохино.

ЦАСҮАОУА нь нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлтэй холбоотой дадал зуршлыг хэмжих хамгийн оновчтой арга боловч судалгаа хийхэд маш өртөг өндөртэй байдаг. Харин үүний оронд түүвэр судалгааны асуулгад хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ашиглаж хэр их цаг хугацаа зарцуулж буй талаар асуулт оруулж, 7 хоногийн ажлын болон амралтын өдрүүдэд хүмүүсээс судалгаа авах боломжтой. Энэ тохиолдолд урьдчилан ангилсан үйл ажиллагааны жагсаалтыг хэрэглэнэ. Дээрх 2 ангилал нь түгээмэл бус, ховор тохиолдох дадал заншилтай холбоотой тул өрхөөс гадуурх болон соёлыг таних зорилгоор энэ хэлбэрийн асуулгыг хийхэд тохиромжтой. Түүнчлэн олон улсын хэмжээний харьцуулалт хийх боломжтой байлгахын тулд улс үндэстний түвшинд хийх санал асуулга нь доорх арга зүйн шалгууруудыг хангаж байх ёстой. Эдгээрт: � Ердийн үргэлжлэх хугацаа нь 1 жил байна. Асуулгад оролцогчид сүүлийн 12 сарын хугацаанд

оролцсон соёлын үйл ажиллагааныхаа талаар мэдээлнэ. � Түүвэрлэлтийн хамгийн жижиг нэгж нь хувь хүн байна. Ганцаарчилсан ярилцлага хийхээс (өрхийн

судалгаанд ихэвчлэн хэрэглэгддэг) зайлсхийх ёстой. Учир нь судалгаанд оролцогчид өрхийн бусад гишүүдийнхээ соёлын бүх үйл ажиллагааны талаар мэддэггүй.

� Боломжтой бол судалгааны хамрах хүрээ нь нийгмийн ерөнхий судалгаа, амралт чөлөөт цагийн судалгаа гэх зэрэг соёлын оролцооноос ч илүү өргөн хүрээтэй байж болно. Улмаар олон улсын түвшинд харьцуулалт хийж ашиглаж болно. Соёлын оролцоог хэтрүүлж үнэлдэг соёлын хандлагад эдгээр санал асуулгыг зориулдаг ч хэрэв өөр тоо баримт байхгүй бол зорилтот асуулгыг ашиглаж болно.

Цаг ашиглалтын судалгааны асуулгын удирдамжийг хөгжиж буй орнуудад тохируулан хэрэглэх нь: � Нийгэм-хүн ам зүйн шинж байдал: Хөгжиж буй орнуудад олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл

ашиглах дадал зуршлын талаар тоо баримт цуглуулахад өргөн ашигладаг 5 болон түүнээс дээш насныхныг хамруулбал зохино. Нас, хүйс, боловсролын түвшин, үндсэн үйл ажиллагаа, орлогын түвшин, угсаатны бүлэг гэх зэрэг хүн ам зүйн хувьсах хүчин зүйлсийг харгалзан үзнэ.

� Түүврийн хэмжээ: Холбогдох шинж байдлынхаа төлөөлөл нь болж чадах хүн амын тоо, шинж байдлыг харгалзан түүврийн хэмжээг төлөвлөнө.

� Нэр төрөл, ангилал: Олон улсын хэмжээнд харьцуулалт хийх боломжтой болгохын тулд бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний олон улсын ангиллыг ашиглах хэрэгтэй.

� Ажлын баг: Соёлын салбарын төрөл бүрийн нэгжүүдэд хамааралтай хүмүүсийн дунд уг ажлыг зохион байгуулна. Сэдвийн асуулгыг найдвартай сайн боловсруулахын тулд статистикч, эдийн засагч, соёл арга зүйч нарыг багтаасан салбар хоорондын холимог ажлын багийг бүрдүүлэх нь зүйтэй.

4Eurostat Европын Холбооны статистикийн албанаас Европын уялдуулсан цаг ашиглалтын судалгаан (HETUS)дээр олон тооны удирдамжууд хэвлүүлж гаргасан. Эдгээрийг дараах вэб хуудаснаас үзэж болно: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-CC-04-007/EN/KS-CC-04-007-EN.PDF

- 48 -

ББСӨ нь дуу хөгжим, өгүүлэл, бүжиг болон бусад урлагийн тоглолтын төрлөөр илэрч байвал өөр арга хэмжээ авах шаардлагатай. Жишээ нь: асуулгыг зохих түвшинд (орон нутаг бүс нутаг, үндэсний түвшинд) явуулж чадвал оролцогч/гүйцэтгэгчдийн5 тоог тусгаж чадна. Судалгаанд агуулга, дамжуулах арга хэлбэрийг баримтжуулж болно.

Биет бус соёлын өвийн биет бус байдал нь хэмжихэд түвэгтэй болгодог учир түүнийг хэмжих хэрэгсэлд арга зүйн цаашдын боловсруулалт зайлшгүй чухал. Хэл Аливаа улс орнуудын хувьд хэл нь чухал хувьсах хэмжигдэхүүн байдаг. Хэл нь биет бус соёлын өвийн илэрхийлэл, дамжуулагч, хүрээлэн буй орчныг болон тухайн бүлэг хүмүүсийн нийгэм болон оршин буй орчны хүртэх ойлгох арга хэрэгсэл нь байдаг. Хүмүүсийн ярьж буй хэл, тухайн хэл дээр ярьж буй хүний тоог хэмжих асуудлын талаар маргаан их байдаг. Хэл шинжээчид дараах хоёр үзүүлэлтийг ашиглан хэлийг тодорхойлдог. Үүнд: 1) Хэл нь харилцан ойлгодог ярианы хэрэгслийн цуглуулга, 2) Бүлгийн харилцан танин ойлголцол: хэрэв хоёр бүлгийн хүмүүс өөрсдийгөө өөр ард түмнүүд гэж үзэж байвал тэд өөр өөр хэл дээр ярьдаг гэсэн үг (ЮНЕСКО, UIS, 2006). Олон оронд хүн амын тооллогод хэлний асуудал ордог. НҮБ-ын хүн ам, аж ахуйн тооллогын зарчимд зааснаар хэлний тухай 3 төрлийн баримт байдаг. Эдгээрт:

а) Төрөлх хэл гэдэг нь бага насандаа гэртээ ярьдаг байсан хэл;

б) Ярианы хэл гэдэг нь тухайн хүний одоогийн ярьж байгаа буюу голцуу гэр орондоо ярьж буй хэл;

в) Тооллогын үед нэрлэсэн 1 буюу түүнээс дээш тооны хэлээр ярих чадвар зэрэг юм. Хэлний тухай баримтууд нь хэлний олон талт шинж байдлын төлөв, чиг хандлага болон төрөлх хэлээрээ ярьдаг хүмүүсийн тоог тодорхойлох боломж олгоно. ЮНЕСКО-д (2003) хэлний амьдрах чадвар, түүнд учирч буй аюулыг дүгнэх арга зүйн дараах 9 үзүүлэлтийг боловсруулсан. Эдгээрт: o Тухайн хэлээр яригсдын үнэмлэхүй тоо; o Тухайн хэлээр ярьдаг хүмүүсийн тоог нийт хүн амын тоотой харьцуулсан байдал; o Тухайн хэлний боловсрол, хэлзүйн материалын хүртээмжтэй байдал; o Шинэ салбар болон олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлд үзүүлэх хариу үйлдэл; o Бичиг баримтын төрөл, чанар; o Хэлний үеэс үед дамжиж ирсэн байдал; o Ард түмний гишүүдийн төрөлх хэлэндээ хандах хандлага; o Хэл хэрэглэх салбарын шилжилт өөрчлөлт; o Харилцаа ба төрийн болон албан ёсны хэлний тухай бодлогыг оруулаад засгийн

газар, мэргэжлийн хэлний хандлага, бодлого зэрэг багтана.

5Зарим тохиолдолд тоглолтын өөр өөр цаг үед үзэгч, тоглогч нь нэг хүн байж болно.

- 49 -

Энэхүү арга зүйг ашиглан ЮНЕСКО аюулд учраад байгаа хэлнүүдийн жагсаалтыг гарган Аюулд өртөөд байгаа дэлхийн хэлнүүдийн атласт тэмдэглэсэн нь биет бус соёлын өв болон өвөрмөц шинж байдлын эх үүсвэрийн устан алга болж буй үзэгдлийг шинжин судлах зорилготой (ЮНЕСКО, 2009b). Соёлыг таних дадал заншлыг хэмжих нь Соёлын нийгмийн үзүүлэлтийг хэмжих өөр нэг арга бол соёлын үйл ажиллагааны нийгэм, эдийн засгийн нөлөөг судлан хэмжих юм. Колумбид “фиеста”-ийн нийгэм, эдийн засаг, соёлын нөлөөг үнэлдэг байна. “Фиеста” буюу “баяр наадам” гэдэг нь “амьдрал, ертөнцийн чиг баримжаа, домог, итгэл үнэмшил зэргийн үлгэр мэт зөн билгийн бүтэц, эдийн засаг, шашин шүтлэг, улс төр болон бусад сэдлүүдтэй холбоотой олон түмний ойлголт гэж тодорхойлж болох юм. Эдгээр нь тодорхой цаг үед, тодорхой орон зайд, тодорхой нийгэмд уламжлалаар дамжих мөн чанартай” (Конвенио АНдрес Белло, 2004). Фиеста-гийн нийгэм, соёлын хэмжилтийг дараах зүйлсийг задлан шинжилснээр хийх боломжтой. Үүнд: � Нийгмийн оролцоо: олон нийтийн үзэгч-жүжигчдийг фиеста-д идэвхтэй оролцуулах;

� Соёлыг таних: тухайн ард түмний үйл ажиллагаанд оролцох оролцоо (нийгэм, соёлыг таних);

� Соёлын олон төрөл зүйл: фиеста бэлтгэх, зохион байгуулах үеийн янз бүрийн соёлын хандлагын илэрхийллүүд (уламжлалт, угсаатны зүйн, шашны болон уран сайхны илэрхийлэл, тоглоом наадам г.м);

� Нийгмийн нэгдэл; фиеста-г бэлтгэх, зохион байгуулахад оролцох янз бүрийн салбар, уран бүтээлчдийн оролцоо;

� Нийгмийн харьяалал: бүлэг хүмүүс нийгмийн уран бүтээлчид фиеста-г эзэмших эрхээ дамжуулан илэрхийлдэг хувь хүний болоод олон нийтийн хэлбэрүүд зэрэг багтаж байна.

Соёлын бусад нийгмийн хэмжүүрүүд Соёлоос нийгэм эдийн засгийн хөгжилд оруулах хувь нэмрийг хэмжихэд соёлын болон нийгмийн капиталын үзэл баримтлал тун хэрэгцээтэй байдаг. Дэвид Тросбигийн үзэж байгаагаар “соёлын капиталын биет нь соёлын үнэ цэнийг өөртөө агуулсан ямарваа нэг эдийн засгийн үнэт цэнээс гадна соёлын үнэт зүйлсийн хөрөнгө гэж тодорхойлж болох юм... соёлын өвд авсан барилга нь үл хөдлөх хөрөнгийн хувьд арилжааны үнэ өртөгтэй байх боловч тодорхой бие хүмүүс, олон түмний хувьд түүний үнэ цэнэ нь эн түрүүн гоо сайхан, оюун санаа, бэлгэ тэмдгийн элементүүдэд байх бөгөөд эдийн засгийн аливаа тооцооноос ангид оршино. Эдгээр үнэт чанаруудыг нь соёлын үнэ цэнэ гэж үзнэ. Ийм шинж чанараар тодорхойлогдсон соёлын капитал нь барилга байшин, дурсгалт зүйлс, урлагийн бүтээл, материаллаг соёлын хөшөө дурсгал зэргийн байрлаж буй газар нутаг гэх зэрэг биет хэлбэрээр, мөн санаа сэдэл, ёс заншил, итгэл үнэмшил, уламжлал зэрэг биет бус хэлбэрээр байж болно” (Тросби, 2001).

- 50 -

Хүрээ 2. Уугуул болон уламжлалт мэдлэг Уламжлалт, орон нутгийн мэдлэг нь уугуул ард түмний мэдлэгтэй байнга холбогддог. Угандачууд уугуул ард түмний мэдлэгийг “уламжлалт болон орон нутгийн мэдлэг нь газарзүйн тодорхой нэг байршилд тухайн нутгийн уугуул бүлгийн хүрээнд тодорхой нөхцөл байдалд оршдог” гэж тайлбарлажээ (Хүйс, Хөдөлмөр, Нийгмийн Хөгжлийн Яам, 2006). Номхон далайн нийгэмлэгийн хэрэг эрхлэх газраас тодорхойлсноор уламжлалт болон орон нутгийн мэдлэг гэдэг нь “агуулга, чанар, зорилгоос үл хамааран илрэн гарч буй уламжлалт мэдлэгийн илрэх аргыг хэлэх бөгөөд тэдгээр нь биетээр болон биет бусаар оршин байж болох ба дээр дурьдсанаас гадна дараах зүйлсийг багтаана. Үүнд: a) нэр ус, өгүүллэг, аялгуу, оньсого, түүх, дуу зэргийн аман хэлбэр; б) урлагийн болон гар урлалын эд зүйлс, хөгжмийн зэмсэг, баримал, уран зураг, сийлбэр, вааран эдлэл, наанги шороон зүймэл, модон эдлэл, металл эдлэл, хар зураг, гоёл чимэглэлийн зүйлс, сүлжсэн эдлэл, хатгамал, хясаан зүйлс, хивс, хувцас хунар, бөс бараа ; в) дуу хөгжим, бүжиг, театр, уран зохиол, баяр ёслол, зан үйлийн илэрхийлэл, соёлын дадал заншлууд; г) хэлбэржсэн дүрс, барилга байгууламж болон визуал байгууламжийн биетүүд, хэсгүүд; д) уран барилгын хэв загвар; Ариун гэгээн нууц гэдэг нь аливаа уламжлалт мэдлэг, нууц болон ариун зүйлсийг агуулан уламжлалт эзэмшигчийн хууль ёс, заншилтай зохицсон уламжлалт мэдлэг ба соёлын мэдлэг буюу илрэл юм. Уламжлалт мэдлэг нь ерөнхийдөө дараах шинж чанартай: a) уламжлалт эдийн засаг, оюун санаа, зан үйл, өгүүлэмж, чимэглэл, зугаа цэнгэлийн зорилгоор бүтээж, эзэмшиж, урамшуулах. б) үеэс үед дамжсан; в) тодорхой уламжлалт бүлэг, отог омог болон ард түмэнд (тухайн орны) харьяалагддаг гэж тооцогддог; г) хамтын бүтээл бөгөөд хамтаар эзэмшдэг зэрэг болно”. Эх сурвалж: SPC, 2002. Гонг Конгийн бүтээлч индексэд нийгмийн капиталыг “итгэлцэл, харилцан нөлөөлөл, хамтын ажиллагаа, өргөн хүрээтэй нийгмийн харилцаа холбооны үндсэн дээр... үүсч, хамтын сайн сайхан байдал, нийгмийн амьдралын оролцоо, иргэний идэвхийг дээшлүүлж, хувь хүн болон нийгмийн хөгжил цэцэглэлтэд хүргэх боломжийг бий болгоно” гэж тодорхойлжээ. Энэ нь дараах 9 үзүүлэлтээр хэмжигдэнэ. Үүнд: Ерөнхий итгэлцэл, хууль эрхийн итгэлцэл, харилцан үйлчлэл, ач холбогдолтой байх, хамтын ажиллагаа, цөөнхөд найрсаг хандах, орчин үеийн үнэлэмжийг даах, өөрийгөө илэрхийлэх, нийгмийн амьдралд оролцох зэрэг багтжээ (Соёлын Бодлогын Судалгааны Төв, 2005). Соёлын зарим нийгмийн элементүүд, тэдгээрийн нийгэмд үзүүлэх нөлөө зэрэг соёлын бусад салбаруудыг уг хамрах хүрээнд багтаахын тулд соёлын бусад үзүүлэлттэй холбоотой ажлыг үргэлжлүүлэх шаардлагатай. Соёлын болон байгалийн өвийн салбарт хэсэгчлэн оруулсан соёл, байгаль орчны харилцааг тогтвортой хөгжүүлэхийн тулд асуудлыг цаашдаа улам боловсруулах шаардлагатай. Хурцаар тавигдаж буй бас нэг асуудал нь соёл болон сайн сайхны тухай буюу тухайлбал соёл болон эрүүл мэндийн асуудал юм. Эрүүл мэнд, байгаль орчны хоорондын харилцаа нь өргөн утгаараа соёлын хүрээнээс давж байгаа бөгөөд энд соёл түүний статистикийн бусад салбартай холбогдох асуудлыг хэлэлцэх ёстой. Жишээ нь: Хөгжим тоглох зэрэг соёлын үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд ерөнхий эрүүл мэндийн байдалд нөлөөлж болзошгүй байдлыг үүнд багтааж болно (Микалос, 2003, 2005).

- 51 -

5. Тоо баримт цуглуулах: Олон улсын ангиллын дүрмийн хүснэгтүүд

Энэ бүлэгт өмнөх хэсэгт тайлбарласан олон улсын ангиллын дүрмийн жагсаалтыг орууллаа. Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа, бараа, үйлчилгээ, ажил эрхлэлт болон дадал заншил зэргийг соёлын салбар бүрээр, соёлын мөчлөгийн хүрээний үүргээр нь тодорхойлсон болно. Гэлээ ч бүх салбарын ангилал болон соёлын мөчлөгийн бүх үе шатыг нэг бүрчлэн тодорхойлох шаардлагагүй юм. Жишээ нь: ЭЗБТҮАСА (эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал), БҮНА (бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нэгдсэн ангилал), УС (уялдуулсан систем), ТТҮА (төлбөрийн тэнцэл дэх үйлчилгээний ангилал) зэрэг нь эдийн засагтай уялдаатай ба эдгээр соёлын дүрмүүд нь бүтээн бий болгохоос эхлээд тайлагнан үзүүлэх хүртэлх бүх үе шатыг хамардаг төдийгүй ЦАСҮАОУА-ын оролцоог ч мөн хамруулсан болно. Ангилал тус бүр зөвхөн ганц удаа дурьдагдана. ЭЗБТҮАСА болон БҮНА харьцааг олох зорилгоор ЭЗБТҮАСА ангилал янз бүрийн салбарууд дээр гарч ирж болно (Хүснэгт 2). Гэхдээ ЭЗБТҮАСА ангиллыг ашиглаж соёлын салбарын хэмжээг тодорхойлоход тэдгээрийг ганц л удаа дурьдагдах ёстой. Налуу хэвээр бичсэн буюу одоор тодруулсан ангиллуудыг соёлын болон соёлын бус гэж ялгаж ангилах үед л хэрэглэнэ.

- 52

-

Хүс

нэгт

2. Б

ҮН

А 2

, ЭЗБ

ТҮ

АС

А 4

анг

иллу

удаа

р то

дорх

ойло

гдсо

н со

ёлы

н үй

лдвэ

рлэл

ийн

үйл

ажил

лага

а,ба

раа,

үйл

чилг

ээ

СО

ЁЛ

ЫН

СА

ЛБА

РУУ

Д

Сал

бар

Үйл

двэр

лэли

йн ү

йл а

жил

лага

а1

Бара

а, ү

йлчи

лгээ

ЭЗБ

ТҮ

АС

А 4

Тод

орхо

йлол

т

БҮН

А

2

Т

одор

хойл

олт

А. Соёлын болон

байгалийн өв

90

00

Бү

тээл

ч, у

рлаг

, үзв

эр ү

йлчи

лгээ

ний

үйл

ажил

лага

а

38

962

Ш

ууда

нгий

н бо

лон

тэмд

эгт

марк

, хүч

ингү

й бо

лсон

мар

к, а

нхны

сүл

д тэ

мдэг

, зах

идлы

н нү

үр,

дугт

уйну

уд, ш

ууда

нгий

н хэ

рэгс

лүүд

(тэм

дэгт

цаа

с) б

олон

эдгэ

эртэ

й тө

стэй

зүйл

с; м

өн зо

ос

цугл

уула

х со

нирх

ол э

схүл

угс

аатн

ы, т

үүхи

йн, б

иеий

н бү

тэц

зүйн

, эрд

эс с

удла

лын,

ург

амлы

н,

экол

огий

н, а

мьта

н су

длал

ын

сони

рхлы

г ха

руул

сан

цугл

уулг

ын

хэсг

үүд

91

02

4

Түүх

эн д

урсг

алт

бари

лга

байг

уула

мж,

газр

ууды

н му

зей,

үзв

эрий

н үй

л аж

илла

гаа

9641

1

9641

2

Түүх

эн г

азар

нут

аг, б

арил

га б

айгу

улам

жаа

с га

дна

музе

йн ү

йлчи

лгээ

Тү

үхэн

дур

сгал

т га

зар

нута

г, б

арил

га б

айгу

улам

жий

г ха

мгаа

лах

үйлч

илгэ

э

9103

Дар

хан

цааз

тай

газа

р, а

мьтн

ы б

олон

цэц

эрлэ

гт

хүрэ

элэн

гүүд

ийн

үйл

ажил

лага

а

9642

1

9642

2

А

мьтн

ы х

үрээ

лэн,

ург

амал

суд

лалы

н хү

рээл

энги

йн ү

йлчи

лгээ

Зэ

рлэг

амь

тан,

ург

амлы

г ха

мгаа

лах

үйлч

илгэ

эг б

агта

асан

бай

галь

хам

гаал

ах ү

йлчи

лгээ

4774

5

Хэр

эглэ

ж б

айса

н бу

юу

хууч

ин б

араа

бү

тээг

дэхү

үний

жиж

иглэ

н ху

далд

аа

621*

*

6 М

эргэ

жли

йн б

ус д

элгү

үрий

н ж

ижиг

лэнг

ийн

худа

лдаа

ны ү

йлчи

лгээ

Б. Урлагийн тоглолт, баяр ёслол

2

90

00

7

Бүтэ

элч,

урл

аг, ү

звэр

үйл

чилг

ээни

й үй

л аж

илла

гаа

9621

0 96

220

9623

0 96

290

9631

0 95

997

У

рлаг

ийн

тогл

олты

г су

ртал

члах

, зох

ион

байг

уула

х үй

лчил

гээ

Урл

агий

н то

глол

т ыг

найр

уулж

,үзү

үлэх

үйл

чилг

ээ

Урл

агий

н то

глол

тын

байг

уула

мжий

н үй

л аж

илла

гаан

ы ү

йлчи

лгээ

Бу

сад

урла

гийн

тог

лолт

бол

он а

мьд

тогл

олто

д зо

риул

сан

үйлч

илгэ

э У

рлаг

ийн

тогл

олты

н үй

лчил

гээ

Соё

л, а

мрал

тын

холб

оод

(спо

рт, т

огло

омоо

с бу

сад)

3220

Х

өгж

мийн

зэмс

гийн

үйл

двэр

лэл

3831

0 38

320

3833

0 38

340

3835

0 38

360

Тө

гөлд

өр х

уур

боло

н бу

сад

дара

лтат

хөг

жми

йн зэ

мсгү

үд

Буса

д ча

вхда

ст х

өгж

мийн

зэмс

гүүд

Ү

лээв

эр х

өгж

мийн

зэмс

гүүд

(үүн

д ба

ян х

уур,

биш

гүүр

, гуу

лин

үлээ

вэр

хөгж

им, о

рган

баг

тана

) Д

ууга

ралт

ыг

нь б

олов

сруу

лсан

бую

у ца

хилг

аан,

өсг

өгчт

эй х

өгж

мийн

зэмс

гүүд

Бу

сад

хөгж

мийн

зэмс

гүүд

(үүн

д ба

ян х

уур,

эгш

игт

хайр

цаг,

цох

ивор

хөг

жми

йн зэ

мсэг

ба

гтан

а); ш

овш

уур,

шүг

эл, э

вэр

бүрэ

э бо

лон

буса

д до

хиот

үлэ

эвэр

хөг

жми

йн зэ

мсэг

Х

өгж

мийн

зэмс

гүүд

ийн

эд а

нги,

даг

алда

х хэ

рэгс

лүүд

(мет

роно

м, х

өглө

гч, х

өг о

руул

агч)

59

20

Д

уу б

ичлэ

г, х

өгж

мийн

бүт

ээл

хэвл

эх ү

йл

ажил

лага

а

3252

0 47

610

9611

1 96

112

9611

3 84

321

7332

0

8

Хөг

жми

, хэв

лэсэ

н бо

лон

гар

бичм

эл н

отуу

д

Хөг

жми

йн а

удио

хуу

рцаг

, хал

ьс, б

усад

бие

т ме

диа

Дуу

бич

лэги

йн ү

йлчи

лгээ

А

мьд

хөгж

им б

ичлэ

гийн

үйл

чилг

ээ

Дуу

бич

лэги

йн э

х ху

вь

Хөг

жми

йн а

удио

тат

ан а

валт

Ү

звэр

үйл

чилг

ээ, з

охио

лын

боло

н ак

усти

к эх

хув

ийг

ашиг

лах

эрхи

йн зө

вшөө

рөл

олго

х үй

лчил

гээ

- 53

-

4762

Хөг

жми

йн б

олон

вид

ео б

ичлэ

гээр

төр

өлж

сөн

дэлг

үүри

йн ж

ижиг

лэн

худа

лдаа

6224

2

Ради

о, т

елев

изий

н то

ног

төхө

өрөм

ж б

олон

бич

лэгт

эй а

удио

-вид

ео д

иск,

хуу

рцаг

зэрг

ийн

төрө

лжсө

н дэ

лгүү

рийн

жиж

иглэ

н ху

далд

аала

х үй

лчил

гээ

В. Визуал урлаг ба гар урлал

9000

9

Бүтэ

элч,

урл

аг, ү

звэр

үйл

чилг

ээни

й үй

л аж

илла

гаа

3896

1

Ура

н зу

раг,

хар

зура

г, ө

нгий

н зу

раг;

өвө

рмөц

сий

лбэр

,хэв

лэли

йн зу

раас

ан зу

раг,

чул

уун

бар

урла

л; я

нз б

үрий

н ма

тери

алаа

р хи

йгдс

эн ө

вөрм

өц у

ран

бари

мал,

бар

имал

7420

10

Гэрэ

л зу

ргий

н үй

л аж

илла

гаа

8381

1 83

812

8381

3 83

814

8381

5 83

819

8382

0 38

942

3894

1

Х

өрөг

зура

г ав

алты

н үй

лчил

гээ

Рекл

ам с

урта

лчил

гаа,

хол

богд

ох зу

раг

авал

тын

үйлч

илгэ

э А

рга

хэмж

ээни

й гэ

рэл

зура

г ав

ах б

олон

бич

лэг

хийх

үйл

чилг

ээ

Мэр

гэж

лийн

зура

г ав

ах ү

йлчи

лгээ

Зу

раг

тодр

уула

х, с

эргэ

эн за

свар

лах

үйлч

илгэ

э Зу

раг

авал

ттай

хол

боот

ой б

усад

үйл

чилг

ээ

Зура

г бо

ловс

руул

ах ү

йлчи

лгээ

К

ино

урла

гтай

хам

аара

лгүй

үзв

эрий

н бо

лон

гэр

эл зу

ргий

н бо

ловс

руул

сан

ялта

с, х

альс

нууд

У

гааг

дааг

үй б

олов

сруу

лсан

гэр

эл зу

ргий

н ял

тас,

хал

ьс, ц

аас,

кар

тон,

даа

вуу

5819

Хэв

лэли

йн б

усад

үйл

аж

илла

гаа

3254

0

Хэв

лэгд

сэн

зура

г, д

үрс,

гэр

эл зу

раг

32

11

Ү

нэт

эдлэ

л бо

лон

буса

д хо

лбог

дох

бара

а бү

тээг

дэхү

үний

үйл

двэр

лэл

3822

0 38

240

38

210

11

Хий

мэл

сувд

, үнэ

т бо

лон

хага

с үн

эт э

рдэн

ийн

чулу

у, с

эргэ

эн за

свар

ласа

н ү

нэт

боло

н ха

гас

үнэт

эрд

эний

н чу

луу

(үйл

двэр

ийн

алма

з чул

ууна

ас б

усад

) Го

ёл ч

имэг

лэли

йн э

длэл

, үнэ

т ме

талл

аар

хийж

, чим

эглэ

сэн

буса

д эд

лэлү

үд; ү

нэт

боло

н ха

гас

үнэт

чул

ууга

ар х

ийсэ

н эд

лэл,

жин

хэнэ

бол

он х

иймэ

л су

вд,

үнэт

бол

он х

агас

үнэ

т су

вдаа

р хи

йсэн

эдл

элүү

д Ж

инхэ

нэ б

олон

хий

мэл,

заса

агүй

сув

д

7220

Ний

гэм

судл

ал, х

үмүү

нлэг

ийн

салб

ары

н ту

ршил

т, с

удал

гаан

ы а

жлы

н бо

ловс

руул

алт

81

229

12

Хүм

үүнл

эгий

н бу

сад

салб

ары

н су

далг

аа ш

инж

илгэ

э, б

олов

сруу

лалт

хий

х үй

лчил

гээ

Г. Ном, хэвлэл

9101

Ном

ын

сан,

арх

ивы

н үй

л аж

илла

гаа

8451

0 84

520

Н

омы

н са

нгий

н үй

лчил

гээ

Арх

ивы

н үй

лчил

гээ

5811

Н

омы

н х

эвлэ

лт

3221

0 32

220

3229

1 32

292

3229

9 32

510

3251

1

3253

0

4769

1 47

692

8431

1 89

110

Х

эвлэ

мэл

боло

всро

лын

сура

х би

чиг

Хэв

лэмэ

л ер

өнхи

й ла

влах

тол

ь

Хэв

лэмэ

л мэ

ргэж

лийн

, тех

ники

йн, э

рдэм

шин

жил

гээн

ий н

ом

Хүү

хдүү

дэд

зори

улса

н х

эвлэ

мэл

ном

Бу

сад

бүлг

ээр

анги

лагд

аагү

й хэ

влэм

эл н

ом

Ном

ын

бус

хэмж

ээгэ

эр х

эвлэ

гдсэ

н га

зры

н зу

раг

боло

н үү

нтэй

төс

тэй

схем

, хан

ын

газр

ын

зура

г Н

омы

н бу

с хэ

мжээ

гээр

хэв

лэгд

сэн

гидр

огра

фынб

олон

үүн

тэй

төст

эй с

хемү

үд (д

элхи

йн г

азры

н зу

раг,

топ

огра

фын

төлө

влөг

өө б

олон

хан

ын

газр

ын

зург

ууд)

Х

эвлэ

мэл

бую

у зу

рагт

ил за

хида

л, т

асла

вчта

й бо

лонт

асла

вчгү

й ду

гтуй

тайг

аа и

лгээ

гддэ

г эс

вэл

тодо

рхой

хүн

ий м

эндч

илгэ

э бү

хий

хэвл

эмэл

шуу

данг

ийн

ил за

хидл

ууд

Дис

к, х

уурц

аг б

олон

бус

ад х

эрэг

сэл

дээр

бич

игдс

эн а

удио

ном

Бичв

эрт

суур

илса

н ди

ск, х

уурц

аг б

олон

бус

ад х

эрэг

сэл

О

нлай

нном

Тө

лбөр

бол

он г

эрээ

ний

үндс

эн д

ээрх

хэв

лэл

нийт

лэли

йн ү

йл а

жил

лага

а

- 54

-

5813

С

онин

, сэт

гүүл

бол

он б

усад

тог

тмол

хэв

лэлү

үд

3230

0 32

410

3242

0 32

490

8431

2

Д

олоо

хон

огт

4-өө

с до

ошгү

й уд

аа г

арда

г то

гтмо

л хэ

влэл

, сон

ин, с

этгү

үл

Өдө

р ту

тмы

н бу

с ер

өнхи

й то

гтмо

л хэ

влэл

, сон

ин

Өдө

р ту

тмы

н бу

с то

гтмо

л хэ

влэл

, биз

нес,

мэр

гэж

лийн

, эрд

эм ш

инж

илгэ

эний

хэв

лэмэ

л

сони

нууд

Ө

дөр

тутм

ын

бус

тог

тмол

хэв

лэл

боло

н бу

сад

төрл

ийн

сони

н, х

эвлэ

лүүд

О

нлай

н со

нин,

тог

тмол

хэв

лэлү

үд

5819

Хэв

лэли

йн б

усад

үйл

аж

илла

гаа

8439

9

Буса

д ан

гила

лд б

агта

агүй

онл

айн

агуу

лгуу

д

4761

Ту

сгай

төр

өлж

сөн

дэлг

үүрү

үдээ

р но

м, с

онин

, би

чиг

хэрг

ийн

хэрэ

гсли

йн ж

ижиг

лэнг

ийн

худа

лдаа

6225

1

6215

1

6245

1

6255

1

6235

1

Н

ом, с

этгү

үл, с

онин

, бич

иг х

эрэг

слий

н зү

йлси

йг ж

ижиг

лэнг

ээр

худа

лдаа

лдаг

төр

өлж

сөн

дэлг

үүрү

үдий

н үй

лчил

гээ

Ном

, сэт

гүүл

, сон

ин, б

ичиг

хэр

эгсл

ийн

зүйл

сийг

жиж

иглэ

нгээ

р ху

далд

аалд

аг зо

риул

алты

н бу

с дэ

лгүү

рүүд

ийн

үйлч

илгэ

э Н

ом, с

этгү

үл, с

онин

, бич

иг х

эрэг

слий

н зү

йлси

йг д

элгү

үрээ

с га

дуур

жиж

иглэ

н ху

далд

ааны

бу

сад

үйлч

илгэ

э Н

ом, с

этгү

үл, с

онин

, бич

иг х

эрэг

слий

н зү

йлси

йг х

удал

даал

ах т

өлбө

р ху

раам

ж, г

эрээ

ний

үндс

эн д

ээрх

жиж

иглэ

н ху

далд

ааны

үйл

чилг

ээ

Ном

, сэт

гүүл

, сон

ин, б

ичиг

хэр

эгсл

ийн

зүйл

сийг

шуу

данг

ийн

захи

алга

ар х

удал

даал

ах

үйлч

илгэ

э 63

91

М

эдээ

ллий

н аг

ентл

агуу

дын

үйл

ажил

лага

а 84

410

С

онин

бол

он т

огтм

ол х

эвлэ

лийн

мэд

ээлл

ийн

аген

тлаг

ууды

н үй

лчил

гээ

6399

Буса

д ан

гилл

ууда

д ба

гтаа

гүй

мэдэ

элли

йн

үйлч

илгэ

эний

хүр

ээн

дэх

үйл

ажил

лага

аны

өөр

тө

рлүү

д

8599

1

Мэд

ээлл

ийн

буса

д үй

лчил

гээ

4649

*

13

Буса

д гэ

р ах

уйн

бар

ааны

бөө

ний

худа

лдаа

*

6125

1 61

151

Н

ом, с

этгү

үл, с

онин

, бич

иг х

эрэг

слий

н зү

йлси

йг х

удал

даал

ах т

өлбө

р ху

раам

ж, г

эрээ

ний

үндс

эн д

ээрх

бөө

ний

худа

лдаа

ны ү

йлчи

лгээ

Н

ом, с

этгү

үл, с

онин

, бич

иг х

эрэг

слий

н зү

йлси

йг т

өлбө

р ху

раам

ж, г

эрээ

ний

үнд

сэн

дээр

ху

далд

аала

хаас

бус

ад б

өөни

й ху

далд

ааны

үйл

чилг

ээ

9000

14

Бүтэ

элч ,

үзв

эр ү

йлчи

лгээ

ний

үйл

ажил

лага

а

9632

0 96

330

15

15

Жүж

игчд

ээс

буса

д со

ёлы

н зү

тгэл

тнүү

д, х

өгж

мийн

зохи

олч,

ура

н ба

рима

лч, з

охио

лчды

н үз

үүлж

буй

үйл

чилг

ээ

Жүж

игчи

н, зу

раач

, ура

н ба

рима

лчда

ас б

усад

хөг

жми

йн зо

хиол

ч, с

оёлы

н зү

тгэл

тэн,

зо

хиол

чды

н эх

бүт

ээлү

үд

Д. Аудио-визуал, интерактив хэрэгслүүд

5820

П

рогр

ам х

анга

мжий

н хэ

влэл

т 38

582

4782

2 84

391

В

идео

тог

лоом

тог

луул

агчд

ад зо

риул

сан

прог

рам

ханг

амж

ийн

диск

С

авла

гдса

н ко

мпью

тери

йн т

огло

омы

н пр

огра

м ха

нгам

ж

Инт

ерак

тив

тогл

оому

уд

5911

Те

леви

зийн

про

грам

, ви

део,

кин

о үй

лдвэ

рлэл

3895

0 47

620

8433

1 84

332

9612

1 96

123

К

инон

ы д

уута

й бо

лон

дууг

үй э

свэл

зөвх

өн д

уута

й үз

вэр,

олн

ы х

үртэ

эл б

олсо

н ки

нону

уд

Сор

онзо

н ха

льс,

хуу

рцаг

бол

он б

усад

хэр

эгсл

үүд

дээр

х ки

но, в

идео

бич

лэгү

үд

Дис

к, х

уурц

аг б

олон

бол

он б

усад

бие

т хэ

рэгс

элд

бичс

эн к

ино

боло

н бу

сад

виде

о би

члэг

үүди

йг

Урс

даг

виде

о хө

төлб

өрүү

д К

ино,

вид

ео б

ичлэ

г, т

елев

изий

н хө

төлб

өрий

н үй

лдвэ

рлэл

ийн

үйлч

илгэ

э К

ино,

вид

ео б

ичлэ

г, т

елев

изий

н бо

лон

ради

огий

н хө

төлб

өрий

н эх

хув

иуд

- 55

-

5912

К

ино,

вид

ео б

ичлэ

г, т

елев

изий

н хө

төлб

өрүү

дтэй

хо

лбоо

той

үйлд

вэрл

элий

н да

раах

үйл

аж

илла

гаа

9613

1 96

132

9613

3 96

134

9613

5 96

136

9613

9

А

удио

-виз

уал

засв

ар х

ийх

үйлч

илгэ

э А

нхны

эх

хуви

уды

г ху

улах

бол

он д

амж

уула

х үй

лчил

гээ

Диж

итал

дах

ин с

эргэ

элт,

өнг

ө за

сах

үйлч

илгэ

э Д

үрсн

ий э

ффек

т ян

злах

үйл

чилг

ээ

Дүр

с ам

илуу

лах

үйлч

илгэ

э Га

рчиг

, дэд

гар

чиг,

тай

лбар

ору

улах

үйл

чилг

ээ

Боло

всру

улал

тын

дара

ах б

усад

үйл

чилг

ээнү

үд

5913

Кин

о, в

идео

бич

лэг,

тел

евиз

ийн

хөтө

лбөр

ийн

түгэ

элти

йн ү

йл а

жил

лага

а 96

140

К

ино,

вид

ео б

ичлэ

г, т

елев

из, р

адио

гийн

хөт

өлбө

р тү

гээх

үйл

чилг

ээ

59

20

Х

өгж

мийн

бүт

ээлү

үдий

н хэ

влэл

, дуу

бич

лэги

йн

хүрэ

эн д

эх ү

йл а

жил

лага

а

9613

7 47

699

8432

2

А

я за

свар

, диз

айны

үйл

чилг

ээ

Буса

д хө

гжми

йн б

ус а

удио

дис

к бо

лон

хуур

цгуу

д У

рсда

г ау

дио

агуу

лгуу

д

5914

К

ино

үзүү

лэх

үйл

ажил

лага

а

9615

0 96

152

К

ино

үзүү

лэх

үйлч

илгэ

э В

идео

үзү

үлэх

үйл

чилг

ээ

6010

Ради

о нэ

втрү

үлэг

84

611

8462

1 96

122

Ра

дио

нэвт

рүүл

гийн

эхү

үд

Ради

о су

вгий

н хө

төлб

өрүү

д Ра

диог

ийн

хөтө

лбөр

бол

овср

уула

х үй

лчил

гээ

6020

Те

леви

зийн

хөт

өлбө

р зо

хиох

, тел

евиз

ийн

нэвт

рүүл

гийн

үйл

аж

илла

гаа

8461

2 84

622

8463

1 84

632

8463

3 84

634

Те

леви

зийн

нэв

трүү

лгий

н эх

үүд

Теле

визи

йн с

увги

йн х

өтөл

бөрү

үд

Нэв

трүү

лэх

үйлч

илгэ

э (х

өтөл

бөр

зохи

ож, х

уваа

рь г

арга

х)

Үнд

сэн

хөтө

лбөр

ийн

багц

аар

гэри

йн х

өтөл

бөрү

үдий

г түг

ээн

гарг

ах ү

йлчи

лгээ

С

уурь

хөт

өлбө

рийн

баг

цаар

гэри

йн х

өтөл

бөрү

үдий

г тү

гээн

гар

гах

үйлч

илгэ

э Гэ

рээр

үзэ

ж б

олох

төл

бөрт

эй х

өтөл

бөри

йг ц

ацах

үйл

чилг

ээ

6312

В

эб п

орта

лууд

8439

4

Вэб

хай

лты

н по

ртал

ын

агуу

лга

7722

Вид

ео х

уурц

аг, д

иск

түрэ

эслү

үлэх

үйл

чилг

ээ

7322

0

Вид

ео б

ичлэ

г, х

уурц

гууд

ыг

түрэ

эслэ

х үй

лчил

гээ

6391

М

эдээ

ллий

н аг

ентл

агуу

дын

үйл

ажил

лага

а

8442

0

Ауд

ио-в

изуа

л ол

он н

ийти

йн м

эдээ

ллий

н хэ

рэгс

лүүд

эд м

эдээ

ллий

н аг

ентл

агуу

дын

зүгэ

эс

үзүү

лэх

үйлч

илгэ

э

4762

*

Ту

сгай

төр

өлж

сөн

дэлг

үүрү

үд д

эх х

өгж

мийн

бо

лон

виде

о би

члэг

ийн

жиж

иглэ

н ху

далд

аа

6254

2 62

242

Ра

дио-

теле

визи

йн т

оног

төх

өөрө

мж, б

ичлэ

гтэй

ауд

ио б

олон

вид

ео д

иск,

хуу

рцаг

ж

ижиг

лэнг

ээр

худа

лдаа

лах

үйлч

илгэ

э Ра

дио-

теле

визи

йн т

оног

төх

өөрө

мж, б

ичлэ

гтэй

ауд

ио б

олон

вид

ео д

иск,

хуу

рцаг

ж

ижиг

лэнг

ээр

худа

лдаа

лах

төрө

лжсө

н дэ

лгүү

рийн

үйл

чилг

ээ

4791

Инт

ернэ

т бо

лон

шуу

данг

аар

захи

алга

а хи

йдэг

фи

рмүү

дээр

дам

жуу

лсан

жиж

иглэ

н ху

далд

аа

6243

2

Ради

о-те

леви

зийн

тон

ог т

өхөө

рөмж

, бич

лэгт

эй а

удио

бол

он в

идео

дис

к, х

уурц

аг ш

ууда

нгий

н за

хиал

гаар

хүр

гэх

жиж

иглэ

н ху

далд

аа

- 56

-

Е.Дшзайн ба бүтээлч үйлчилгээ

74

10

16

Тусг

ай д

изай

ны ү

йл а

жил

лага

а 83

911

8391

9 83

920

Д

отоо

д за

сал

чимэ

глэл

, диз

айны

үйл

чилг

ээ

Диз

айны

сал

бар

дахь

бус

ад м

эргэ

шсэ

н ту

сгай

үйл

чилг

ээ

Диз

айны

эх с

урва

лж

7110

*

А

рхит

екту

р, и

нжен

ерчл

элий

н үй

л аж

илла

гаа

боло

н тү

үнтэ

й хо

лбоо

той

техн

икий

н зө

влөг

өө

32

550

8321

1 83

212

8321

3 83

214

8323

1 83

232

7339

0

17

18

Байр

шил

зүй,

худ

алда

а, ү

йлдв

эрлэ

л, и

нжен

ерчл

эл, б

арил

га б

олон

эдг

ээрт

эй т

өстэ

й зо

риул

алты

н зу

раг

боло

н, т

өлөв

лөгө

ө; д

ээр

дурд

сан

зүйл

сийн

хуу

лбар

аар

хийг

дсэн

гэр

эл

зург

ийн

хуул

бару

уд; г

ар б

ичмэ

л бо

лон

гара

ар х

ийгд

сэн

эх х

увиу

д А

рхит

екту

рын

зөвл

өгөө

өгө

х үй

лчил

гээ

Оро

н су

уцны

бар

илгы

н тө

слий

н ар

хите

ктур

ын

үйлч

илгэ

э О

рон

сууц

ны б

ус б

арил

гын

төсл

ийн

архи

тект

уры

н үй

лчил

гээ

Ура

н ба

рилг

ын

архи

тект

уры

н ду

рсга

лууд

ыг

сэрг

ээн

засв

арла

х үй

лчил

гээ

Бари

лга

архи

тект

уры

н га

зры

н ба

йрш

лын

тала

ар зө

влөх

үйл

чилг

ээ

Бари

лга

архи

тект

уры

н га

зры

н ба

йдлы

н та

лаар

х үй

лчил

гээ

Буса

д ою

уны

өмч

лөлт

эй б

үтээ

гдэх

үүн

ашиг

лах

эрхи

йн т

усга

й зө

вшөө

рөл

олго

х үй

лчил

гээ

7310

Рекл

ам, с

урта

лчил

гаа

8361

1 83

619

Бү

рэн

үйлч

илгэ

этэй

сур

талч

илга

а Ре

клам

сур

талч

илга

аны

бус

ад ү

йлчи

лгээ

ХО

ЛБО

ГДО

Х С

АЛ

БАРУ

УД

Соё

лын

боло

всро

л

8522

* 85

30*

8542

*

Те

хник

ийн,

мэр

гэж

лийн

дун

д бо

ловс

рол*

Д

ээд

боло

всро

л *

Соё

лын

боло

всро

л

92

911

С

оёлы

н са

лбар

ын

боло

всро

лын

үйлч

илгэ

э

Тайл

бар:

1 Э

ЗБТҮ

АС

А 7

490

анги

лал

боло

х бу

сад

салб

аруу

дад

анги

лагд

аагү

й ш

инж

лэх

ухаа

н, т

ехни

к, м

эргэ

жли

йн ү

йл а

жил

лага

анд

кино

ны з

ураг

ава

лты

н үе

д сп

орты

н бо

лон

хөгж

өөнт

арг

а хэ

мжээ

эс

вэл

теат

рын

жүж

иг т

авил

т, ц

ааш

лаад

гэр

эл зу

раг,

урл

агий

н бү

тээл

, жүж

гийн

зохи

ол, н

омы

н та

нилц

уулг

а зэ

рэгт

оро

лцох

арг

а за

маар

хув

ь хү

ний

өмнө

өс а

гент

лаг,

төл

өөлө

гчди

йн х

ийх

олон

үй

л аж

илла

гаан

ууд

багт

даг.

Энэ

үйл

аж

илла

гаа

нь т

ухай

н ан

гила

лд т

усла

х ш

инж

чан

арта

й ба

йгаа

учр

аас

СС

Х-д

хам

руул

аагү

й.

2 Х

өгж

имтэ

й хо

лбоо

той

тулг

амдс

ан а

сууд

лууд

нь

зүй

ёсоо

р “А

удио

-виз

уал”

хэр

эгсл

үүд

боло

н “Т

огло

лт, б

аяр

ёсло

л”гэ

сэн

салб

аруу

дад

багт

дага

ар т

одор

хойл

огдо

но. Э

нэ а

нгил

алд

хөгж

мийн

би

члэг

тэй

холб

оото

й үй

л аж

илла

гаан

ууды

н их

энх

нь б

агтд

аг. Э

дгээ

р ан

гилл

ууд

нь а

удио

бол

он в

идео

нэв

трүү

лгий

н са

лбар

ын

үйл

ажил

лага

аг б

агта

асан

үед

бөө

нөөр

бол

он ж

ижиг

лэнг

ээр

түгэ

эх ү

йл а

жил

лага

а нь

“А

удио

-виз

уал”

хэр

эгсл

үүд

гэсэ

н са

лбар

т ба

гтда

г.

3 Га

р ур

лал:

ЭЗБ

ТҮА

СА

нь

үйлд

вэрл

элий

н үй

л аж

илла

гааг

хам

арч

байг

аа т

ул г

ар у

рлал

ын

үйлд

вэрл

элий

г хэ

мжих

бол

омж

гүй

юм.

139

2 ан

гила

л ЭЗ

БТҮ

АС

А б

элэн

даа

вуун

эдл

элий

н үй

лдвэ

рлэл

д ху

вцас

наас

бус

ад г

араа

р сү

лжсэ

н хи

всэн

эдл

элий

г ба

гтаа

даг;

282

6-ар

ьсаа

р хи

йсэн

хув

цас,

бүт

ээгд

эхүү

ний

маш

ин м

ехан

измд

нэх

мэли

йн г

ар м

ашин

ыг

оруу

лаад

нэх

мэли

йн

маш

ины

г (н

эхмэ

лийн

суу

рь м

ашин

) баг

таад

аг.

БҮН

А: Б

ҮН

А н

ь ст

атис

тики

йн а

нгил

лын

хүрэ

энд

гар

урла

лын

үйлд

вэрл

элий

н үй

л аж

илла

гааг

хэм

жих

үнд

сэн

асуу

длы

г ш

ийдв

эрлэ

х бо

дит

ший

дэлг

үй т

ул б

үтээ

гдэх

үүнү

үдий

г га

раар

хий

сэн

эсвэ

л үй

лдвэ

рлэл

ийн

арга

ар х

ийсэ

н гэ

х зэ

ргээ

р үй

лдвэ

рлэл

ийн

арга

аж

илла

гааг

аар

нь б

ус х

арин

хэл

бэр

бую

у тө

рлөө

р нь

(“х

өшөө

бол

он б

усад

шав

ар э

длэл

” бо

лон

“хив

с бо

лон

шал

ны

даав

уун

дэвс

гэр”

гэх

зэр

эг)

ихэв

члэн

тод

орхо

йлдо

г. Т

эгэх

ээр

бидн

ий х

элэх

гэс

эн г

ол с

анаа

бол

аш

игла

сан

мате

риал

бол

он б

үтээ

гдэх

үүни

й тө

рлий

г нь

заа

сан,

бөө

ний

үйлд

вэрл

элээ

с ил

үүтэ

йгээ

р га

р ур

лалд

хар

ьцан

гуй

илүү

тул

гуур

ласа

н ан

гилл

ууды

г аш

иглу

улах

юм.

4

Муз

ейн

цугл

уулг

ын

эд зү

йлс

боло

н ур

лаги

йн б

үтээ

лүүд

ийг

сэрг

ээн

засв

арла

х аж

лууд

хас

агдс

ан (а

нгил

ал 9

000-

д).

- 57

-

5

Эрт

ний

эдлэ

лийн

жиж

иглэ

н ху

далд

аа б

агтс

ан. А

нгил

ал 4

773-

т “э

ртни

й эд

лэли

йн д

элгү

үр, д

уудл

ага

худа

лдаа

бол

он у

ран

зург

ийн

худа

лдаа

ны г

алер

ейн

үйл

ажил

лага

а” б

агта

агүй

. Учи

р нь

уг

анги

лал

хэт

өргө

н ха

мрах

хүр

ээтэ

й ю

м.

6 Ү

үнд

жиж

иглэ

нгий

н ду

удла

га х

удал

даа

явуу

лах

газр

ын

үйлч

илгэ

э ба

гтда

г. БҮ

НА

-д зө

вхөн

хуу

чин

эд б

араа

г ха

марс

ан т

усга

й ан

гила

л ба

йдаг

гүй.

7

Дуу

рь б

олон

бүж

гэн

жүж

иг, к

онце

рт, т

еатр

ын

амьд

тог

лолт

ууд

боло

н та

йзны

бус

ад б

үтээ

лийг

тав

их; х

өгж

мийн

хам

тлаг

, най

рал

хөгж

им, к

омпа

ни, ц

ирк

зэрэ

г ба

г, б

үлги

йн ү

йл а

жил

лага

ануу

д;

тусг

ай т

оног

лол

төхө

өрөм

ж а

шиг

лада

г бо

лон

ашиг

лада

ггүй

ура

н са

йхны

амь

д үз

үүлб

эрий

г зо

хион

бай

гуул

даг

тогл

олт

зохи

он б

айгу

улаг

ч,пр

одю

сер,

зох

иолч

, хөг

жим

чид

зэрэ

г би

е да

асан

ур

ан б

үтээ

лчди

йн ү

йл а

жил

лага

а.

8 Бу

сад

анги

ллуу

дын

адил

аар

БҮН

А н

ь ау

дио-

визу

ал ү

йл а

жил

лага

аг с

айн

тусг

адаг

. Ауд

ио-в

изуа

л үй

л аж

илла

гааг

илү

ү то

дорх

ой, б

үрэн

дүү

рэн

тусг

аж а

нгил

лууд

ыг

хэрэ

глэх

тэй

холб

оото

й ш

ийдв

эрлэ

вэл

зохи

х ол

он а

сууд

лууд

бай

саар

бай

даг:

Анг

илал

733

20 “

үзвэ

р үй

лчил

гээ,

ура

н зо

хиол

, аку

стик

ийн

эх х

увий

г аш

игла

х эр

х зү

йн л

ицен

зийн

үйл

чилг

ээ”

нь а

удио

-виз

уал

үйл

ажил

лага

анаа

с га

дна

соёл

ын

буса

д са

лбар

ууда

д ха

маар

ах ү

йл а

жил

лага

ануу

дыг

хама

рдаг

. Янз

бүр

ийн

салб

ары

н эд

гээр

анг

иллу

уды

н хү

рээн

д ха

маар

ах ү

йл а

жил

лага

ануу

дыг

илүү

нар

ийн

тодо

рхой

анг

илах

бол

омж

ийг

тодо

рхой

лохы

н ту

лд у

лс о

рон

бүрт

тур

шил

т су

далг

аа х

ийх

шаа

рдла

гата

й.

9 С

ийлб

эрч,

шог

зура

ач, з

ураа

ч, у

ран

бари

малч

, хөө

мөлч

үүди

йн б

олон

ура

н зу

раг

боло

н ур

лаги

йн о

лон

бүтэ

элий

г сэ

ргээ

н за

свар

лах

үйл

ажил

лага

а ор

дог.

10

БҮ

НА

дах

ь гэ

рэл

зура

г ав

алты

г тү

гээн

дэл

гэрү

үлэх

үйл

аж

илла

гаа

(бөө

ний

боло

н ж

ижиг

лэнг

ийн

худа

лдаа

ны)

нь “

Хар

ааны

бол

он и

лүү

нари

йвчл

алта

й тө

хөөр

өмж

”-тэ

й хо

солд

ог т

ул

ханг

алтг

үй б

олов

сруу

лагд

сан

байд

аг. И

ймд

эдгэ

эр а

нгил

лууд

ыг

соёл

ын

салб

арт

оруу

лааг

үй.

11

Сув

дыг

зөвх

өн га

р ур

лалы

н бү

тээл

бол

он ү

нэт

эдлэ

лийн

үйл

двэр

лэлд

л а

вч ү

здэг

. 12

Тү

үх, г

үн у

хаан

, урл

аг, ш

ашин

, шаш

ны н

омло

л зэ

рэгт

эй х

олбо

отой

тур

шил

т, с

удал

гаан

ы б

олов

сруу

лалт

хий

х үй

лчил

гээг

баг

таад

аг.

13

Ном

, сэт

гүүл

, сон

ин, б

ичиг

хэр

эгсл

ийн

бара

аны

бөө

ний

худа

лдаа

г ба

гтаа

даг.

14

Бие

даас

ан зо

хиол

ч, с

этгү

үлчд

ийн

үйл

ажил

лага

аг б

агта

ана.

15

Э

нэ а

нгил

ал н

ь зо

хиол

чдоо

с га

дна

соёл

ын

бүтэ

элч

үйл

ажил

лага

аны

бус

ад о

лон

төрл

ийг

(бие

даа

сан)

хам

арда

г уч

раас

тун

ярв

игта

й ю

м. Я

нз б

үрий

н са

лбар

дах

ь эн

э ан

гилл

ын

хүрэ

энд

үйл

ажил

лага

аг н

арий

н ан

гила

х бо

ломж

ийг

тодо

рхой

лохо

д ул

с ор

он б

үр т

урш

илты

н су

далг

ааны

аж

ил х

ийх

шаа

рдла

гата

й.

16

Үүн

д: д

отоо

д го

ёл з

асал

ч эс

вэл

“гр

афик

диз

айне

рууд

ын”

бүт

ээсэ

н ху

вийн

бол

он г

эр а

хуйн

эд

зүйл

с,бу

сад

диза

йны

бар

аа, д

отоо

д за

сал

чимэ

глэл

, тав

илга

, үнэ

т эд

лэл,

гоё

л чи

мэгл

эл, г

утал

, ху

вцас

, нэх

мэлт

эй х

олбо

отой

хий

ц ди

зайн

баг

тана

. Арх

итек

туры

н үй

л аж

илла

гаан

уудт

ай х

олбо

отой

хэс

гүүд

ийг

үнэл

ж д

үгнэ

х ш

аард

лага

тай.

ЭЗБ

ТҮА

СА

-ын

анги

ллуу

дад

өөр

өөр

хэв

маяг

бү

хий

архи

тект

оры

н үй

л аж

илла

гаа

багт

аагү

й (г

азар

зүйн

бол

он т

үүхи

йн с

эргэ

эн б

осго

лт зэ

рэг)

. 17

Х

эрвэ

э ту

хайн

улс

оро

нд с

оёлд

хам

аата

й бо

лон

хама

арал

гүй

бүтэ

эгдэ

хүүн

үүди

йн х

ооро

нды

н ял

гааг

гар

гах

боло

мжгү

й бо

л 32

550

анги

ллы

г (“

уран

бар

илгы

н зу

раг,

төл

өвлө

гөөт

эй х

олбо

отой

ба

йрла

лын,

худ

алда

а үй

лдвэ

рлэл

ийн,

инж

енер

ийн,

ура

н ба

рилг

ын

зори

лгуу

дад

хүрэ

х зу

раг,

төл

өвлө

гөөн

үүд

нь х

уулб

ар з

ураг

, га

р би

чмэл

зэр

эг э

х нь

гар

аар

хийг

дсэн

зүй

лс”)

баг

таах

ш

аард

лага

тай

юм.

18

Ба

рилг

а, и

нжен

ерий

н тө

лөвл

өгөө

, үйл

двэр

лэли

йн д

изай

н гэ

х мэ

т ою

уны

өмч

ийн

олон

хэл

бэрү

үдий

г аш

игла

х эр

х зү

йн зө

вшөө

рлий

н үй

лчил

гээг

энэ

дэд

анг

илал

д ба

гтаа

даг.

19

Д

уури

йн б

олон

бүж

гэн

жүж

иг, к

онце

рт, т

еатр

ын

амьд

тог

лолт

бол

он т

айзн

ы б

усад

бүт

ээли

йг т

авих

; хөг

жми

йн х

амтл

аг, н

айра

л хө

гжми

йн ү

йл а

жил

лага

а, з

охио

н ба

йгуу

лалт

; тус

гай

тоно

глол

тө

хөөр

өмж

аш

игла

даг

боло

н аш

игла

дагг

үй у

ран

сайх

ны а

мьд

үзүү

лбэр

зох

ион

байг

уула

гч э

свэл

про

дюсе

р, з

охио

лч, х

өгж

имчи

д зэ

рэг

уран

бүт

ээлч

дийн

үйл

аж

илла

гаат

ай х

олбо

отой

соё

лын

боло

всро

л, с

урга

лты

г ба

гтаа

даг.

- 58

-

ХО

ЛБО

ГДО

Х С

АЛ

БАРУ

УД

С

алба

р Ү

йлдв

эрлэ

лийн

үйл

аж

илла

гаа

Бара

а бү

тээг

дэхү

үн б

а үй

лчил

гээн

үүд

ЭЗБ

ТҮ

АС

А4

Т

одор

хойл

олт

БҮН

А2

Т

одор

хойл

олт

Ё. Аялал жуулчлал

4911

* 49

22*

5011

51

10

Х

от х

ооро

нды

н тө

мөр

замы

н зо

рчиг

ч тэ

эвэр

* Х

уура

й за

мын

буса

д зо

рчиг

ч тэ

эвэр

* Тэ

нгис

ийн,

уса

н за

мын

зорч

игч

тээв

эр

Ага

ары

н зо

рчиг

ч тэ

эвэр

6413

1 64

132

6413

3 64

134

Тө

мөр

зама

ар а

ялан

түү

хийн

дур

сгал

т га

зруу

дыг

үзүү

лэх

үйлч

илгэ

э Тө

мөр

зама

ас

буса

д ху

урай

га

зры

н ая

ллаа

р тү

үхий

н ду

рсга

лт

газр

ууды

г үз

үүлэ

х үй

лчил

гээ

Уса

н за

мын

аялл

аар

дурс

галт

газ

рууд

ыг

үзүү

лэх

үйлч

илгэ

э А

гаар

ын

нисл

эгээ

р ду

рсга

лт г

азру

уды

г ха

руул

ах ү

йлчи

лгээ

5510

Боги

но

хуга

цааг

аар

байр

аар

ханг

ах

үйл

ажил

лага

а

6311

1 63

112

6311

3 63

114

Зо

чды

н өр

өөни

й бу

юу

сууц

ны ө

дөр

тутм

ын

үйлч

илгэ

э. Ү

үнд:

гэр

аху

йн ү

йлчи

лгээ

нүүд

ба

гтан

а.

Зочд

ын

өрөө

ний

бую

у су

уцны

өдө

р ту

тмы

н үй

лчил

гээ.

Үүн

д: г

эр а

хуйн

үйл

чилг

ээнү

үд

багт

ахгү

й.

Хүр

элцэ

н ир

эгсд

эд з

ориу

лж ө

мчлө

х эр

хтэй

гээр

тод

орхо

й (х

язга

арла

гдма

л) х

угац

аага

ар

байр

лах

байр

аар

ханг

ах ү

йлчи

лгээ

Х

эд х

эдэн

хүн

д зо

риул

сан

өрөө

ний

үйлч

илгэ

э

5520

Зусл

анги

йн

талб

ай,

тээв

рийн

хэ

рэгс

элд

зори

улса

н зо

гсоо

л, ч

иргү

үлий

н зо

гсоо

л 63

120

6313

0

Зусл

анги

йн т

алба

й да

хь ү

йлчи

лгээ

А

мрал

т су

вилл

ын

зусл

анги

йн ү

йлчи

лгээ

7911

Аял

лын

товч

ооны

үйл

аж

илла

гаа

8551

1 85

521

8552

3 85

524

О

нгоц

ны б

илет

захи

алах

үйл

чилг

ээ

Байр

лах

орон

бай

р за

хиал

ах ү

йлчи

лгээ

У

сан

аялл

ын

захи

алгы

н үй

лчил

гээ

Багц

ын

аяла

л за

хиал

ах ү

йлчи

лгээ

79

12

А

ялал

ж

уулч

лалы

н аг

ентл

агуу

дын

үйл

ажил

лага

а 85

540

А

ялал

жуу

лчла

лын

аген

тлаг

ууды

н үй

лчил

гээ

79

90

За

хиал

га

хийх

бу

сад

үйлч

илгэ

э бо

лон

тэдг

ээрт

эй

холб

оото

й үй

л аж

илла

гаан

ы

төрл

үүд

8551

2 85

513

8551

4 85

519

8553

9 85

550

8556

1 85

562

Га

лт т

эрэг

ний

биле

т за

хиал

ах ү

йлчи

лгээ

А

втоб

усны

бил

ет за

хиал

ах ү

йлчи

лгээ

Тү

рээс

ийн

маш

ин за

хиал

ах ү

йлчи

лгээ

Бу

сад

бүлэ

гт а

нгил

агда

агүй

тээ

врий

н хэ

рэгс

лийн

захи

алга

хий

х үй

лчил

гээ

Янз

бүр

ийн

арга

хэм

жээ

, ба

яр н

аада

м бо

лон

суви

ллы

н зэ

рэг

буса

д ол

он з

үйлд

бил

ет

захи

алах

үйл

чилг

ээ

Хөт

чийн

үйл

чилг

ээ

Аял

ал ж

уулч

лалы

г сур

талч

лах

үйлч

илгэ

э Ж

уулч

дыг

мэдэ

эллэ

эр х

анга

х үй

лчил

гээ

5520

Зусл

анги

йн

талб

ай,

тээв

рийн

хэ

рэгс

элд

зори

улса

н зо

гсоо

л, ч

иргү

үлий

н зо

гсоо

л

6313

0

Амр

алт

суви

ллы

н зу

слан

гийн

үйл

чилг

ээ

7721

Үзв

эр,

үйлч

илгэ

э,

спор

тын

бара

аны

тү

рээс

, зэ

эл

7324

0

Үзв

эр

үйлч

илгэ

э,

баяр

на

адам

д зо

риул

сан

төхө

өрөм

ж

хэрэ

гсли

йн

түрэ

эс,

зээл

ийн

үйлч

илгэ

э 93

11

С

порт

ын

бари

лга

байг

уула

мжий

н аш

игла

лт

9652

0

Эрү

үлж

үүлэ

х бо

лон

спор

тын

хэрэ

гслэ

эр ү

йлчл

эх

9312

Спо

рты

н кл

убуу

дын

үйл

ажил

лага

а 96

512

С

порт

ын

клуб

ууды

н үй

лчил

гээ

- 59

-

Ж. Спорт ба чөлөөт цаг

9319

С

порт

ын

буса

д үй

л аж

илла

гаа

9651

1 96

590

9661

0 96

620

С

порт

, спо

рты

н эр

үүлж

үүлэ

х ар

га х

эмж

ээ б

олон

спо

рты

н су

ртал

чилг

ааны

үйл

чилг

ээ

Спо

рт б

олон

идэ

вхтэ

й ам

ралт

тай

холб

оото

й бу

сад

үйлч

илгэ

э Та

мирч

дад

үзүү

лэх

үйлч

илгэ

э С

порт

бол

он и

дэвх

тэй

амра

лтта

й хо

лбоо

той

буса

д үй

лчил

гээ

9200

Бооц

оото

й бо

лон

мөри

йтэй

то

глоо

мын

үйл

ажил

лага

а 96

921

9692

9

Онл

айн

мөри

йтэй

тог

лоом

ын

үйлч

илгэ

э Бу

сад

бооц

оот

боло

н мө

рийт

эй т

огло

омы

н үй

лчил

гээ

9321

Буса

д сэ

дэвч

илсэ

н па

рк б

олон

соё

л ам

ралт

ын

хүрэ

элэн

гүүд

ийн

үйл

ажил

лага

а 96

910

С

оёл,

амр

алты

н хү

рээл

эн б

олон

бус

ад зу

гаа

цэнг

элий

н үй

лчил

гээ

9329

Буса

д ан

гилл

ууда

д ха

маар

аагү

й с

эдэв

чилс

эн

парк

бол

он зу

гаа

цэнг

элий

н үй

л аж

илла

гаан

ууд

9699

0 96

930

Бу

сад

бүлэ

гт а

нгил

агда

агүй

эрү

үлж

үүлэ

х бо

лон

баяр

наа

дмы

н үй

лчил

гээн

үүд

Задг

ай м

өнгө

өр а

жил

лада

г ав

тома

т то

глоо

мын

үйлч

илгэ

э 96

09

Бу

сад

анги

лалд

ба

гтаа

гүй

хуви

йн

үйлч

илгэ

э үз

үүлэ

х үй

л аж

илла

гаа

9723

0

Бие

бялд

рын

чийр

эгж

үүлэ

лтий

н үй

лчил

гээ

8541

Спо

рт, ч

ийрэ

гжил

тийн

бол

овср

ол

9291

2

Спо

рт, ч

ийрэ

гжил

тийн

бол

овср

олы

н үй

лчил

гээ

- 60

-

СО

ЁЛ

ЫН

СА

ЛБА

РЫН

ТО

НО

Г Т

ӨХ

ӨӨ

РӨМ

Ж, Д

АГА

ЛД

АХ

МА

ТЕ

РИА

ЛУ

УД

С

алба

р Ү

йлдв

эрлэ

лийн

үйл

аж

илла

гаа

Бара

а бү

тээг

дэхү

үн б

а үй

лчил

гээн

үүд

ЭЗБ

ТҮ

АС

А

4

Тод

орхо

йлол

т БҮ

НА

2

Т

одор

хойл

олт

Б.

Тог

лолт

, ба

яр

ёсло

л

1820

32

90*

26

40*

Би

члэг

тэй

мэдэ

элли

йн

хэрэ

гслү

үдий

г ол

шру

улах

Ө

өр а

нгил

алд

багт

аагү

й бу

сад

үйлд

вэрл

эл

Хэрэ

глэг

чдий

н эл

ект

рон

хэрэ

гслү

үдий

г үй

лдвэ

рлэх

8912

3 38

991

4732

1

1

Төлб

өр э

свэл

гэр

ээнд

тул

гуур

лаж

бич

лэг

хийх

үйл

чилг

ээ

Илб

э,

алиа

лагч

ийн

үзүү

лбэр

зэ

ргий

г ба

гтаа

сан

багт

на

адам

бо

лон

буса

д үз

вэр

үйлч

илгэ

эний

үйл

аж

илла

гаа

Дуу

бич

лэг

бую

у да

хин

боло

всру

улал

т хи

йх зо

риул

алтт

ай а

ппар

атуу

д

В. Визуал урлаг ба гар урлал

2022

*

Була

г, ла

к бо

лон

үүнт

эй

төс

тэй

өн

гөлг

өө,

хэвл

элий

н бу

даг,

буда

г уус

гагч

ийн

үйлд

вэрл

эл*

3512

0

Зура

ач,

оюут

ан,

самб

ары

н зу

раач

нар

ын

хэрэ

глэд

эг б

удаг

, то

хиру

улах

өнг

өлгө

ө, н

эмэл

т бу

даг

боло

н бу

сад

төст

эй зү

йлс

26

70*

Гэ

рэл

зура

г бо

лон

опт

икий

н ба

гаж

хэр

эгсл

ийн

үйлд

вэрл

эл*

4652

0 48

321

48

322

4832

4

Гэ

рэл

зург

ийн

гэрэ

лтүү

лэгч

чий

дэн,

гэрэ

лтүү

лэг

боло

н тө

стэй

төх

өөрө

мжүү

д Гэ

рэл

зура

г то

мруу

лагч

бую

у ж

ижиг

рүүл

эгч,

про

екто

р, г

эрэл

зур

гийн

апп

арат

ныоб

ьект

ив

линз

Гэ

рэл

зург

ийн

(кин

о зу

ргий

н ка

мер

багт

ана)

апп

арат

Гэ

рэл

зург

ийн

гэрэ

лтүү

лгий

н ап

пара

т; г

эрэл

зур

аг т

омсг

огч,

баг

асга

гч(к

ино

зург

ийн

каме

р ба

гтах

гүй)

; бу

сад

бүлг

үүдэ

д ан

гила

гдаа

гүй

гэрэ

л зу

ргий

н ла

бора

тори

йн з

ориу

лалт

тай

тоно

г тө

хөөр

өмж

; өсг

өгч

дэлг

эц б

олон

рен

тген

дэл

гэц

2029

*

Өөр

бүл

гүүд

эд а

нгил

агда

агүй

, бу

сад

анги

лалд

ба

гтаа

гүй

хими

йн

бүт

ээгд

эхүү

ний

үйлд

вэрл

эл*

4834

1 48

342

Гэ

рэл

зург

ийн

ялта

с, х

альс

, шуу

д уг

аада

г ха

льс,

гэр

эл м

эдрэ

гч х

альс

Гэ

рэл

зура

г бо

ловс

руул

ахад

аш

игла

х зо

риул

алтт

ай х

имий

н уу

смал

ууд

Г. Ном, хэвлэл

5813

Сон

ин,

сэтг

үүл,

то

гтмо

л хэ

влэл

ийн

хэвл

эн

нийт

лэл

8363

1

Хэв

лэлү

үд

дэх

зар

сурт

алчи

лгаа

ны

орон

за

йн

худа

лдаа

(зах

иала

гчий

н ма

тери

алаа

р хи

йснэ

эс б

усад

) 18

11

Х

эвлэ

лийн

үйл

аж

илла

гаа

8912

1

Хэв

лэх

үйлч

илгэ

э

1812

Хэв

лэли

йн

үйл

ажил

лага

атай

хо

лбоо

той

үйлч

илгэ

энүү

д 89

122

3280

0

Хэв

лэхт

эй х

олбо

отой

үйл

чилг

ээнү

үд

Үсг

ийн

хэви

йн ц

углу

улга

, цил

индр

бол

он х

элбэ

р бү

хий

ялта

снуу

дыг

бэлт

гэх,

хэв

лэли

йн

барл

ах м

ашин

бол

он б

усад

хэр

эгсл

үүд

2829

*

Буса

д т

усга

й зо

риул

алт

тай

ма

шин

ы

үйлд

вэрл

эл*

4491

4

Ном

үдэ

х ма

шин

; үсэ

г өр

өх т

өхөө

рөмж

; хэв

лэли

йн б

олон

бус

ад т

усла

х то

ног

төхө

өрөм

ж

(офф

исы

н зо

риул

алтт

ай ц

ааса

ар ц

энэг

лэдэ

г оф

фсет

хэв

лэли

йн м

ашин

аас

буса

д)

- 61

-

Д. ,Аудио-визуал ба интерактив хэрэгслүүд

2610

*

Цах

илга

аны

эд

анги

, схе

мийн

үйл

двэр

лэл*

4528

1

Өгө

гдлү

үдий

г ав

тома

таар

бол

овср

уула

х то

ног

хэрэ

гсэл

д зо

риул

сан

дуун

ы, в

идео

, сүл

жээ

ний

боло

н тө

стэй

кар

тууд

2620

К

омпь

юте

р бо

лон

тусл

ах

хэрэ

гсли

йн

үйлд

вэрл

эл

4522

1

4522

2 45

230

4524

0 47

550

45

250

4526

1 45

271

4527

2 45

289

4529

0 47

314

4731

5 88

742

Л

эпто

п, з

өөвр

ийн

комп

ьюте

р зэ

рэг

10 к

г-аа

с дэ

эшгү

й ж

интэ

й өг

өгдл

үүди

йг а

втом

атаа

р бо

ловс

руул

ах зө

өври

йн т

өхөө

рөмж

үүд

Хув

ийн

диж

итал

тус

лагч

бол

он т

өстэ

й ко

мпью

терү

үд

Оро

лт,

гара

лтта

й,

хосл

уулс

ан

бую

у хо

слуу

лааг

үй,

нэг

ижил

хэ

сэгт

на

анад

аж

нэг

төв

боло

всру

улах

төх

өөрө

мжтэ

й ав

тома

т өг

өгдө

л бо

ловс

руул

ах т

өхөө

рөмж

М

эдээ

лэл

боло

всру

улах

хэл

бэр

нь с

исте

мчлэ

гдсэ

н тө

хөөр

өмж

Ц

ахил

гаан

аас

үл х

амаа

рсан

өгө

гдлү

үдий

г ха

мгаа

лах

дамж

уула

гч т

өхөө

рөмж

О

рох,

гар

ах б

олон

өгө

гдли

йг х

адга

лах

төхө

өрөм

жүү

дийг

агу

улса

н өг

өгдл

үүди

йг а

втом

атаа

р бо

ловс

руул

ах б

усад

төх

өөрө

мжүү

д

Оро

лты

н ту

слах

төх

өөрө

мжүү

д (к

омпь

юте

рийн

гар

, хул

гана

, уди

рдла

га г

эх м

эт)

Мед

иа х

адга

лах

суур

ин т

өхөө

рөмж

үүд

Мед

иа х

адга

лах

зөөв

рийн

төх

өөрө

мжүү

д Ө

гөгд

лүүд

ийг

авто

мата

ар б

олов

сруу

лах

буса

д хэ

рэгс

лүүд

К

омпь

юте

рт зо

риул

сан

эд а

нги,

нэм

элт

хэрэ

гслү

үд

Теле

визи

йн

хүлэ

эн

аваг

чаас

бу

сад

өгөг

длий

г ав

тома

таар

бо

ловс

руул

ах

сист

емд

ашиг

лагд

ахгү

й дэ

лгэц

, про

екто

р Ө

гөгд

лийг

авт

омат

аар

боло

всру

улах

ад а

шиг

лагд

даг

дэлг

эц,п

роек

тор

Ком

пью

тер

боло

н да

галд

ах х

эрэг

слий

н үй

лдвэ

рлэл

ийн

үйлч

илгэ

э

2630

*

Х

олбо

оны

тон

ог т

өхөө

рөмж

ийн

үйлд

вэрл

эл

4721

1 47

212

4721

3 47

403

Х

үлээ

н ав

ах т

өхөө

рөмж

бүх

ий д

амж

уула

х тө

хөөр

өмж

үүд

Хүл

ээн

авах

төх

өөрө

мжгү

й да

мжуу

лах

төхө

өрөм

жүү

д Те

леви

зийн

кам

еруу

д 47

211–

4721

3, 4

7311

–473

15 б

олон

482

20 д

эд б

үлгү

үдий

н бү

рэлд

эхүү

н хэ

сгүү

д, э

д зү

йлс

- 62

-

2640

*

Хэ

рэгл

ээни

й ца

хилг

аан

бара

аны

үйл

двэр

лэл*

4721

4 47

311

4731

2 47

313

4732

3 47

330

4740

2

В

идео

кам

ер б

ичиг

чид

Дуу

бич

их,

буул

гах

төхө

өрөм

ж,

цагт

ай э

сэхэ

эс х

амаа

рахг

үй р

адио

хүл

ээн

аваг

ч (м

ашин

ы

хүлэ

эн а

вагч

аас

буса

д)

Авт

омаш

инд

ашиг

лада

гтай

ади

л ца

хилг

ааны

гад

аад

үүс

вэрг

үйгэ

эр а

жил

лах

боло

мжгү

й ра

дио

хүлэ

эн а

вагч

Д

уу,

дүрс

бич

лэг

хийх

, бу

улга

х тө

хөөр

өмж

, ра

дио

хүлэ

эн а

вагч

тай

эсэх

ээс

хама

арах

гүй

теле

визи

йн х

үлээ

н ав

агч

Вид

ео б

ичих

, буу

лгах

хэр

эгсэ

л М

икро

фон,

түү

ний

тави

ур;ч

анга

яри

гч, ч

ихэв

ч, м

икро

фоны

бол

он я

ригч

ийнх

ослу

улса

н ба

гц

хэрэ

гслү

үд; д

ууны

дав

тамж

ийн

цахи

лгаа

н өс

гөгч

; дуу

өсг

өгч

хэрэ

гслү

үд

4732

1, 4

7323

, 473

30 д

эд б

үлгү

үдий

н бү

рэлд

эхүү

н хэ

сгүү

д, э

д зү

йлс

2670

*

Опт

икы

н ба

гаж

,тон

ог

төх

өөрө

мжий

н үй

лдвэ

рлэл

*

4721

5 38

581

4832

3

Д

ижит

ал к

амер

ууд

Вид

ео т

огло

омон

д зо

риул

сан

удир

длаг

ын

пуль

т Би

чил

текс

тийг

унш

их а

ппар

атаа

с бу

сад

кино

зур

аг а

валт

ын

прое

ктор

бол

он д

үрсн

ий

прое

ктор

2680

*

Сор

онзо

н бо

лон

опт

икы

н хэ

рэгс

лийн

үй

лдвэ

рлэл

*

4753

0 47

540

4791

0

С

орон

зон

хууд

аста

й ка

ртна

ас б

усад

бич

лэгг

үй с

орон

зон

хэрэ

гсэл

Би

члэг

гүй

опти

к хэ

рэгс

эл

Сор

онзо

н ту

уз б

үхий

кар

тууд

3290

*

Өөр

бүл

эгт

баг

таа

гүй

буса

д үй

лдвэ

рлэл

*

4759

0

Дис

к бо

ловс

руул

алта

д зо

риул

сан

матр

иц,

тоно

г тө

хөөр

өмж

ийг

багт

ааса

н би

члэг

ийн

буса

д хэ

рэгс

эл

5820

П

рогр

ам х

анга

мжий

н хэ

влэл

т

4781

2 47

814

4782

9 73

311

8314

3 84

341

8434

2 84

392

С

үлж

ээни

й ба

гцал

сан

прог

рам

ханг

амж

П

рогр

амчл

алы

н хэ

л, б

агаж

хэр

эгсл

ийг

багц

аар

боло

всру

улса

н пр

огра

м ха

нгам

ж

Буса

д ба

гцал

сан

хэрэ

глээ

ний

прог

раму

уд

Ком

пью

тери

йн п

рогр

ам х

анга

мжий

г аш

игла

х эр

х зү

йн зө

вшөө

рлий

н үй

лчил

гээ

Про

грам

хан

гамж

ийн

эх х

увь

Сис

теми

йн п

рогр

ам х

анга

мж т

атан

ава

лт

Хэр

эглэ

эний

про

грам

тат

ан а

валт

О

нлай

н пр

огра

м ха

нгам

ж

6201

Ком

пью

тери

йн п

рогр

амчл

алы

н үй

л аж

илла

гаа

8314

1

Хэр

эглэ

энд

зори

улса

н мэ

дээл

лийн

тех

ноло

гийн

хий

ц за

гвар

, бол

овср

уула

лты

н үй

лчил

гээ

- 63

-

62

02

К

омпь

юте

рийн

тон

ог т

өхөө

рөмж

ийн

удир

длаг

а бо

лон

комп

ьюте

рийн

зөвл

өх ү

йл а

жил

лага

а 83

142

83

161

С

үлж

ээ,

сист

емд

зори

улса

н мэ

дээл

лийн

те

хнол

огий

нхий

ц за

гвар

, бо

ловс

руул

алты

н үй

лчил

гээ

Сүл

жээ

ний

мене

жме

нтий

н үй

лчил

гээ

6020

Теле

визи

йн п

рогр

амчл

ал,

нэвт

рүүл

элти

йн ү

йл

ажил

лага

а 83

632

Ра

дио,

тел

евиз

ийн

зар

сурт

алчи

лгаа

ны ц

агий

н ху

далд

аа(з

ахиа

лагч

ийн

мате

риал

аар

хийс

нээс

бу

сад)

6110

Утс

аар

дамж

уулд

аг

хари

лцаа

хо

лбоо

ны

үйл

ажил

лага

а

8421

0 84

221

8422

2

И

нтер

нэти

йн г

ол с

үлж

ээни

й үй

лчил

гээ

Боги

но д

олги

оноо

р ин

терн

этэд

оро

х үй

лчил

гээ

Өрг

өн д

олги

оноо

ринт

ернэ

тэд

орох

үйл

чилг

ээ

6120

Ута

сгүй

хар

илца

а хо

лбоо

ны ү

йл а

жил

лага

а 84

290

И

нтер

нэт

хари

лцаа

хол

боон

ы б

усад

үйл

чилг

ээ

63

11*

2 М

эдээ

лэл

боло

всру

улах

, ни

йтэд

зо

риул

ж

байр

шуу

лах

боло

н хо

лбог

дох

үйл

ажил

лага

ануу

д*

8315

1 83

152

8315

9

В

эб с

айт

байр

шуу

лах

үйлч

илгэ

э Х

эрэг

лээн

ий ү

йлчи

лгээ

ний

ханг

амж

Бу

сад

юэб

бай

ршуу

лах

боло

н мэ

дээл

лийн

тех

ноло

гийн

дэд

бүт

цийн

хан

гамж

ийн

үйлч

илгэ

э

6312

Вэб

пор

талу

уд

8363

3

Инт

ернэ

т су

ртал

чилг

ааны

оро

н за

йн х

удал

даа(

захи

алаг

чийн

мат

ериа

лаар

хий

снээ

с бу

сад)

7730

*

Биет

ба

раа

бүт

ээгд

эхүү

н бо

лон

маш

ин

меха

низм

, т

оног

т

өхөө

рөмж

ийн

түр

ээс,

зэ

элий

н үй

л аж

илла

гаа*

7312

4 73

210

О

пера

торг

үй к

омпь

юте

рийг

түр

ээсл

эх ү

йлчи

лгээ

Те

леви

зор,

рад

ио х

үлээ

н ав

агч,

вид

ео х

уурц

аг т

оглу

улаг

ч бо

лон

холб

огдо

х бу

сад

дага

лдах

ж

ижиг

хэр

эгсэ

л, т

өхөө

рөмж

ийг т

үрээ

слэх

үйл

чилг

ээ

4742

Тусг

ай т

өрөл

жсө

н дэ

лгүү

рүүд

эд а

удио

-вид

ео

хэрэ

гсли

йн ж

ижиг

лэнг

ийн

худа

лдаа

6224

2

Дуу

т бо

лон

дүрс

т би

члэг

тэй

диск

, ха

льс

боло

н ра

дио

теле

визи

йн т

оног

төх

өөрө

мжий

г ж

ижиг

лэнг

ээр

худа

лдаа

лах

зори

улал

ттай

төр

өлж

сөн

дэлг

үүри

йн ү

йлчи

лгээ

46

51

46

52*

К

омпь

юте

р,

дага

лдах

то

ног

төхө

өрөм

ж,

прог

рам

ханг

амж

ийг

бөөн

өөр

худа

лдаа

лах

Цах

илга

ан б

олон

мэд

ээлэ

л ха

рилц

ааны

тон

ог

төх

өөрө

мж,

тэд

гээр

ийн

эд а

нгиу

дын

бөөн

ий

худа

лдаа

*

6118

4 61

185

К

омпь

юте

р бо

лон

багц

про

грам

хан

гамж

Ц

ахил

гаан

бол

он м

эдээ

лэл

хари

лцаа

ны т

оног

төх

өөрө

мж, т

эдгэ

эрий

н эд

анг

иуд

9511

Ком

пью

тер

боло

н да

галд

ах

тоно

г тө

хөөр

өмж

ийн

засв

ар

8713

0

Ком

пью

тер

боло

н да

галд

ах т

оног

төх

өөрө

мжий

н за

свар

, үйл

чилг

ээ

3320

*

Үйлд

вэри

йн

маш

ин

меха

низм

, т

оног

т

өхөө

рөмж

ийг

угср

алт

* 87

340

Ра

дио,

тел

евиз

ор, х

арил

цаа

холб

ооны

хэр

эгсэ

л, т

оног

төх

өөрө

мжий

г су

улга

х үй

лчил

гээ

62

09

М

эдээ

ллий

н те

хнол

оги

боло

н ко

мпью

тери

йн

үйлч

илгэ

эний

бус

ад ү

йл а

жил

лага

ануу

д

87

332

П

ерсо

нал

комп

ьюте

р бо

лон

дага

лдах

тон

ог т

өхөө

рөмж

ийг

суул

гах

үйлч

илгэ

э Е

. Заг

вар

боло

н бү

тээл

ч үй

лчил

гээ

73

10

За

р су

ртал

чилг

аа

83

620

8363

9

За

р су

ртал

чилг

ааны

цаг

, оро

н за

й ху

далд

ах б

олон

худ

алда

н ав

ах(з

ахиа

лагч

ийн

мате

риал

аар

хийс

эн)

Буса

д за

р су

ртал

чилг

ааны

цаг

, ор

он з

айн

худа

лдаа

(зах

иала

гчий

н ма

тери

алаа

р хи

йснэ

эс

буса

д)

Тайл

бар:

1

Зөвх

өн х

өгж

мийн

бич

лэг

хийх

зори

улал

ттай

дуу

бич

лэги

йн а

ппар

аты

г ба

гтаа

х ш

аард

лага

тай.

2

Өгө

гдөл

бол

овср

уула

хтай

хол

боот

ой ү

йл а

жил

лага

аг б

агта

ах ш

аард

лага

гүй.

3

Үүн

д “б

ичлэ

гтэй

ауд

ио б

олон

вид

ео х

альс

, C

D,

DV

D-н

ы б

өөни

й ху

далд

аа”

багт

даг.

Түү

нчлэ

н өр

гөн

хэрэ

глээ

ний

цахи

лгаа

н хэ

рэгс

эл б

олох

рад

ио,

теле

визи

йн т

өхөө

рөмж

; C

D,

DV

D

тогл

уула

гч б

олон

бич

игч;

сте

рео

төхө

өрөм

ж, в

идео

тог

лоом

ын

тогл

уула

гч зэ

ргий

н бө

өний

худ

алда

а ба

гтан

а.

- 64

-

ХО

ЛБО

ГДО

Х С

АЛ

БАРЫ

Н Д

АГА

ЛД

АХ

МА

ТЕ

РИА

Л Б

ОЛ

ОН

ТО

НО

Г Т

ӨХ

ӨӨ

РӨМ

Ж

С

алба

р Ү

йлдв

эрлэ

лийн

үйл

аж

илла

гаа

ЭЗБ

ТҮ

АС

А

4

Тод

орхо

йлол

т БҮ

НА

2

Т

одор

хойл

олт

3. Спорт, чөлөөт цаг

14

10*

Үс

лэг

арьс

ан

эдлэ

лээс

бу

сад

хувц

асны

үй

лдвэ

рлэл

*

2822

8

2823

6

Бу

сад

бүлг

үүдэ

д ор

оогү

й бэ

лтгэ

лийн

бол

он ц

аны

н ху

вцас

, уса

н сэ

лэлт

ийн

хувц

ас, б

усад

сү

лжмэ

л бо

лон

нэхм

эл х

увца

снуу

д.

Бэлт

гэли

йн б

олон

цан

ын,

уса

нд с

элэл

тийн

хув

цас

боло

н нэ

хмэл

даа

вууг

аар

хийс

эн

хувц

асны

бус

ад х

эрэг

сэл

(сүл

жмэ

л ма

тери

ал о

рохг

үй).

2829

*

Тусг

ай

зори

улал

тт

ай

маш

ин

меха

низм

ын

үйлд

вэрл

эл*

3860

0

Мор

ин т

ойру

улга

, дү

үжин

, ба

й бу

удах

газ

ар б

олон

бус

ад с

онир

холт

ой,

хөгж

өөнт

хэ

рэгс

эл

15

20*

Гу

тлы

н үй

лдвэ

рлэл

* 29

420

29

490

С

агса

н бө

мбөг

, тен

нис,

гим

наст

икаа

р хи

чээл

лэх

зори

улал

тын

пүүз

, бие

ийн

тами

рын

пүүз

бо

лон

буса

д тө

стэй

гут

лууд

Тэ

шүү

рийн

гут

ална

ас б

усад

спо

рты

н пү

үз г

утлу

уд

3012

Спо

рты

н бо

лон

зуга

алах

зави

ны у

гсра

лт

4941

0 49

490

Н

эмэл

т хө

дөлг

үүрт

эй, х

өдөл

гүүр

гүй

далб

аат

зави

нууд

(хий

лдэг

зави

наас

бус

ад)

Спо

рты

н бо

лон

амра

лт ч

өлөө

т ца

гаа

өнгө

рөөх

бус

ад т

өрлү

үд; с

элүү

рт за

вь, х

өнгө

н за

вь

32

30

С

порт

ын

бара

а бү

тээг

дэхү

үний

үйл

двэр

лэл

3841

0 38

420

3843

0 38

440

3845

0

2941

0

Ц

асны

цан

а бо

лон

буса

д гу

лгах

хэр

эгсэ

л; т

эшүү

р, д

угуй

т тэ

шүү

р У

сны

цан

а, у

сан

гулг

алты

н ха

втан

, сэ

лэх

хавт

анбо

лон

усан

спо

рты

н бу

сад

төрл

үүдэ

д зо

риул

сан

хэрэ

гсэл

С

порт

оор

хичэ

эллэ

х, г

имна

стик

ийн

заал

ны т

оног

лол,

хэр

эгсэ

л С

порт

оор

хичэ

эллэ

х, г

адаа

ил

задг

ай т

алба

й да

хь т

огло

омы

н то

ног

төхө

өрөм

ж

Зага

сны

дэг

ээ б

олон

бус

ад з

агас

члах

хэр

эгсэ

л; з

агас

бол

он э

рвээ

хэй

бари

х то

р ба

бус

ад

төрл

ийн

тор,

хов

оо

Цан

ын

гута

л, ц

асны

гут

ал б

олон

хээ

рийн

гул

галт

ын

гута

л

4763

Төрө

лжсө

н дэ

лгүү

рийн

спо

рты

н хэ

рэгс

лийн

ж

ижиг

лэнг

ийн

худа

лдаа

6225

5

Спо

рты

н ба

раа

(уна

даг

дугу

й ба

гтан

а) б

үтээ

гдэх

үүн

худа

лдаа

лдаг

төр

өлж

сөн

дэлг

үүри

йн

жиж

иглэ

нгий

н ху

далд

аа

4290

*

Буса

д ба

рилг

а уг

срал

ты

н үй

л аж

илла

гаан

ууд*

5327

0

Гада

а ам

рах

боло

н сп

орто

ор х

ичээ

ллэх

эд зо

риул

сан

бари

лга

байг

уула

мжуу

д

4791

*

Инт

ернэ

т б

олон

шуу

данг

аар

захи

алга

авд

аг

фир

мүүд

ээр

дамж

уулс

ан

жиж

иглэ

нгий

н ху

далд

аа*

6235

5

Спо

рты

н ба

раа

бүтэ

эгдэ

хүүн

үүди

йг (

унад

аг д

угуй

баг

тана

)инт

ернэ

т бо

лон

шуу

данг

аар

дамж

уула

х ж

ижиг

лэнг

ийн

худа

лдаа

лаа

- 65

-

Хүс

нэгт

3. 2

007

оны

уял

дуул

сан

сист

емий

н (У

С) а

нгил

лаар

тод

орхо

йлог

ддог

соё

лын

бара

а, б

үтээ

гдэх

үүн,

үйл

чилг

ээни

й ол

он

улсы

н ху

далд

аа

СО

ЁЛ

ЫН

БА

РАА

, БҮ

ТЭ

ЭГД

ЭХ

ҮҮ

Н

Сал

бар

УС

07

Т

одор

хойл

олт

Т

одор

хойл

олт

А. Б

айга

лийн

бол

он с

оёлы

н өв

Эртний эдлэл

97

0500

Эрт

ний

зоос

су

длал

, тү

үх,

угса

атны

зү

й,

анат

оми,

хү

ний

бие

судл

ал,

эрдэ

с су

длал

, ар

хеол

оги,

па

леон

толо

ги,

урга

мал,

ам

ьтан

су

длал

ын

тала

арх

сони

рхлы

г ха

руул

сан

цугл

уулг

ын

зүйл

с, ц

углу

улга

8965

0*

Эрт

ний

зоос

су

длал

, тү

үх,

угса

атны

зү

й,

анат

оми,

хү

ний

бие

судл

ал,

эрдэ

с су

длал

, ар

хеол

оги,

па

леон

толо

ги,

урга

мал,

ам

ьтан

су

длал

ын

тала

арх

сони

рхлы

г ха

руул

сан

цугл

уулг

ын

зүйл

с, ц

углу

улга

97

0600

100

гару

й ж

илий

н тү

үхтэ

й эр

тний

эд

зүйл

с

89

660

100

гару

й ж

илий

н тү

үхтэ

й эр

тний

эд

зүйл

с

Б. Т

огло

лт б

олон

бая

р ёс

лолу

уд

Хөгжмийн зэмсгүүд

8306

10

Х

онх,

хар

анга

гэх

мэт

бус

ад зү

йлс

6995

2 Ц

ахил

гаан

биш

үнд

сэн

мета

лл м

атер

иала

ар х

ийгд

сэн

хонх

, хар

анга

гэх

мэт

буса

д зү

йлс

9201

10

9201

20

9201

90

П

иани

но

Төгө

лдөр

хуу

р Бу

сад

дара

лтат

чав

хдас

т хө

гжми

йн з

эмсг

үүд

(пиа

нино

-төг

өлдө

р ху

ураа

с бу

сад)

89

813

Пиа

нино

(ца

хилг

аан

пиан

ино

орно

), тө

гөлд

өр х

уур

боло

н да

ралт

ат ч

авхд

аст

хөгж

мийн

зэ

мсгү

үд

9202

10

9202

90

Н

умаа

р то

глод

ог

утса

н ча

вхда

ст

хөгж

мийн

зэ

мсгү

үд (ж

ишээ

нь,

хий

л, б

осоо

ятг

а)

Гита

р, я

тга

боло

н бу

сад

чавх

даст

хөг

жми

йн

зэмс

гүүд

(д

арал

тат

боло

н ну

маар

то

глод

ог

хөгж

мөөс

бус

ад)

89

815

Буса

д ча

вхда

ст х

өгж

мийн

зэмс

гүүд

(жиш

ээ н

ь ги

тар,

хий

л, б

осоо

ятг

а)

9205

10

92

0590

Зэ

с гу

улин

үлэ

эвэр

хөг

жим

(жиш

ээ н

ь кл

арне

т,

бүрэ

э, х

өөрө

гт ц

уур)

Ү

лээв

эр х

өгж

мийн

зэм

сгүү

д (г

уули

н үл

ээвэ

р хө

гжмө

өс б

усад

)

89

823

Буса

д гу

улин

үлэ

эвэр

хөг

жим

(жиш

ээ н

ь кл

арне

т, б

үрээ

, хөө

рөгт

цуу

р)

92

0600

Цох

ивор

хө

гжми

йн

зэмс

гүүд

(ж

ишээ

нь

, бө

мбөр

, кси

лофо

н, я

нчир

, инц

дүүр

, мар

акас

)

8982

4

Цох

ивор

хөг

жми

йн зэ

мсгү

үд (ж

ишээ

нь,

бөм

бөр,

кси

лофо

н, я

нчир

, инц

дүүр

, мар

акас

)

9207

10

Ба

ян

хуур

аас

буса

д да

ралт

ат

хөгж

мийн

зэ

мсгү

үд

8982

5 (Б

аян

хуур

аас

буса

д) Д

уу н

ь ца

хилг

аана

ар ү

үсдэ

г ил

үү ч

анга

рдаг

дар

алта

т хө

гжми

йн

зэмс

гүүд

(Орг

ан б

уюу

бадр

алт

баг

биш

гүүр

гэх

зэрэ

г)

9207

90

Ба

ян х

уур

боло

н ду

у нь

цах

илга

анаа

р үү

сдэг

, ча

нгар

даг

дара

лтат

бус

хөг

жми

йн зэ

мсгү

үд

8982

6 Ө

өр г

азар

заа

гдаа

гүй

дуу

нь ц

ахил

гаан

аар

үүсд

эг д

уу н

ь ча

нгар

даг

хөгж

мийн

зэм

сгүү

д (б

аян

хуур

, гит

ар г

эх м

эт)

9208

10

9208

90

Э

гшиг

т ха

йрца

г Ба

ян

хуур

, ме

хани

к ба

ян

хуур

, ме

хани

к ж

иргэ

дэг

шув

уу, х

өгж

мийн

хөр

өө б

олон

бус

ад

хөгж

мийн

зэм

сгүү

д; ш

үгэл

, эв

эр б

үрээ

бол

он

буса

д до

хиот

үлэ

эвэр

хөг

жми

йн зэ

мсгү

үд

89

829

Эгш

игт

хайр

цаг ,

бая

н ху

ур, м

ехан

ик б

аян

хуур

, мех

аник

жир

гэдэ

г ш

увуу

, хөг

жми

йн х

өрөө

бо

лон

буса

д хө

гжми

йн з

эмсг

үүд;

шүг

эл, э

вэр

бүрэ

э бо

лон

буса

д до

хиот

үлэ

эвэр

хөг

жми

йн

зэмс

гүүд

- 66

-

Дуу бичлэгийн хэрэгслүүд1

8523

21

8523

29

С

орон

зон

хууд

аста

й ка

ртуу

д Д

уу б

олон

бус

ад м

эдээ

ллий

г би

чиж

буу

лгах

со

ронз

он х

эрэг

слүү

д (3

7-р

бүлг

ийн

соро

нзон

ху

удас

тай

карт

, эд

зүйл

сээс

бус

ад)

89

842

Сор

онзо

н хэ

рэгс

эл

8523

51

8523

59

Ц

ахил

гаан

аас

хама

арал

гүйг

ээр

өгө

гдлү

үдий

г ха

дгал

ах д

амж

уула

х тө

хөөр

өмж

үүд

Дуу

бо

лон

буса

д мэ

дээл

лийг

бу

улга

х зо

риул

алтт

ай

бичл

эггү

й ха

гас

дамж

уула

х хэ

рэгс

эл

89

846

Хаг

ас д

амж

уула

гч х

эрэг

слүү

д

85

2380

Д

искн

ий ү

йлдв

эрлэ

лд з

ориу

лсан

анх

дагч

эх

хуви

уд

боло

н ма

триц

ыг

багт

ааса

н ду

у,

мэдэ

элэл

би

чих

бичл

эгтэ

й,

бичл

эггү

й хэ

рэгс

лүүд

, эгш

игт

хайр

цгы

н б

ичлэ

г

89

489

Буса

д ди

ск, х

альс

, өгө

гдли

йг ц

ахил

гаан

аас

хама

арал

гүйг

ээр

хадг

алах

төх

өөрө

мж, д

искн

ий

үйлд

вэрл

элд

зори

улса

н ан

хдаг

ч эх

хув

иуд

боло

н ма

триц

ыг

багт

ааса

н ду

у, м

эдээ

лэл

бичи

х би

члэг

тэй,

бич

лэгг

үй х

эрэг

слүү

д. (8

82-р

бүл

гийн

бүт

ээгд

эхүү

нээс

бус

ад)

4904

00

Х

эвлэ

мэл,

гар

аар

бичс

эн,

хавт

асла

сан

эсвэ

л ха

втас

лааг

үй х

өгж

мийн

бич

лэгү

үд

8982

5 Х

эвлэ

мэл,

гар

аар

бичс

эн, х

авта

слас

ан, з

ураг

тай

боло

н зу

рагг

үй х

өгж

мийн

бич

лэгү

үд

В. В

изуа

л ур

лаг

ба г

ар у

рлал

Зураг

97

0110

Гоёл

чим

эглэ

лийн

зур

аг,

зээг

т на

амал

, хэ

элж

зу

рж,

гара

ар

чимэ

глэс

эн

үйлд

вэри

йн

бара

а,

бүтэ

эгдэ

хүүн

д ха

маар

агда

хгүй

490

6 бү

лгий

н зу

ргуу

даас

бу

сад

бүхэ

лдээ

га

раар

хи

йгдс

эн

зура

г, п

асте

лууд

8961

1 Зу

раг,

ура

н зу

раг,

пас

телу

уд

9701

90

Зэ

эгт

наам

ал

боло

н тү

үнтэ

й тө

стэй

го

ёл

чимэ

глэл

ийн

зург

ууд

8961

2 Зэ

эгт

наам

ал б

олон

түү

нтэй

төс

тэй

гоёл

чим

эглэ

лийн

зург

ууд

4911

91

2 Зу

раг,

загв

ар, г

эрэл

зург

ууд

8928

7 Зу

раг,

загв

ар, г

эрэл

зург

ууд

Визуал урлаг

9702

00

Ө

вөрм

өц с

ийлб

эр, з

ураа

сан

зура

г, ч

улуу

н ба

р 89

620

Өвө

рмөц

сий

лбэр

, зур

ааса

н зу

раг,

чул

уун

бар

9703

00

Д

уры

н ма

тери

алаа

р хи

йсэн

хө

шөө

, ур

ан

бари

мал,

цээ

ж б

арим

ал

8963

0 Д

уры

н ма

тери

алаа

р хи

йсэн

бяц

хан

хүн

хөш

өө, у

ран

бари

мал

3926

40

Х

уван

цара

ар

хийг

дсэн

ж

ижиг

хө

шөө

бо

лон

буса

д го

ёл ч

имэг

лэли

йн з

үйлс

8939

9*

Буса

д бү

лэгт

зааг

дааг

үй х

уван

цара

ар х

ийгд

сэн

буса

д зү

йлс

4420

10

44

2090

М

одоо

р хи

йсэн

жиж

иг х

үн х

өшөө

бол

он г

оёл

чимэ

глэл

ийн

зүйл

с Ш

игтг

ээ

бүхи

й мо

дон

тави

лга;

ш

ирээ

ний

хэрэ

гсэл

бол

он ү

нэт

эдлэ

лийн

жиж

иг г

оёмс

ог

хайр

цагн

ууд;

мод

он ш

игтг

ээ, ш

игтг

эмлү

үд

63

549*

82

-р х

эсэг

т за

агда

агүй

мод

оор

хийс

эн ж

ижиг

хүн

хөш

өө б

олон

гоё

л чи

мэгл

элий

н зү

йлс

Мод

он т

авил

га;

шир

ээни

й хэ

рэгс

эл б

олон

үнэ

т эд

лэл

хийх

эд з

ориу

лсан

жиж

иг г

оёмс

ог

хайр

цагн

ууд;

мод

он ш

игтг

ээ, ш

игтг

эмлү

үд

6913

10

Ж

ижиг

хө

шөө

нүүд

боло

н ш

ааза

н бо

лон

шав

раар

хи

йсэн

го

ёл

чимэ

глэл

ийн

ваар

, ш

ааза

н эд

лэл

6662

1 Ж

ижиг

хөш

өөнү

үд

боло

н ш

ааза

н бо

лон

шав

раар

хий

сэн

гоёл

чим

эглэ

лийн

ва

ар, ш

ааза

н эд

лэл

6913

90

Ө

өр г

азар

заа

гдаа

гүй

жиж

иг х

үн х

өшөө

бол

он

буса

д го

ёл ч

имэг

лэли

й ва

аран

эдл

эл (

шаа

зан,

га

нгар

шаа

занг

аас

буса

д)

6662

9 Бу

сад

жиж

иг х

үн х

өшөө

нүүд

бол

он б

усад

гоё

л чи

мэгл

элий

н ва

аран

эдл

эл

70

1890

Бяцх

ан х

үн х

өшөө

зэрэ

г ш

илэн

эд

зүйл

с

6659

3*

Хүз

үүни

й ш

илэн

зүү

лт; х

иймэ

л су

вд, ү

нэт

боло

н ха

гас

эрдэ

нийн

зүй

лс б

олон

төс

тэй

шил

эн

эд з

үйлс

(хи

ймэл

үнэ

т эд

лэлэ

эс б

усад

); ш

илэн

нүд

(хи

ймэл

эрх

тнээ

с бу

сад)

; 1м

м-ий

н ди

амет

рээс

илү

үгүй

гэр

лийн

шил

, ж

ижиг

үрл

ээр

хийг

дсэн

гоё

л чи

мэгл

элий

н эд

зүй

лс,

гоёл

ууд

- 67

-

83

0621

8306

29

Ү

нэт

мета

ллаа

р чи

мэгл

эсэн

суу

рь м

етал

л бү

хий

бяцх

ан х

үн х

өшөө

бол

он г

оёл

чимэ

глэл

Ү

нэт

мета

ллаа

р хи

йгдс

эн ж

ижиг

хүн

хөш

өө

боло

н го

ёл ч

имэг

лэл

(эрт

ний

эдлэ

л, ц

углу

улга

, эд

зүйл

с, у

рлаг

ийн

бүтэ

элээ

с бу

сад)

69

782*

М

етал

лаар

хий

сэн

гоёл

чим

эглэ

л, э

д зү

йлс;

гэр

эл з

урги

йн м

етал

л хү

рээ;

зур

аг б

олон

бус

ад

адил

төс

тэй

зүйл

с; м

етал

л то

ль

9601

10

9601

90

За

аны

бол

овср

уулс

ан я

с бо

лон

түүг

ээр

хийс

эн

зүйл

с Я

с, я

ст м

элхи

йн х

уяг,

эвэ

р, б

угы

н эв

эр,

шүр

, та

на б

олон

эдг

ээр

мате

риал

аар

хийс

эн э

д зү

йлс

боло

н си

йлбэ

р хи

йх

зори

улал

ттай

ам

ьтны

га

ралт

ай

буса

д ма

тери

алуу

д(цу

тгаж

хи

йсэн

зү

йлс

багт

ана)

89

911*

За

аны

яс,

яс,

яст

мэл

хийн

хуя

г, б

угы

н эв

эр, ш

үр, т

ана

боло

н эд

гээр

мат

ериа

лаар

хий

сэн

эд

зүйл

с бо

лон

сийл

бэр

хийх

зор

иула

лтта

й ам

ьтны

гар

алта

й бу

сад

мате

риал

ууд

(цут

гаж

хи

йсэн

зүйл

с ба

гтан

а)

Гар урлал

58

0500

Фла

манд

, об

юсс

он м

аяги

йн х

ивсэ

н ар

авч

шиг

га

раар

урл

асан

хив

сэн

бүтэ

эгдэ

хүүн

үүд

боло

н бу

сад

Бове

мая

гийн

гар

аар

хатг

асан

тө

стэй

бү

тээг

дэхү

үнүү

д

65

891

Фла

манд

мая

гийн

хив

сэн

арав

ч ш

иг г

араа

р ур

ласа

н хи

всэн

бүт

ээгд

эхүү

нүүд

бол

он б

усад

га

раар

Бов

е ма

ягий

н ха

тгас

ан а

дил

бүтэ

эгдэ

хүүн

үүд

58

0610

Нар

ийн

нэхм

эл д

ааву

у: ү

стэй

даа

вуу

(саг

лага

р бо

лон

түүн

тэй

төст

эй д

ааву

у ба

гтан

а),

үслэ

г да

авуу

, илб

эрэг

тэй

даав

уу

65

611

Нар

ийн

нэхм

эл д

ааву

у: ү

стэй

даа

вуу

(саг

сгар

бол

он т

өстэ

й да

авуу

багт

ана)

, үсл

эг д

ааву

у,

илбэ

рэгт

эй д

ааву

у

5862

0

Нар

ийн

нэхм

эл д

ааву

у: 5

%-и

йн ж

интэ

й б

олон

тү

үнээ

с ил

үү у

ян д

ааву

у, р

езин

эн у

таст

ай б

усад

тө

рлий

н да

авуу

нууд

65

612

Нар

ийн

нэхм

эл д

ааву

у: 5

%-и

йн ж

интэ

й бо

лон

түүн

ээс

илүү

уян

даа

вуу,

рез

инэн

ута

стай

бу

сад

төрл

ийн

даав

ууну

уд

5806

31

5806

32

5806

39

Н

арий

н нэ

хмэл

даа

вуу:

хөв

өн д

ааву

унуу

д Н

арий

н нэ

хмэл

даа

вуу:

хүни

й га

раар

хий

гдсэ

н ш

ирхэ

гтэй

даа

вуу

Нар

ийн

нэхм

эл д

ааву

у: н

эхмэ

лийн

мат

ериа

лаар

хи

йгдс

эн б

усад

даа

вуун

ууд

65

613

Буса

д нэ

хмэл

даа

вуун

ууд

5806

40

У

гааж

бэх

элсэ

н сү

лжээ

сгүй

(бол

дюк)

даа

вуу

6561

4 У

гааж

бэх

элсэ

н сү

лжээ

сгүй

(бол

дюк)

дан

нэх

ээст

эй д

ааву

у 58

0810

5889

0

Та

сам;

сүл

жмэ

л хэ

гээд

эс,

дэгэ

энээ

с га

дна

хээ

угал

згүй

гоё

лын

заса

л чи

мэгл

эл

Буса

д тө

рлий

н та

сам;

сү

лжмэ

л хэ

гээд

эс,

дэгэ

энээ

с га

дна

хээ

угал

згүй

го

ёлы

н за

сал

чимэ

глэл

65

632

Таса

м; с

үлж

мэл

хэгэ

эдэс

, дэг

ээ, д

эгээ

зүүг

ээр

нэхс

энээ

с бу

сад

цаца

г за

лаа,

занг

илаа

г.м

5809

00

56

05

анги

ллы

н ме

талл

бү

хий

утса

ар

нэхс

эн

утса

ар х

ийгд

сэн

даав

уу х

ийх

боло

н тө

стэй

үйл

аж

илла

гаан

д аш

игла

гдда

г да

авуу

6549

1 Бу

сад

газр

ууда

д за

агда

агүй

65

1.91

анги

ллы

н ме

талл

аар

нэхс

эн

боло

н ме

талл

ут

саар

хи

йгдс

эн б

өгөө

д эд

гээр

нь

даав

уу х

ийх

боло

н тө

стэй

үйл

аж

илла

гаан

д аш

игла

гдда

г

5810

10

То

дорх

ой с

эдэл

гүй

судл

ын

дагу

у ш

ирхэ

гчил

сэн

хатг

амал

6565

1 С

удлы

н да

гуу

шир

хэгч

илсэ

н ха

тгам

ал б

уюу

тодо

рхой

сэд

эвгү

й ха

тгам

ал

5810

91

5810

92

Ту

уш

шуг

аман

эс

вэл

давт

агдс

ан

хээт

эй

хатг

амал

: хөв

өн у

тсаа

р нэ

хсэн

бус

ад х

атга

мал

Суд

лын

дагу

у оё

сон

эсвэ

л да

втаг

дсан

хээ

тэй

хатг

амал

: гар

аар

хийс

эн ш

ирхг

ээр

нэхс

эн б

усад

ха

тгам

ал

Суд

лын

дагу

у оё

сон

эсвэ

л да

втаг

дсан

хээ

тэй

хатг

амал

: нэ

хмэл

ийн

буса

д ма

тери

алуу

даар

65

659

Суд

лын

дагу

у оё

сон

эсвэ

л да

втаг

дсан

хээ

тэй

хатг

амал

- 68

-

5810

99

нэхс

эн х

атга

мал

- 69

-

5811

00

Ш

ирмэ

л нэ

хмэл

ийн

бүтэ

эгдэ

хүүн

үүд

6574

0 Бу

сад

газр

ууда

д за

агда

агүй

үдэ

ж б

олон

бус

ад а

ргаа

р бэ

хэлс

эн н

эг

ба

түүн

ээс

илүү

да

вхар

гата

й нэ

хмэл

ийн

мате

риал

аар

хийс

эн

шир

мэл

нэхм

элий

н бү

тээг

дэхү

үнүү

д

6002

40

60

0290

6003

10

60

0320

60

0330

60

0340

60

0390

Ре

зини

н ут

асгү

й, и

лүү

уян

хата

н, 5

%-и

йн ж

интэ

й, 3

0 см

-ээс

илү

үгүй

өрг

өнтэ

й,

тусг

ай х

эгээ

дэс,

дэг

ээгэ

эр н

эхсэ

н сү

лжмэ

л да

авуу

Ре

зини

н ут

аста

й, и

лүү

уян

хата

н, 5

%-и

йн ж

интэ

й, 3

0 см

-ээс

илү

үгүй

өрг

өнтэ

й,

тусг

ай х

эгээ

дэс,

дэг

ээ б

үхий

сүл

жмэ

л да

авуу

нууд

Ө

ргөн

нь

30 с

м-ээ

с ил

үүгү

й бө

гөөд

хэг

ээдэ

с, д

эгээ

гээр

нэх

сэн

амьт

ны ө

д,

ноос

оор

хийс

эн д

ааву

у Ө

ргөн

нь

30 с

м-ээ

с ил

үүгү

й бө

гөөд

хэг

ээдэ

с, д

эгээ

гээр

нэх

сэн

хөвө

н да

авуу

Ө

ргөн

нь

30 с

м -ээ

с ил

үүгү

й бө

гөөд

хэг

ээдэ

с, д

эгээ

гээр

нэх

сэн

синт

етик

даа

вуу

Өрг

өн н

ь 30

см-

ээс

илүү

гүй

бөгө

өд х

эгээ

дэс,

дэг

ээгэ

эр н

эхсэ

н хи

ймэл

даа

вуу

Өрг

өн н

ь 30

см -

ээс

илүү

гүй

бөгө

өд х

эгээ

дэс,

дэг

ээгэ

эр н

эхсэ

н бу

сад

төрл

ийн

даав

ууну

уд

65

521

Өрг

өн н

ь 30

см-

ээс

илүү

гүй

бөгө

өд х

эгээ

дэс,

дэг

ээгэ

эр н

эхсэ

н,

нэвч

дэгг

үй,

цуур

дагг

үй х

эгээ

дэс,

дэг

ээ з

үүгэ

эр н

эхсэ

н сү

лжмэ

л да

авуу

даа

вуун

ууд

6004

10

60

0490

Ре

зини

н ут

асгү

й, и

лүү

уян

хата

н, 5

%-и

йн ж

интэ

й, 3

0 см

-ээс

илү

үгүй

өрг

өнтэ

й ту

сгай

хэг

ээдэ

с, д

эгээ

гээр

нэх

сэн

сүлж

мэл

даав

уу

Рези

нин

утас

тай,

илү

ү уя

н ха

тан,

5%

-ийн

жин

тэй,

30

см-э

эс и

лүүг

үй ө

ргөн

тэй,

ту

сгай

хэг

ээдэ

с, д

эгээ

бүх

ий с

үлж

мэл

даав

ууну

уд

65

522

Рези

нин

утас

тай,

илү

ү уя

н ха

тан,

5%

-ий

н ж

интэ

й, ө

ргөн

нь

30 с

м-ээ

с ил

үүгү

й бө

гөөд

хэ

гээд

эс,

дэгэ

эгээ

р нэ

хсэн

нэ

втрү

үлэх

гүй,

бү

тээх

гүй,

цуу

лагд

ахгү

й хэ

гээд

эс, д

эгээ

гээр

нэх

сэн

сүлж

мэл

даав

уу

Үнэт эдлэл

7113

11

7113

19

71

1320

Ү

нэт

мета

ллаа

р бү

рсэн

бол

он б

үрээ

гүй

мөнг

өн э

длэл

Ү

нэт

мета

ллаа

р бү

рсэн

бол

он б

үрээ

гүй

үнэт

мет

алла

ар х

ийсэ

н үн

эт э

длэл

Ү

нэт

мета

ллаа

р бү

рсэн

энг

ийн

мета

ллаа

р хи

йсэн

гоё

л чи

мэгл

эл

89

731

Буса

д үн

эт м

етал

лаар

бүр

сэн

үнэт

мет

алаа

р хи

йсэн

үнэ

т эд

лэл

(цаг

, ца

гны

гадр

аас

буса

д)

7114

11

71

1419

7114

20

Ү

нэт

мета

ллаа

р бү

рсэн

бол

он б

үрэг

дээг

үй з

арим

хэс

гийг

алт

, мөн

гөөр

бүр

сэн

гоёл

чим

эглэ

л

Үнэ

т ме

талл

аар

бүрс

эн б

олон

бүр

ээгү

й үн

эт м

етал

лаар

хий

ж а

лт,

мөнг

өөр

бүрс

эн ү

нэт

эдлэ

л Ү

нэт

мета

ллаа

р бү

рсэн

энг

ийн

мета

ллаа

р хи

йж а

лт,

мөнг

өөр

бүрс

эн г

оёл

чимэ

глэл

89

732

Үнэ

т ме

талл

аар

бүрс

эн ү

нэт

мета

лл б

уюу“

алт,

мөн

гөөр

бүр

сэн”

үнэт

эд

лэл

(897

.31

дэх

анги

ллы

н ба

раа

бүтэ

эгдэ

хүүн

ээс

буса

д)

7116

10

7116

20

Та

рима

л бо

лон

жин

хэнэ

сув

дан

эдлэ

л Ү

нэт

боло

н ха

гас

үнэт

эрд

эний

н чу

луу

(бай

гали

йн, н

ийлэ

г, х

иймэ

л)

8973

3 Та

рима

л бо

лон

жин

хэнэ

су

вдан

бу

юу

үнэт

бо

лон

хага

с үн

эт

эрдэ

нийн

чул

уун

эдлэ

л (б

айга

лийн

, ний

лэг,

хий

мэл)

Гэрэ

л зу

раг

авал

т

3705

10

37

0590

О

ффсе

т хэ

влэл

ийн

хэвл

эхэд

зор

иулс

ан к

ино

халь

снаа

с бу

сад

гэрэ

л зу

ргий

н ял

тас,

уга

аж б

олов

сруу

лсан

хал

ьс

Гэрэ

л зу

ргий

н ял

тас,

уга

асан

хал

ьс (

хэвл

эхэд

зор

иула

гдса

н ки

но х

альс

наас

га

дна)

88

260*

К

ино

халь

снаа

с бу

сад

гэрэ

л зу

ргий

н ял

тас,

уга

аж б

олов

сруу

лсан

ха

льс

Г. Н

ом, х

эвлэ

л

Ном

4901

10

Х

эвлэ

сэн

ном,

тов

химо

л, г

ары

н ав

лага

бол

он б

усад

төр

лийн

нуг

алса

н бу

юу

нуга

лааг

үй д

ан х

уудс

ан д

ээр

хэвл

эгдс

эн х

эвлэ

лүүд

8921

5 Х

эвлэ

сэн

ном,

то

вхим

ол,

гары

н ав

лага

бо

лон

буса

д тө

рлий

н ну

галс

ан б

уюу

нуга

лааг

үй д

ан х

уудс

ан д

ээр

хэвл

эгдс

эн х

эвлэ

лүүд

49

0191

Толь

бич

иг, н

эвтэ

рхий

тол

ь бо

лон

цувр

ал х

эвлэ

л

8921

6 Д

ан х

уудс

ан д

ээр

хэвл

эгдэ

эгүй

тол

ь би

чиг,

нэв

тэрх

ий т

оль

4901

99

Х

эвлэ

сэн

ном,

тов

химо

л бо

лон

буса

д тө

стэй

хэв

лэл

8921

9 Бу

сад

хэвл

эсэн

но

м,

товх

имол

бо

лон

төст

эй

хэвл

элүү

д (х

ууда

снуу

даас

бус

ад)

- 70

-

Сонин

49

0210

Сон

ин,

сэтг

үүл

боло

н до

лоо

хоно

гт

4-өө

с до

ошгү

й уд

аа

гард

аг

зар

сурт

алчи

лгаа

ны

мате

риал

тай

зура

гт т

айлб

арта

й, т

айлб

аргү

й то

гтмо

л хэ

влэл

8922

1 С

онин

, сэ

тгүү

л бо

лон

доло

о хо

ногт

4-

өөс

доош

гүй

удаа

га

рдаг

за

р су

ртал

чилг

ааны

ма

тери

алта

й зу

рагт

тай

лбар

тай,

тай

лбар

гүй

тогт

мол

хэвл

эл

4902

90

Бу

сад

сони

н,

сэтг

үүл

боло

н то

гтмо

л хэ

влэл

үүд

8922

9 Бу

сад

сони

н,

сэтг

үүл

боло

н за

р су

ртал

чилг

ааны

ма

тери

ал

бүхи

й зу

рагт

та

йлба

ртай

, та

йлба

ргүй

тог

тмол

хэв

лэлү

үүд

Хэвлэлийн бусад

бүтээгдэхүүн

4903

00

Х

үүхд

ийн

зурс

ан зу

раг

боло

н бу

ддаг

ном

89

212

Хүү

хдий

н зу

рсан

зура

г бо

лон

будд

аг н

ом

4905

91

Га

зры

н зу

раг

боло

н но

м ш

иг х

ийгд

сэн

бүх

төрл

ийн

ус

зүйн

сх

ем

боло

н бу

сад

схем

ди

агра

мууд

8921

3 Га

зры

н зу

раг

боло

н но

м хэ

лбэр

ээр

хийг

дсэн

схе

м ди

агра

мууд

4905

10

49

0599

Га

зры

н зу

раг

боло

н бө

мбөр

цөг

хэлб

эртэ

й бү

х тө

рлий

н ус

зүйн

схе

мүүд

Га

зры

н зу

ргуу

д бо

лон

буса

д бү

х тө

рлий

н ус

зү

йн б

олон

ади

л тө

стэй

схе

мүүд

8921

4 Га

зры

н зу

раг

боло

н но

мын

хэлб

эрээ

р хэ

влэг

дээг

үй у

с зү

йн б

олон

ади

лтай

төс

тэй

бүх

төрл

ийн

хэвл

эмэл

схе

мүүд

(ха

нын

газр

ын

зура

г, б

айрш

ил з

үйн

төлө

влөг

өө,

бөмб

өрцө

г ба

гтан

а )

4909

00

Ш

ууда

нгий

н ил

за

хида

л,

хэвл

эмэл

бо

лон

зура

гт, б

аяры

н ил

захи

дал

8924

2 Х

эвлэ

сэн

боло

н ш

ууда

нгий

н зу

рагт

ил

захи

дал;

дуг

туйт

ай б

олон

дуг

туйг

үй, з

ураг

тай

боло

н зу

рагг

үй, м

эдээ

лэл

боло

н ху

вь х

үний

мэн

дчил

гээ

бүхи

й ил

захи

длуу

д 49

1000

Блок

он

хуан

лиг

оруу

лаад

хэ

влэс

эн

бүх

төрл

ийн

хуан

ли

8928

4 Бл

окон

хуа

нлиг

ору

улаа

д хэ

влэс

эн б

үх т

өрли

йн х

уанл

и

Д. А

удио

-виз

уал

боло

н ин

тера

ктив

хэр

эгсл

үүд

Кино болон видео кино

37

0610

35мм

бол

он т

үүнэ

эс и

лүү

өргө

нтэй

дуу

ны

замт

ай,

замг

үй б

олон

зөв

хөн

дуун

ы з

амта

й үз

вэрт

кин

о

8831

0 35

мм б

олон

түү

нээс

илү

ү өр

гөнт

эй д

ууны

зама

ас б

үрдс

эн б

олон

үзв

эрт

зөвх

өн д

ууны

замт

ай

кино

37

0690

35мм

-ээс

до

ош

өргө

нтэй

ду

уны

за

маас

бү

рдсэ

н бо

лон

дуун

ы з

амта

й, з

амгү

й үз

вэрт

га

рсан

кин

о

8839

0 Д

ууны

зама

ас б

үрдс

эн б

олон

дуу

ны за

мтай

, зам

гүй

үзвэ

рт г

арса

н ки

но

9504

10

Те

леви

зийн

хү

лээн

ав

агчт

ай

хэрэ

глэг

ддэг

ви

део

тогл

оому

уд

8943

1 Те

леви

зийн

хүл

ээн

аваг

чтай

хэр

эглэ

гддэ

г ви

део

тогл

оому

уд

Е. Д

изай

н бо

лон

бүтэ

элч

үйлч

илгэ

э

Уран барилга, дизайн

49

0600

Ура

н ба

рилг

ын,

инж

енер

ийн,

үйл

двэр

лэли

йн,

худа

лдаа

ны,

байр

шил

зү

йн

боло

н бу

сад

төст

эй

зори

лго

бүхи

й га

раар

хи

йгдс

эн

эх

төлө

влөг

өө,

зура

глал

ууд;

га

р би

чмэл

үүд;

дэ

эрх

бүтэ

элүү

дийг

хув

илса

н мэ

дрэг

ч ца

асан

дэ

эрх

бую

у гэ

рэл

зург

ийн

бүтэ

эл

89

282*

Ура

н ба

рилг

ын,

инж

енер

ийн,

үйл

двэр

лэли

йн,

худа

лдаа

ны,

байр

шил

зүй

н бо

лон

буса

д тө

стэй

зор

илго

бүх

ий г

араа

р хи

йгдс

эн э

х тө

лөвл

өгөө

, зур

агла

лууд

; гар

бич

мэлү

үд; х

увил

сан

боло

н мэ

дрэг

ч ца

асан

дээ

рх г

эрэл

зург

ийн

бүтэ

эл

СО

ЁЛ

ЫН

БУ

СА

Д Д

АГА

ЛД

АХ

БҮ

ТЭ

ЭГД

ЭХ

ҮҮ

НҮ

ҮД

Ё

. А

ялал

жуу

лчла

л 3

Ж. С

порт

, чөл

өөт

цаг4

Тайл

бар:

1

Бичл

эгтэ

й бо

лон

бичл

эггү

й хэ

рэгс

лүүд

баг

тдаг

. Эдг

ээрэ

эс за

римы

г нь

хас

ч, за

римы

г нь

өрг

өжүү

лсэн

анг

илал

д ба

гтаа

х ш

аард

лага

тай.

2

Энэ

анг

илла

ас д

изай

ныг

хаса

ад х

арин

Е-Д

изай

н бо

лон

бүтэ

элч

үйлч

илгэ

э гэ

сэн

анги

лалд

ору

улба

л зо

хино

. 3

Жуу

лчды

н ху

далд

аж а

вдаг

соё

лын

бүтэ

эгдэ

хүүн

үүди

йг А

-аас

Е х

үртэ

лх т

охир

ох с

алба

рт б

агта

асан

. 4

Спо

рты

н бо

лон

чөлө

өт ц

аг ө

нгөр

өөхө

д зо

риул

агдс

ан б

араа

бүт

ээгд

эхүү

нүүд

ийг

хамр

ахгү

й. С

оёлы

н ёс

зан

шлы

г со

ёлд

хама

аруу

лан

үзсэ

н. С

порт

бол

он ч

өлөө

т ца

гт

зори

улса

н бү

х ба

раа

бүтэ

эгдэ

хүүн

үүди

йг т

оног

төх

өөрө

мжий

н ма

тери

ал г

эж т

ооцс

он.

- 71

-

СО

ЁЛ

ЫН

БА

РАА

БҮ

ТЭ

ЭГД

ЭХ

ҮҮ

Н Д

АГА

ЛД

АХ

МА

ТЕ

РИА

Л, Т

ОН

ОГ

ТӨ

ХӨ

ӨРӨ

МЖ

Б.

Тог

лолт

, бая

р ёс

лол

Баяр ёслол

9505

10

Х

рист

ийн

мэнд

элсн

ий б

аярт

зори

улса

н зү

йлс

8944

5

Хри

стий

н мэ

ндэл

сний

бая

рт зо

риул

сан

буса

д зү

йлс

95

0590

Али

алаг

ч, и

лбий

н үз

үүлб

эрий

г ба

гтаа

сан

өөр

газа

рт

зааг

дааг

үй

багт

на

адам

фе

стив

альд

зо

риул

сан

зүйл

с

89

449

Ба

яр ц

энгэ

энд

зори

улса

н бу

сад

зүйл

с

9508

10

Я

вуул

ын

цирк

бол

он ц

ирки

йн а

мьта

д

8946

0*

М

орин

той

руул

га, д

үүж

ин, б

ай б

уудл

агы

н га

зар,

цир

кийн

сон

ирхо

лтой

тог

лолт

ууд,

яву

улы

н ци

рк, а

мьтн

ы х

үрээ

лэн,

теа

труу

д

Хөгжим

85

1920

Банк

ны

карт

, зо

ос,

цаас

ан

мөнг

ө бо

лон

төлб

өрий

н бу

сад

хэрэ

гслэ

эр

ажил

лада

г ду

у би

члэг

ийн

аппа

рат

7633

1

Банк

ны к

арт,

зоос

, цаа

сан

мөнг

ө бо

лон

төлб

өрий

н бу

сад

хэрэ

гслэ

эр а

жил

лада

г ап

пара

тууд

8519

30

То

глуу

лагч

(цах

илга

ан т

оглу

улаг

ч)

7633

5

Тогл

уула

гч (ц

ахил

гаан

тог

луул

агч)

85

1810

Мик

рофо

н, м

икро

фоны

тул

гуур

ууд

7642

1

Мик

рофо

н, м

икро

фоны

тул

гуур

ууд

8518

21

8518

22

К

орпу

ст н

ь ор

уулж

суу

лгас

ан н

эг ч

анга

яри

гч

Нэг

кор

пуст

ору

улж

суу

лгас

ан х

эд х

эдэн

чан

га

яриг

ч

7642

2

Кор

пуст

нь

оруу

лж с

уулг

асан

чан

га я

ригч

8518

29

Бу

сад

микр

офон

, тэд

гээр

ийн

суур

ь 76

423

К

орпу

ст н

ь ор

уулж

суу

лгаа

гүй

чанг

а яр

игч

85

1830

Мик

рофо

нтой

хо

лбог

дсон

ба

хо

лбог

доог

үй

чихэ

вчнү

үд,

нэг

ба т

үүнэ

эс д

ээш

чан

га я

ригч

, ми

кроф

оноо

с бү

рдсэ

н си

стем

76

424

М

икро

фон

ба ч

анга

яри

гчаа

с бү

рдсэ

н чи

хэвч

бол

он с

исте

м

8518

40

А

удио

дав

тамж

ит ц

ахил

гаан

өсг

өгч

7642

5

Ауд

ио д

авта

мжит

цах

илга

ан ө

сгөг

ч 85

1850

Дуу

ны ц

ахил

гаан

өсг

өгчи

йн с

исте

мүүд

76

426

Д

ууны

цах

илга

ан ө

сгөг

чийн

сис

темү

үд

9209

30

92

0991

9209

92

92

0994

9209

99

Х

өгж

мийн

зэмс

эгт

зори

улса

н ут

ас, ч

авхд

ас

Төгө

лдөр

хуу

рын

хэсг

үүд,

даг

алда

х хэ

рэгс

лүүд

92

02 а

нгил

лын

хөгж

мийн

зэм

сгүү

дийн

эд

анги

, да

галд

ах х

эрэг

слүү

д 92

07 а

нгил

лын

хөгж

мийн

зэм

сгүү

дийн

эд

анги

, да

галд

ах х

эрэг

слүү

д Бу

сад

бүлэ

гт

анги

лагд

аагү

й хө

гжми

йн

зэмс

гүүд

ийн

(эгш

игт

хайр

цагт

зор

иулс

ан б

үтэц

ме

хани

зм,

карт

, ме

хани

к зэ

мсэг

т зо

риул

сан

жиж

иг г

ол)

эд а

нги,

даг

алда

х хэ

рэгс

лүүд

; ху

рд

хэмж

игч -

метр

оном

, хө

глүү

р бо

лон

буса

д бү

х тө

рлий

н хө

глөг

ч зэ

мсгү

үд

8989

0

Х

өгж

мийн

зэм

сгүү

дийн

(эгш

игт

хайр

цагт

зор

иулс

ан б

үтэц

мех

аниз

м, к

арт,

мех

аник

зэм

сэгт

зо

риул

сан

жиж

иг г

ол)

эд а

нги,

даг

алда

х хэ

рэгс

лүүд

; ху

рд х

эмж

игч

(мет

роно

м),

хөгл

үүр

боло

н бу

сад

бүх

төрл

ийн

хөгл

өгч

зэмс

гүүд

В. В

изуа

л ур

лаг

ба г

ар ү

йлдв

эрлэ

л

Гэрэл зураг

3701

20

3701

30

37

0191

3701

99

Шуу

д хэ

влэх

зори

улал

ттай

хал

ьс

255

мм-э

эс д

ээш

зуза

анта

й ха

льс,

бус

ад т

өрли

йн

ялта

с Х

автг

ай х

эвлэ

лд з

ориу

лсан

гэр

эл з

урги

йн я

лтас

, ха

льс,

өнг

өт г

эрэл

зур

агт

зори

улса

н мэ

дрэм

тгий

ха

льс,

Нэг

өнг

өтэй

гэр

эл з

урги

йг х

автг

айга

ар

хэвл

эх

гэрэ

л зу

ргий

н ха

льс,

ял

тас,

ца

ас,

даав

ууна

ас б

усад

өөр

бус

ад м

атер

иала

ар х

ийсэ

н мэ

дрэх

ха

льс

боло

н ш

ууд

хэвл

элий

н ха

льс,

25

5мм -

ээс

бага

хэм

жээ

гээр

, ха

втга

йгаа

р хэ

влэх

гэ

рэл

зург

ийн

халь

с, я

лтас

88

220*

Х

автг

ай х

эвлэ

лийн

гэр

эл з

урги

йн х

альс

, ялт

ас, ц

аас,

даа

вуун

аас

буса

д ду

рын

мате

риал

аар

хийс

эн м

эдрэ

х ха

льс

боло

н ш

ууд

хэвл

элий

н ха

льс,

сав

лага

атай

, сав

лага

агүй

гэр

эл з

урги

йн

халь

с

- 72

-

3702

7 Ц

аас,

ка

ртон

, да

авуу

наас

бу

сад

дуры

н ма

тери

алаа

р хи

йсэн

мэ

дрэг

, бо

ловс

руул

аагү

й гэ

рэл

зург

ийн

ороо

лтто

й ха

льс

8823

0*

Ц

аас,

кар

тон,

даа

вуун

аас

буса

д ду

рын

мате

риал

аар

хийс

эн м

эдрэ

г, г

эрэл

цох

иогү

й гэ

рэл

зург

ийн

ороо

лтто

й ха

льс

3703

8

Боло

всру

улаа

гүй

мэдр

эг

гэрэ

л зу

ргий

н ца

ас,

карт

он, д

ааву

у

8824

0*

Бо

ловс

руул

аагү

й мэ

дрэг

гэр

эл зу

ргий

н ца

ас, к

арто

н, д

ааву

у

3704

00

Гэ

рэл

зург

ийн

угаа

гааг

үй х

альс

, кар

тон,

даа

вуу

8825

0

Гэрэ

л зу

ргий

н уг

аага

агүй

хал

ьс, к

арто

н, д

ааву

у

3707

10

37

0790

М

эдрэ

мтги

й ча

нары

г нэ

мэгд

үүлд

эг

эмул

ьсэн

бо

дис

Гэрэ

л зу

рагт

аш

игла

гдда

г хи

мийн

бу

сад

боди

сууд

88

210

Гэ

рэл

зура

гт

ашиг

лагд

даг

хими

йн

буса

д бо

дису

уд

(янз

бү

рийн

ма

тери

ал,

боди

стой

хо

лбоо

той

лак,

цав

уу з

эргэ

эс б

усад

); то

хирс

он х

эмж

ээтэ

й гэ

рэл

зура

гт х

эрэг

лэгд

эх х

ольц

гүй

боди

сууд

9006

9

Янз

бүр

ийн

каме

р, д

агал

дах

хэрэ

гсэл

(к

ино

зург

ийн

аппа

ратн

аас

буса

д)

8811

*

Кам

ер (к

инон

ы к

амер

аас

буса

д); в

спы

шка

ны а

ппар

ат, г

эрэл

гял

схий

дэг

(778

.2 д

эд б

үлэг

дэх

цэ

нэгг

үй ч

ийдэ

нгээ

с бу

сад)

; кам

ерий

н бү

рдүү

лэгч

эд

анги

, даг

алда

х зү

йлс

9010

10

9010

50

9010

60

Гэрэ

л зу

ргий

н ца

ас, у

гаас

ан о

роол

ттой

хал

ьсий

г ав

тома

таар

бол

овср

уула

х бо

лон

ороо

лтто

й ца

ас,

гэрэ

л зу

ргий

н бо

лон

кино

ны

халь

сыг

авто

мата

ар у

гаах

ад зо

риул

сан

тоно

г тө

хөөр

өмж

Гэ

рэл

зург

ийн

лабо

рато

рийн

зо

риул

алтт

ай

буса

д то

ног

төхө

өрөм

ж; р

ентг

ен а

ппар

ат

Тусг

алы

н дэ

лгэц

нүүд

88

135

Ө

өр г

азар

т за

агда

агүй

гэр

эл з

урги

йн л

абор

атор

ийн

зори

улал

ттай

бус

ад т

оног

төх

өөрө

мж

(кин

о зу

раг

авал

тын,

мэд

рэмт

гий

хага

с да

мжуу

лагч

мат

ериа

лаар

хий

сэн

хэвл

эх з

урги

йг

тусг

ах т

өхөө

рөмж

); ре

нтге

н ап

пара

т; т

усга

лын

дэлг

эцүү

д

9010

90

Гэ

рэл

зург

ийн

лабо

рато

рийн

то

ног

төхө

өрөм

жий

г бү

рдүү

лэгч

эд

ан

ги,

дага

лдах

хэ

рэгс

эл

88

136

88

1.35

хэс

гийн

тон

ог т

өхөө

рөмж

ийг

бүрд

үүлэ

гч э

д ан

ги, д

агал

дах

хэрэ

гсэл

Г. Н

ом х

эвлэ

л

8443

14

84

4315

О

роом

огто

й өг

өлтт

эй

өндө

р хэ

влэл

ээс

буса

д

хэвл

элий

н то

ног

төхө

өрөм

ж

Оро

омог

гүй

өгөл

ттэй

хэ

влэл

ээс

буса

д өн

дөр

нари

йн х

эвлэ

лийн

тон

ог т

өхөө

рөмж

72

661

Ө

ндөр

хэв

лэли

йн т

оног

төх

өөрө

мж

83

4316

Өнд

өр х

эвлэ

лийн

тон

ог т

өхөө

рөмж

72

663

Ө

ндөр

хэв

лэли

йн т

оног

төх

өөрө

мж

83

4317

Сий

лбэр

ийн

(тов

ойлг

ох)

хэвл

элд

зори

улса

н то

ног

төхө

өрөм

ж

7266

5

Сий

лбэр

ийн

хэвл

элд

зори

улса

н то

ног

төхө

өрөм

ж

Д.

Ауд

ио-в

изуа

л , И

нтер

акти

в м

эдээ

ллий

н хэ

рэгс

эл

Аудио-визуал

хэрэгсэл

8521

10

С

орон

зон

халь

с ун

шуу

лах

боло

н ви

део

бичл

эгий

н то

ног

төхө

өрөм

ж

7638

1

Сор

онзо

н ха

льст

ай в

идео

тох

ируу

лагч

тай

боло

н ви

део

тохи

руул

агчг

үй б

ичлэ

гийн

бол

он

тогл

уула

гч т

оног

төх

өөрө

мж

8521

90

То

хиру

улаг

чтай

бо

лон

тохи

руул

агчг

үй

бичл

эгий

н бо

лон

тогл

уула

гч т

өхөө

рөмж

(ви

део

каме

рт б

айда

г би

члэг

хий

х то

ногл

ол, с

орон

зон

халь

стай

тон

огло

лоос

бус

ад)

76

384

То

хиру

улаг

чтай

бол

он т

охир

уула

гчгү

й би

члэг

ийн

боло

н то

глуу

лагч

төх

өөрө

мж

8525

50

Д

амж

уула

гч а

ппар

ат

7643

1

Дам

жуу

лагч

апп

арат

86

2560

Хүл

ээн

аваг

чтай

дам

жуу

лагч

апп

арат

76

432

Х

үлээ

н ав

агчт

ай д

амж

уула

гч а

ппар

ат

8525

80

Те

леви

зийн

, ви

део,

ди

жит

ал

каме

рууд

ын

бичи

гч т

өхөө

рөмж

7648

4

Теле

визи

йн, в

идео

, диж

итал

кам

еруу

дын

бичи

гч т

өхөө

рөмж

- 73

-

Аудио-визуал хэрэгсэл

85

27

Д

уу

бичи

гчтэ

й,

бичи

гчгү

й,

тогл

уула

гч

төхө

өрөм

жтэ

й бо

лон

төхө

өрөм

жгү

й,

цагт

ай

боло

н ца

ггүй

нэ

г эс

вэл

хэд

хэдэ

н ко

рпус

т ба

йрла

сан

ради

о хү

лээн

ава

гчид

76

2

Дуу

бич

игчт

эй,

бичи

гчгү

й, т

оглу

улаг

ч тө

хөөр

өмж

тэй

боло

н тө

хөөр

өмж

гүй,

цаг

тай

боло

н ца

ггүй

нэг

эсв

эл х

эд х

эдэн

кор

пуст

бай

рлас

ан р

адио

хүл

ээн

аваг

чид

85

28

Те

леви

зийн

хү

лээн

ав

агчг

үй

дэлг

эц,

прое

ктор

ууд;

ду

у би

чих

сэ

ргээ

х

төхө

өрөм

жтэ

й,

төхө

өрөм

жгү

й бо

лон

ради

о хү

лээн

ава

гчта

й ба

хүл

ээн

аваг

чгүй

тел

евиз

ийн

хүлэ

эн а

вагч

ид

76

1

Теле

визи

йн х

үлээ

н ав

агчг

үй д

элгэ

ц, п

роек

тору

уд;

дуу

бичи

х с

эргэ

эх

төхө

өрөм

жтэ

й,

төхө

өрөм

жгү

й бо

лон

ради

о хү

лээн

ава

гчта

й ба

хүл

ээн

аваг

чгүй

тел

евиз

ийн

хүлэ

эн а

вагч

ид

9007

Дуу

бич

игчт

эй б

олон

бич

игчг

үй,

сэрг

ээгч

тэй

төхө

өрөм

жтэ

й ки

но а

ппар

ат, п

роек

тору

уд

8812

Дуу

би

чигч

тэй

боло

н би

чигч

гүй,

то

глуу

лагч

тай

боло

н то

глуу

лагч

гүй

кино

ка

мер,

пр

оект

оруу

д, т

эдгэ

эрт

хамр

агда

х хэ

рэгс

лүүд

9008

20

Х

увил

ах б

олом

жто

й бо

лон

боло

мжгү

й ун

ших

зо

риул

алтт

ай

микр

офил

ьм,

микр

офиш

бо

лон

буса

д би

чил

төхө

өрөм

жүү

д

88

131

Х

увил

ах

боло

мжто

й бо

лон

боло

мжгү

й зү

йлий

г ун

ших

зо

риул

алтт

ай

микр

офил

ьм,

микр

офиш

бол

он б

усад

бич

ил т

өхөө

рөмж

үүд

9008

10

9008

30

Д

үрсн

ий п

роек

тор

Д

үрсн

ий б

усад

про

екто

рууд

8813

2

Өөр

газ

ар за

агда

агүй

дүр

сний

про

екто

рууд

9008

40

Ф

ото

өсгө

гч (к

инон

ыхо

ос б

усад

) ба

буур

уула

гч

8813

3

Фот

о өс

гөгч

(кин

оны

хоос

бус

ад) б

а бу

уруу

лагч

90

0890

9008

анг

илал

д ха

маар

ах д

үрсн

ий п

роек

торы

н эд

ан

ги, д

агал

дах

хэрэ

гслү

үд,

8813

4

881.

31-8

81.3

3 ан

гилл

ын

тоно

г төх

өөрө

мжий

н эд

анг

и, д

агал

дахх

эрэг

слүү

д

Компьютер, дагалдах тоног

төхөөрөмж

8471

30

Ө

гөгд

лийг

авт

омат

аар

боло

всру

улах

зөө

врий

н тө

хөөр

өмж

үүд

7522

0

10кг

-аас

илү

үгүй

жин

тэй,

төв

ийн

боло

всру

улах

төх

өөрө

мж,

дэлг

эц,

гар

бүхи

й зө

өври

йн

авто

мат

өгөг

дөл

боло

всру

улах

маш

ин

8471

41

8471

49

84

7150

Бу

сад

орох

, га

рах

байг

уула

мж б

олон

төв

ийн

сист

емий

г нэ

г ко

рпус

т нэ

гтгэ

сэн

өгөг

длий

г ав

тома

таар

бол

овср

уула

х тө

хөөр

өмж

С

исте

мчил

сэн

өгөг

длүү

дийг

ав

тома

таар

бо

ловс

руул

ах т

өхөө

рөмж

үүд

8471

41

эсвэ

л 84

7149

дэ

д са

намж

ийн

анги

ллуу

дад

заас

наас

бус

ад б

лок,

оро

х га

рах

байг

уула

мжий

г нэ

г ко

рпус

т ба

гтаа

сан

эсвэ

л ба

гтаа

гааг

үй п

роце

ссор

ууд

75

230

Ө

гөгд

лүүд

ийг

авто

мата

ар б

олов

сруу

лах

буса

д тө

хөөр

өмж

үүд

8471

60

О

рох,

га

рах

байг

уула

мжуу

д нь

нэ

г ко

рпус

т ба

йдаг

эсв

эл с

анах

бло

кгүй

төх

өөрө

мжүү

д

7526

0

Оро

х, г

арах

бай

гуул

амж

ууд

нь н

эг к

орпу

ст б

айда

г эс

вэл

сана

х бл

окгү

й тө

хөөр

өмж

үүд

8471

70

Х

адга

лах

төхө

өрөм

жүү

д 75

270

Х

адга

лах

төхө

өрөм

жүү

д

8471

80

Ө

гөгд

лийг

ав

тома

таар

бо

ловс

руул

ах

буса

д то

ног

төхө

өрөм

жүү

д

7528

0

Өгө

гдли

йг а

втом

атаа

р бо

ловс

руул

ах б

усад

тон

ог т

өхөө

рөмж

үүд

8473

30

84

71 а

нгил

лын

тоно

г тө

хөөр

өмж

ийн

эд а

нги,

хэ

рэгс

лүүд

7599

7

752

бүлг

ийн

тоно

г тө

хөөр

өмж

үүдт

эй и

лүү

ашиг

лагд

даг

эд а

нги,

хэр

эгсл

үүд

(цүн

х, к

орпу

с бо

лон

буса

д тө

стэй

зүйл

сээс

бус

ад)

Тайл

бар:

5

Зөвх

өн я

вуул

ын

цирк

бол

он а

мьтд

ыг

багт

аана

(950

890

анги

ллы

г ха

мрах

гүй)

. 6

Гэрэ

л зу

ргий

н ха

льс

боло

н ре

нтге

ний

халь

сыг

хасн

а (3

7011

0 ан

гила

л).

7 Ре

нтге

н зу

рагт

зори

улса

н ор

оолт

той

зург

ийн

халь

сыг

хасн

а (3

7021

0 ан

гила

л).

8 Зө

вхөн

гэр

эл зу

ргий

г ба

гтаа

на.

9

Тус

гай

зори

улал

тын

каме

рууд

ыг

хасн

а. Э

мнэл

гийн

оно

шло

гоон

д зо

риул

сан

каме

р гэ

х мэ

т (9

0063

0 ан

гила

л).

- 74

-

Нэм

элт

бара

а бү

тээг

дэхү

үний

даг

алда

х м

атер

иал,

тон

ог т

өхөө

рөм

ж

Ж. А

ялал

жуу

лчла

л

8901

10

У

сан

аялл

ын

усан

онг

оц

7932

8 У

сан

аялл

ын

том,

жиж

иг о

нгоц

нууд

, бүх

төр

лийн

хүн

тээ

врий

н зо

риул

алтт

ай

бярв

ааз,

зави

нууд

- 75

-

Тайл

бар:

10

Я

вуул

ын

цирк

, амь

тны

хүр

ээлэ

нгээ

с бу

сад

(950

8.10

)

Хүс

нэгт

4. A

МО

УС

А 0

8 ан

гилл

аар

тодо

рхой

логд

сон

соёл

ын

салб

ары

н аж

ил м

эргэ

жлү

үд

З. С

порт

, чөл

өөт

цаг

Спорт

9506

11

9506

12

9506

19

Ц

ана

Цан

ын

бэх э

лгээ

(цан

ын

түгж

ээ)

Өвл

ийн

спор

тоор

хи

чээл

лэхэ

д зо

риул

агдс

ан

цаны

н то

ног

төхө

өрөм

ж (ц

ана,

цан

ын

бэхэ

лгээ

ний

төхө

өрөм

жүү

дээс

бус

ад)

89

473

Цас

ны ц

ана

боло

н ца

сны

цан

ын

буса

д тө

хөөр

өмж

үүд

9506

21

9506

29

Д

арву

улт

завь

У

сны

ца

на,

усны

ца

нанд

зо

риул

сан

хавт

ан,

усны

сп

орты

н тө

хөөр

өмж

үүд

(дар

вуул

т за

вина

ас б

усад

)

8947

4 У

сны

цан

а, у

сны

цан

анд

зори

улса

н ха

втан

, дар

вуул

т за

вь б

олон

буса

д ус

ны

спор

тын

төхө

өрөм

жүү

д

9506

31

9506

32

9506

39

Го

льфы

н цо

хиур

Бө

мбөг

Го

льфы

н то

ног,

төх

өөрө

мж (

бөмб

өг б

олон

цох

иуры

н иж

бүр

длээ

с бу

сад)

89

475

Голь

фын

тоно

г тө

хөөр

өмж

9506

40

9506

61

9506

62

9506

69

95

0699

Ш

ирээ

ний

тенн

исни

й эд

зүйл

с, х

эрэг

сэл

Шир

ээни

й т е

ннис

ний

бөмб

өг

Хий

лдэг

бөм

бөг

Буса

д тө

рлий

н бө

мбөг

(ш

ирээ

ний

тенн

исни

й бо

лон

го

льф

бөмб

өгнө

өс б

усад

) Ер

өнхи

й би

еийн

та

миры

н да

сгал

д

зори

улса

н бу

сад

хэрэ

гсэл

, тө

хөөр

өмж

89

479

Өөр

газ

арт

зааг

дааг

үй с

порт

ын

бара

а бү

тээг

дэхү

үнүү

д

9506

51

9506

59

Га

зры

н те

ннис

ний

цохи

ур

Ага

ары

н те

ннис

ний

цохи

ур

боло

н тө

стэй

ут

аста

й ба

ут

асгү

й то

глоо

мууд

(шир

ээни

й те

ннис

ний

цохи

ураа

с бу

сад)

89

476

Газр

ын

тенн

ис б

а аг

аары

н те

ннис

ний

цохи

ур б

олон

төс

тэй

тогл

оому

уды

н ут

аста

й ба

ута

сгүй

цох

иуру

уд

9506

70

М

өсни

й тэ

шүү

р, д

угуй

т тэ

шүү

р 89

472

Мөс

ний

тэш

үүр,

дуг

уйт

тэш

үүр

(тэш

үүрт

эйтэ

шүү

рийн

гута

л ба

гтан

а)

9506

91

Би

еийн

там

иры

н да

сгал

ын

тоно

г тө

хөөр

өмж

, хэр

эгсэ

л 89

478

Гимн

асти

к, д

асга

л, х

өнгө

н ат

лети

кийн

тон

ог т

өхөө

рөмж

, хэр

эгсэ

л

Спорт, чөлөөт

цаг

8903

10

С

порт

оор

хичэ

эллэ

х, а

мрах

ад зо

риул

агдс

ан х

ийлд

эг за

вину

уд

7931

1 Х

ийлд

эг за

вь (с

элүү

рт за

вь, х

өнгө

н за

вь б

агта

на)

8903

91

Д

арву

улт

завь

79

312

Нэм

элт

хөдө

лгүү

ртэй

бол

он х

өдөл

гүүр

гүй,

хий

лдэг

гүй

дарв

уулт

завь

89

0392

89

0399

Мот

орт

завь

Ж

ижиг

уса

н он

гоц

79

319

Өөр

га

зарт

за

агда

агүй

, сп

орто

ор

хичэ

эллэ

х,

амра

хад

зори

улаг

дсан

хи

йлдэ

ггүй

сэл

үүрт

завь

, хөн

гөн

завь

, уса

н он

гоц

9508

90

10

Мор

ин

тойр

уулг

а,

дүүж

ин,

бай

бууд

лагы

н га

зар,

со

нирх

олто

й то

глол

тууд

, нүү

длий

н те

атр

8946

6 М

орин

той

руул

га,

дүүж

ин,

бай

бууд

лагы

н га

зар,

сон

ирхо

лтой

тог

лолт

ууд,

нү

үдли

йн т

еатр

Бооцоот тоглоом

ууд

95

0490

К

азин

огий

н то

глоо

мын

шир

ээ,

боул

инги

йн

авто

матт

өхөө

рөмж

, ш

ирээ

ний

боло

н та

салг

ааны

хө

гжөө

нт

тогл

оом

(зоо

сон,

ца

асан

бо

лон

задг

ай

мөнг

ө хи

йж

ажил

лада

г то

глоо

м бо

лон

теле

виз

ашиг

лада

г ви

део

тогл

оом,

бил

льяр

д, т

огло

омы

н ка

ртуу

даас

бус

ад)

89

439

Өөр

газ

арт

зааг

дааг

үй т

асал

гаан

ы т

огло

омд

зори

улса

н ш

ирээ

, хө

гжөө

нтэй

то

глоо

мын

хэрэ

гсэл

, зүй

лс

СО

ЁЛ

ЫН

СА

ЛБА

Р Д

АХ

Ь М

ЭРГ

ЭЖ

ЛҮ

ҮД

С

алба

р Ү

үрэг

А

МО

УС

А 0

8

Тод

орхо

йлол

т

А. БайгБү

тээх

26

32

1 Н

ийгэ

м су

длаа

ч, а

нтро

поло

гич

боло

н хо

лбог

дох

мэрг

эжлү

үд

Түгэ

эн д

элгэ

рүүл

эх

3433

Муз

ей, н

омы

н са

н бо

лон

гале

рейн

тех

никч

ид

- 76

-

Үзү

үлэн

тан

иула

х/хү

ртэх

үй

1349

2

Буса

д бү

лэгт

анг

илаг

дааг

үй м

эргэ

жли

йн ү

йлчи

лгээ

үзү

үлж

буй

мен

ежер

үүд

Арх

ив/х

адга

лалт

21

33

2621

3 4

Байг

аль

хамг

аала

х мэ

ргэж

илтн

үүд

Арх

ивы

н эр

хлэг

ч бо

лон

хадг

алаг

ч

Б. Тоглолт,

баяр ёслол

Бүтэ

эх

2659

Буса

д бү

лэгт

анг

илаг

дааг

үй б

үтээ

лч, с

оёлы

н са

лбар

ын

жүж

игчи

д Ү

йлдв

эрлэ

л 26

52

2653

73

12

Х

өгж

имчи

д, д

уучи

д, х

өгж

мийн

зохи

олч

Бүж

игчи

д, б

үжиг

дэг

лээч

ид

Хөг

жми

йн зэ

мсэг

үйл

двэр

лэгч

, хөг

жим

хөг

лөгч

ид

Боло

всро

л/су

ргал

т 23

10

2320

23

54

6 6 И

х су

ргуу

ль б

олон

дээ

д бо

ловс

ролы

н су

ргал

тын

байг

уулл

агы

н ба

гш н

ар

Мэр

гэж

лийн

бол

овср

олы

н ба

йгуу

ллаг

ын

багш

нар

Х

өгж

мийн

бус

ад б

агш

нар

В. Визуал урлаг, гар урлал

Бүтэ

эх

2651

31

18

В

изуа

л зу

раач

ид

Шуг

ам зу

рагч

ин

Үйл

двэр

лэл

3431

73

13

7314

73

15

7316

73

17

7318

73

19

7522

75

31

7532

75

33

7534

75

35

7536

75

49

Гэ

рэл

зура

гчид

У

ран

дарх

чууд

, үнэ

т чу

луун

ы за

свар

чид

Ваа

рчин

, түү

нтэй

төс

тэй

мэрг

эжил

Ш

ил ү

лээг

ч, с

ийлб

эрчи

д, ө

нгөл

өгч,

заса

л чи

мэгл

ээч

Зар

сурт

алчи

лгаа

ны зу

раач

, чим

эглэ

х зу

раач

, сий

лбэр

ч, х

өөмө

лч

Мод

оор

сий

лбэр

хий

гчид

, саг

с сү

лжиг

чид,

ади

л тө

стэй

мат

ериа

лаар

эд

зүйл

с үй

лдвэ

рлэг

чид

Нэх

мэлч

ин, э

лдүү

рчин

(ади

л тө

стэй

мат

ериа

лаар

эд

зүйл

с үй

лдвэ

рлэг

чид)

Бу

сад

бүлэ

гт а

нгил

агда

агүй

гар

урл

алы

н ма

стер

ууд

Муж

аан,

нар

ийн

муж

аан

түүн

тэй

төст

эй м

асте

рууд

Э

рэгт

эй, э

мэгт

эй х

увца

сны

оёд

олчи

н, э

лдүү

рчин

, мал

гайч

ид

Загв

ар зо

хион

бүт

ээгч

, мал

гай

хийг

ч, а

рьс

элдэ

гч, х

увца

сны

эсг

үүрч

ид

Оёд

олчи

н, х

атга

малч

бол

он т

эдгэ

эртэ

й тө

стэй

мэр

гэж

лүүд

Х

ана

цаас

лагч

бол

он т

өстэ

й мэ

ргэж

лүүд

Э

лдүү

рчин

, арь

с ш

үүлэ

гч, а

рьс

үсни

й мэ

ргэж

илтн

үүд

Гута

лчин

, түү

нтэй

төс

тэй

мэрг

эжлү

үд

Буса

д бү

лэгт

анг

илаг

дааг

үй г

ар у

рлал

бол

он х

олбо

гдох

мас

теру

уд

- 77

-

Бо

ловс

рол/

сург

алт

2310

23

20

2330

23

55

7 7 7 8

Их

дээд

сур

гуул

ийн

багш

нар

М

эргэ

жли

йн б

олов

срол

ын

багш

нар

Д

унд

сург

уули

йн б

агш

У

рлаг

суд

лалы

н бу

сад

багш

нар

Г. Ном, хэвлэл

Бүтэ

эл

2641

Зохи

олч

боло

н бу

сад

төст

эй м

эргэ

жил

тнүү

д Ү

йлдв

эрлэ

л,

түгэ

эн

дэлг

эрүү

лэх

үйл

ажил

лага

а 26

42

2643

Сэт

гүүл

ч О

рчуу

лагч

, хэл

мэрч

бол

он х

эл ш

инж

ээчи

д А

рхив

лалт

/хад

гала

лт

2622

44

11

Н

омы

н са

нч б

олон

тэд

гээр

тэй

холб

оото

й мэ

дээл

лийн

сал

бары

н мэ

ргэж

илтн

үүд

Ном

ын

санг

ийн

ажил

тнуу

д

Д. Аудио-

визуал,нтерактив хэрэгслүүд

Үйл

двэр

лэл

2513

26

54

2655

34

35

9

Мул

ьтим

едиа

, вэб

хөг

жүү

лэгч

ид

Теат

р, к

инон

ы х

олбо

гдох

най

руул

агч,

про

дюсе

рууд

Ж

үжиг

чид

Соё

л, у

рлаг

ийн

салб

ары

н бу

сад

мэрг

эжил

тнүү

д Тү

гээн

дэл

гэрү

үлэл

т 26

56

Ра

дио,

тел

евиз

бол

он б

усад

мэд

ээлл

ийн

хэрэ

гсли

йн н

эвтр

үүлэ

гчид

Бо

ловс

рол/

сург

алт

2310

23

20

10

10

Их,

дээ

д су

ргуу

лийн

баг

ш н

ар

Мэр

гэж

лийн

сур

гуул

ийн

багш

нар

Е. Дизайн, бүтээлч үйлчилгээ

Бүтэ

эл

2161

21

62

2163

21

64

2165

21

66

3432

Ба

рилг

ын

архи

тект

ор

Газа

р зо

хион

бай

гуул

алты

н ар

хите

ктор

Х

увца

с, б

үтээ

гдэх

үүни

й ди

зайн

ер

Хот

бол

он а

вто

зам

төлө

влөл

тийн

мэр

гэж

илтн

үүд

Газр

ын

зург

ийн

мэрг

эжил

тэн,

мар

кшей

дерү

үд

Мул

ьтим

едиа

бол

он г

рафи

к ди

зайн

ер

Инт

ерье

р ди

зайн

ер, з

асал

чим

эглэ

лч

Үйл

двэр

лэл

3118

Шуг

ам зу

рагч

ин

Түгэ

эн д

элгэ

рүүл

элт

1222

24

31

За

р су

ртал

чилг

аа б

олон

оло

н ни

йттэ

й ха

рилц

ах м

енеж

ерүү

д За

р су

ртал

чилг

аа, м

арке

тинг

ийн

мэрг

эжил

тнүү

д Бо

ловс

рол/

сург

алт

2310

23

20

11

11

Их,

их

дээ

д су

ргуу

лийн

баг

ш н

ар

Тусг

ай м

эргэ

жли

йн с

ургу

улий

н ба

гш н

ар

Тай

лбар

: 1

Арх

еоло

гич,

хад

гала

н ха

мгаа

лагч

ид б

агта

на.

2 А

рхив

, муз

ейн

мене

жер

, эрх

лэгч

ид б

агта

на. Б

олом

жто

й бо

л те

атры

н ме

неж

ерүү

д Б-

Тогл

олт,

бая

р ёс

лол

гэсэ

н са

лбар

т ба

гтда

г.

3 Х

адга

лалт

хам

гаал

алты

н са

лбар

ын

мэрг

эжил

тнүү

дийг

баг

таан

а.

4 А

рхив

ын

эрхл

эгч,

ура

н зу

ргий

н га

лере

й бо

лон

музе

йн ү

змэр

хам

гаал

агчи

д

5 А

мьд

тогл

олт

үзүү

лэгч

ид (

хөгж

имт

жүж

гийн

жүж

игчи

д, у

руул

аа х

өдөл

гөлг

үй я

ригч

, бу

хтай

тул

алда

гч,

товш

уур

бүж

игчи

н гэ

х мэ

т),

нийг

эм,

соёл

ын

ажил

тнуу

д,

алиа

лагч

, илб

эчин

бол

он х

олбо

гдох

аж

илта

нгуу

д.

6 А

лбан

ёсн

ы б

олов

срол

ын

сург

уули

йн х

өгж

мийн

баг

ш н

ары

г ба

гтаа

на.

7 А

лбан

ёсн

ы б

олов

срол

ын

сург

уули

йн в

изуа

л ур

лаги

йн б

агш

нар

ыг

багт

аана

. 8

Жүж

иг, б

үжги

йн д

угуй

ланг

ийн

багш

нар

ыг

Б -Т

огло

лт, б

аяр

ёсло

л гэ

сэн

салб

арт

боло

мжто

й бо

л ба

гтаа

х ш

аард

лага

тай.

9

Кин

о на

йруу

лагч

, сан

уула

гч, т

усла

х на

йруу

лагч

, тай

зны

мен

ежер

, тус

лах

жүж

игчд

ийг

багт

аана

. 10

Д

изай

н бо

лон

уран

бүт

ээлч

үйл

чилг

ээ ү

зүүл

эх б

агш

нар

ыг

багт

аава

л зо

хино

.

- 78

-

Тай

лбар

: 11

.

Пар

к бо

лон

үзүү

лбэр

тог

лоом

ын

мене

жрү

үд. Б

олом

жто

й бо

л ки

но т

еатр

ын

мене

жер

үүди

йг Д

-Ауд

ио –

виз

уал,

инт

ерак

тив

хэрэ

гсли

йн с

алба

рт х

амаа

руул

ах н

ь зү

йтэй

. Х

ОЛ

БОГД

ОХ

СА

ЛБА

РЫН

МЭ

РГЭ

ЖЛ

ҮҮ

Д

Сал

бар

Үүр

эг

АМ

ОУ

СА

08

Тод

орхо

йлол

т

Ё. А

ялал

ж

уулч

лал

Түгэ

эн д

элгэ

рүүл

элт

4221

51

11

5113

А

яллы

н то

вчоо

ны а

жил

чид

боло

н хо

лбог

дох

ажил

тнуу

д А

яллы

н үй

лчлэ

гч, о

нгоц

ны ү

йлчл

эгчи

д,

Аял

лын

хөтө

ч на

р

Ж. С

порт

, чө

лөөт

цаг

Үйл

двэр

лэл

3421

Тами

рчид

, спо

рты

н то

глог

чид

Түгэ

эн д

элгэ

рүүл

элт

1431

42

12

4213

12

Идэ

вхтэ

й ам

ралт

, спо

рт, с

оёлы

н тө

вийн

мен

ежер

үүд

Ном

хэв

лэгч

, каз

иног

ийн

касс

чин

боло

н бо

оцоо

т то

глоо

мтой

хол

боот

ой а

жил

тнуу

д Ба

рьца

ат зэ

эл о

лгог

ч, м

өнгө

хүү

лэгч

нар

Боло

всро

л/су

ргал

т 34

22

3423

Спо

рты

н да

сгал

жуу

лагч

, заа

варл

агч,

аж

илтн

ууд

Биеи

йн т

амир

, бэл

тгэл

ийн

дасг

алж

уула

гч б

олон

хөт

өлбө

рийн

уди

рдаг

чид

- 79

-

НИ

ЙТ

ЛЭ

Г Х

АМ

АА

РАЛ

ТА

Й С

АЛ

БАРУ

УД

* С

алба

р Ү

үрэг

А

МО

УС

А

08

Т

одор

хойл

олт

Би

ет б

ус с

оёлы

н өв

Үйл

двэр

лэл

1113

26

36

3230

51

69

13

Ула

мжла

лт т

олго

йлог

ч ба

суу

ринг

ийн

ахла

гчид

Ш

ашны

мэр

гэж

илтн

үүд

Ула

мжла

лт б

олон

нэм

элт

анаг

аах

ухаа

нтай

хол

боот

ой м

эргэ

жил

тнүү

д Бу

сад

бүлэ

гт а

нгил

агда

агүй

хув

ийн

үйлч

илгэ

э үз

үүлэ

гчид

Тү

гээн

дэл

гэрү

үлэл

т 34

13

14

Шаш

инта

й хо

лбоо

той

мэрг

эжил

тнүү

д Бо

ловс

рол/

сург

алт

2353

Буса

д хэ

лний

баг

ш н

ар

ДА

ГАЛ

ДА

Х М

АТ

ЕРИ

АЛ

БО

ЛО

Н Т

ӨХ

ӨӨ

РӨМ

Ж

Виз

уал

урла

г ба

гар

урл

ал

Үйл

двэр

лэл

7322

75

21

7523

81

32

Х

эвлэ

гчид

: Тор

гон,

бло

к бо

лон

даав

уун

дээр

х хэ

влэл

(гар

урч

ууд)

М

од б

олов

сруу

лагч

ид

Мод

бол

овср

уула

х то

ног

төхө

өрөм

жий

н оп

ерат

ор, з

асва

рчин

Гэ

рэл

зург

ийн

бүтэ

эгдэ

хүүн

ий т

өхөө

рөмж

ийн

опер

атор

Н

ом, х

эвлэ

л Ү

йлдв

эрлэ

л 73

21

7322

73

23

15

Хэв

лэлт

энд

оруу

лах

техн

ик а

жил

тан

Хэв

лэгч

Х

авта

слал

т, за

слы

н аж

илта

н А

удио

-виз

уал,

ин

тера

ктив

хэ

рэгс

лүүд

Үйл

двэр

лэл

1330

25

11

2512

25

14

2519

25

23

3511

35

12

3513

35

14

М

эдээ

лэл,

хар

илца

аны

тех

ноло

гийн

үйл

чилг

ээни

й ме

неж

ерүү

д С

исте

мийн

шин

жээ

чид

Про

грам

хан

гамж

бол

овср

уула

гчид

Х

эрэг

лээн

ий п

рогр

ам х

анга

мж б

олов

сруу

лагч

ид

Буса

д бү

лэгт

анг

илаг

дааг

үй п

рогр

ам х

анга

мж б

олов

сруу

лагч

, шин

жээ

чид

Ком

пью

тери

йн с

үлж

ээни

й мэ

ргэж

илтн

үүд

Мэд

ээлэ

л, х

арил

цаан

ы т

ехно

логи

йн т

ехни

к үй

л аж

илла

гаан

ы т

ехни

кчид

М

эдээ

лэл,

хар

илца

аны

тех

ноло

гийн

хэр

эглэ

гчдэ

д ту

слах

тех

никч

ид

Ком

пью

тери

йн с

үлж

ээ, с

исте

м ха

риуц

сан

техн

икчи

д В

эб т

ехни

кчид

Тү

гээн

дэл

гэрү

үлэл

т 35

21

А

удио

-виз

уал

хэрэ

гсэл

бол

он д

амж

уула

лт х

ариу

цсан

тех

никч

ид

Боло

всро

л/су

ргал

т 23

56

М

эдээ

ллий

н те

хнол

огий

н су

ргаг

ч ба

гш н

ар

Тайл

бар:

13

А

нага

агч,

дом

ч, о

точ

зэрг

ийг

багт

аана

. 14

Ш

ивш

лэгэ

эр а

нага

ах д

омчи

йг б

агта

ана.

15

Ү

сэг ө

рөгч

бол

он х

олбо

отой

мэр

гэж

лүүд

ийг

багт

аана

.

- 80

-

Хүс

нэгт

5. Ц

АС

ҮА

ОУ

А-ы

г аш

игла

сан

цаг

ашиг

лалт

ын

суда

лгаа

СО

ЁЛ

ЫН

СА

ЛБА

РУУ

Д*

Сал

бар

Үүр

эг

ЦА

СҮ

АО

УА

Тод

орхо

йлол

т

Хэрэглээ/Оролцоо

А. Б

айга

лийн

бол

он

соёл

ын

өв

0711

35

11

1110

М

узей

үзэ

х зэ

ргээ

р хү

үхдэ

д зо

риул

сан

аяла

л зо

хион

бай

гуул

ах;

нийг

мийн

бол

оод

сург

уули

ас

гаду

урх

үйл

ажил

лага

аг зо

хицу

улж

, хүү

хдүү

дийг

оро

лцуу

лах

Соё

лын

өвий

н ду

рсга

лт г

азар

, түү

х со

ёлы

н цэ

цэрл

эг, у

ран

зург

ийн

гале

рей,

муз

ей ү

зэх

Б. Тоглолт, баяр ёслол

1012

10

1012

30

1111

30

1111

90

1211

30

1211

х 14

1320

14

1420

1 2,*

3

Эрт

ний

түүх

, соё

лын

үйл

явдл

ыг

тэмд

эглэ

х ол

он н

ийти

йн б

аяр

ёсло

лд о

ролц

ох

Ний

тийн

үйл

аж

илла

гаан

д ор

олцо

х (х

өгж

им, б

үжиг

гэх

мэт

) К

онце

рт, б

үжгэ

н ж

үжиг

, дуу

рь, т

еатр

т то

глол

т үз

эх

Оло

н ни

йтий

н то

дорх

ой с

оёлы

н ар

га х

эмж

ээнд

оро

лцох

У

рлаг

ийн

тогл

олт

(бүж

иг, х

өгж

им, т

еатр

) В

изуа

л ур

лаг,

ура

н зо

хиол

, урл

агий

н то

глол

т (б

үрэн

тод

орхо

йлол

т ба

йхгү

й)

Буса

д ау

дио

хэрэ

гсэл

сон

сох

Вид

ео б

олон

ауд

ио б

үтээ

лд к

омпь

юте

рийн

тех

ноло

ги а

шиг

лах

В. Визуал урлаг ба гар урлал

0311

41

03

1142

0311

43

03

1144

03

1145

0311

46

0311

47

0311

49

0311

4х

03

1210

0312

20

12

1110

4 4 4 4 4 4 4 4 * 5

Меб

ель

боло

н мо

дон

эдлэ

л, э

д хэ

рэгс

эл, х

үний

жиж

иг х

өшөө

, гоё

л чи

мэгл

элий

н үй

лдвэ

рлэл

С

агс,

сүл

жмэ

л эд

лэл

боло

н бу

сад

төст

эй б

үтээ

гдэх

үүни

й үй

лдвэ

рлэл

Га

л то

гоон

ы х

эрэг

сэл,

сав

суу

лга,

гар

баг

аж б

олон

бус

ад м

етал

лаар

хий

сэн

бүтэ

эгдэ

хүүн

ий

үйлд

вэрл

эл

Мет

алл

боло

всру

улал

т Ш

авар

, цем

ент,

гип

сээр

хий

сэн

чимэ

глэл

, гал

тог

ооны

зуух

, ваа

ран

эдлэ

лийн

үйл

двэр

лэл

Цаа

с, ц

ааса

н бү

тээг

дэхү

үний

үйл

двэр

лэл

Лаа

, сав

ан, ү

нэрт

ний

үйлд

вэрл

эл

Ура

н са

йхны

эд

зүйл

стэй

хол

боот

ой б

усад

тод

орхо

йлсо

н үй

л аж

илла

гаан

ууд

Бүх

төрл

ийн

мат

ериа

лыг

ашиг

лаж

хий

сэн

уран

сай

хны

эд

зүйл

с (б

үрэн

тод

орхо

йлог

доог

үй)

Хув

ийн

тусл

ах а

ж а

хуйн

үйл

двэр

лэли

йн ү

йл а

жил

лага

анд

хэрэ

глэг

ддэг

нөө

ц, х

эрэг

слий

г эз

эмш

их

боло

н ху

далд

ан а

вах

Тусл

ах а

ж а

хуйн

үйл

двэр

лэли

йн ү

йл а

жил

лага

аны

бүт

ээгд

эхүү

нийг

тар

аах,

худ

алда

х В

изуа

л ур

лаг

Г. Ном, хэвлэл

1211

20

1411

10

1411

20

1411

90

1411

х 14

1320

14

1410

14

2000

6 6 6 7,*

8

Ура

н зо

хиол

Н

ом у

нших

То

гтмо

л хэ

влэл

унш

их

Буса

д то

дорх

ойлс

он м

атер

иалу

уды

г унш

их

Унш

их (т

одор

хойл

олт

бүрэ

н бу

с)

Буса

д ау

дио

хэрэ

гсэл

сон

сох

Унш

ихда

а ко

мпью

тери

йн т

ехно

логи

аш

игла

х Н

омы

н са

нд с

уух

- 81

-

E. Аудио-визуал, интерактив хэрэгсэл

1011

13

М

ессе

нжер

бол

он б

үлги

йн х

элэл

цүүл

эг зэ

ргий

г ба

гтаа

сан

кибе

р ча

ат

1011

30

За

хида

л ун

ших

, илг

ээх

11

1120

Кин

отеа

трт

кино

үзэ

х 12

1330

Ком

пью

тери

йн т

огло

ом (г

анца

арчи

лж ө

рсөл

ддөг

бол

он в

идео

тог

лоом

ууд

багт

ана)

14

1211

9

Теле

визо

р үз

эх, с

онсо

х (т

огтм

ол н

эвтр

үүлэ

г)

1412

12

9 Те

леви

зор

үзэх

, сон

сох

(тог

тмол

бус

нэв

трүү

лэг)

14

1219

9

Теле

визо

р үз

эх, с

онсо

хтой

хол

боот

ой т

одор

хойл

сон

буса

д үй

л аж

илла

гаан

ууд

1412

1x

* Т

елев

изор

үзэ

х, с

онсо

х, (т

одор

хойл

олт

бүрэ

н бу

с)

1412

21

10

Түрэ

эсэл

сэн

бую

у ху

далд

аж а

всан

кин

о үз

эх, с

онсо

х 14

1222

10

К

инон

оос

буса

д тү

рээс

элсэ

н бу

юу

худа

лдаж

авс

ан в

идео

нэв

трүү

лэг

үзэх

, сон

сох

1412

29

10

Вид

ео н

эвтр

үүлэ

г үз

эх, с

онсо

хтой

хол

боот

ой б

усад

тод

орхо

йлсо

н үй

л аж

илла

гаан

ууд

1412

2x

10,*

В

идео

нэв

трүү

лэг

үзэх

, сон

сох,

(тод

орхо

йлол

т бү

рэн

бус)

14

1310

Ради

о хө

төлб

өр с

онсо

х 14

13x

*

Ради

о бо

лон

ауди

о тө

хөөр

өмж

сон

сох,

(тод

орхо

йлол

т бү

рэн

бус)

14

1420

Вид

ео б

олон

ауд

ио х

өтөл

бөрт

ком

пью

тери

йн т

ехно

логи

аш

игла

х 14

1430

11

И

нтер

нэтэ

эр а

ялах

; фай

л та

тан

авах

бол

он б

айрш

уула

х 14

14x

* К

омпь

юте

рийн

тех

ноло

ги а

шиг

лах,

(тод

орхо

йлол

т бү

рэн

бус)

14

9000

Буса

д хэ

сгүү

дэд

тодо

рхой

лоог

үй о

лон

нийт

ийн

мэдэ

элли

йн х

эрэг

сэл

- 82

-

ХО

ЛБО

ГДО

Х С

АЛ

БАРУ

УД

С

алба

р Ү

үрэг

Ц

АС

ҮА

ОУ

А

Т

одор

хойл

олт

ХЭРЭГЛЭЭ/ОРОЛЦОО

Ж. А

ялал

жуу

лчла

л 10

2000

11

2000

12

2000

13

1230

13

2000

14

3000

Н

ийгм

ийн

боло

н ол

он н

ийти

йн ү

йл а

жил

лага

анд

орол

цохт

ой х

олбо

отой

хий

х ая

лал

Спо

рты

н ур

алда

ан т

эмцэ

эн,

соёл

ын

боло

н үз

вэр

үйлч

илгэ

эний

арг

а хэ

мжээ

нд о

ролц

ох,

үзэх

тэй

холб

оото

й хи

йх а

ялал

Х

обби

, тог

лоом

бол

он б

усад

зуга

а цэ

нгэл

ийн

үйл

ажил

лага

атай

хол

боот

ой х

ийх

аяла

л Д

урсг

алт

газр

ууды

г үз

эх, з

угаа

лах

Хаа

лтта

й бо

лон

задг

ай т

алба

й да

хь с

порт

ын

урал

даан

тэм

цээн

д ор

олцо

ж, ү

зэхт

эй х

олбо

отой

хий

х ая

лал

Оло

н ни

йтий

н мэ

дээл

лийн

хэр

эгсэ

лтэй

хол

боот

ой х

ийх

аяла

л З.

Спо

рт, ч

өлөө

т ца

г 07

1234

07

1235

11

1200

11

1310

11

1320

11

1х

1190

00

1290

00

1212

00

12

13*

14

Оло

н ни

йтий

н ар

га х

эмж

ээнд

нас

анд

хүрэ

гчди

йг д

агаж

ява

х С

порт

ын

урал

даан

тэм

цээн

, соё

лын

боло

н зу

гаат

ай а

рга

хэмж

ээнд

хүр

эгчд

ийг

дага

ж я

вах

Ург

амлы

н бо

лон

амьт

ны ү

зэсг

элэн

, ци

рк,

наад

ам,

худа

лдаа

, чө

лөөт

цаг

аа ө

нгөр

өөх

төвү

үд,

урга

млы

н цэ

цэрл

эг, а

мьтн

ы х

үрээ

лэнд

очи

х М

эргэ

жли

йн с

порт

ын

арга

хэм

жээ

нд о

ролц

ох

Сон

ирхо

гчды

н сп

орты

н ар

га х

эмж

ээнд

оро

лцох

С

порт

ын

урал

даан

тэ

мцэ

эн,

соёл

ын

боло

н зу

гаат

ай

арга

хэ

мж

ээнд

ор

олцо

х (б

үрэн

то

дорх

ойло

гдоо

гүй)

Бу

сад

бүлэ

гт а

нгил

агда

агүй

спо

рты

н ур

алда

ан т

эмцэ

эн,

соёл

ын

боло

н үз

вэр

үйлч

илгэ

эний

арг

а хэ

мжээ

нд о

ролц

ох

Буса

д бү

лэгт

анг

илаг

дааг

үй с

онир

хол,

тог

лоом

, цэн

гээн

Те

хник

ийн

хобб

и бо

лон

холб

огдо

х ур

алда

ан т

эмцэ

эн

- 83

-

1213

10

1213

20

1213

40

1213

50

1213

x 13

1110

13

1120

13

1130

13

1140

13

1150

13

1160

13

1170

13

1180

13

1220

13

1x

1390

00

15

* *

Ганц

аарч

илса

н то

глоо

м Х

өзөр

бол

он х

өлөг

т то

глоо

мууд

Ба

г/бү

лгий

н то

глоо

м Бо

оцоо

т то

глоо

м Т

огло

ом, б

усад

зуаа

цэн

гэл

боло

н хо

лбог

дох

төрө

л (б

үрэн

тод

орхо

йлог

доог

үй)

Явг

ан зу

гаал

ах, с

порт

алх

аа, г

үйлт

У

нада

г ду

гуйг

аар

явах

, тэш

үүр

боло

н ду

гуйт

тэш

үүрэ

эр г

улга

х, я

вах

Йог

, аэр

обик

бол

он г

анти

ль ө

ргөл

т зэ

рэг

буса

д фи

тнес

сийн

хөт

өлбө

рүүд

Б ө

мбөг

тэй

спор

т то

глоо

м, г

анца

арчи

лсан

спо

рты

н тө

рлүү

д Бө

мбөг

тэй

спор

т то

глоо

м, б

агий

н сп

орты

н тө

рлүү

д У

сан

спор

тын

төр

лүүд

Ц

ас, м

өсөн

дээ

рх ө

влий

н сп

орты

н тө

рлүү

д

Спо

рты

н хо

лбог

ч тө

рлүү

д М

орин

спо

рт

Дот

ор б

олон

ил

задг

ай г

азар

дах

ь сп

орты

н үй

л аж

илла

гаан

д ор

олцо

х (б

үрэн

тод

орхо

йлог

доог

үй)

Буса

д бү

лэгт

анг

илаг

дааг

үй у

ралд

аан

тэмц

ээнү

үдтэ

й хо

лбоо

той

дото

р бо

лон

ил з

адга

й га

зарт

ява

гдах

сп

орты

н үй

л аж

илла

гаан

д ор

олцо

х

Н

ИЙ

ТЛ

ЭГ

ХА

МА

АРА

ЛТ

АЙ

Ү

ҮРГ

ҮҮ

Д

Үүр

эг

Сал

бар

ЦА

СҮ

АО

УА

Тод

орхо

йлол

т

ХЭРЭГЛЭЭ/ ОРОЛЦОО

БИЕ

Т Б

УС

СО

ЁЛ

ЫН

Ө

В

0311

70

0712

34

0712

3х

0812

10

0812

30

0812

40

0820

00

1011

24

1011

25

1011

26

1011

29

1012

10

1012

20

1012

30

1012

x 15

1510

15

1520

15

1630

* 16

17

*

Эмч

илгэ

эний

ург

амал

түү

х, э

м бэ

лдмэ

лийн

үйл

двэр

лэл

Оло

н ни

йтий

н ар

га х

эмж

ээнд

нас

анд

хүрэ

гсди

йг д

агал

дан

явах

Н

асан

д хү

рэгс

дийг

даг

алда

н яв

ах (б

үрэн

тод

орхо

йлог

доог

үй)

Оло

н ни

йтий

н зо

хион

бай

гуул

алтт

ай ү

йл а

жил

лага

ануу

д: х

амт

олны

бая

р ёс

лолд

зор

иулж

хоо

л хү

нс б

элтг

эх гэ

х мэ

т Х

от с

уури

н га

зар

боло

н бу

сад

холб

огдо

х га

зруу

дад

олон

ний

тэд

тулг

уурл

асан

тус

ламж

үзү

үлэх

аж

ил зо

хион

бай

гуул

ах

Гэр

бүл

боло

н ху

вь х

үнд

нийт

ээрэ

э ту

слам

ж ү

зүүл

эх а

жил

, түү

нийг

зохи

он б

айгу

улах

Х

урал

цуг

лаан

д оч

их

Зочи

д хү

лээн

ава

х, х

үлээ

н ав

алт,

цуг

лаан

зохи

он б

айгу

улах

зэрэ

г тө

стэй

арг

а хэ

мжээ

Зо

члох

, хүл

ээн

авал

т бо

лон

төст

эй а

рга

хэмж

ээнд

оро

лцох

Ба

ар, к

лубу

удэд

хүм

үүст

эй х

арил

цах

Хар

илца

аны

бус

ад т

одор

хойл

огдс

он т

өрлү

үд

Түүх

, соё

лын

түүх

эн т

эмдэ

глэл

т ёс

лол,

оло

н ни

йтий

н тэ

мдэг

лэлт

бая

рт о

ролц

ох

Хур

им, о

ршуу

лга,

төр

сөн

өдөр

гэх

мэт

бай

нга

болд

ог о

лон

нийт

ийн

үйл

ажил

лага

анд(

шаш

ны ш

инж

ча

нарт

ай б

ус) о

ролц

ох

Оло

н ни

йтий

н ни

йгми

йн ү

йл а

жил

лага

анд

орол

цох

(хөг

жим

, бүж

иг г

.м.)

Оло

н ни

йтий

н үй

л аж

илла

гаан

д ор

олцо

х

Бяса

лгал

бол

он х

увиа

раа

мөрг

өл,

бяса

лгал

хий

х бо

лон

буса

д ал

бан

бус

оюун

сан

ааны

үйл

аж

илла

гаа

Шаш

ны а

рга

хэмж

ээнд

оро

лцох

(шаш

ны а

лбан

ёсн

ы д

адал

занш

ил)

Эрг

эцүү

лэл/

бяса

лгал

, ойл

голт

, төл

өвлө

лт

БОЛ

ОВ

СРО

Л 19

09

1300

18

Чө

лөөт

цаг

аара

а ку

рс б

олон

алб

ан б

ус с

урга

лт, н

эмэл

т су

ргал

тад

хамр

агда

х

- 84

-

Тай

лбар

: “*

” тэ

мдэг

нь

туха

йн с

эдэв

тэй

холб

оото

й үй

л аж

илла

гаан

ы б

үх т

өрлү

үдий

г ба

гтаа

х ш

аард

лага

тайг

зааж

бай

гаа.

ЦА

СҮ

АО

УА

нь

эцэс

лэгд

ээгү

й тө

сөл

тул

зари

м ан

гилл

ууды

г эц

эслэ

эгүй

бай

гаа

юм.

1

Хам

аара

хгүй

зүй

л: х

увца

с бэ

лтгэ

х, х

анди

в цу

глуу

лах,

зох

ион

байг

уула

х, т

айз

заса

х, х

оол

хүнс

бэл

тгэх

зэр

эг ү

йл а

жил

лага

ануу

дтай

хол

боот

ой т

өлбө

ргүй

үйл

чилг

ээнү

үдий

г 08

121

анги

лалд

ору

улса

н.

2 Э

нэ а

нгил

ал н

ь ви

зуал

урл

аг б

олон

ура

н зо

хиол

ыг

мөн

хама

рна.

3

Ауд

ио х

эрэг

сэлд

МР3

тог

луул

агч,

хуу

рцаг

, бич

лэг,

CD

баг

тдаг

. Ком

пью

тер

ашиг

лаж

сон

сох

нь 1

4142

анг

илал

д ор

но.

4 Ба

гаж

хэр

эгсл

ийн

үйлд

вэрл

эл, т

оосг

о хи

йх, г

агну

ур, с

агс

сүлж

их, м

од б

олов

сруу

лах

боло

н си

йлбэ

р хи

йх з

эрэг

ҮО

УС

А-ы

н 20

, 21,

242

, 26,

289

, 36

анги

ллуу

дын

эдий

н за

сгий

н үй

л аж

илла

гаат

ай х

олбо

отой

үйл

аж

илла

гаан

ы б

үх т

өрлү

үд б

агта

на.

5 Чө

лөөт

цаг

аара

а бо

лон

хобб

и ма

ягта

й бэ

лтгэ

сэн

хүнс

ний

бүтэ

эгдэ

хүүн

, гар

урл

алы

н зү

йлси

йг а

гуул

ах, х

ашаа

ндаа

худ

алда

алах

6

Ком

пью

тер

боло

н бу

сад

төст

эй х

эрэг

слий

г аш

игла

ж у

нших

нь

1414

1 хэ

сэгт

баг

тдаг

. Х

амаа

рахг

үй з

үйл:

Хар

ин ш

ашны

үйл

аж

илла

гаат

ай х

олбо

отой

ном

зох

иол

зүйл

ийг

унш

их

ажил

лага

аг 1

515

бүлэ

гт х

амру

улда

г. 7

Тогт

мол

хэвл

эл, н

ом б

олон

хол

богд

ох б

усад

мат

ериа

лууд

ыг

унш

их ү

йл а

жил

лага

а ба

гтан

а.

8 А

удио

хэр

эгсэ

лд М

Р3 т

оглу

улаг

ч, х

уурц

аг, б

ичлэ

г, C

D б

агтд

аг. К

омпь

юте

р аш

игла

ж с

онсо

х нь

141

42 а

нгил

алд

хама

арна

. 9

Сур

галт

бол

он а

жлы

н үй

л аж

илла

гаат

ай х

олбо

отой

вид

ео б

ичлэ

г, т

елев

изор

үзэ

ж, с

онсо

х нь

01-

05 б

уюу

09 х

эсэг

т ха

маар

на.

10

Вид

ео х

эрэг

сэлд

вид

ео х

уурц

аг т

оглу

улаг

ч (V

CR

), D

VD

, VC

D т

оглу

улаг

ч бо

лон

комп

ьюте

рээс

бус

ад х

эрэг

слүү

д ба

гтан

а. К

омпь

юте

р аш

игла

ж ү

зэх,

сон

сох

нь 1

4142

анг

илал

д ха

маар

на.

11

Хэр

эв и

нтер

нэтэ

эр а

ялах

зор

илгы

г то

дорх

ойлс

он б

ол (

худа

лдан

ава

лтта

й хо

лбоо

той

бол

0612

1 эс

вэл

0612

2, г

эр а

хуйн

хэр

эглэ

эний

төл

бөр

төлө

х бо

л 06

115,

онл

айн

сург

алт

бол

0911

1 эс

вэл

0911

3 ан

гилл

ууда

д ха

мард

аг г

эх м

эт) т

охир

ох а

нгил

алд

хама

аруу

лна.

. 12

Э

нэ а

нгил

алд

соёл

ын

арга

хэм

жээ

н дэ

эр н

асан

д хү

рэгч

дийг

даг

алда

н яв

ах ү

йл а

жил

лага

а мө

н ба

гтда

г.

13

Энэ

анг

илал

д со

ёлы

н ар

га х

эмж

ээ м

өн б

агтд

аг.

14

Хам

аара

хгүй

зүйл

: Үзү

үлсэ

н үй

лчил

гээ

эсвэ

л үй

лдвэ

рлэж

бор

луул

сан

зүйл

ээсэ

э ор

лого

оло

х хо

бби

сони

рхол

нь

02-0

5 ан

гилл

ын

тохи

рох

бүлэ

гт х

амаа

рна.

15

Х

амаа

рахг

үй зү

йл: Т

огло

омон

д бо

оцоо

тав

их н

ь 12

135

анги

лалд

хам

аарн

а.

16

Хам

аара

х зү

йл: Н

ийгэ

м, у

лс т

өр, ш

ашин

, нут

гийн

хан,

ска

ут б

олон

бус

ад б

айгу

улла

га, к

луб,

бүл

гүүд

ийн

сана

ачла

гаар

зохи

он б

айгу

улж

буй

бүх

ий л

төр

лийн

хур

ал ц

угла

ан.

17

Хам

аара

хгүй

зүйл

: Хув

цас

бэлт

гэх,

хан

див

цугл

уула

х, з

охио

н ба

йгуу

лах,

тай

з зас

ах,

хоол

хүн

с бэ

лтгэ

х зэ

рэг

төлб

өргү

й үй

лчил

гээг

081

21-р

хэс

эгт

хамр

уулн

а.

18

Хам

аара

хгүй

зүй

л: С

порт

, хоб

бито

й со

нирх

олто

й хо

лбоо

той

сург

алт

дамж

аанд

ява

х үй

л аж

илла

гааг

12

боло

н 13

анг

иллу

удад

баг

таас

ан. М

эргэ

жли

йн б

олоо

д ал

бан

туш

аалы

н ху

вьд

хөгж

иж д

эвш

ихтэ

й хо

лбоо

той

сург

алта

д ха

мраг

дах

үйл

ажил

лага

аг 0

914

анги

лалд

ору

улса

н.

19

Одо

огий

н эр

хэлж

буй

аж

илта

й хо

лбоо

той

сург

алт,

суд

алга

аг 0

1-05

үнд

сэн

анги

ллуу

дын

зохи

х хэ

сэгт

баг

таас

ан.

Хоб

би б

олон

спо

рты

н тө

рлүү

дтэй

хол

боот

ой к

урсу

уды

г 12

бол

он

13үн

дсэн

анг

иллу

уды

н зо

хих

хэсэ

гт б

агта

асан

.

- 85 -

6. Дүгнэлт ЮНЕСКО-ийн 2009 оны Соёлын Статистикийн Хүрээ нь олон улсын түвшинд харьцуулах боломжтой тоо баримт гарган авах боломж олгох соёлын статистикийн зохион байгуулалтын стандарт, арга зүйг бий болгоход чиглэсэн анхны, өндөр ач холбогдол бүхий алхам болсон юм. ЮНЕСКО-гийн Соёлын Статистикийн Хүрээ нь одоо хийгдэж буй дуусаагүй ажил юм. Соёлын эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг хэмжих зарим хэрэгсэл бий болсон ч соёлын нийгмийн хүчин зүйл, үзүүлэлтийг цаашид гүйцэд боловсруулахад ихээхэн ажил хийж, сайжруулах шаардлагатай байгаа юм. Соёлын Статистикийн Хүрээ нь тухайн асуудлын үзэл баримтлалын утга агуулга гүнзгийрч, арга зүй хөгжих тусам тухай бүр шинэчлэгдэх болно.

6.1. Соёлын тоо баримт цуглуулахад гарч буй хүндрэлүүд Соёлын салбарын статистикийн хүрээг хөгжүүлэхэд ихээхэн хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа зарцуулсан улс орнуудын хувьд ч гэсэн тоо баримт дутуу цуглуулж буй тул соёлын статистиктай холбоотой тулгарч буй зарим нэг үндсэн хүндрэлүүдийг нэгтгэн дүгнэх нь тун чухал юм. Бүтцийн хүндрэлүүд Төрийн бодлого болон менежментийн зүгээс өөрсдийн зах зээлтэй (кино, телевиз, дуу хөгжим гэх мэт) холбоотой тодорхойлогдсон үйл ажиллагаануудад голчлон анхаарах хандлагатай байгаа,хамгийн өргөн ашиглагддаг статистик ангиллууд (ЭЗБТҮАСА-н тодорхой улсад зориулсан хувилбар) нь үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүний6 (хэвлэлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, компьютерийн медиа хэрэгслийн хуулбарлалт гэх мэт) ангиллын зарчимд голцуу зориулагддаг тулзах зээлд чиглэсэн соёлын салбаруудыг тодорхойлохын тулд энэ ангиллыг хэрэглэхэд нэн бэрх юм. Соёлын хувьд бол холбогдох ангиллуудыг бүхий л ангиллуудын хэмжээнд тарааж, тэдгээрийг хиймлээр шинээр дахин бүлэглэх хэрэгтэй болох бөгөөд энэ нь ихээхэн цаг хугацаа шаардсан, тусгай ажил юм. Үйлдвэрлэлийн ангиллын статистикийн системүүд нь үйлдвэрлэлд явагдаж байгаа өөрчлөлтийн хэмжээг тодорхойлохыг хичээж байна. Эдгээрт анхдагч болон олборлох салбар, үйлдвэрлэл зэрэг эдийн засгийн уламжлалт салбаруудыг тун их нарийвчилж хамруулсан байдаг. Харин үйлчилгээний салбарыг ерөнхийдөө сайн тусгаж чадаагүй бөгөөд технологийн болон зах зээлийн огцом өөрчлөлтийн хувьд соёлын мэдээллийн шинэ дижитал мэдээлэл, харилцааны технологийн нөлөө нэмэгдэж байгаа соёлын статистикийн тогтолцоог сайтар хянаж үзэхэд эдгээр өөрчлөлтийн хэлбэрүүд хүндрэл бий болгож байгаа юм.

6 Гарцаар нь анхалж ангилсан ч энэ нь тохиромжгүй байсан. Зарим тохиолдолд энэ нь процесс

буюу таксономын зарчмыг бүрдүүлэх түүхий эд материалын ашиглалт болдог.

- 86 -

Үйл ажиллагааны хүндрэлүүд Ерөнхийдөө бол соёлын үйл ажиллагааг статистикийн үйлдвэрлэлийн ангиллын системийн хүрээнд жижиглэн бутлах хамгийн их түвшингээр л зөвхөн нарийвчлан тодорхойлж болно (4, 5 орон бүхий кодтой ангиллууд). Үндэсний статистикийн агентлагуудын гаргасан тоо баримтууд олон тооны хувьсагчтай (экспорт гэх мэт) байдаг бөгөөд үйлдвэрлэлийн салбарт 2-3 тэмдэгттэй ангиллуудтай тул бүхэллэг тоон түвшнээр илэрхийлэгддэг болохоор хүндрэл үүсгэдэг. Соёлын үйл ажиллагааны төрлүүдийг яв цав тодорхойлоход эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангиллын өндөр нарийвчлал бүхий түвшингүүд зайлшгүй шаардлагатай. Энэ нь соёлын салбарын чиг хандлагыг тооцоолоход онцгой чухал үүрэгтэй үндэсний хэмжээний нэг бүрчилсэн задлан шинжилгээг хийхэд асуудалтай болгож байгаа бөгөөд тодорхой муж, газрын хүрээнд 4 тэмдэгт бүхий анализын нийлэмж нь үндэсний статистикийн хорооноос (түүврийн тоо хэмжээний асуудлаас болж) явуулсан бүс нутгийн болон орон нутгийн нэгжүүдийн үйл ажиллагааны талаарх олон судалгаа, асуулгын үндэслэлтэй чанарыг бууруулж байна. Түүнчлэн эдийн засгийн бизнес хоорондын харьцуулсан асуулга нь соёлын салбарт тэгш бус харьцаатай байгаа хувийн болон жижиг үйлдвэрлэлийг хангалттай бүрэн хамарч чадахгүй байна. Харин соёлын үйл ажиллагаа нь бусад салбаруудын үйл ажиллагаатай холбогдож байгаа тохиолдлуудад хэрэглэж болох зарим нэг “тойрон гарах арга зам”-ууд бий. Эдгээр салбаруудад соёлын болон соёлын бус гэх тодотголтой бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг ялгаж салгахад хэрэглэгдэх үнэлгээг ашиглаж болох бөгөөд энэ харьцаа буюу коэффициентийг бизнесийн үйл ажиллагааны талаарх асуулгад анализ хийхэд мөн хэрэглэж болно. Тэгсэн хэдий ч нарийвчилсан дэд судалгааны үндэстэй байх нь бизнесийн бүхий л жагсаалтыг агуулсан статистикийн үзүүлэлтийн эх материалд ороход бэлэн байхаар ойлгогдож байгаа юм. Гэхдээ энэ тохиолдолд коэффициентыг боловсруулахад ашиглагдах бизнесүүдийн бүрэн бүртгэл хийж, үүнийг анализ хийх нь багагүй цаг хугацаа, хөрөнгө шаардагдах үйл ажиллагаа болохыг харуулж байна. Эцэст нь үндэсний статистикийн хорооноос авсан үзүүлэлтүүд болон соёлын нийгмийн асуудлуудын талаарх үзүүлэлтүүдийг боловсруулахад үйл ажиллагааны олон тооны бэрхшээлтэй асуудал үүснэ. Өрхийн судалгаа болон цаг ашиглалтын судалгаа зэрэг өнөөгийн салбар хоорондын судалгааны аспектуудыг ашиглах боломжтой байж болох ч эдгээр эх сурвалжаас авсан тоо баримтууд нь соёлын болон нийгмийн бодлого боловсруулах үйл ажиллагаанд хангалтгүй байж болох юм. Энэ нь эдгээр ерөнхийлсөн судалгаанд хамрагдсан салбарууд хязгаарлагдмал байгаатай холбоотой байж болох ч судалгааны үр дүн нь хүн амын тодорхой бүлгүүдээр (нас, хүйс, арьс болон угсаатны бүлэг гэх мэт) хуваагдах тохиолдлуудад найдвартай чанартай холбоотой байж болох бөгөөд ялангуяа өөрчлөлтийн хэмжилт хийх шаардлагатай нөхцөлд бүр илүү хамаатай. Найдвартай чанарын асуудал нь тухайн улсын хэмжээнд судалгааны түүврийн тоог 1,000 хүнээр хязгаарласан тохиолдолд тухайн улсын түвшинд тодорхой сэдвийн дагуух үндсэн мэдээллийг авахаас биш харин бодлого боловсруулах түвшинд шаардлагатай илүү нарийвчилсан, найдвартай үзүүлэлтийг авах боломжгүй “Евробарометр” асуулга гэх зэрэг соёлын оролцоонд зориулагдсан судалгаанд ч мөн нөлөөлж чадна. Үр дүн нь хөгжиж буй болон хөгжингүй улс орнуудын хувьд ч хамаатай юм. Улс үндэстнүүдийн хувьд эн тэргүүнд үндэсний түвшний тоо баримтуудыг нягтлах шаардлагатай ч соёлын ажил эрхлэлт хотод ихэвчлэн төвлөрч буй тул (ихэнхдээ томоохон хотуудад төвлөрч байгаа) орон зайн хувьд тарааж хуваавал зохино.

- 87 -

Илүү зорилго чиглэлтэй олон улсын мэдээ тайлан эсвэл үндэсний статистикийн эх материалуудын үндсэн дээр цугларсан үзүүлэлтүүдийг ашиглахдаа соёлын оролцооны тухай үндэсний санал асуулгыг явуулах нь өөр нэг хувилбар юм. Эдгээр бэрхшээлүүд нь түгээмэл буюу дэлхий нийтийн шинжтэй биш бөгөөд соёлын салбарын бодлого боловсруулах болон шийдвэр гаргах үйл явцын хөгжил дэвшилтэй илүү холбоотой бөгөөд шийдвэр гаргах үйл явцад ашиглагдах баримт сэлтийн түвшинтэй холбоотой гэдгийг анхаарах шаардлагатай. Судалгааны баримт сэлтийг бүтээж, цуглуулах нь соёлын салбарын бодлого боловсруулах үйл явц бус, харин хамтын шийдвэр гаргах орчин үеийн үйл явц, нийгмийн судалгааны хүрээлэн, байгууллагуудын үүрэг хариуцлагад мөн төвлөрнө. Энэ нөхцөлд анхдагч тоо баримтуудыг хүн амын үндэсний тооллого, бизнесийн тооллого болон бүх оролцоо/ашиглалтын тоо баримт болон санхүүжилт хуваарилах тоо баримтаас гаргаж авна. Энэ хамрах хүрээний гүйцэтгэх үүрэг нь баримтад тулгуурласан бодлогын үүргүүд, тоо баримт гарган өгөгч, олон хэлбэр бүхий соёлын салбар зэргийн хооронд харилцах орон зай үүсгэнэ. Улмаар тогтмол шинэчлэл, туршилт, зайлшгүй хяналт хийхтэй холбоотой боловсруулалтын үйл явцыг бүр эхнээс нь ойлгох шаардлагатай. Уг хамрах хүрээг статистикийн тоо баримтыг илүү иж бүрэн болгож хөгжүүлж боловсруулах ажлын эхлэл гэж үзэж болно. Уг баримт бичиг нь хүн амын тооллого явуулдаг агентлаг, мэргэжилтнүүд, соёлын бодлого тодорхойлогчдын хооронд хэлцэл зөвшилцөл хийх үндэслэл болж чадна.

6.2. Шууд хэмжилттэй холбох нь Соёлын салбарын бодлогын нөлөө, соёлын үзэгдэлд хяналт хийж хэмжихэд туслах зорилготой үйл ажиллагааны төрөл, салбар бүрээр үзүүлэлтүүдийг сонгон тодорхойлж, үзүүлэлтүүдийн системд үндэслэгдсэн бодлогын хөгжил нь дараагийн чухал алхам болно. Өдийг хүртэл соёлын салбар дахь бодлого боловсруулах нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн загваруудыг тухайн соёлын эдийн засгийн хэмжилтийн нийтийн хөрөнгө оруулалтын дам үр дүнгийн хувьд л авч үзэж байсан. Улмаар соёлын нөлөөг үнэлэхэд ашигладаг дүгнэлтэд тулгуурласан хэд хэдэн чиг хандлага (“үржүүлэгч” загварууд) үүсэхэд хүргэсэн (Скэнлон ба Лонгли 1984, Миерскаф, 1988). Одоогийн хамрах хүрээнд зориулан сонгосон загвар нь нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, нөхөн үйлдвэрлэлийн үйл явцын хүрээн дэх соёлын эзлэх байр суурьтай голчлон холбоотой юм. Улмаар шууд бус, дүгнэлтэд тулгуурласан болон хүч сорьсон харьцангуй арга зүйгээс хэт хамааралтай байх хэрэгцээ шаардлагыг бууруулсан. Үйл явц болон үр дүнгийн шууд хэмжилтийг ашиглахдаа соёлын хөгжлийн үр дүнг хэмжих “коэффициент”-ын эсвэл хөндлөнгийн загвараас өөрчлөх нь янз бүрийн салбараар олон улсын түвшинд харьцуулалт хийх боломж бүхий соёлын нөлөөг хэмжих чиг хандлагыг хөгжүүлэх соёлын хөгжлийн үр дүнг хэмжихдээ дам болон “коэффициент”-ын загвараас үйл явц, үр дүнг шууд хэмжих загварт шилжсэнээр янз бүрийн салбарт олон улсын хүрээнд харьцуулалт хийх боломж олгож, соёлын нөлөөг хэмжих хандлагыг хөгжүүлэх боломжтой болгож байгаа юм. Хэрэв судалгааны мэдээллийг цуглуулах үедээ түгээмэл хамрах хүрээг ашиглаж байгаа бол шууд хэмжилт нь илүү найдвартай болон тодорхой байх юм (Пратт, 2001). Стандарт таксономи ашиглаж зарим тоо баримтыг гарган авч болно (ялангуяа олон улсын салбар бүрээр хийх стандарт ангилал буюу үндсэн бүтээгдэхүүний ангилал зэргийг ашиглаж). Шууд хэмжилтэд эргэлт, хөрөнгө оруулалт, гарц, экспорт, ажил эрхлэлт болон эдгээр арга хэмжээнүүдтэй хамгийн нягт холбоотой олон нийтийн салбарын санхүүжилттэй эн зэрэгцэх мэдээлэл багтана. Түүнчлэн хэрэглээ болон оролцоотой холбоотой шууд арга хэмжээнүүдийг өрхийн судалгаа болон хувь хүнээс авах асуулгаар мөн олж авах боломжтой.

- 88 -

Зураг 4. Индикаторуудын матриц

Соёлын салбарууд Холбогдох салбарууд

А. Б

айга

лийн

бо

лон

соёл

ын

өв

Б.

Тог

лолт

, бая

р ёс

лол

В. В

изуа

л ур

лаг,

га

р ур

лал

Г. Н

ом, х

эвлэ

л

Д

. Ауд

ио-в

изуа

л,

инте

ракт

ив

мэд

ээлл

ийн

хэрэ

гсэл

Е. Д

изай

н, б

үтээ

лч

үйлч

илгэ

э

Ж. А

ялал

ж

уулч

лал

З. С

порт

, чөл

өөт

цаг

Бүтээл Үйлдвэрлэл

Түгээн дэлгэрүүлэх ба дамжуулах

Индикаторууд...

Үзүүлэх ба хүлээн авах

Индикаторууд...

Хэрэглээ ба оролцоо

Нэг арга зам нь 4-р зурагт үзүүлсэн соёлын мөчлөгийн элементүүдтэй Соёлын Статистикийн Хүрээний 8 салбарыг оруулсан хүснэгтээр тодорхойлсон матрицад тулгуурласан загварыг ашигласан байна. Энэхүү загвар нь судалгааны дүнг цуглуулах (хийсвэр бус) прагматик, тохиромжтой хэрэгслийг бий болгож, цаашид хөгжүүлэхээр бүтээгдсэн. Үүнийг Европын холбооны LEG бүлгийн (LEG Eurostat, 2000) хийсэн ажил болон өнөө үед зураглах тооны (логикийн) судалгаагаар гаргаж авсан. Энд ямар баримтуудыг цуглуулж болох болон 1986 оны ССХ-нд юу төлөвлөсөнтэй төстэй байгааг заадаг. Цаашид энэхүү схем нь улам боловсронгуй болон өргөжих юм. Уг төслийг шууд хэрэгжүүлэх боломжтой ч одоогоор хэмжин тодорхойлох боломжгүй байгаа зүйлсийг тодруулах замаар цаашдын боловсруулалт, тоо баримт цуглуулалт хийх боломж бололцоог үүгээр мөн санал болгосон юм. Уг загвар нь олон улсын түвшний харьцуулалт хийх боломж олгоно гэж үзэж байгаа. Уг матрицын хамрах хүрээг ашиглаж соёлын статистикийн харилцан адилгүй хэд хэдэн чиг хандлагыг бататгаж болно.

- 89 -

Тайлбар толь Захиргааны судалгаа нь анхнаасаа статистикийн бус зорилгоор цуглуулсан, статистикийн газраас гадуур явуулсан статистик судалгаа юм (UNSC, 2000). Энэ нь файл буюу архиваас гаргаж авсан захиргааны тайлан бүртгэлийн мэдээллийн цуглуулга юм. Уран барилгын үйлчилгээг компани болон хувь хүмүүсийн зүгээс үзүүлдэг бөгөөд энэ нь барьж байгуулах орчин тойрны бүх үзэмж харагдалттай хамаатай. Үйлчилгээнд голцуу шинэ орон сууц, арилжааны болон үйлдвэрлэлийн барилгын хийц дизайн багтах бөгөөд шинэ барилгуудыг шинэчлэн өөрчлөх архитектурын төлөвлөгөө болон барилгыг хяналт, удирдлага зэрэг үйл ажиллагаанууд багтдаг. Зар сурталчилгааны үйлчилгээг зар сурталчилгааны кампанит ажлын төлөвлөлт, бүтээн байгуулалт, үйлдвэрлэлд голчлон хамаарах компани, хувь хүмүүс эрхлэн явуулдаг. Бизнесийн бүртгэл нь бизнесийг байгуулсан үйл ажиллагааны хэлбэрийг тодорхойлох бүртгэл юм (UNSC, 2000). Хүн амын тооллогын судалгааг тодорхой хүн ам ба дэлхийн нийт хүн амд хамаатай судалгааны зүйлсийн бүрэн цогц мэдээлэл дээр хийдэг (UNSC, 2000). Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нэгдсэн ангилал (БҮНА)нь бүтээгдэхүүнийг олон улсын стандарттай харьцуулах хүрээ бөгөөд олон улсын стандартад нийцүүлэхийн тулд бүтээгдэхүүний одоо байгаа ангиллын схемыг хянаж, хөгжүүлж боловсруулах удирдамж заавар хэлбэрээр үйлчилдэг. Энэ ангиллыг эхлээд эдийн засгийн болон холбогдох статистик үзүүлэлтийн төрөл бүрийн салбаруудын хоорондын уялдаа холбоог нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн статистик үзүүлэлтийг зохицуулах хэрэгсэл болох үндэсний тайлан тооцооны үүргийг бэхжүүлэх үүднээс боловсруулсан. Энэ нь үндэсний статистик үзүүлэлтийг шинжилгээ судалгаанд хэрэглэх үүднээс тэдгээрийн статистик үзүүлэлтийн анхны ангиллыг стандарт ангилал руу дахин эмхэтгэн түүвэрлэн зохион байгуулах үндэс суурь болох юм (UNSD, 2009). Хамгаалалт нь соёлын өвийн чухал мэдээлэл ба үнэ цэнийг дамжуулахдаа түүний шинж чанарыг бэхжүүлэх зорилгоор соёлын өвийн оршин байх хугацааг уртасгах арга хэмжээ юм (ICCROM, 1998). Соёлын өмчийн салбарт соёлын өвийг хамгаалах зорилго нь соёлын эд зүйлсийн үнэ цэнийг бууруулалгүйгээр тэдгээрийн бидний тогтоосон хугацаанаас илүү урт удаан оршин байна гэдгийг баталгаажуулах үүднээс эд өлгийн зүйлийн бодит ба соёлын шинж чанар өвөрмөц онцлогийг хамгаалан хадгалах явдал юм (ЮНЕСКО, 1988). Зохиогчийн эрх нь оюуны өмчийн үндсэн салбаруудын нэг юм. Энэ нь “түүнийг илэрхийлэх арга хэлбэрээс үл хамааран утга зохиол, шинжлэх ухаан, урлагийн салбарын бүтээл бүрт” хамаатай. “Утга зохиол ба урлагийн ажил” гэсэн ойлголтод зохиогчийн эрхийг хамгаалах зорилгоор утга зохиол, урлагийн гавъяа зүтгэлээс үл хамааран зохиогчийн хөдөлмөрийн жинхэнэ эх ажил бүрийг багтаан ойлгоно. Утга зохиол болон урлагийн ажилд ном, эмхэтгэл, бусад бичгийн зохиол бүтээл, дуу хөгжим, жүжиг, бүжиг, балетийн урлаг, гэрэл зураг, кино, зураг, гар зураг, архитектур, сийлбэр, литограф зэрэг багтана (Олон Улсын Оюуны Өмчийн Байгууллага, 2003, 1979).

- 90 -

Гар урлал буюу ардын гар урлалын бүтээгдэхүүнийг “дархны гараар шууд оруулах хувь нэмэр нь бэлэн бүтээгдэхүүний үндсэн бүрдүүлэгч эд анги байх тохиолдолд гараар болон гар багаж хэрэгслээр эсвэл механик хэрэгсэл ашиглаж гар урлалын бүтээл хийгч дархны гараар бүтсэн бүтээгдэхүүн” гэж тодорхойлно... Ардын гар урлалын бүтээгдэхүүний өвөрмөц шинж чанар нь практик хэрэглээний, гоо зүйн, урлагийн, уран бүтээлийн, соёлын холбогдолтой, гоёл чимэглэлийн, нарийн мэргэжлийн, уламжлалт, шашны, нийгмийн бэлгэ тэмдгийн болон ач холбогдол бүхий тэдгээрийн онцлог шинжүүдээр тодорхойлогдоно (UNESCO and ITC, 1997). Соёлын үйл ажиллагаа нь тэдгээрт байж болох арилжааны үнэ цэнээс үл хамааран соёлын бүтээлийг илэрхийлэн дамжуулж, өөртөө агуулж байдаг. Соёлын үйл ажиллагаанууд нь өөрсдөө дуусч болох бөгөөд эсвэл соёлын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үйлдвэрлэлд хувь нэмрээ оруулж байж болно. Соёлын мөчлөг нь соёлын үе шат, үнэ цэнийн сүлжээ эсвэл хангах сүлжээг хамтад нь бүрдүүлэх хоорондоо холбоотой цуврал үйл явц эсхүл соёлын мөчлөг, үнэ цэнийн гинжин хэлхээ буюу хангамжийн гинжин хэлхээг хамтдаа бүрдүүлэгч үе шатны үр дүнд үүсэх соёлын үйлдвэрлэлд хамаатай. Соёлын бүтээгдэхүүнийг ном, сэтгүүл, мультимедиа бүтээгдэхүүн, програм хангамж, дуу бичлэг, кино, видео, аудио-видео хөтөлбөр, гар урлал болон хувцас загвар зэрэг шинэ санаа, бэлгэ тэмдэг, амьдралын арга барил зэргийг дамжуулах хэрэглэгчийн бүтээгдэхүүн гэж тодорхойлдог. Соёлын өвд бэлгэ тэмдэг, түүх, урлаг, гоо зүй, этнологи, антропологи, шинжлэх ухаан, нийгмийн ач холбогдлыг агуулсан янз бүрийн үнэ цэнэ бүхий эд өлгийн зүйл, хөшөө дурсгал, барилга байшингийн цогцолбор, газар нутаг багтана (ЮНЕСКО, 1972). Соёлын үйлдвэрлэл нь дээр тодорхойлсон соёлын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бүтээж, тарааж түгээдэг. Соёлын ландшафт нь байгаль болон хүний хосолсон ажлыг дүрслэн тодорхойлох ба тэдгээр нь хүн, байгалийн хоорондын урт удаан, гүн гүнзгий харилцаа холбоог илэрхийлдэг (ЮНЕСКО, 2007). Соёлын үйлчилгээ нь соёлын ашиг сонирхол ба эрэлт хэрэгцээг хангах зорилготой. Тэд соёлын бодит бүтээгдэхүүнийг төлөөлөхгүй ч тэдгээр бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл ба түгээлтийг хялбаршуулдаг. Жишээ нь: соёлын үйлчилгээнд тусгай зөвшөөрөлтэй үйл ажиллагаа болон бусад зохиогчийн эрхтэй холбоотой үйлчилгээ, аудио-визуал түгээх үйл ажиллагаа, урлагийн тоглолт, соёлын үйл явдлууд болон соёлын мэдээллийн үйлчилгээний сурталчилгаа, ном, бичлэг, эд өлгийн зүйлсийг хадгалан хамгаалах үйл ажиллагаа (номын сан, баримт бичгийн архивын төв, музей) зэрэг багтана. Соёлын олон төрөл зүйл нь олон төрлийн соёлын бүлгүүд ба ард түмнийг илэрхийлдэг олон арга хэлбэрүүдтэй хамаатай. Эдгээр соёлын илэрхийлэл нь үеэс үед дамжин бүлэг ба ард түмний дунд дамжин уламжлагдаж ирсэн. Соёлын олон талт байдал нь зөвхөн соёлын өвийг дамжуулах, илэрхийлэх, баяжуулах олон төрлийн аргаар үүсэн бий болдоггүй, харин ямар арга хэрэгсэл, технологи хэрэглэж байсан эсэхээс үл хамааран, урлагийн бүтээл, үйлдвэрлэл, тараан түгээлт, дамжуулалт, баяр хөөр таашаал авах зэрэг янз бүрийн хэлбэрээр гарч ирдэг.

- 91 -

Соёлын оролцоо нь тодорхой соёлтой холбоотой байж болох өдөр тутмын амьдралын үйл ажиллагаа болон урлагт оролцох оролцоо юм. Энэ нь “соёлын мэдрэмж, үнэ цэнэ, зан үйл дэх үндэстэн ястны ялгаа нь зөвхөн уран сайхны ба мэдээллийг эрхэмлэх сонголтоор бус мөн амьдралын өдөр тутмын хэмнэлээр илрэн гарч ирдэг арга, мөн нийгмийн анги ба хүйс зэрэг нийгмийн чухал ач холбогдолтой онцлог шинжтэй холбоотой байх арга”-тай хамаатай юм (Беннет, 2001).

Загвар нь хүрээлэн байгаа орчин, үйлчилгээ болон эд зүйлсийн голчлон уран бүтээлч, урлаг уран сайхан, гоо зүйн загвартай холбоотой нэгжүүдээс бүрддэг (ABS, 2001).

Хувцасны загварыг хувцас, гутал,хувцасны чимэглэл хэрэгслийн загвар гаргадаг компани болон хувь хүмүүсийн эрхлэн явуулдаг үйл ажиллагаа буюу үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ гэж тодорхойлдог (Шинэ Зеландын Статистик, 1995).

График дизайныг хэвлэл нийтлэл эсвэл үзүүлэн харуулах зорилгоор график материалын загвар дизайны ажил эрхлэн явуулдаг компани ба хувь хүмүүс гаргадаг (Шинэ Зеландын Статистик,1995). Үүнд орчин цагийн гар урлал хамаарна.

Өрхийн зарлагын судалгаа нь айл гэрүүдээс хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд зарцуулсан болон тухайн өгөгдсөн хугацаанд бусад зорилгоор зарцуулсан мөнгөн дүнгийн мэдээлэл, тооцоог авах үүднээс явуулах түүвэр судалгаа юм. Тэдгээрийг бас өрхийн ахуйн хэрэглээний судалгаа эсвэл өрхийн төсвийн судалгаа гэж нэрлэдэг (OECD, 2008).

Албан бус салбар нь зохион байгуулалтын доод түвшинд, үйлдвэрлэлийн хүчин зүйл болох хөдөлмөр, капиталын хоорондын бага зэргийн ялгаатай эсвэл ялгаагүй, ажиллаж байгаа хүмүүсийн ажил эрхлэлт ба орлогыг бий болгох зорилготой үйлдвэрлэлийн бага хэмжээний нэгжүүдийг өргөнөөр багтаадаг. Үйл ажиллагааны хувьд уг салбарыг хамтрал хоршооллын бус, гэр ахуйн аж ахуйд хамаарах зах зээлд зориулан зарим бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх үндэсний онцлогт үндэслэсэн салбар гэж тодорхойлох ба тэдгээр нь цөөн тооны ажилчидтай, татварын болон нийгмийн хангамжийн үүрэг болон зохицуулах акттай холбоотой үндэсний хууль тогтоомжийн дагуу бүртгүүлээгүй байдаг (OECD, 1993).

Биет бус соёлын өвийг (ББСӨ) “Биет бус соёлын өв гэдэг нь ард түмэн, бүлэг хүмүүс, зарим тохиолдолд хувь хүн соёлын өвийнхөө нэг бүрэлдэхүүн хэсэг гэж хүлээн зөвшөөрсөн зан заншил, дүрслэх ба илэрхийлэх хэлбэрүүд, мэдлэг болон дадал чадвар, түүнчлэн эдгээртэй холбоо бүхий багаж зэмсэг, эд зүйлс, урлагийн бүтээлүүд, мөн соёлын орон зай юм. Үеэс үед дамжин уламжлагдах биет бус соёлын өв нь ард түмэн, бүлгүүдээр дамжин хүрээлэн буй орчин, байгаль, түүхийн харилцан үйлчлэлийн явцад байнга сэргээгдэн шинэчлэгдэж, басхүү өвөрмөц байдал, залгамжит чанараа хадгалан үлдэх, соёлын олон төрөл зүйл, хүний бүтээлч туурвилыг хүндэтгэх сэтгэл, мэдрэмжийг хүмүүст төрүүлж хөгжүүлэхэд нөлөөлж байдаг юм.” гэж тодорхойлжээ (ЮНЕСКО, 2003).

Интерьер дизайны үйл ажиллагааг хувийн ба улсын, орон сууцны ба арилжааны шинжтэй барилга байшингийн дотоод засал интерьер орчны загварыг хийдэг компани, хувь хүмүүс гүйцэтгэдэг (Шинэ Зеландын Статистик, 1995).

Уугуул нутгийн ба овгийн хүмүүс. Овог аймгийн хүмүүс нь тухайн үндэсний олон нийтээс бусад хэсгүүдээс өөрсдийн нийгмийн, соёлын, эдийн засгийн байдлаараа ялгардаг бие даасан улс орнуудад байдаг хүмүүс бөгөөд тэдгээрийн статусыг тэдгээрийн зан заншил, уламжлал эсвэл тусгай хууль дүрмээр бүхэлд нь эсвэл хэсэгчлэн зохицуулдаг; уугуул нутгийн хүмүүс нь тухайн улс болон тухайн улсын орших газар зүйн бүсэд оршин амьдрах хүн амын гарал үүслээрээ тухайн нутгийн уугуул хүмүүс бөгөөд колончлол, булаан эзлэлт, шинэ улсын хилийг тогтоох цаг үед тэдгээрийн хуулийн статусаас үл хамааран өөрсдийн зарим эсвэл бүхий л нийгмийн эдийн засаг, соёл, улс төрийн ёс журам, дэг жаягийг хадгалж ирсэн хүмүүс юм (ILO, 1989).

- 92 -

Интерактив мэдээллийн хэрэгслийг: 1) хоёр эсвэл түүнээс олон обьект нэг нэгэндээ нөлөөлөхөд, 2) хэрэглэгч нь эд зүйл болон орчин тойронд нөлөөлж өөрчлөх (видео тоглоом тоглож байгаа хэрэглэгч), 3) тэд хэрэглэгчийн идэвхтэй оролцоог оролцуулах, 4) нэг талт нөлөөллийн эсрэг хоёр талт нөлөөлөл байх эсвэл энгийн шалтгаантай нөлөө байх тохиолдолд харилцан бие биедээ нөлөөлөх үйлчлэлийн аль нэгээр тодорхойлдог (Канадын өв, 2008).

Эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал нь үр бүтээмжтэй эдийн засгийн бүх үйл ажиллагааны стандарт ангилал болох зориулалттай. Үндсэн зорилго нь ийм үйл ажиллагаатай холбоотойгоор статистик тоо баримт цуглуулж, танилцуулахад ашиглагдах боломжтой үйл ажиллагааны ангиллуудын цогц бүрдлийг хангах явдал юм. Иймд эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал нь эрхлэн явуулж байгаа эдийн засгийн үйл ажиллагааныхаа дагуу аж ахуйн нэгжүүдийг ангилагдах боломжтой болгох замаар энэ цогц бүрдлийг дамжуулахыг зорьдог (UNSD, 2008). Ажиллах хүчний судалгаа нь ажил мэргэжилтэй холбоотой статистик үзүүлэлтийн өрхөд суурилсан стандарт судалгаа юм (ILO). Ландшафт загвар нь хүний хэрэглээнд зориулсан газар ба цэцэрлэгжилтийн загварыг хамарна. Энэ нь ихэвчлэн хувийн болон улсын барилга байшингийн эргэн тойрны загвар дизайнтай холбоотой ч загвар нь парк болон дархан цаазат газар гэх зэрэг томоохон хэмжээний улсын бүс нутагтай холбоотой байна (Шинэ Зеландын Статистик, 1995). Номын сан нь мэдээллийг цуглуулах, хадгалах, болон хэрэглэгчдийн мэдээлэл, шинжилгээ судалгаа, боловсрол, соёлын болон амралт зугаа цэнгэлийн хэрэгцээнд нийцэх шаардлагатай ийм мэдээллийн нөөц, хэрэгслийг ашиглахад тус дэм үзүүлэх зорилготой байгууллага буюу албан байгууллагын хэсэг юм; эдгээр нь номын санд тавих үндсэн шаардлага бөгөөд үндсэн зорилготойгоо холбоотой нэмэлт нөөц ба үйлчилгээг өөртөө багтаадаг (ISO, 2006). Үүнд электрон ба хэвлэмэл хэлбэрийн ном эсвэл бусад графикийн болон аудио-визуал материал хэлбэртэй ном болон тогтмол хэвлэлийн системчилсэн цуглуулга багтана (UNESCO-с гаргасан, 1970). Үүнд мөн виртуал номын сан, дижитал каталоги багтана. Музей. Хүн төрөлхтний биет ба биет бус соёлын өв болон боловсрол, сургалт судалгаа ба хэрэглээний зорилгоор түүний орчин тойрныг үзүүлэх, харилцах, судлан шинжлэх, хамгаалах, эзэмших олон нийтэд нээлттэй, нийгэм болоод нийгмийн хөгжилд үйлчилдэг ашгийн бус, байнгын үйл ажиллагаатай байгууллага юм. Үүнд бодит музей багтана. а. Музейн дээрх тодорхойлолт нь удирдах байгууллагын шинж байдал, газар нутгийн онцлог шинж, үйл ажиллагааны бүтэц, тухайн институцийн цуглуулгын чиглэл зэргээс үүдэх аливаа хязгаарлалтгүйгээр хэрэглэгдэх болно. б. “Музей” гэж нэрлэгдэх байгууллагуудаас гадна энэ тодорхойлолтын зорилгод нийцэх дараах байгууллагууд музейд багтана:

i. хүн болон тэдгээрийн хүрээлэн буй орчин тойрны бодит хөшөө дурсгалыг хадгалах, дамжуулах, эзэмших музейн шинж чанарыг агуулсан байгаль, археологи,угсаатны зүйн холбогдолтой түүхэн хөшөө дурсгал, газар нутаг;

ii. Ботаникийн болон амьтан судлалын, аквариум болон амьд ан амьтан шилэн хорго гэх зэрэг ургамал, амьтны төрөл зүйлийг үзүүлэх болон тэдгээрийг цуглуулан хадгалдаг байгууллага;

- 93 -

iii. шинжлэх ухааны төв болон одон орон судлалын төв;

iv. ашгийн бус урлагийн үзэсгэлэн галерей;

v. үндэсний парк, номын сан ба архивын төвөөс байнга эрхлэн гаргадаг тогтмол үзэсгэлэн болон байгалийн нөөц, дархан цаазат газар, үзэсгэлэн галерей;

vi. энэ хэсгийн тодорхойлогдсон музейнүүдийг хариуцах үүрэгтэй олон

улсын болон үндэсний, бүсийн болон орон нутгийн музейн байгууллагууд, яам, хэлтсүүд болон олон нийтийн агентлагууд;

vii. музей болон музей судлалтай холбоотой хадгалан хамгаалалт,

шинжилгээ судалгаа, боловсрол, сургалт, баримт бичиг болон бусад үйл ажиллагааг явуулах ашгийн бус институци ба байгууллагууд;

viii. биет ба биет бус соёлын өвийн нөөцийг (бодит соёлын өв ба дижитал

бүтээлч үйл ажиллагаа) хамгаалах, үргэлжлүүлэн дамжуулах, менежментийг явуулах соёлын төв ба бусад аж ахуйн нэгжүүд;

ix. музейн зарим болон бүх шинж чанарыг агуулсан эсвэл музей судлалын

судалгаа, боловсрол эсвэл сургалтаар дамжуулан музей болон музейн мэргэжлийн бие бүрэлдэхүүнийг дэмждэг Зөвлөх Хорооны зөвлөгөөг авдаг гүйцэтгэх зөвлөл байх бусад институцууд (ICOM 2007).

Байгалийн өвд шинжлэх ухаан, байгаль хамгаалал болон байгалийн гоо сайхныг хамгаалах үүднээс үнэ цэнэтэй гэж үзэх устаж үгүй болох аюулд өртсөн амьтан, ургамлын төрөл зүйл болон байгалийн газар нутгийг бүрдүүлэгч байгалийн онцлог, геологи болон физик-газар зүйн хэлбэр, тодорхойлсон бүс нутгууд багтана. Үүнд дархан цаазат газар болон үндэсний парк, амьтны хүрээлэн, ботаникийн хүрээлэн, аквариум бүхий хүрээлэн зэрэг багтана (ЮНЕСКО, 1972). Үзэл бодлын судалгаа нь тодорхой сэдэвтэй холбоотойгоор тодорхой хүн амын гишүүдийн үзэл бодлыг тодруулах эсвэл тодорхой болгох зорилготой түүвэр судалгаа юм (OECD, 2008). Урлагийн тоглолт ба баяр наадам нь орон нутгийн буюу албан бус шинжтэй мэргэжлийн болон сайн дурын урлагийн тоглолтууд болох театр, бүжиг, дуурь, хүүхэлдэйн жүжиг болон соёлын тэмдэглэлт баяр наадмын ажиллагааг (фестивал, үзэсгэлэн яармаг, наадам) хамарна. Хадгалан хамгаалалт. Хадгалан хамгаалах зорилго нь хамгаалж буй эд зүйлсийнхээ эргэн тойронд аюул занал учруулах байгаль орчны нөхцөл болон гэнэтийн хүчин зүйлсээс шалтгаалан үүсч болзошгүй хохирлыг арилган зайлуулахад оршино. Ийм маягаар урьдчилан сэргийлэх арга болон арга хэмжээнүүдийг шууд авч хэрэгжүүлдэггүй ч эд зүйлсийг доройтуулан гэмтээхэд түр зуур буюу байнга нөлөөлж болох хор хөнөөлтэй бодис болон элементүүдийг зайлуулах гэж байгаль орчны микро уур амьсгалын нөхцөлийг хянах зорилгоор ашигладаг (ЮНЕСКО, 1988). Амралт зугаа цэнгэл нь хөгжөөж, баясгаж, сэргээж, урамшуулдаг баяр, амралт зугаа цэнгэлийн үйл ажиллагаа гэж тодорхойлогддог. Үүнд мөрийтэй тоглоом болон хөгжөөнт тоглоомуудыг багтдаг ч спортын ангилалд багтдаг биеийн тамирын чийрэгжүүлэх үйл ажиллагааг багтдаггүй.

- 94 -

Спорт болон биеийн тамирын чийрэгжилтэд спорт, биеийн тамирын дасгал болон холбогдох үйлчилгээгээр хангаж, үзүүлэх ажлыг эрхлэн явуулдаг хувь хүн ба компаниуд багтана. Спорт, биеийн бялдрын чийрэгжилттэй холбоотой дасгалжуулах, сургах үйлчилгээ мөн үүнд багтана. Түүнчлэн спорт, биеийн бялдрын чийрэгжилттэй холбоотой бараа бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа эрхэлдэг бизнесийн нэгжүүд багтдаг. Уламжлалт мэдлэг нь “дэлхийн уугуул болон орон нутгийн ард иргэд, бүлгүүдийн мэдлэг, шинэ санаачлага ба практик ажиллагаатай хамаатай. Хэдэн зуун жилийн туршид олж авсан туршлагаас хөгжин гарсан, орон нутгийн соёл, орчин тойронтой зохицон таардаг уламжлалт мэдлэг нь аман хэлбэрээр үеэс үед уламжлан дамжигддаг. Энэ нь хамтын эзэмшлийн байх чиглэлтэй байх ба түүх өгүүлэл, дуу, ардын аман зохиол, зүйр цэцэн үгс, соёлын үнэ цэнэ, итгэл бишрэл, ёс заншил, ард түмний хууль, орон нутгийн хэл мөн ургамал тарих, амьтан үржүүлж, тэжээх зэрэг хөдөө аж ахуйн дадал заншлыг хамрах шинжтэй байдаг. Уламжлалт мэдлэг нь голцуу хөдөө аж ахуй, загас агнуур, эрүүл мэнд, цэцэрлэгжүүлэлт, ойн аж ахуй болон ерөнхийдөө байгаль орчны менежмент гэх мэт салбарын практик үйл ажиллагааны шинж чанартай” (SCBD, 2007). Визуал урлаг нь юуны өмнө визуал мэдрэмжийн хандлагатай бөгөөд энэ нь харааны эсвэл олон хэмжээст шинж бүхий уран бүтээлийн ажилд голчлон төвлөрдөг урлагийн хэлбэр юм.

-95-

Ном зүй

African Union (AU) (2005).“Nairobi Plan of Action for Cultural Industries”.First Ordinary Session of African Union Conference of Ministers of Culture, 10-14 December 2005, Nairobi, Kenya. African Union (AU) (2008).“Plan of Action on the Cultural and Creative Industries in Africa”.Second Session of Conference of African Union Ministers of Culture, 19-23 October 2008, Algiers, Algeria. Australian Bureau of Statistics (ABS) (2001).Australian Culture and Leisure Classifications.Adelaide:ABS. Australian Bureau of Statistics (ABS) (2002).ABS Culture, Sport and Recreation Statistics: Current Activities and Future Strategy.Adelaide:ABS. Australian Bureau of Statistics (ABS) (2006).“Arts and Cultural Heritage in Australia-Key Issues for an Information Development Plan”.Discussion paper. Adelaide: ABS. Australian Bureau of Statistics (ABS) and Statistics New Zealand (2009).“ANSZCO Alternative View-Culture and Leisure Occupations” in Australian and New Zealand Standard Classification of Occupations. First Edition, Revision 1. Accessedat:http://www.abs.gov.au/AUSSTATS/ abs@.nsf/DetailsPage/1220.0First%20Edition,%20Revision%201?OpenDocument Barrowclough, D. and Z. Kozul-Wright (Eds.) (2006).Creative Industries and Developing Countries: Voice, Choice and Economic Growth.London: Routledge. Bennett, Tony (2001). Differing Diversity: Cultural Policy and Cultural Diversity. Strasbourg: Council of Europe Publishing. BIMSTEC countries (2006).“Paro Initiative and Plan of Actions”. First BISMTEC on Cultural Cooperation, Paro, Bhutan, May 2006.

Canadian Heritage (2008). (not publicly available) Comments on the UNESCO FCS Draft 2007. Caribbean Regional Negotiating Machinery (2006).The Cultural Industries in CARICOM: Trade and Development Challenges. Kingston/Barbados: Caribbean Regional Negotiating Machinery. Centre for Cultural Policy Research (2003). Baseline Study on Hong Kong’s Creative Industries.Central Policy Unit, Hong Kong Special Administrative Region Government: University of Hong Kong. Centre for Cultural Policy Research (2005). A Study on Creativity Index.Home Affairs Bureau, Hong Kong Special Administrative Region Government: University of Hong Kong. Centro de EstudiosRegionalesCafeteros y Empresaiales (2005).Guide for Drawing up Regional Mapping of Creative Industries.Bogota: Centro de EstudiosRegionalesCafeteros y Empresaiales. Christensen, L. et al (2001). Refuge for Integration: A Study of How the Ethnic Minorities in Denmark Use the Libraries. Moellegade: Aarhus Public Libraries, pp.1-23. Accessed at: http://www.aakb.dk/graphics/pub/refuge.pdf Council for Cultural Affairs (2004).Cultural Policy White Paper.Taiwan: Council for Cultural Affairs. Cunningham, S. (2003). “The Evolving Creative Industries”.Transcript of a seminar, 9 May 2003.Brisbane: Queensland University of Technology. Cunningham, S. and P. Higgs (2008).“Creative Industries Mapping: Where Have We Come From and Where Are We Going?” in Creative Industries Journal, Vol. 1, No. 1. Bristol: Intellect. Department for Culture, Media and Sport, United Kingdom (DCMS) (2001).Creative Industries Mapping Document. London: Department for Culture, Media and Sport. Department for Culture, Media and Sport, United Kingdom (DCMS) (2003).Regional Data Framework for the Creative Industries: Final Technical Report for the Department of Culture,

-96-

Media and Sport and the Regional Cultural Consortia. London: Department for Culture, Media and Sport. Economic Review Committee, Service Industries Subcommittee Workgroup on the Creative Industries (2002). Creative Industries Development Strategy: Propelling Singapore’s Creative Economy. Singapore: Economic Review Committee. European Commission (2001).“Report by the Task Force on Cultural Expenditure and Finance”. Luxembourg: European Commission. European Commission (2006).The Economy of Culture in Europe.Luxembourg: European Commission. European Commission and Eurostat (2002).Europeans’ Participation in Cultural Activity: A Eurobarometer Survey, Executive Summary. Luxembourg: European Commission. Eurostat, OECD, UN and UNWTO (2001).Tourism Satellite Account: Recommended Methodological Framework. Madrid: UNWTO.

Eurostat.(2007). “Cultural Statistics” in Eurostat Pocketbook.Luxembourg: Eurostat.

Girard, A. (1982). Creative Industries: A Challenge for the Future of Culture. Paris: UNESCO. Girard, A. (1982a). "Cultural industries: A handicap or a new opportunity for cultural development?" In UNESCO, Cultural Industries: A Challenge for the Future of Culture, pp. 24-39. Paris: UNESCO. Gupta, A. and J. Ferguson (Eds.) (1999).Culture, Power, Place: Explorations in Critical Anthropology. Durham, North Carolina: Duke University Press. Held, T., C. Kruse, M. Sondermann and A. Weckerle (2005). Zurich’s Creative Industries Synthesis Report. Zurich: Office for Economy and Labour of the Canton of Zurich and City of Zurich Economic Development. Hoehn, J. and A. Randall (1989).“Too Many Proposals Pass the Benefit Cost Test” in TheAmerican Economic Review, Vol. 79.3, pp. 544-551. Pittsburgh: American Economic Review. Hui, D. (2005). "Learning from Mapping Exercises: From Baseline Study to Creativity Index". Paper presented to the conference "Asia Pacific Creative Communities: A Strategy for the 21st

Century", UNESCO Senior Expert Symposium on Cultural Industries, Jodhpur, India, 22-26 February 2005. Inter-American Development Bank (IABD) (2007), Cultural Industries in Latin America and the Caribbean: Challenges and Opportunities. Washington: IABD. International Center for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property (ICCROM). (1998). Risk Preparedness: A Management Manual for World Cultural Heritage. Rome: ICCROM. International Council of Museums (ICOM) (2007). Article 3, Statutes, adopted by the 22nd General Assembly, Vienna, Austria, 24 August 2007. International Labour Organization (ILO) (1988).International Standard Classification of Occupations, ISCO 88. Geneva: ILO. International Labour Organization (ILO) (1989).Indigenous and Tribal Peoples Convention.No. 169. Geneva: ILO. International Labour Organization (ILO) (2008).International Standard Classification of Occupations, ISCO 08.Geneva: ILO. International Organization for Standardization (ISO) (2006).ISO 2789, Information and documentation-Internationallibrary statistics. Accessed at: http://www.iso.org/iso/catalogue_detail.htm?csnumber=39181 International Monetary Fund (IMF) (2008).Balance of Payments and International Investment Position Manual, Six Edition (BPM6), pre-publication draft. December 2008. Washington: Statistics Department, IMF. Keaney, E. (2006). From Access to Participation: Cultural Policy and Civil Renewal. London: Institute for Public Policy Research (IPPR).

-97-

LEG Eurostat (2000)."Cultural statistics in the EU".Eurostat Working Paper, Population and Social Conditions Series, 3/2000/E/No1.Final report of the LEG. Luxembourg: Eurostat. Manninen, A. (2002). Cultural Consumption and Practices: A National and Cross-National Perspective. City of Helsinki, Department of Urban Facts. Proceedings of the International Symposium on Culture Statistics, UNESCO Institute for Statistics, Montreal, 21-23 October 2002. Michalos, A. (2003). Essays on the Quality of Life.Social Indicators Research Series, Vol. 19.Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. Michalos, A. (ed.) (2005). Citation Classics from Social Indicators Research: The Most Cited Articles. Social Indicators Research Series, Vol. 26. Dordrecht: Springer. Ministry of Cultural Affairs and Statistics New Zealand (1995).New Zealand Framework for Cultural Statistics 1995.Wellington: Ministry of Cultural Affairs and Statistics New Zealand. Ministry of Cultural Affairs and Statistics New Zealand (1996).Household Spending on Culture.Wellington: Ministry of Cultural Affairs and Statistics New Zealand. Ministry for Culture and Heritage and Statistics New Zealand (2003).A Measure of Culture: Cultural Experiences and Cultural Spending in New Zealand.Wellington: Ministry for Culture and Heritage and Statistics New Zealand. Ministry for Culture and Heritage and Statistics New Zealand (2005).Employment in the Cultural Sector 2005.Wellington: Ministry for Culture and Heritage and Statistics New Zealand. Ministry of Education (1998).Cultural Industry Committee Final Report.Helsinki: Ministry of Education. Ministry of Gender, Labour and Social Development (2006).Uganda National Culture Policy.Kampala: Ministry of Gender, Labour and Social Development. Myerscough, J. (1988). The Economic Importance of the Arts in Britain. London: Policy Studies Institute. Navrud, S. and Richard C. Ready (2002).Valuing Cultural Heritage: Applying Environmental Valuation Techniques to Historic Buildings, Monuments and Artefacts. London: Edward Elgar Publishing Ltd. Observatoire de la culture et des communications du Quйbec (2003). Quйbec Culture and Communications Activity Classification System 2004.Quйbec City: Institut de la statistique du Quйbec. Observatory of Cultural Policies in Africa (OCPA), Interarts and UNESCO (2004).“Cultural Indicators of Human Development in Africa”, final report. International Seminar, Maputo, 3-5 March 2004. Observatory of Cultural Policies in Africa (OCPA). (2006) Indicateursculturels pour le dйveloppementhumain en Afrique, projet de recherche. Maputo: OCPA.

OECD (1993).The System of National Accounts, 1993-Glossary.Paris: OECD. OECD (2007).International Measurement of the Economic and Social Importance of Culture.Paris: OECD.

OECD (2008).OECD Glossary of Statistical Terms. Accessed at: http://stats.oecd.org/glossary/ OrganisationInternationale de la Francophonie (OIF) (2002). Les industries culturelles des pays du Sud:Enjeux du projet de convention internationalesur la diversitйculturelle. Grenoble: OIF. Convenio Andres Bello (2004).La fiesta, la otracaradelpatrimonio. Valorizaciуn de suimpactoeconуmico, cultural y social. Economнa&Cultura 8. Bogota: Convenio Andres Bello Pratt, A. C. (2001). "Understanding the cultural industries: Is more less?" Culturelink 35, pp. 51-68. Pratt, A. C. and N’deckNdiaye (2004).“The Music Industry in Senegal: The Potential for Economic Development”. Report for UNCTAD. London: UNCTAD. Scanlon, R. and R. Longley (1984). "The arts as an industry: the economic importance to the New York-New Jersey Metropolitan Region" in W. Hendon, D. Shaw and N. Grant (Eds.) The

-98-

Economics of Cultural Industries, pp. 93-100. Akron: University of Akron and Association for Cultural Economics. Secretariat of the Convention on Biological Diversity (SCBD) (2007). "Article 8(j): Traditional knowledge and the convention on biological diversity". Montreal: SCBD. Accessed at: http://www.cbd.int/programmes/socio-eco/traditional/default.shtml Secretariat of the Pacific Community (SPC) (2002).Regional Framework for the Protection of Traditional Knowledge and Expressions of Culture. Sen, Amartya (2000). “Culture and Development”.World Bank meeting, Tokyo, 11-13 December 2000. Siwek, S. (2002).Copyright Industries in the U.S. Economy: The 2002 Report. Washington: The International Intellectual Property Alliance. South African Cultural Observatory (2008).The Economics of Culture and Cultural Statistics in South Africa. Accessed at: http://www.culturalobservatory.org.za/pdf_files/econ_of_culture.pdf Statistics Canada (1997).Canada’s Culture, Heritage and Identity: A Statistical Perspective. Ottawa: Statistics Canada. Statistics Canada (1998).Quality Guidelines.12-539-XIE. Third Edition, October 1998. Ottawa: Statistics Canada. Statistics Canada (2004a).Canadian Framework for Culture Statistics.Culture, Tourism and the Centre for Education Statistics. Ottawa: Statistics Canada. Statistics Canada.(2004b). Economic Contribution of Culture in Canada.Culture, Tourism and the Centre for Education Statistics. Ottawa: Statistics Canada. Statistics Canada.(2004c). Economic Contribution of the Culture Sector in Canada-A Provincial Perspective.Culture, Tourism and the Centre for Education Statistics. Ottawa: Statistics Canada. Statistics Finland (2005).“Cultural Statistics”.Accessed at: http://www.stat.fi/til /klt_en.html Statistics Finland (2005).“Leisure Survey”. Accessed at: (http://www.stat.fi/til/klt_en.html Statistics Finland (2006).“Mass Media”. Accessed at: (http://www.stat.fi/til/klt_en.html Statistics Finland (2006).“Mass Media Market 2000-2004”. Accessed at: http://www.stat.fi/til/klt_en.html

Statistics Finland (2006).“Time Use Survey”. Accessed at: http://www.stat.fi/til/klt_en.html Statistics New Zealand (2000).“Government Spending on Culture”.Accessed at: http://stats.gov.nz/products-and-services/Articles/spemd-on-cult-90-99. Statistics New Zealand (2003).“Cultural Experience Survey”. Accessed at: http://stats.gov.nz/NR/exeres Steinberg, C. (2001). “Culture and sustainable tourism”.Recognising culture: A series of briefing papers on culture and development.United Kingdom: Comedia, Department of Canadian Heritage, UNESCO. Thorhauge, J. (2003). “Danish Strategies in Public Library Services to Ethnic Minorities”. Paper prepared for the World Library and Information Congress: 69th IFLA General Conference and Council, Berlin, 1-9 August 2003.

Тросби, David. (2001). Economics and Culture. Cambridge: Cambridge University Press. Тросби, David. (2005). On the Sustainability of Cultural Capital. Research Paper No. 510. Sydney: Macquarie University. United Nations (2002).Manual on Statistics of International Trade in Services.Statistical Papers, Series M No. 86. European Commission, IMF, OECD, UNCTAD, WTO. New York: United Nations and IMF. United Nations (2005).A Guide to Producing Statistics on Time Use: Measuring Paid and Unpaid Work.Department of Economic and Social Affairs Statistics Division. New York: United Nations.

-99-

United Nations (2007).Principles and Recommendations for Population and Housing Censuses Revision 2.Statistical Papers, Series M No. 67/Rev2.Department of Economic and Social Affairs Statistics Division. New York: United Nations. United Nations Statistics Division (UNSD) (2008).International Standard Industrial Classification of All Economics Activities (ISIC), Revision 4.Statistical Papers: Series M, No. 4, Rev. 4. New York: United Nations. United Nations Statistics Division (UNSD) (1998).Trial International Classification of Activities for Time-Use Statistics. International Conference on Time Use, University of Luneberg, 22-25 April 1998. United Nations Statistics Division (UNSD) (2009).Central Product Classification, Version 2.Accessed at: http://unstats.un.org/unsd/cr/registry/cpc-2.asp UNCTAD/WIPO (2001).Developing Countries Becoming a Global Player: Opportunities in the Music Industry. Cuban Music Industry Development and Marketing Plan.Geneva: UNCTAD and WIPO. United Nations Development Programme (UNDP, 2005). Human Development Report 2004: Cultural Liberty in Today’s Diverse World. New York: UNDP. UNESCO (1970).“Recommendation concerning the International Standardization of Library Statistics”. Records of the General Conference, 16th Session, Paris, 12 October-14 November 1970. UNESCO (1972).Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage.Paris: UNESCO. UNESCO (1986).The UNESCO Framework for Cultural Statistics.Statistical Commission and Economic Commission for Europe, UNESCO, Conference of European Statisticians.Third Joint meeting on Cultural Statistics, 17-20 March 1986.CES/AC/44/11. 13 February 1986.

UNESCO (1988).Traditional Restoration Techniques: A RAMP Study. Paris: UNESCO. UNESCO (1992) Culture Industries for Development in Africa: Dakar Plan of Action. Dakar: Organization of African Unity. UNESCO (1995).“Our Creative Diversity”.Report of the World Commission on Culture and Development.Paris: UNESCO.

UNESCO (1997).Methodological Guide to the Collection of Data on Crafts. Paris: UNESCO. UNESCO (1999).“The Value of Culture”. Paper by IADB and UNESCO for the Forum Development and Culture, Paris 11-12 March 1999.

UNESCO (2001).UNESCO Universal Declaration on Cultural Diversity. Paris: UNESCO. UNESCO (2003a).Atelier sur la culture et le dйveloppementdans le programmed’action du NEPAD. Paris: UNESCO. UNESCO (2003b).Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage. Paris: UNESCO.

UNESCO (2003c).Language Vitality and Endangerment. Paris: UNESCO. UNESCO (2005a).Convention on the Protection and Promotion of the Diversity of Cultural Expressions.Paris: UNESCO. UNESCO (2005b).“Diagnуstico y metodologнaparadiseсarindicadoresculturales en los paнsescentroamericanos“.Documento de Trabajo, SeminariosubregionalsobreindicadoresculturalesenCentroamйrica, San Josй, Costa Rica, 6-8 September 2005. Mexico: UNESCO Office Mexico.

UNESCO (2007).“World Heritage”. Accessed at: http://whc.unesco.org/en/culturallandscape/ UNESCO (2008).La cultura en nъmeros: Haciaunsistema de indicadoresculturalesparaCentroamйrica. San Josй : UNESCO Office San Josй. UNESCO (2009a).“Culture Sector”. Accessed at: Error! Hyperlink reference not valid.URL_ID=35263&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html

-100-

UNESCO (2009b).“UNESCO’s Atlas of the World's Languages in Danger, New Edition”. Accessed at: http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=44605&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201. html UNESCO and International Trade Centre (ITC) (1997). Final report of the International Symposium on Crafts and the International Market: Trade and Customs Codification. Manila, Philippines, 6-8 October 1997. UNESCO-UIS (2005).International Flows of Selected Cultural Goods and Services, 1994-2003. Montreal: UNESCO Institute of Statistics. UNESCO-UIS (2006a).Creating Global Statistics for Culture: Expert Scoping Study.Paper submitted to the UIS by BOP Consulting. Montreal: UNESCO Institute for Statistics. UNESCO-UIS (2006b).Guidelines for Measuring Cultural Participation.Paper submitted by Adolfo Morrone. Montreal: UNESCO Institute of Statistics. UNESCO-UIS (2006c).Evaluating Language Statistics: The Ethnologue and Beyond. Paper submitted by John C. Paolillo. Montreal: UNESCO Institute for Statistics. UNESCO-UIS (2006d re-edition).International Standard Classification of Education (ISCED97).Montreal: UNESCO Institute of Statistics. UNESCO-UIS (2007).Draft Revised 2009 Framework for Cultural Statistics. Montreal: UNESCO Institute of Statistics. United Nations Statistical Commission (UNSC) and Economic Commission for Europe (ECE) (2000).“Terminology on Statistical Metadata”.Conference of European Statisticians Statistical Standards and Studies, No. 53. New York: United Nations. Wallis, R. (2001). “Best Practice Cases in the Music Industry and their Relevance for Government Policies in Developing Countries”. Report for WIPO-UNCTAD. Geneva: WIPO-UNCTAD.

Williams, R. (1977). Marxism and Literature. London: Oxford University Press. World Intellectual Property Organisation (WIPO) (1957).International Classification of Goods and Services for the Purposes of the Registration of Marks under the Nice Agreement. Geneva: WIPO. World Intellectual Property Organisation (WIPO) (1971).International Patent Classification.Geneva: WIPO. World Intellectual Property Organisation (WIPO) (1979).Berne Convention for the Protection of Literary and Artistic Works.WIPO Database of Intellectual Property WIPO Legislative Texts. Geneva: WIPO. World Intellectual Property Organisation (WIPO) (2003).Guide on Surveying the Economic Contribution of the Copyright-based Industries. Geneva: WIPO. World Tourism Organization (UNWTO) (2004).Indicators of Sustainable Development for Tourism Destinations, a Guidebook. Madrid: UNWTO.

��������� ���� ��� ������ ��������� ����� ��� ������������ ��� ����� ��� ����������� ��������� ����������� ����������� ��������� � ��������� �������������������������� ������ �� ��������������� ����� �� �������������� ��� !!������� ��������������� �� � ��� �������� �! ��� "�#""�"���"� �������� ��� ������� �������� ������ !� ���� �������������!� �� ����������$�� � ���#�� ���

%�#!!����������� �������������� ����� ����������� �!!����"�� ��� ��������� ��������" "" "��� ������ "��"� �!����� �� � ���� "�#� ��"��� ������ ��� &''(� ��� ������� �!������� ������ �����������)����������!�����*(+,�������� ����������#��$�� �������� ������������� �� �� ����� ������ �� �� ��� ����� �� ������ �� ����� ���#� �� ��� �� ��� ���� ������!!�������� �������� ��#� �� ����������""�� " �!!�������������

)������������� ������ ��!��� �������� ������������ ��������������������� ���� ����!���!������� ���������#������� ������ �������� ������������������������#�� ���-�� ����������!!�������� ��� �� ������ �!���� ./01234���� ������������ �!��� ������ 5167� �� ������ ���#��������!����������������� �� � ����������������� ��./01234����!�������� ���� ���������������!! ��������������!!����!������������ ������

��������� ��������� �������� ��� �� �!"��� "���#����$ %�&��� '����$ ������ "��((���� )(*( ��������� ��������� ��)� )+++, �!"��� )���#����$ -�&��� (����$ �.�����$ ����$ ����/�� ���)���� ���� (���� ��0&���, ����/((��� )���0&��� ������� ��� )��0��� ��� *01

����������� ����������������P.O. Box 6128, Succursale Centre-VilleMontreal, Quebec H3C 3J7Canadahttp://www.uis.unesco.org