syed ahmad jamal
TRANSCRIPT
1
Bab 1
MENCARI JEJAK
Syed Ahmad Jamal merupakan sebuah nama yang tidak asing lagi dalam
sejarah seni lukis negara. Penglibatan yang tidak mengenal jemu selama
empat puluh tahun bergelut dengan seni ini telah memberi peluang kepada
beliau untuk menyumbang ke arah pembinaan dan perkembangan seni lukis
moden negara. Berdasarkan sumbangan penting beliau itulah Kerajaan
menganugerahkan Anugerah Seni Negara kepada Syed Ahmad Jamal.
Beberapa faktor menyebabkan Syed Ahmad Jamal dipilih sebagai
Seniman Negara yang kedua. Pertama Syed Ahmad Jamal merupakan
pelopor aliran ekspresionisme abstrak di negara ini. Sesudah sekian lama
menceburi lapangan ini, Syed Ahmad Jamal mempunyai pandangan yang
kukuh terhadap seni lukis. Malah pandangan ini turut dikongsi bersama oleh
kebanyakan pelukis. Syed Ahmad Jamal melihat seni lukis sebagai satu
bidang yang berautonomi tanpa ikatan dengan sebarang naungan. Penggiat
bidang ini, iaitu pelukis, pula dianggap oleh beliau sebagai seorang individu
2
yang unik dan bebas. Manakala sesebuah karya dilihatnya sebagai sesuatu
yang memiliki kewujudan mistik dan makna tersendiri. Perkara ini terjadi
kerana seni terhasil daripada khayalan dalaman. Khayalan ini berpusat dalam
diri pelukis dan hanya akan diluahkan atas rasa kerelaan serta mempunyai
motif yang bersifat keindividuan.
Berdasarkan pendapat-pendapat di atas, Syed Ahmad Jamal telah
menggaris beberapa perkara penting yang perlu dimiliki dan dinikmati oleh
sebarang individu yang bergelar pelukis.Perkara-perkara tersebut boleh
dianggap sebagai etika pelukis yang terdiri daripada, pertama, kepentingan
meluahkan perasaan tanpa batasan, kefahaman terhadap diri yang mendalam
untuk menentukan tujuan, keaslian identiti pengkaryaan bagi mengelakkan
peniruan dan akhir sekali pengutamaan terhadap kebebasan. Kedudukan
serta nilai artis inilah yang didokong dan disebarkan oleh Syed Ahmad Jamal
sepanjang pengabadian selama empat puluh tahun dalam bidang seni lukis.
Sesungguhnya pemikiran beliau diterima dan dipraktikkan oleh pelukis muda
mahupun seangkatan dengannya.
Pemikiran Syed Ahmad Jamal banyak disumbangkan oleh
pengalaman beliau ketika berada di Eropah untuk mendalami seni.
Pemikiran ini dianggap baru menggantikan paradigma lama dalam seni
tanahair kerana sejarah menunjukkan seni negara tidak pernah bersifat
keindividuan, dalam erti kata arah perkembangannya ditentukan oleh
umum bukan individu atau penggiat. Seni itu juga tidak pernah langsung
sifatnya. Keadaan sedemikian disebabkan oleh budaya setempat yang
mengutamakan semangat kekitaan dan mementingkan kiasan. Hal ini
mengakibatkan pergolakkan rasa yang hebat dalam diri penggiat seni
terpaksa dipendam dan luahan yang diterjemahkan dalam bentuk karya
hanyalah merupakan sesuatu yang telah ditapis oleh sedar.
Ketika di England, aliran ekspresionisme dan ekspresionisme
abstrak sedang giat melanda kepulauan itu. Gerakan tadi merupakan
3
suatu yang amat baru bagi Syed Ahmad Jamal dan benar-benar memikat
indera seninya. Beliau meminati ekspresionisme kerana ia menyediakan
satu landasan baru bagi menentukan arah dan tujuan seni secara
perseorangan atau individu. Bagi ekspresionisme abstrak pula, ia
memberikan kelangsungan dalam berkarya kerana fleksibiliti aliran ini
membenarkan pemikiran diterjemahkan secara langsung menjadi bahan
seni. Penentuan secara individu dan penterjemahan secara langsung itu
memberikan beliau perspektif baru dalam melihat serta menangani seni.
Lunar Peaks (1986), UMBC, KL
Perspektif ini pula dipadankan dengan pendapat beliau yang melihat artis
sebagai seorang individu yang bebas. Jadi keindividuan, kelangsungan dan
kebebasan menjadi tonggak pemikiran Syed Ahmad Jamal dalam seni lukis.
Perkara-perkara di atas secara tidak langsung mendasari cara beliau
berkarya. Secara huraian, keindividuan memberikan beliau ruang untuk
menggambarkan pengalamanpengalaman peribadinya. Kelangsungan
membenarkan diri berterus-terang melalui kegiatan seni. Manakala,
kebebasan melepaskan beliau daripada kongkongan konvensional dan
memasuki serta membina keperibadian seni lukis moden.
4
Syed Ahmad Jamal sedang melukis “chairil Anwar’ Kirkby, England 1958
Walaupun Syed Ahmad Jamal merupakan pelopor pemikiran aliran
tersebut di Malaysia, beliau masih mengekalkan pertaliannya dengan tanahair.
lni bererti beliau cuba menerap serta menggabungkan pengaruh alam
Nusantara dengan pemikiran tadi. Ketika jiwa dibiarkan bercanda serta
berimaginasi bersama-sama elemen baru dan asing itu, kecintaan itu tidak
pula dibenarkan berleluasa mempengaruhi diri sebaliknya dimesrakan dengan
imbasan imejan-imejan dari tanahair. Ketika itulah cubaan demi cubaan
dilakukan terhadap kemesraan tersebut sehingga berupaya membuahkan
satu teknik melukis yang menggabungkan gaya baru itu dengan unsur alam
Nusantara. Bentuk-bentuk alam yang menonjol dalam lukisannya pada ketika
itu ditandai oleh landskap dan aktiviti manusia. Berdasarkan pendapatnya
bahawa karya seni itu mempunyai kewujudan, mistik dan makna tersendiri
maka terciptalah beberapa lukisan yang mempunyai wajah herot seperti Duel
In The Snow (1956) yang memaparkan pergelutan di antara Hang Tuah dan
Hang Jebat di sebuah latar yang bersalji.
Syed Ahmad Jamal juga menerap pemikiran yang menekankan
unsur kemistikan dalam aliran tadi. Kemistikanlah yang membezakan
Syed Ahmad Jamal dengan penggiat ekspresionisme dan ekspresionisme
abstrak. Malah unsur inilah memberikan karya beliau keperibadian
5
tersendiri dalam bidang seni lukis. Bagi Syed Ahmad Jamal mistik atau
keghaiban adalah sesuatu yang perlu dimiliki oleh seni. Mistik Syed
Ahmad Jamal bermaksud wujudnya rasa atau kuasa kejiwaan yang
mengkagumkan terhadap sesuatu bentuk. Misalnya, ketika beliau
menangani kaligrafi Melayu. Seni khat dilihatnya sebagai suatu yang
amat mistik berbanding dengan tulisan rumi. Ini kerana segala ciri yang
dimiliki oleh sesuatu bentuk dapat digambarkan secara langsung melalui
lenturan tulisan tersebut sekiranya dilakukan dengan teliti. Ketelitian
tersebut telah dilakukan oleh beliau dan atas inisiatifnya itulah yang
menyaksikan seni khat terjerumus ke dalam arus perkembangan seni
lukis kontemporari Malaysia. Kemasukkan sesuatu yang selama ini
berada di luar ruang lingkup seni kontemporari kini berupaya
memperkayakan seni negara. Dinamika seni khat terserlah di dalam
lukisan seperti Chairil Anwar (1959). Penerokaan dalam seni khat
diteruskannya sekembali ke tanahair dengan kelahiran Writing (1961).
Apabila memperkatakan estetika, Syed Ahmad Jamal
menerangkannya berdasarkan hubungan di antara pelukis, karya dan
penonton. Bagi beliau hubungan di antara tiga elemen ini berpusat
kepada pelukis itu sendiri. Setiap pelukis dianggap mempunyai perasaan
yang subjektif terhadap sesuatu perkara yang hendak dibenamkan ke
dalam sebuah alam yang dipanggil utopia. Pemerhati atau khalayak
diandaikan turut mempunyai perasaan subjektif semulajadinya yang turut
ingin ditenggelamkan ke alam tersebut ketika menghayati karya.
Kepuasan dan keindahan yang amat luhur terjadi apabila perasaan
subjektif pemerhati dan pelukis bertemu serta bersepadu di dalam alam
tersebut.
6
Dato’ Syed Ahmad Jamal menyambut Perdana Menteri Malaysia di perasmian
Balai Seni Lukis Negara dalam tahun 1984
Pemikiran tadi mengemukakan kaedah baru dalam melihat hubungan di
antara seni dan khalayak. Sebelum ini tidak ramai pelukis yang berupaya
menafsirkan hubungan di antara karya dan kelompok yang menghayati hasil
tersebut. Dalam hal ini, Syed Ahmad Jamal telah meletakkan satu landasan
penting dalam pemikiran seni lukis negara. Secara ringkasnya, metode dan
ide berjalan seiringan dalam diri Syed Ahmad Jamal. Gaya berkarya ini turut
dikongsi bersama oleh beberapa orang pelukis penting sehingga
memungkinkan satu gerakan seni lukis yang berteraskan identiti tanahair atau
apa yang boleh dilabelkan sebagai abstrak ekspresionisme ala Malaysia, dan
ia menjadi sebahagian daripada jatidiri pelukis tanahair. Gerakan ini banyak
digembelingkan melalui sebuah persatuan yang dikenali sebagai Wednesday
Arts Group yang turut dianggotai oleh Syed Ahmad Jamal.
Kedua, Syed Ahmad Jamal turut menyumbang dalam pembangunan
seni lukis melalui kedudukannya sebagai pentadbir awam. Dalam
perkhidmatan awam Syed Ahmad Jamal disanjung sebagai seorang penjawat
yang dedikasi. Sesungguhnya tiada pelukis yang begitu produktif dan dalam
waktu yang sama menjalankan tugas rasmi dengan penuh komitmen seperti
Syed Ahmad Jamal. Sehubungan dengan itu, beliau tidak pernah
memperlagakan dan mencampuradukkan bidang-bidang tersebut. Beliau
mengekalkan jarak antara kedua-keduanya dan tidak ramai yang berupaya
berbuat sedemikian memandangkan salah satu bidang boleh mempengaruhi
7
bidang yang lain dengan mudah. Pendekata, pertindihan tanggungjawab
dapat berlaku secara wenang sekiranya garis pemisah di antara menjadi
pelukis dan pentadbir awam tidak dipelihara dengan teliti.
Dalam perkhidmatan awam Syed Ahmad Jamal memulakan tugasnya
sebagai seorang guru di sebuah sekolah menengah di Batu Pahat, Johar.
Ketika menjadi guru Syed Ahmad Jamal cuba mengembangkan bidang baru
yang dipelajarinya dalam melukis catan di kalangan pelukis muda. Namun
tanggungjawab kepada negara yang baru merdeka ini lebih diberi keutamaan
yang menyebabkan hasratnya sekali lagi ditangguhkan oleh kewajipan. Dari
tahun 1958 hingga 1959 beliau telah diminta menjadi pembimbing seni di
Malayan Teachers College, Kirby, England bagi memenuhi cita-cita negara untuk
mempertingkatkan mutu serta mempercepatkan proses peralihan corak
pendidikan penjajah kepada sebuah sistem pendidikan Tanah Melayu yang
berdaulat.
Dato’ Syed Ahmad Jamal sedang meneliti buku yang akan diterbitkan iaitu ‘Form and Soul’
8
Sekembalinya dari England pada tahun 1960, beliau ditugaskan sebagai
pensyarah di Maktab Perguruan Ilmu Khas, Cheras. Di situ beliau mengajar
serta memberi galakan kepada pelatih untuk menceburi bidang seni lukis
dengan serius. Sesungguhnya kehadiran beliau telah memberi nafas baru
kepada pelukis muda di maktab itu. Galakan demi galakan serta kejayaan
yang dipamerkan melalui catannya membuat beliau dilihat sebagai inspirasi
kepada pelukis-pelukis berbakat tersebut. Malah, terdapat sejumlah besar
daripada golongan tersebut menyahut seruan Syed Ahmad Jamal itu dan kini
menjadi tokoh-tokoh terpenting dalam dunia seni lukis negara. Nama-nama
seperti Ahmad Khalid Yusof, Chew Teng Beng, Ismail Hashim, Shamsuddin
Mansor dan Redza Piyadasa adalah di antara sebilangan daripada para
pelukis yang pernah mendapat bimbingan serta asuhan daripada Syed
Ahmad Jamal. Sepanjang penglibatannya dengan Maktab Perguruan Hmu
Khas, Syed Ahmad Jamal telah mengubah haluan institusi tersebut menjadi
penjana yang amat bertenaga dalam melahirkan angkatan pelukis yang
berwibawa.
Kemudian beliau bertugas sebagai pegawai kanan di Kementerian
Pendidikan. Pada awal tahun 1970an, Syed Ahmad Jamal telah membuat dua
sumbangan yang amat bermakna dalam pendidikan negara. Pada tahun
1972, beliau dilantik menjadi pengerusi bagi menggubal Sukatan Pelajaran
Seni Lukis (Latihan Guru). Dedikasi serta kewibawaannya bukan sahaja
sebagai pelukis tetapi pemikir telah membuatkan beliau juga dilantik sebaggai
pengerusi Sukatan Pelajaran Seni Lukis (Sekolah) yang menyusul setahun
kemudian. Kedua-dua sukatan ini terus digunakan dalam pendidikan seni
negara sehingga ke hari ini.
Dari tahun 1978 hingga 1989 juga merupakan tempoh Syed Ahmad
Jamal memegang beberapa jawatan penting dalam perkhidmatan awam. Dari
tahun 1979 hingga 1983 beliau bertugas sebagai pengarah di Pus at Seni,
Universiti Malaya. Selepas itu beliau dilantik menjadi pengarah di Balai Seni
Lukis Negara dan jawatan tersebut dipegangnya sehingga tahun 1991.
9
Perpindahan beliau ke badan yang lebih unggul telah dimanfaatkan
sepenuhnya untuk memertabatkan seni lukis di negara ini. Ketika berada di
Universiti Malaya beliau telah mengkuratorkan dua pameran penting, iaitu
Rupa dan Jiwa (1979) dan Pameran Perdana (1981). Selama lapan tahun
beliau di Balai Seni Lukis Negara pula, tidak kurang daripada empat belas
pameran telah dikuratorkan dan kebanyakannya berkenaan dengan seni lukis
kontemporari.
Kehadiran beliau di Balai Seni Lukis Negara juga memungkinkan
perpindahan galeri nasional itu untuk menduduki lokasi yang strategik. Pada
awal tahun 1980an, Balai Seni Lukis telah berpindah dari Dewan Tuanku
Abdul Rahman di Jalan Ampang ke sebuah bangunan yang lebih selesa
kedudukannya bersebelahan dengan Stesen Keretapi Sultan Abdul Samad.
Bangunan hotel yang telah diubahsuai itu berubah menjadi sebuah dewan
pameran yang unggul dan telah dirasmikan oleh YAB Perdana Menteri Datuk
Seri Dr. Mahathir Mohamad pada tahun 1984. Keselesaan lokasi telah
berjaya menjemput peminat seni serta pelukis muda yang berbakat untuk
bertandang ke galeri ini, baik dari dalam mahupun dari luar negeri. Peralihan
arus seni lukis kontemporari mula beralih ke situ sehingga Balai Seni Lukis
Negara dianggap sebagai sebuah galeri unggul yang mempamerkan karya
agung. Kesempatan mempamerkan karya di galeri itu dilihat sebagai
kemuncak bagi seseorang penggiat tersebut. Balai Seni Lukis Negara adalah
syurga bagi pelukis-pelukis tanahair. Syed Ahmad Jamal juga turut
mengadakan pameran lukisan sama ada dihasilkan oleh beliau sendiri
mahupun pelukis Malaysia yang lain. Dedikasi dan pencapaian beliau dalam
bidang ini, sarna ada sebagai pelukis mahupun pentadbir awam, turut
dihargai oleh masyarakat luar negeri. Ini terbukti apabila pada tahun 1987
beliau dianugerahkan ASEAN Cultural Award (Visual Arts).
Sebenarnya keunggulan beliau memainkan dwi-peranan tersebut telah
lebih awal dihargai oleh masyarakat antarabangsa. Misalnya, beliau telah
menerima anugerah Perhubungan Kebudayaan India. Ini disusuli oleh United
10
States Department Award oleh Kerajaan Amerika Syarikat. Beliau turut
dianugerahkan East West Centre ScholarshiP bagi memasuki program
sarjana dalam bidang seni lukis di University of Hawaii. Manakala anugerah
tertinggi negara yang pernah beliau terima bagi dua peranan tadi ialah Ahli
Mangku Negara (AMN) dan Kesastria Mangku Negara (KMN). Pendekata,
keterlibatan Syed Ahmad Jamal dalam dua alam tidak membuatkan beliau
menganaktirikan satu bidang. Kecemerlangan diperolehinya dalam kedua-dua
bidang. Sememangnya, beliau seorang manusia penuh mistik yang bukan
sahaja dapat bertindak sebagai pelukis unggul tetapi turut menjadi penjawat
awam yang berwibawa.
Ketiga, selain daripada dikenali sebagai pelukis mahupun pentadbir
awam Syed Ahmad Jamal juga merupakan seorang penulis yang berwibawa
dan kerap dianggap sebagai jurucakap bagi seni lukis moden negara. Ke
mana lagi perginya kuah kalau tidak tumpah ke nasi. Baka ketajaman pena
arwah ayahnya sebagai journalis diwarisi juga oleh Syed Ahmad Jamal.
Beliau mula menulis pada tahun 1965 dan keseriusan Syed Ahmad Jamal
dalam bidang penulisan ini begitu menonjol sekali selepas pertengahan tahun
1970an. Pelbagai bentuk tulisan dihasilkan yang merangkumi ulasan, komen,
kertas kerja, kata pengantar dan juga
kritikan. Bentuk tulisan ini pula terbit dalam berbagai-bagai bentuk seperti
artikel untuk akhbar dan majalah, retrospektif, jurnal dan buku. Keluasan skop
penulisan yang dicakupi oleh pena beliau menampakkan kearifannya tentang
bidang yang amat diminatinya ini. Secara amnya, penulisan Syed Ahmad
Jamal dianggap sebagai pencerna dan juga panduan yang membimbing
khalayak memahami bidang seni lukis dengan lebih mendalam lagi. lni amat
penting kerana bahan bertulis tentang seni lukis negara tidak banyak
dihasilkan oleh anak tempatan.
Tulisan Syed Ahmad Jamal juga bukan setakat mampu menerangkan
seni itu secara deskriptif malah berupaya membicarakan bidang tersebut
dengan lebih analitikal mahupun ilmiah seperti yang dipamerkannya melalui
11
buku Rupa dan Jiwa. Pencapaian ini membuktikan beliau boleh membicarakan
segala aspek mengenai seni lukis negara. Sepanjang penglibatan sebagai
penulis, beliau telah menghasilkan tidak kurang daripada lima puluh buah
tulisan dan ini merupakan sumbangan yang amat bermakna bagi gedung
keilmuan negara. Beliau masih lagi menulis agar kenikmatan penghayatan
secara lihatan dapat diperkukuhkan melalui pembacaan tulisan yang
konstruktif. Sesungguhnya, penglibatan beliau dalam bidang seni lukis
menyemarakkan lagi proses pemahaman terhadap seni lukis bukan setakat
penghayatan karya tetapi juga pemikiran yang mendasarinya. Beliau pernah
berpolemik dengan pengkritik serta tokoh tertentu demi menyatakan
kemurnian bidang seni lukis.
Keempat, penyertaan Syed Ahmad Jamal dalam aktiviti berpersatuan
yang berkaitan dengan seni lukis turut memastikan kedudukan bidang ini
untuk bertapak dengan lebih kukuh di Malaysia. Arts Council Malaysia,
Wednesday Art Group dan Angkatan Pelukis SeMalaysia adalah di antara
persatuan yang dianggotainya. Beberapa perkembangan dalam bidang seni
ini turut diikuti oleh Syed Ahmad Jamal ketika menganggotai persatuan-
persatuan ini. Misalnya, keaktifan Arts Council Malaysia telah memungkinkan
penubuhan Balai Seni Lukis Negara di Dewan Tunku Abdul Rahman, Jalan
Ampang. Wednesday Arts Group pula memberikan beliau kesempatan untuk
mengukuhkan pengaruh aliran ekspresionisme abstrak di negara ini. Di
samping itu, persatuan ini juga merupakan sebuah kumpulan diskusi yang
amat penting untuk perkembangan seni lukis moden di Malaysia pada tahun
50an dan 60an. Manakala penekanan terhadap keperibadian kebangsaan
dalam karya dilakukannya melalui Angkatan Pelukis SeMalaysia.
Secara ringkasnya, Syed Ahmad Jamal merupakan seorang yang serba
boleh dalam lingkungan bidang seni lukis. Peranan sebagai pelukis, penulis,
pemimpin persatuan dan pentadbir dapat dipegangnya serentak tanpa banyak
masalah. Keunikan memainkan semua peranan ini amat jarang dimiliki oleh
seorang pelukis apatah lagi melakukannya dengan cemerlang sekali.
12
Bab 2
MANDI DI TEPI LAUT
Syed Ahmad Jamal dilahirkan di Bandar Maharani, Muar, Johor Darul
Takzim pada tahun 1929. Pendidikan formal awalnya bermula di Sekolah
Tambatan Rendah dan Tinggi, Johor Bahru. Kemudian melanjutkan pelajaran
di beberapa buah sekolah menengah sebelum memasuki English College yang
juga terletak di Johor Bahru. Meskipun Syed Ahmad Jamal menunjukkan
kecemerlangan dalam matapelajaran lain tetapi kecenderungan minat beliau
lebih tertarik kepada seni lukis. Ketika ditanya oleh guru tentang cita-citanya
semasa di bangku sekolah, Syed Ahmad Jamal dengan penuh keyakinan
menjawab, "Saya ingin menjadi seorang pelukis", suatu kerjaya yang jarang
difikirkan oleh orang secara serius pada masa itu. Cita-cita itu dikejarnya
dengan penuh ketekunan dan ketabahan yang menyaksikan beliau
mendalami jurusan seni lukis di Eropah. Ilmu dan pengalaman yang ditimba di
benua tersebut mendatangkan hasil dan berupaya menukar Syed Ahmad
Jamal menjadi seorang pelukis yang berwibawa. Kecemerlangan semakin
terserlah apabila beliau pulang ke tanahair pada akhir tahun 1950an. Beliau
mula mendapat perhatian dan perlahan-lahan menjadi acuan pelukis muda
ketika itu sehingga Syed Ahmad Jamal bukan sahaja dilihat sebagai inspirasi
tetapi seorang mahaguru dalam bidang seni lukis.
Kehadiran Syed Ahmad Jamal telah menyemarakkan serta menjana
perkembangan seni lukis negara sehingga beliau menjadi tokoh yang
ternama dalam bidang tersebut. Namun kecemerlangan yang dinikmati oleh
Syed Ahmad Jamal tidak dikecapi tanpa merempuh halangan dan tentangan.
Pada usia duapuluh satu tahun Syed Ahmad Jamal sudah meletakkan dirinya
sebagai pelukis yang berwibawa apabila memenangi hadiah pertama dalam
pertandingan melukis di Jahor Bahru pada tahun 1950an. Sekaligus
membuktikan tiada apa yang mustahil sekiranya diiringi oleh keyakinan dan
usaha. Pencapaian ini mengukuhkan lagi niatnya untuk menjadi seorang
13
pelukis yang unggul. Bakat dan ketekunan yang dimiliki anak muda itu
membuatkan beliau berhajat untuk memohon biasiswa bagi melanjutkan
pengajiannya dalam bidang seni lukis ke luar negeri.
Penerima Anugerah bersama rakan-rakan di Chelsea London 1950an
Chelsea bagaikan dunia yang dicari selama ini serta mempunyai seribu
macam keajaiban. Di sinilah beliau mengenali luasnya dunia seni lukis. Saban
hari hidup ditandai oleh penemuan dan pengalaman baru. Rupa-rupanya seni
lukis bukanlah sesuatu yang statik dan terikat dengan gambar yang meniru
realiti sahaja. Di sana juga lenturan berus yang membuatkan jaluran garis
bertindih membentuk corak-corak aneh tumbuh bagai cendawan di hujan hari.
Pandangan pertama terhadap bentuk-bentuk tadi amat menggamit perasaan
dan lama-kelamaan keganjilan itu sudah hilang keasingan lalu diri teras a
ditarik serta terjebak ke alam fantasi warna-warni yang penuh emosi.
Sesungguhnya aliran ekspresionisme dan ekspresionisme abstrak di England
pada ketika itu menyentuh naluri seninya. Aliran ini dipraktikkan dengan
bentukbentuk yang ditandai oleh alam dan manusia. Beliau cuba menceburi
aliran dengan menggambarkan pertalian ktitikal di antara alam dan manusia
sebagai dua buah entiti yang saling berinteraksi dalam satu kesatuan.
Kemasukkan Syed Ahmad Jamal ke dalam institusi itu merupakan suatu
rahmat baginya kerana di sana beliau dapat bergiat dengan intim dan
memperolehi pendedahan yang cukup meluas. Beliau bukan sahaja belajar
tentang seni lukis tetapi turut mengkaji seni ukir dan seni persembahan.
14
Pengalaman yang meluas ini akhirnya membuahkan hasil apabila berupaya
menguasai lenturan berus dengan teliti dan berkesan. Hasilnya lebih ketara
lagi apabila Syed Ahmad Jamal memasuki University of London's Institute of
Education untuk membuat pengajian dalam bidang pendidikan seni pada tahun
1955. Lukisan-lukisan berwajah herot dan abstrak bertunjangkan unsur
tanahair cuba dihasilkan oleh beliau ketika berada di London.
Percubaan awal menggunakan kaedah tersebut menampakkan
kejayaan apabila berjaya menghasilkan Bathers by the Sea (1957). Karya itu
dan juga Duel in the Snow merupakan titik permulaan bagi Syed Ahmad
Jamal untuk menempah sejarah yang lebih gemilang dalam bidang seni lukis.
Luisan-lukisan awal menunjukkan beliau cuba meneroka bentuk, susunan
ruang serta hubungan di antara bentuk dengan latar. Dalam catan Bathers by
the Sea lenturan berus menampakkan pengaruh Eropah namun keadaan
anak gadis yang sedang mandi di tepi laut itu sesungguhnya
berlatarbelakangkan suasana yang biasa dilihat di tanahair pada ketika itu.
Kecenderungan minatnya terhadap unsur serta pertalian alam (tatar) dan
manusia (bentuk) terserlah dalam karya berkenaan. Kehadiran unsur-unsur itu
amat ketara sekali dan menguasai catannya sehingga pertengahan tahun
1960an. Pemakaian warna yang hampir sama terhadap dua unsur yang telah
diherotkan itu menyebabkan kehadiran sifat alam dan aksi manusia dapat
dirasai berada dalam kesatuan. Penerokaan sulung terhadap bentuk, susunan
ruang serta hubungan di antara bentuk dengan latar menghasilkan suatu
keserasian yang amat ampuh di antara tiga perkara yang disebut awal tadi.
15
Bab 3
UMPAN (1959) DAN LELA MAYANG (1968)
Sesudah berada hampir enam tahun di England, Syed Ahmad Jamal
pulang ke tanahair di tengah-tengah kemeriahan anak watan menyambut
kemerdekaan. Sesampai di Tanah Melayu, beliau menjadi guru di sebuah
sekolah menengah di Batu Pahat. Tahun-tahun di tempat itu digunakan oleh
Syed Ahmad Jamal untuk mengaplikasikan sepenuhnya cara melukis yang
menggabungkan teknik Eropah dan unsur tempatan. Pengherotan dilakukan
dengan begitu teliti sehingga ia berupaya mencetuskan suasana yang amat
menarik. Lukisan Batu Pahat River (1957) menggambarkan sebatang anak
sungai dan rumah-rumah kampung yang diherotkan dalam keadaan yang
amat harmoni sekali. Lukisanlukisan lain yang turut dihasilkan sebegini pada
tahun yang sama ialah Nipah Palms, loget dan Ronggeng. lmejan tanahair
diberi Syed Ahmad Jamal nafas baru dalam lukisan kontemporari yang
mengakibatkan pertembungan benua barat dan timur berlaku secara harmoni
dan akrab dalam karya beliau.
Winter Wind (1959)
Walaupun Syed Ahmad Jamal terpaksa pergi ke England sekali lagi
untuk menjadi tenaga pengajar di Malayan Teachers' College, perpindahan ini
tidak dianggap sebagai rintangan sebaliknya beliau terus maju dengan
kaedah berkarya yang sudah sebati dengan dirinya itu. lni terbukti apabila
kecemerlangan Syed Ahmad Jamal mula terserlah dalam bidang yang
16
diceburinya ketika berada di Kirby. Malah tahun-tahun ini merupakan tahap
kematangan serta kemantapan. Pada tahun tersebutlah beliau menghasilkan
beberapa buah lukisan yang akhirnya menghasilkan Winter Wind (1959) dan
Bait (1959). Kedua-dua karya ini dianggap sebagai lukisan abstrak awal dalam
sejarah seni lukis kontemporari tanahair. Bait, khususnya, diakui sebagai
sebuah karya agung oleh pengkritik seni dari dalam mahupun luar negara.
Karya-karya penting lain yang turut dihasilkan dalam keadaan dan tahun yang
sarna ialah Winter Sun dan Blue Umbrella. Berbagai-bagai unsur setempat
dimasukkannya ke dalam catan pada ketika itu dan satu perkara yang amat
menarik ialah percubaan Syed Ahmad Jamal menerapkan pengaruh kaligrafi
Melayu.
Berbeza dengan Bathers by the Sea, pengherotan terhadap Bait
dilakukan dengan intensif sekali sehingga aksi burung hadir secara separuh
lut sinar. lni merupakan perkembangan yang amat drastik kerana bentuk dan
latar telah hilang wajah realiti. Namun kehadiran emosi dan tenaga dua
elemen itu masih dipertahankan serta dapat dirasai secara langsung. Dalam
lukisan seperti Bait Syed Ahmad Jamallebih mengutamakan lekukan bentuk.
Bentuk-bentuk mula dilekukkannya bagi menggambarkan aksi atau suasana
yang lebih bertenaga. Dalam Bait lekukan itu berjaya melukiskan dengan
secara dinamik adegan ketegangan si mangsa dengan pemusnahnya.
Kecenderungan terhadap lekukan itu juga telah menyebabkan Syed Ahmad
Jamal meminati kaligrafi atau seni khat yang mempunyai lekukan-lekukan
bermakna secara semulajadi. Minat itu akhirnya menghasilkan Chainl Anwar
serta beberapa lukisan lain yang berteraskan khat. Beliau kembali ke tanahair
pada tahun 1960 dan menjadi pensyarah di Maktab Perguruan llmu Khas,
Cheras. Di samping mengajar, tahun 1960an merupakan tempoh waktu
digunakannya untuk mengembangkan aliran ekpresionisme abstrak dengan
giat di negara. Pengembangan dan penyebaran ini dilakukan menerusi
keistimewaan karya-karya beliau sendiri yang berupaya menarik minat
golongan pelukis pada ketika itu. Syed Ahmad Jamal juga berkesempatan
untuk menceburi bidang lain pada waktu ini.
17
The Bait (1959)
Pada tahun 1968, Syed Alwi telah mengarahkan sebuah drama yang
diberi judul Lela Mayang. Dalam usaha pengarah itu mendalami serta
memberi kekesanan bagi persembahannya, beliau telah menjemput Syed
Ahmad Jamal mereka set pentas drama tersebut. Ini merupakan usaha awal
dalam sejarah seni lukis Malaysia apabila seorang pelukis dipelawa membuat
set pentas sebuah drama. Pelawaan ini juga bererti karya beliau dapat
dipertontonkan kepada khalayak yang lebih ramai. Set Syed Ahmad Jamal
menggunakan konsep pelbagai media, khususnya gabungan seni area dan
seni lukis.
Sebenarnya, seni persembahan bukan perkara yang baru bagi Syed
Ahmad Jamal kerana beliau sendiri pernah berlakon di atas pentas ketika
belajar di Chelsea. Begitu juga dengan seni area yang sempat dipelajarinya di
institusi tersebut. Cuma peranannya dalam persembahan kali ini lebih
bertindak sebagai pereka pentas. Set Lela Mayang menggambarkan bentuk
hati dan keris. Seeara analogi, bentuk hati itu boleh juga dilambangkan
sebagai gunung manakala keris yang meneaeak ke atas adalah seperti
pohon-pohon nipah. Secara ringkasnya, pemikiran aliran tadi tetap dibawa
dan diterapkan oleh beliau bersama ke dalam bidang seni lain yang sempat
diceburinya.
18
Bab 4
SIDANG ROH (1970) DAN GUNUNG LEDANG/TANJUNG KUPANG
(1978)
Tahun-tahun 1960an hingga 1977 menyaksikan beberapa
perkembangan berlaku dalam lukisan Syed Ahmad Jamal. Pertengahan
tahun 1960an menandakan berakhirnya bentuk-bentuk humanoid. Sebaliknya
ia dihimpuni oleh unsur alam sepenuhnya bagi meneruskan fungsi lukisannya
sebagai media untuk berkomunikasi dengan audien. lmejan-imejan di atas
permukaan bumi lebih mendominasi karya, khususnya bentuk-bentuk di langit
dan angkasa. lmejan ini amat banyak sekali dihasilkannya dan Window in the
Sky (1969) adalah di antara lukisan berimejkan unsur berkenaan. Begitu juga
dengan Conference of the Souls (1970). Dalam lukisan ini yang paling
diutamakan ialah emosi yang dicetuskan melalui bentuk-bentuk tersebut.
Emosi itu boleh dianggap terarah, bertenaga dan pantas.
Conference of the Souls dilukis selepas tragedi 1969 dan berkembang
daripada sajak Kassim Ahmad yang berjudul Sidang Roh. Sajak tersebut
berkenaan dengan pengertian terhadap kebenaran yang senantiasa berubah
mengikut kehendak dan selera semasa. Perubahan semasa ini juga cuba
digambarkan oleh bahagian bawah catan itu yang turun naik sifatnya. Dari
situ terpacak tiga bentuk menegak dan bercantum di atas. Gambaran ini amat
simbolik kerana ia mengemukakan satu persoalan yang paradoks, iaitu
"adakah kebenaran berasal dari satu atau banyak punca ?". Bentuk-bentuk
awangan yang memuncak ini akhirnya membina imejan Gunung Ledang pada
lewat 1970. Penerokaan atau campurtangan beliau dalam masalah
masyarakat menunjukkan Syed Ahmad Jamal mula cuba mengungkapkan isu
sosial dalam catannya.
Penghujung tahun 1970an membuka dimensi baru dalam bidang seni
lukis Syed Ahmad Jamal. Wajah Ledang yang selama ini tidak menarik minat
19
tiba-tiba berakrab dengan naluri seninya. lni terjadi setelah berlaku insiden
nahas udara di Tanjung Kupang yang turut mengorbankan seorang rakan
karibnya. Kapal terbang yang dirampas itu berlegar melintasi Gunung Ledang
dahulu sebelum ia menjunam dan meletup di Tanjung Kupang. Keadaan ini
menyebabkan gunung itu terasa mempunyai pertalian yang cukup erat
dengan Tanjung Kupang dan dirinya sehinggalah perhubungan ini dimitoskan
dalam catan Gunung Ledang/ Tanjung Kupang (1978). Karya tersebut
merupakan satu olahan yang menggabungkan mitos gunung terebut dengan
tragedi udara itu. Gunung Ledang dan dongengnya dilihat sebagai suatu entiti
yang akan terus hidup manakala manusia tetap akan menyahut panggilan
Illahi. Sejak dari tahun tadi unsur imbangan dan imejan segitiga menyerupai
bentuk Ledang menjadi unsur dominan dalam karya Syed Ahmad Jamal. Bagi
beliau Gunung Ledang adalah sesuatu yang melambangkan tenaga dan
kemakmuran. Sebenarnya, terdapat pertalian di antara cara Syed Ahmad
Jamal berkarya dengan kerja yang dilakukannya pada ketika itu.
Pada akhir tahun 1970an Syed Ahmad Jamal berusaha untuk
mengadakan sebuah pameran tentang seni rupa Melayu yang akan
dikuratorkan sendiri oleh beliau. Pada ketika itu beliau bertugas di Universiti
Malaya. Untuk tujuan tersebut Syed Ahmad Jamal telah membuat satu
penyelidikan yang amat meluas dan mendalam termasuklah mengkaji hikayat-
hikayat lama. Kedudukan di menara gading telah menyaksikan beliau berjaya
menemui prinsip dan konsep yang mendasari seni rupa masyarakatnya.
Hasil kajian beliau menunjukkan seni rupa itu amat mementingkan
imbangan, misalnya rupabentuk penuh bercorak akan diimbangi dengan suatu
rupabentuk yang tiada bercorak. Satu contoh yang amat ketara menggunakan
prinsip ini ialah wau. Sebuah wau akan dipenuhi oleh corak tumbuhan tetapi di
bahagian tengah sayap wau akan dibiarkan kosong tanpa motif tersebut.
Kedua, seni rupa Melayu juga mengutamakan unsur penggenapan.
20
Gunung Ledang/Tanjung Kupang (1978)
lni bermakna jumlah setiap rekabentuk yang hadir dalam sesuatu hasil
seni rupa seharusnya mempunyai jumlah yang genap. Seterusnya, ialah
kesesuaian dalam pemilihan warna berdasarkan sifat semulajadi material
yang digunakan untuk membuat sesuatu produk. Misalnya, sebuah tudung saji
yang dibuat daripada mengkuang tidak akan menggunakan warna-warna yang
tidak dimiliki oleh tumbuhan tersebut. Tudung tersebur akan diwarnai oleh
hijau yang mewakili warna ketika ia subur serta merah kekuningan yang
melambangkan warna ketika kering dan hitam atau coklat sewaktu ia layu.
Akhir sekali, pengaruh seni Islam amat ketara dalam seni rupa Melayu yang
menyaksikan ketidakhadiran figura humanoid tetapi digantikan oleh corak-
corak tumbuhan, suatu motif yang paling dominan dalam seni rupa Islam.
Pembongkaran terhadap prinsip yang ditemuinya merupakan suatu
sumbangan yang amat berharga dan penemuannya ini turut mempengaruhi
cara Syed Ahmad Jamal berkarya selepas tahun 1978.
21
? Palestine (1983)
Dalam kariernya sebagai pelukis, Sid Gunung Ledang menandakan
kemuncak Syed Ahmad Jamal. Pada tahap ini lukisannya amat bertenaga
melambangkan keunggulan kaedah dan pemikiran yang didokongnya selama
ini. Gunung LedanglTanjung Kupang, seperti yang telah dinyatakan,
mempertemukan dongeng gunung dengan tragedi udara tersebut. Kemistikan
amat diutamakan dalam menginterpretasi catan itu. Tujuh tahap dalam bentuk
Gunung Ledang melambangkan kepercayaan yang mempercayai terdapatnya
tujuh tangga yang harus dilalui untuk sampai di syurga. Warna hijau di
bahagian bawah mewakili bumi manakala biru di atasnya adalah langit.
Warna garisan kekuningan di bahagian bawah melambangkan emas
yang diminta oleh Puteri Gunung Ledang daripada Sultan Mahmud
sebagai hantaran. Bentuk-bentuk tidak konsisten di atas gunung itu
melukiskan cebisan atau bangkai kapal terbang yang berkecai di Tanjung
Kupang setelah melintasi Gunung Ledang. Warna biru yang lebih lembut
di bahagian atas menunjukkan kesyurgaan alam fana dan bentuk hijau
seperti bendera adalah tempat bersemadi roh-roh mangsa nahas
tersebut. Kesyurgaan itu juga menyebabkan bintang-bintang bertukar
menjadi bentuk-bentuk segitiga.
Perkara yang menarik dalam Gunung Ledang/Tanjung Kupang ialah
perkembangan pemikiran dalam catan tersebutyang bermula dari bawah
ke atas - kenaikkan roh dari dunia ini. Perlukisan ini semakin jelas apabila
22
warna biru dan hijau mendominasi catan, satu pilihan warna yang paling
tepat untuk menunjukkan unsur duniawi dan syurga. Warna putih dan
merah di bahagian tengah adalah serpihan dan darah dalam nahas itu.
Sememangnya, ketelitian diberi penekanan agar rasa subjektif pemerhati
dapat bersua dengan perasaan pelukis dalam sebuah utopia.
Terdapat pendapat menyatakan bahawa bentuk segitiga yang
memonopoli lukisannya sesudah tahun tersebut adalah manifestasi
Gunung Kailasa, sebuah tanah tinggi keramat dalam kepercayaan agama
Hindu. Namun, berdasarkan penemuan penting itu yang disentuh tadi
dapat dikatakan bahawa prinsip serta konsep tersebutlah yang
mempengaruhi cara Syed Ahmad Jamal berkarya sesudah tahun 1978.
Oleh itu, besar kemungkinan bentuk segitiga itu adalah motif pucuk
rebung yang begitu banyak dalam rekabentuk tradisional masyarakat
Melayu. lni turut diperkukuhkan lagi dengan ulasan beliau terhadap motif
tadi dalam bukunya Rupa dan Jiwa (1992) yang menganggap pucuk
rebung sebagai simbol hikmat kesuburan, suatu stetmen yang
bersesuaian dengan kenyataannya mengenai Gunung Ledang. Beliau
seterusnya menyatakan bahawa motif segitiga tersebut menyerupai
'pohon hayat' dan 'bunga semangat' sebagai manifestasi alam
semulajadi. Sebenarnya buku Rupa Dan Jiwa adalah susulan kepada
pameran seni rupa Melayu di Universiti Malaya yang dikuratorkan sendiri
oleh beliau pada tahun 1979 yang turut diberinya judul Rupa dan Jiwa.
Fungsi imejan segitiga diperluaskannya pada tahun 1980an yang turut
menyaksikan karya beliau memperkatakan isu-isu sosial dan politik,
misalnya Palestine (1983). Warna yang menjadi kegemaran beliau dalam
berkarya mulai jelas pada tahun-tahun ini. Warna hijau dan biru amat
disukainya kerana sifat hijau yang melambangkan bumi atau realiti manakala
biru bererti langit atau fantasi.
Tahun 1991, Syed Ahmad Jamal bersara dari perkhidmatan awam.
Begitupun beliau terus bergiat dalam bidang seni lukis. Pada awal tahun
23
persaraannya beliau telah diundang untuk menjadi Karyawan Tamu di Dewan
Bahasa dan Pustaka yang menghasilkan buku Rupa dan Jiwa. Dewasa ini
karya Syed Ahmad Jamal kembali menggambarkan alam semula jadi di mana
unsurunsur mitos, pergelutan dan kepiluan mulai berkurangan. Karyanya kini
lebih tenang menunjukkan kepuasan serta kebebasan yang mulai dikecapinya
dalam tempoh persaraan. Misalnya lukisan Sungai Cincin dan Sed Gombak
memaparkan ketenangan tersebut. Meskipun tahun 1990an lukisannya
ditandai oleh unsur-unsur alam dan tenang sifatnya tetapi ia masih bertenaga
seperti karya yang lain. Ini menunjukkan beliau tetap mempunyai sentuhan
ajaibnya biarpun sudah mencecah usia enam puluh enam tahun.
Sungai Cincin (1992)
24
Bab 5
JEJAK BERTAPAK
Pemerglannya ke England pada awal tahun 1950an merupakan titik
penglibatan Syed Ahmad Jamal secara serius dalam bidang seni lukis.
Keadaan di sana yang begitu sesuai menggalakkan perkembangan bakat
beliau dan kewujudan beberapa gerakan seni lukis di Eropah pada ketika itu
memberikan sebuah pendedahan yang cukup luas untuk memantapkan
kreativitinya. Teknik dan stail baru meluahkan emosi serta tanpa batasan itu
menarik minat hingga mempengaruhi cara Syed Ahmad Jamal berkarya.
Gerakan seni yang paling menguasai dirinya ialah ekspresionisme dan
ekspresionisme abstrak. Sungguhpun demikian, aliran ini cuba diinteraksikan
dengan sentuhan elemen tanahair sehingga imejan-imejan Tanah Melayu
dapat dirasai kehadirannya dalam karya-karya beliau.
Percubaan awal hasil daripada cantuman idea barat dan timur ini ialah
terciptanya lukisan-lukisan yang menggunakan teknik asing tetapi
berlatarbelakangkan Tanah Melayu. Mandi Di Tepi Laut(1957) adalah di
antara lukisan yang menerapkan percantuman tadi. Wajah-wajah terherot
dalam lukisan ini memaparkan sekumpulan gadis yang sedang mandi di tepi
laut dan aksi sedemikian merupakan suatu suasana yang sering dilihat di
kampung-kampung. Karya ini diikuti pula oleh lukisan-lukisan yang turut
mengungkapkan suasana di tanahair.
Kemunculan Umpan (1959) pula menandakan perkembangan Syed
Ahmad Jamal dalam mengaplikasikan kaedah berkarya tadi. Pada tahap ini
Figura atau wajah-wajah hidup diherotkan begitu intensif sekali sehingga tidak
dapat dikesan secara langsung kehadirannya berbanding dengan Figura
dalam Mandi Di TePi Laut. Ringkasnya, lukisan beliau mula menunjukkan
bentuk-bentuk aneh atau 'absurd' sifatnya yang menuntut penelitian yang lebih
mendalam. Gerakan abstrak yang mula bertapak di kalangan penggiat seni
pada lewat 1960an membenarkan teknik Syed Ahmad Jamal dipraktikkan
25
dalam dunia pertunjukan pentas. Persembahan teater Lela Mayang (1968)
telah menggunakan set pentas yang direka oleh beliau dan produksi teater
sedemikian merupakan usahasama awal di negara ini yang menggabungkan
tenaga dramatis dan pelukis. Kesempatan ini sedikit sebanyak membolehkan
pemikiran Syed Ahmad Jamal dikenali oleh khalayak seni dan sastera
tanahair.
Sirih Pinang (1987)
Gunung Ledang (1992)
Syed Ahmad Jamal juga menulis tentang seni lukis. Tulisan-tulisan
beliau merupakan satu usaha bagi menerangkan dan menyebarkan
pengetahuan tentang seni lukis negara supaya dapat difahami dengan
mudah oleh umum. Pemahaman ini dipergiatkan lagi dengan aktiviti
pameran di peringkat kebangsaan dan juga antarabangsa.
Ketegangan yang berlaku pada tahun 1969 meluaskan cakupan
tema lukisan Syed Ahmad Jamal. Kecenderungan beliau mengabadikan
keindahan alam dan makhluk yang menghuninya diperluaskan bagi
26
membenarkan diri membicarakan isu-isu sosial yang berlaku di
sekelilingnya. Kemunculan Sidang Roh pada tahun 1970 mempamerkan
tafsiran Syed Ahmad Jamal terhadap pergolakan sosial tersebut.
Kehadiran Gunung LedanglTanjung Kupang(1978) pula menampakkan
ketetapan Syed Ahmad Jamal dalam memilih bentuk yang boleh
digunakan untuk menangani segala tema. Bentuk segitiga yang
berkembang daripada rupabentuk Gunung Ledang menjadi pilihan beliau.
Keunikan bentuk ini disertai oleh teknik pengolahan yang ampuh itu
melahirkan lukisan-lukisan yang amat bertenaga sehingga tempoh
pengkaryaan ini dianggap sebagai kemuncak bagi pencapaian Syed
Ahmad Jamal dalam bidang seni lukis.
Harapan (1962) Potret Diri (1955) Ziad (1966)
Kini usianya hampir menjangkau tiga suku abad dan bagi beliau
perkataan jemu seolah-olah tidak pernah wujud dalam kamus seni
lukisnya. Beliau masih berkarya seperti dahulu dan kali ini minat
ditumpukan sepenuhnya kepada penghayatan alam itu sendiri. Bersara
bukan bererti berundur daripada melentur berus cat pada dada kanvas.
Malah tempoh persaraan ini merupakan kebebasan mutlak bagi beliau
untuk berkarya. Meskipun terlalu awal untuk membuat penilaian bagi
kerjanya di saat ini namun apa yang pasti Syed Ahmad Jamal terus giat
menceburi bidang seni yang amat diminati sejak di bangku sekolah lagi.
27
Secara ringkas, tempoh penglibatan yang begitu lama dalam bidang
seni lukis menggunakan teknik berkarya yang unggul serta ketajaman
penanya membicarakan lapangan ini dan keistimewaan posisi sebagai
pentadbir awam telah dimanfaatkan oleh beliau untuk pembangunan seni
lukis kontemporari di tanahair. Sebagai kesimpulan, faktor-faktor ini telah
membenarkan Syed Ahmad Jamal berjaya memartabatkan bidang seni
lukis di negara ini serta membawanya berdiri sama tegak dengan seni
lukis antarabangsa dan ini merupakan suatu cenderamata pencapaian
yang amat bermakna daripada seorang anak watan untuk Malaysia.
28
Bab 6
LAMPIRAN
BIODATA
Nama : Syed Ahmad Jamal Tarikh Lahir : 19 September 1929 Tempat Lahir : Bandar Maharani, Muar, Johar Darul Takzim Alamat Rumah : Lot 1025, 12.5km Sungai Cincin 53100 Gombak, Selangor LATARBELAKANG PENDIDlKAN
- Sekolah Tambatan Rendah, Johar Bahru, Malaysia 1936-1938 - Sekolah Tambatan Tinggi, Johar Bahru, Malaysia 1939 - Ngee Heng English School, Johar Bahru, Malaysia 1940 - Bukit Zaharah English School, Johor Baru, Malaysia 1941 - English College, J ohar Bahru, Malaysia - Birmingham School of Architecture, United Kingdom 1950-1951 - Chelsea School of Art, London, United Kingdom
1951-1955 - Institute of Education, London University, UK 1955-1956 - School of the Art Institute, Chicago Ill, USA 1963-1964 - University of Hawaii, Honolulu, USA 1973-1974 - Harvard University, Cambridge, Mass 1974 (Summer)
KELAYAKAN AKADEMIK - Diploma in Art (Chelsea) 1955 - National Diploma in Design (UK) 1955 - Art Teacher's Certificate (Lond.) 1956 - M.A (Hawaii)
1974 ANUGERAH
- Sultan Ibrahim Studentship Fund 1950 -1956 - Indian Council for Cultural Relation 1962 - United States Department Award 1963 -1964 - Ahli Mangku Negara 1969 - Alliance Francaise Medallion 1970 - East-West Centre Award 1973 -1974 - Kesatria Mangku Negara 1983 - Australian Cultural Award 1984 - ASEAN Cultural Award (Visual Art) 1987
HADIAH - Pameran Seni LukisTerbuka Malaysia (Hadiah Pertama - Ink Drawing) 1950
- Summer Competition - Chelsea School of Art London (Hadiah Pertama) 1953
29
- Sketch Club Exhibition - Chelsea School of Art London (Hadiah Pertama) 1954
- Federation Art Competition - Kuala Lumpur Malaysia (First Prize Major Section) 1962 - Pertandingan Seni Lukis 'Ibu dan Anak', Kuala Lumpur Malaysia (Hadiah Kedua) 1963
- Mural Bank Negara Kuala Lumpur (Hadiah Pertama) 1970
JAWATAN - Guru, Sekolah Tinggi Kerajaan, Batu Pahat, Johor 1956-1957
- Pensyarah Seni Lukis Maktab Perguruan Harian, K. Lumpur 1957&1960
- Pensyarah Seni LukisMalaysian Teachers College, K. Lumpur 1958-1959
- Pensyarah Seni LukisDay Training College K. Lumpur 1960
- Pensyarah Kanan Seni Lukis Maktab Perguruan llmu Khas Kuala Lumpur 1961-1963
- Pengetua Maktab Perguruan llmu Khas Kuala Lumpur 1694-1972
- Pegawai Penyelidik dan Perancang Kementerian Pendidikan Malaysia 1973
- Penyelia Kanan Sekolah-Sekolah Kementerian Pendidikan Malaysia (Jan-Mac) 1975
- Pensyarah Pelawat Universiti Malaya Kuala Lumpur 1975-1979
- Pengarah Pusat Kebudayaan Universiti Malaya, Kuala Lumpur 1979-1983
- Pengarah Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur 1983-1991
- Penulis Tamu Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur 1991-1992 PENGLIBATAN DALAM LEMBAGA PENGARAH DAN JAWATANKUASA - Majlis Kesenian, Malaysia Ahli Jawatankuasa 1960-1968 - Wednesday Art Group Pengerusi 1961
- Lembaga Amanah (Penggal Ill) Balai Seni Lukis Negara 1967-1970
30
- Majlis Kesenian Malaysia Timbalan Pengerusi 1967-1972
- Angkatan Pelukis SeMalaysia Pengerusi 1969
- Jawatankuasa Istilah Seni Lukis Dewan Bahasa dan Pustaka Pengerusi 1967
- Badan Penasihat Mengenai Resolusi Kongres Kebudayaan Kebangsaan Ahli 1972
- Sukatan Pelajaran Seni Lukis (sekolah) Pengerusi
- Lembaga Amanah (Penggal IV) Balai Seni Lukis Negara
- Lembaga Penasihat Kebangsaan Mengenai Kebudayaan (Penggal I)
Ahli 1976-1978
- Lembaga Penasihat Kebangsaan Mengenai Kebudayaan (Penggal II) 1978-1982
- Lembaga Amanah (Penggal VII) Balai Seni Lukis Negara
Ahli 1979-1982
- Jawatankuasa Projek Khas Panggung Negara Ahli 1979-1981
- Jawatankuasa Khas Akademi Seni Kebangsaan Ahli 1980-1981
- Persatuan Pelukis Malaysia (Penggal I) Presiden 1980-1982
- Persatuan Pelukis Malaysia (Penggal II) Presiden 1982-1984
- Jawatankuasa Penasihat Pusat Seni Universiti Sains Malaysia
Ahli 1984-1991
- Lembaga Muzium Negeri Selangor Ahli 1986-1987
31
- Lembaga Yayasan Warisan Negeri Johor Ahli 1991-1994
- Ensiklopedia Sejarah dan Kebudayaan Dewan Bahasa dan Pustaka
Ahli 1990
- Jemaah Universiti Malaya Ahli 1993-1996
- Persatuan Anak Melayu Johor (Wilayah Persekutuan dan Selangar) Administrative Committee
Ahli 1991-1993
- Diploma Seni Halus lnstitut Teknologi MARA Shah Alam
External Examiner 1992-1993
- Diploma in Fine and Applied Art lnstitut Teknologi MARA
Shah Alam Panel Penasihat Ahli 1992-1994
KURATORJEMPUTAN
- 'Malaysian Art 1935 - 1971' Universiti Malaya 1971
- 'Pameran Seni Khat' Universiti Malaya 1975 (Feb)
- 'Pameran Seni Khat' Kuala Terengganu 1976 (Mac)
- 'Pameran Seni Khat' Johar Bahru 1976 (Julai)
- 'Pameran Seni Khat' Pulau Pinang 1976 (Dis)
- 'Pameran Seni Khat' Kangar Perlis 1977 (Jun)
- 'Pameran Seni Khat' Alor Setar Kedah 1977 (Jun)
- 'Pameran Seni Khat' Tapah Perak 1977 (Ogos)
- 'Pameran Seni Khat' Batu Gajah Perak 1978 (Mei)
- 'Plastic Arts in Malaysia 1957 - 1977' Balai Seni Lukis Negara 1977
- 'Malaysian Art 1965 - 1978' Commonwealth Institute, London 1978
- 'Rupa dan Jiwa' Universiti Malaya 1979
32
- 'ASEAN Exhibition of Painting and Photography' (Malaysia) Jakarta 1980
- 'Pameran Perdana' Persatuan Pelukis Malaysia Universiti Malaya 1980
- '25 Years of Malaysian Art' Balai Seni Lukis Negara 1981
- 'The Question of Palestine' Persatuan Pelukis Malaysia City Hall, Kuala Lumpur 1982
- 'National Invitation Show' Balai Seni Lukis Negara 1983
- 'National Art Gallery, 1958-1983' Balai Seni Lukis Negara 1984
- 'Seni Rupa Islam' Balai Seni Lukis Negara 1984
- '3rd ASEAN Exhibition of Painting and Photography' (Malaysia), Manila 1984
- '4th ASEAN Exhibition of Painting and Photography' (Malaysia), Singapore 1985
- '2nd Asian Art Show', (Malaysia), Fukuoka, Japan 1985
- 'Fabric Art' Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur Arts Festival 1985
- 'Space' Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur Arts Festival 1986
- 'Contemporary Asian Art Show' The National Museum of Modern Art, Seoul, Korea 1986
- 'Minggu Palestin' Dewan Jubli Intan, Johar Bahru 1987
- 'Pameran Seni Lukis Negeri Johar' Dewan Jubli Intan, Johor Bahru 1987
- 'Malaysian Art 1957-1987' Balai Seni Lukis, Kuala Lumpur 1987
- 'Balai Seni Lukis 1958-1988' Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur 1988
- Galeri Balai Seni Lukis Negara, Menara Dayabumi, Kuala Lumpur 1991
33
PAMERAN YANG PERNAH DISERTAI
Tahun/Judul Penyertaan 1. 1950
First Open Art Exhibition Johar Darul Takzim, Malaysia Berkumpulan
2. 1954-1955 Young Artists' Exhibition London, United Kingdom Berkumpulan
3. 1955 3rd Annual Commonwealth Artists' Exhibition London, United Kingdom Berkumpulan
4. 1957 South East Asia Art Exhibition Manila, Filipina Berkumpulan
5. 1958 Annual Exhibition Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
6. 1960 One Man Show Kuala Lumpur, Malaysia Perseorangan
7. 1961 One Man Show Bandaraya Singapura, Singapura Perseorangan
8. 1961
Fourth International Contemporary Art Exhibition New Dehli, India Berkumpulan
9. 1962 Federation Art Competition Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
10.1962 First International Art Exhibition Saigon, Vietnam Selatan Berkumpulan
11.1962-1963 Commonwealth Art Today London, United Kingdom Berkumpulan
12.1963 Mother and Child Art Competition Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
13.1963 Southeast Asia Cultural Festival Bandaraya Singapura, Singapura Berkumpulan
34
14.1965 One Man Show Kuala Lumpur, Malaysia Perseorangan
15.1965 SEAP Games Art Exhibition Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
16.1965 Waratah Spring Festival Sydney, Australia Berkumpulan
17.1965 Commonwealth Arts Festival Glasgow, Scotland Berkumpulan
18.1965-1966 Malaysian Art Travelling Exhibition Eropah (Dublin, London, Cologne, Berlin Hamburg, St. Etienne dan Paris) Berkumpulan
19.1966
Contemporary Malaysian Painting India Berkumpulan
20. 1966-1967 Floating Trade Fair Pelabuhan-pelabuhan utama, Malaysia Berkumpulan
21. 1967 GRUP Show Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
22. 1968 Lela Mayang Suite Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
23. 1968 First Triennale of Contemporary World Art New Dehli, India Berkumpulan
24. 1968 Salon Malaysia Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
25. 1969 Travelling Malaysian Art Australia dan New Zealand Berkumpulan
26. 1969 10th Biennale Sao Paulo, Brazil Berkumpulan
27. 1969 Asian Countries in Contemporary Art Tokyo, ]epun Berkumpulan
35
28.1970 Expo 70 Osaka, ]epun Berkumpulan
29.1970
Man and His World Montreal, Kanada Berkumpulan
30. 1970 Paint-in-Session (Hari Kebangsaan) Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
31. 1970 Manifestasi Dua Seni Kuala Lumpur Berkumpulan
32. 1971 Paint-in-Session (Jubli Perak UMNO) Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
33. 1971 Malaysian Art 1935-1971 Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
34. 1972 International Society of Plastic Visual Art Exhibition Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
35. 1972 Personal Choice Exhibition Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
36. 1972 Pameran Bergerak Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
37. 1974 Abstract Expressionists of the 60s' Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
38.1974
ASEAN Mobile Exhibition Ibu negara anggota ASEAN Berkumpulan
39. 1974 One Man Show Muzium Seni, Universiti Malaya Kuala Lumpur, Malaysia Perseorangan
40. 1975 Retrospective Exhibition Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Perseorangan
36
41.1975 Pameran Lukisan Perpaduan Lembaga Perpaduan Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
42. 1976 Modern Sculpture in Malaysia Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur Berkumpulan
43. 1977 North Malaysia Week Festival Adelaide, Australia Berkumpulan
44. 1977 Plastic Art in Malaysia 1957-1977 Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
45. 1978 Fourth Triennale of Contemporary World Art New Dehli, India Berkumpulan
46. 1978
Malaysian Art 1965-1978 Commonwealth Institute London, United Kingdom Berkumpulan
47. 1979 Esso Collection Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
48. 1980 ASEAN Painting, Graphic & Photography Jakarta, Indonesia Berkumpulan
49. 1980 Contemporary Art, Fukuoka Japan Berkumpulan
50. 1981 Pameran Perdana Malaysian Artists' Association Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
51. 1981 ASEAN Mobile Painting, Graphic & Photography Berkumpulan
52. 1981 The First Exhibition of Asian Art Bahrain Berkumpulan
53. 1982 Geraktara Pulau Pinang Berkumpulan
37
54. 1982 The Treatment of The Local Landscape in Modern Malaysian Art 1930-1981 Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
55. 1982
Exhibition of Painting, Sculpture, Graphic and Handicraft from Private Collections Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
56.1982 25 Years of Malaysian Art Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
57.1983 TITIAN I National Museum, Singapura Berkumpulan
58.1983 The First One Show Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
59.1983 The Question of Palestine Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
60.1983 National Invitation Show Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
61.1983 National Art Gallery 1958·1983 Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
62.1983 Pameran Tamadun Islam Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
63.1984
Open Exhibition Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
64. 1985 Open Exhibition Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
65.1985 Fabric Art Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
38
66.1985 Malaysian Heritage, Endau Rompin Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malysia Berkumpulan
67. 1986 Open Exhibition Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
68. 1986 Open Exhibition (Pameran Bergerak) Balai Seni Lukis Negeri Kedah, Malaysia Berkumpulan
69. 1986 SPACE (Pesta Kesenian Kuala Lumpur) Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
70. 1986 Open Exhibition Bank Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
71.1986
Contemporary British and Malaysian Art Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
72.1986-1987
International Exhibition of Art Gallery and Museum Posters Richmond Art Gallery, Kanada Berkumpulan
73. 1987 Open Exhibition Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
74. 1987 Minggu Palestin Johor, Malaysia Berkumpulan
75. 1987 Johore State Art Exhibition Johor Bahru, Malaysia Berkumpulan
76. 1987 Malaysian Art 1957-1987 Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
77. 1988 Open Exhibition Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
39
78.1988 Contemporary Malaysian Art Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
79.1988
Contemporary Malaysian Art Pacific Asia Museum Pasadena, Amerika Syarikat Berkumpulan
80. 1988 Perdana Maybank Balai Seni Menara Maybank Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
81. 1988 Hari Hiroshima Dewan Bandaraya Kuala Lumpur Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
82. 1988 Alam Seni Fabrik Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur Berkumpulan
83. 1988 National Art GaUery 1958·1988 Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
84. 1988·1989 ASEAN Trave!!ing Exhibition of Painting Photography and Children's Art Ibu negara anggota ASEAN Berkumpulan
85. 1989 Contemporary Painting of Malaysia Sherel Gallery, Beverly Hills, California, USA Berkumpulan
86. 1989 Pameran Lukisan Shah Alam, Malaysia Berkumpulan
87. 1989
3rd Asian Art Show Fukuoka Art Museum Fukuoka, ]epun Berkumpulan
88. 1989 Contemporary Art from Islamic World Barbican Centre London, United Kingdom Berkumpulan
89. 1989 3d Asian Art Show The Museum of Contemporary Art Seoul, Korea Berkumpulan
40
90. 1989 3ryd Asian Art Show Yokohama Museum of Art Yokohama, ]epun Berkumpulan
91. 1989 Soal Palestin Dewan Bandaraya Kuala Lumpur Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
92. 1990 Open Show Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
93. 1990 Malaysian Scene (Pameran Bergerak) Kuala Lumpur, ]ohor Bahru, Seremban, Kuching, Kota Kinabalu, Kota Bahru dan Pekan, Malaysia Berkumpulan
94. 1990 Pameran Perdana Kedutaan Australia Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
95.1990 -1991 Malaysian Art Travelling Exhibition Bavarian State Bank, Grafen Castle Husun Art Gallery, Sylt Gallery dan Frankfrut Airport Gallery, Eropah Berkumpulan
96.1990 Gerak Selatan Bangunan Dato Jaafar Johor Bahru, Malaysia Berkumpulan
97.1990 5th Asian International Art Exhibition Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
98.1991 Modern Masters Galeriwan Lumpur, Malaysia Berkumpulan
99. 1991 Warisan Alam Semulajadi Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
41
100. 1991 Dokumenta I Artiquarium Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan 101. 1991 Art and The Social Context Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan 102. 1991 Pameran Terbuka 1991 Galeri Shah Alam, Selangor Berkumpulan 103. 1991 The Malaysianness of Malaysian Art Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan 104. 1991 MW2020IP Dewan Bandaraya Kuala Lumpur Kuala Lumpur, Malasia Berkumpulan 105. 1991 Art Fair Bandaraya Singapura, Singapura Berkumpulan 106. 1991 Festival Istiqial Jakarta, Indonesia Berkumpulan 107. 1991 Contemporary Malaysian Art Tokyo, Jepun Berkumpulan 108. 1992 Seni Kontemporari Islam Bandaraya Singapura, Singapura Berkumpulan 109. 1992 Koleksi ‘92 Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan 110. 1992 Identiti Islam Dalam Senirupa Malaysia Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan 111. 1993 Imbauan Ledang Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan 112. 1993 Pameran Amal Bosnia-Somalia Shah Alam, Malaysia Perseorangan
42
113. 1993 Art-Aid Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan 114. 1993 Rupa dan Jiwa Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan 115. 1993 Perpaduan Seni dan Sains Dalam Seni Tradisi Islam Balai Seni Lukis Negara Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan 116. 1994 Isu Bosnia
Galeri Petronas Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan 117. 1994 Islamic Art
Galeri Petronas Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan 118. 1994 Chromatic Passages
Takashimaya Gallery Bandaraya Singapura, Singapura Berkumpulan 119. 1995 Syed Ahmad Jamal : Historical Overview 1954-1994
Nanyang Art Gallery Kuala Lumpur, Malaysia Berkumpulan
43
PUBLIC ART WORKS
'Si Kijang' Aluminium, Pewter, Plywood 975sm x 731sm Bank Negara, Kua Lumpur 1972
'Bumi' Songket 396sm x 711sm Bank Bumiputera 1973 'Allah' Stainless Steel 366sm tinggi Bangunan Dato' Zainal Kuala Lumpur 1980
'PPM' Pewter, Steel 200sm x 300sm x 100sm Dewan Tunku Canselor, Universiti Malaya Kuala Lumpur 1981
'United' Songket 196sm x 391sm Chung Khiaw Bank Kuala Lumpur 1984 'Pasific' Songket 190sm x 90sm(x14sm) Hotel Pan Pasific, Kuala Lumpur 1986
'Terengganu' Songket 259sm x 701sm Bangunan Darul Iman Kuala Terengganu 1986
'Lunar Peaks' Pyrocerarn slabs on reinforced concrete A.969 x 575sm B.953 x 559sm Taman UMBC Kuala Lumpur 1986
'Growth' Marble slabs on reinforced concrete 715sm x 420sm x 325sm Taman ASEAN Kuala Lumpur 1987
National Museum, Singapore
State Art Gallery, Alor Setar, Kedah
Istana Negara, Kuala Lumpur
Imperial Place, Tokyo
D.Y.M.M. Sultan Johar, Johar Bahru, Johor
D.Y.M.M. Raja Perlis, Arau, Perlis
D.Y.M.M. Raja Muda Selangar
44
Kementerian Luar Negeri, Kuala Lumpur
Universiti Malaya, Kuala Lumpur
Universiti Sains Malaysia, Pulau Pinang
Bank Negara Kuala Lumpur
Bank Bumiputera Malaysia Berhad, Kuala Lumpur
Bangunan Dato' Zainal Kuala Lumpur
Bangunan Darul Iman Kuala Terengganu, Terengganu
Chung Khiaw Bank Berhad, Kuala Lumpur
First Pasific Bank, Hong Kong
Esso Headquarters, Kuala Lumpur
Laman ASEAN, Kuala Lumpur
Malayan Banking Berhad, Kuala Lumpur
Malayan Airlines Kuala Lumpur
Maternity Hospital, Kuala Lumpur
Tenaga Nasional, Kuala Lumpur
Pan Pasific Hotel, Kuala Lumpur
Pantai Medical Centre Kuala Lumpur
Pens Hotel Arau Perlis
Pernas Headquarters Kuala Lumpur
Petrolium National Berhad Kuala Lumpur
Taman UMBC Kuala Lumpur
Koleksi Persendirian
'Estetika Seni Rupa Melayu' dalam Persidangan Anwrabangsa Tamadun Melayu
ke II, Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Pelancongan Malaysia, Kuala
Lumpur, 1989.
'Malaysian Contemporary Art' dalam Catalogue for the Malaysian Art Travelling
Exhibition. Munchen, Dusseldorf, Hamburg, Sylt, Frankfurt, 1980.
- Australia - Japan
- Eire - Malaysia
- England - Singapore
45
- France - Switzerland
- India - USA
PENULISAN PENTING YANG DlHASILKAN
'A Private Art Collection' dalam Hemisphere, Vol. 9, No.7, Sydney, Julai 1965.
'Peindre Sa Foi En L'Humanite', Way Forum, No. 74, Directeur des Publications, Brussels, Belgium, Oct, 1969, ms 5-8.
'Outdoor Imates' dalam Keep Malaysia Beautiful Seminar, Kuala Lumpur, 1971.
'Syor-syor Bagi Mencapai Objektif-objektifSeni Dalam Perkembangan Kebudayaan Malaysia' dalam Kongres Kebudayaan Kebangsaan, Kementerian Kebudayaan, Kuala Lumpur, 1971.
Buku Cenderamata Pameran Seni Khat, Universiti Malaya, Kuala Lumpur, 1975.
Retrospektif Syed Ahmad Jamal, Balai Seni Lubs Negara, Kuala Lumpur, 1975.
'Pameran Seni Khat' dalam Dewan Masyarakat, 15 Sept, 1976.
'Seni Rupa Dalam Tamadun Islam' dalam Kertas Data 9, Jabatan Pengajian Melayu, Universiti Malaya, 1976.
'Plastic Arts in Malaysia, 1957-1977, Reflections' dalam National Art Gallery Catalogue, Balai Seni Lubs Negara, Kuala Lumpur, Ogos, 1977.
'Architecture as Sculpture - and How' dalam New Sunday Times, 29 Januari,
1978.
'Budding Artists and Buds of Hope' dalam New Sunday Times, 12 Februari,
1978.
'A Tribute to Frank Sullivan' dalam New Sunday Times, 26 Februari, 1978.
'Omar the Innovative Master Calligrapher' dalam New Sunday Times, 23 April,
1978.
'Khat - Islamic Culture's Supreme Art Form' dalam New Sunday Times, 21 Mei,
1978.
46
'Memorial Exhibition of 'rebel' against Hypocrisy' dalam New Sunday Times, 25 Jun, 1978.
Malaysian Art - 1965-1978, Commonwealth Institute, London, 1978.
'Contemporary Malaysian Art' dalam The Straits Times Annual, Berita Publishing, Kuala Lumpur, 1979, ms 71-72, 74, 76, 78.
Rupa dan Jiwa, Katalog Muzium Seni Asia, Universiti Malaya, Kuala Lumpur,
1979.
'Perkembangan Seni Rupa Sezaman' dalam Malaysia: Sejarah Proses Pembangunan, Persatuan Sejarah Malaysia, Kuala Lumpur, 1979.
'Business and the Arts' dalam Esso Collection, Kuala Lumpur, 1979.
'Works By Wajih Nahle' dalam Catalogue for the Exhibition of Works By Wajih Nahle, Muzium Negara, Kuala Lumpur, 1979.
'Malaysian Art in the Seventies' dalam Catalogue for the ASEAN Painting and Photography Exhibition, ASEAN Committee of Culture and Information, Jakarta, 1980.
'Srivijaya Art in Peninsula Malaysia' dalam The Art of Srivijaya, disunting oleh M.C. Subhadradis Diskul, Oxford University Press, UNESCO, 1980, ms 45, 4748.
'Arabic Calligraphy in Malaysia' dalam Orientations, Vol. 11, No.8, Ogos,
1980.
'Seni Rupa' dalam Katalog Pameran Hasil Sumbangan Islam, Kuala Lumpur,
1980.
'Art and Architecture' dalam Seminar Ke Arah Identiti Kebangsaan Dalam Seni Bena, Kuala Lumpur, 1981.
Pameran Perdana, Universiti Malaya, Mei-Jun 1981.
'Seni Khat di Malaysia' dalam Katalog Pameran / Pertandingan Seni Khat, Universiti Malaya, Kuala Lumpur, September 1981.
'25 Years of Malaysian Art' dalam Katalog Pameran 25 Years of Malaysia Art, Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur, 1982.
47
'Pelukis Moden Malaysia' dalam Dewan Budaya, 1983.
'National Invitation Show' dalam Catalogue for the National Invitation Show, Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur, 1983.
'National Art Gallery 1958-1983' dalam Catalogue for the Exhibition of National Art Gallery 1958-1983, Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur, 1983.
'Seni Rupa Islam' dalam Katalog Pameran Tamadun Islam, Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur, 1984.
'Introduction to Fabric Art' dalam Catalogue for the Exhibition of Fabric Art, Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur, 1985.
'Introduction to SPACE' dalam Catalogue for the Exhibition of SPACE, Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur, 1986.
'Contemporary Malaysia Art' dalam Catalogue for British and Malaysia Art Exhibi-tion, Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur, 1986.
Seni Lukis Malaysia 1957-1987, Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur, 1987, ms 7-85.
'Contemporary Malaysia Art' dalam Catalogue for Contemporary Malaysian Art, Pacific Asia Museum, Pasadena, USA, 1988.
'Contemporary Islamic Art in Malaysia' dalam Arts and the Islamic World, Is-lamic Arts Foundation, London, 1988, ms 44-57, 1991.
'Foreword', Balai Seni Lukis Negara 1958-1988 Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur, 1988.
'Seni Lukis Sezaman Sebagai Manifestasi Kebudayaan Dalam Masyarakat Berbilang Bangsa' dalam Seminar Seni Lukis, Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur, 1988.
'Peranan Balai Seni Lukis Negara Dalam Perkembangan Seni Lukis Negara' dalam Seminar Seni Lukis dan Perniagaan, Universiti Sains Malaysia, Pulau Pinang, 1989.
'Malaysian Art Today, dalam Contemporary Art >From the Islamic World, Barbican Centre, London, 1989, ms 206-208.
'Observations' dalam Dokumenta I, Artiquarium, Kuala Lumpur, 1991. Rupa dan Jiwa, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur, 1992.
'Area: Satu Aspek Seni Rupa Melayu' dalam Identiti Islam Dalam Seni Rupa Malaysia, Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur, 1992.
48
'Perpaduan Seni dan Sains Dalam Seni Tradisi Islam' dalam Katalog Pameran Perpaduan Seni dan Sains Dalam Seni Tradisi Islam, Balai Seni Lukis Negara, Kuala Lumpur, 1993.
Form and Soul, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur, 1994.
49
50
51
52
53
54
55
Diterbitkan oleh :
Kementerian Kebudayaan Kesenian dan Pelancongan Malaysia. 2003