Stogodinji ratSarajevski atentat i tumaenja

Stogodinji ratSarajevski atentat i tumaenja

Uredili Muharem Bazdulj i Neboja Grujii

Beograd, jun 2014.

STOGODINJI RAT

Sarajevski atentat i tumaenja

Uredili: Muharem Bazdulj i Neboja Grujii

Izdava: NP Vreme d.o.o, Beograd

tampa: Rotografika, Subotica

Tira: 12.000

CIP zapis je dostupan u elektronskom katalogu Narodne biblioteke Srbije

ISBN 978-86-88491-05-1

COBISS.SR-ID 208260876

SadrajBranimir tuliKrivo srastanje 6Milo CrnjanskiSpomen Principu 7Stanko CeroviStogodinji rat 9Muharem BazduljHitlerova osveta Mladoj Bosni 27Neboja GrujiiDa je srklet kao to je kuvet bio bi ibret 49ore MatiIn Tyrannos 81Stanko CeroviKoliba u istoriji 89Muharem BazduljJugoslavija ili nita? Nita 101Slavko MianoviSmisao Sarajevskog atentata 120Ivo AndriOdlomak iz romana Na Drini uprija . . . . 131Intervju: Ivo AndriPonekad se pitam da li je to neka vrsta mistine kazne za nas koji smo preiveli? 136Ivo Andri:U ulici Danila Ilia 143Ivo AndriCrveni listovi 146Ivo AndriNoni razgovor 1941 148Ivo AndriIz Svezaka 149Petar Skok, Milan BudimirBalkanska sudbina 153

6Stogodinji rat

Branimir tuli

Krivo srastanje

budnosti nikad dosta gospoice od tri pedljana krivinama zadnji vagoni luaki tresui mnogi prazne crijeva zaboravljajui stida oholost nekad suena da bude vrlinomsplanjava na oigled i smrdi nadalekoi niko nema snage da odagna propadanjei niko i ne pokuava da bude vie od hladne elatinekoja laprda meu krajnostima kao rijetko govno,dok svi tvoji besprizorni usreiteljii samozvani tovaoci onog to ne razumijui svi tvoji plaeni nitkovi dounici i sjecikesei svi tvoji mutavi urlatori zvunih titulahrabro spletkarezatieni lopovskim kodeksomkoji titi vjernike od zaraeniha svaku duhovitost uvijek i na vrijemeefikasno lijee u samom zaetkupa kakvo ime da ti damo gospoice od tri pedljakrivo srastanje gospodine krivo srastanjekao kad bogate prose za miraza talon nose runi i opakis neuvenom moi da tjeraju to zaelemnogo ih je i strano galameobino razbiju sva ogledala na koja naiuobino razbiju sva ogledala na koja naiuda ne ostane ni pomen na ljepotu

7Stogodinji rat

milo Crnjanski

Spomen Principu

O Bali, i Duanu Silnom, da umukne krik. Vlastela, vojvode, despoti, behu sram. Hajdukoj krvi nek se ori cik. Ubici dite Vidovdanski hram!

Slavi, i oklopnicima, nek umukne poj. Despotica svetih nek nestane dra. Gladan i krvav je narod moj. A sjajna prolost je la.

A ko nas voli, nek voli kamen goli. Nek poljubi mrnju i mrtve. Iskopane oi, vino to se toi, u slavu ubistva i rtve.

O pravdi i pobedi svetoj nek umukne krik. Ocevi i braa i sestre behu sram. Osveti, majci naoj, nek se ori cik. Raji, riti, dite kosovski hram.

A suncu i manastirima uguite poj. Kadife i svile nek nestane dra. Jauk i groblje je narod moj. A sjajna prolost je la.

Moj narod nije steg carski to se vije, nego majka obeaena. Znoj i sirotinja i mrnja to tinja u stidu zgarita i stena.

8Stogodinji rat

9Stogodinji rat

stanko Cerovi

Stogodinji rat

Najpoznatija knjiga napisana o Prvom svjetskom ratu je Na Zapadu nita novo Eriha Marije Remarka. On je bio u rovovima, vidio na djelu i pacove i generale, i otkrio je u sopstvenoj krvi da je najvanija uloga ljudi u drutvu u kome ivi da budu topovsko meso. Knjiga koju je napisao desetak godina posle rata bila je svetski bestseler nekoliko decenija. Moglo bi se rei, s malo uproavanja, da je to popularna verzija remekdjela Luja Ferdinana Selina Putovanje do kraja noi.

Pratim ta se ovih mjeseci govori o Prvom svjetskom ratu. Bezbroj lanaka, knjiga, konferencija. To to se ne govori o Selinu, donekle je razumljivo, jer je u pitanju velika umjetnost koju je teko pribliiti irokoj publici. Ali niko ne pominje Remarka. Ko e znati zato? Moda je suvie insistirao na tome da ljudima ogadi rat, a takav stav nije dobar za poslove, naroito ako vam je posao osvajanje drugih drava, ili djelova trita kako se to danas kae. Moda je previe kritikovao gospodare svijeta koji iz pozadine vuku konce rata. Moda zbog naslova. Naslov se odnosio na zapadni front, gdje su ponekad desetine hiljada ljudi umirali u jednom danu a da se linija fronta ne pomjeri ni par metara, to je u centrima moi i propagande znailo: nita novo. Ali naslov je, da tako kaemo, prihvatila istorija: ako ovjek pogleda gdje se danas, sto godina kasnije, vode ratovi, ko ih vodi, kako ih vodi, i kojom ih moralnom reto

10

Stogodinji rat

rikom pravda, moda ne moe krae i bolje rezimirati ono to se deava ljudskim masama nego porukom: Na Zapadu nita novo.

I tu ima slinosti s naslovom Selinove knjige. Oba su naslova proroka. Mogli bi se spojiti: na zapadu nita novo, nastavlja se putovanje do kraja noi.

Selin je o Prvom svjetskom ratu govorio kao o meunarodnoj klanici ludila. Neto se tada pred njegovim oima razvalilo, iskoilo iz okvira prirode i duha, i vidio je ovjeanstvo kako se ukrcava u blindirani voz koji ludakom brzinom ide ka kraju noi gdje e se ta gomila smea istovariti. Selinu se inilo da se posle Prvog svjetskog rata istina o Civilizaciji, moda i o ljudskom rodu, vie ne moe skrivati. I vanije: nema vie razloga da se skriva, poto je pria zavrena. Kraj je napisan. Nema mjesta za sumnju, nadu, ak ni diskusiju. Ostala su samo dva puta: rei istinu, to znai iznijeti na sunce preostalu trule Civilizacije, ili prihvatiti dogovorenu la vladajue elite, zadovoljiti se brojanjem para, pa dok traje traje.

Izmeu oigledne istine, sa koje je rat skinuo sve iluzije, i cinizma elita koje i u trulei trae nove naine da opljakaju leeve i skinu im zlatne zube, tvrdei da to rade upravo iz beskrajne ljubavi za ljude, nije bilo treeg puta. Ni nade, ni vjere, ni ljubavi, ni mate, ni Boga, ni prirode nema vie naina da se zavaravamo. Ali, upravo zato to vie nema iluzija o nitavilu ne valjamo nita i nikad neemo biti bolji osvojili smo bezgraninu slobodu u zlu i u lai. Taj poslednji krug istorije, iz ugla cinika, moe da bude i prilika za najveu pljaku i vrhunski provod. Ako je poslednja no, onda neka bude najlua. Zato ne ii do kraja, kad svakako nita vie nema

11

Stogodinji rat

vanosti? Jer i u nitavilu je bolje biti bogat nego siromaan: svjetski poredak se ipak moe zasnovati oko rauna u banci. Makar za jednu no.

To je dekadencija. Duevno stanje mrtve due.

Ovo je, moda, razlog to je Selinovo Putovanje poslednji zaista veliki roman zapadne literature, jer se tim putem u no i ludilo nije moglo dalje, a konvencionalne lai na alost ne spadaju u djela duha, ma kako da su plaene.

Upravo zato, u epohi cinizma koju je na Zapadu otvorio Prvi svjetski rat, mogla je da se razvije prava industrija lai, ili morala, to je isto, jer se bez te industrije, koja obuhvata bukvalno cio javni ivot, nijedan dan ne bi odrala arena laa iznad selinovske meunarodne klanice ludila.

Klanica Prvog svjetskog rata je bila nakratko otvorila jedan prozori na istinu o eliti koja vlada svijetom i mehanizme njene vlasti. Prizor je bio jeziv. Ta jeziva sloboda gledanja na pejza istine trajala je desetak godina, do velike ekonomske krize, prijetei da izazove irom Evrope poare gore od onoga koji je zahvatio Rusiju. U tom periodu je i Remark uspio da progura svoju knjigu. I Selin da ispljune krv. A onda je veliki napor propagande ponovo zatvorio ljudsku svijest. Hermetiki i zauvijek? Ko zna. Naunici se svaaju da li je ostalo dvadeset ili trideset godina do ekolokih katastrofa kakve istorija ne pamti. Arsenali ludila, kako poznavaoci zovu vojnu industriju, rastu vrtoglavom brzinom, ivot na Zemlji moe biti uniten nekoliko stotina puta. I to je, kau, najbolji od svih moguih svjetova. Samo fanatici i ekstremisti bi htjeli neto da promijene.

12

Stogodinji rat

Koliko ima do kraja noi?

Po nekom monotonom zakonu nemoi, koji zavlada u dui kad se prekinu emocionalne veze izmeu nje i svijeta, kad nikakva vjera ni nada ne mogu premostiti rijeku trulei, posle tog jezivog iskustva s Prvim svjetskim ratom, napor propagande koji ima za cilj da sprijei ljude da shvate ta im se deava samo e se pojaavati sve do dananjeg dana. Najvei dio onoga to se govori o Prvom svjetskom ratu i danas spada u tu propagandu. Kao i ono to se ne govori. U ovo to treba preutati spada i knjiga nepristojnog naslova Na Zapadu nita novo.

Ova selidba modernog drutva u izmiljeni svijet propagande i njenog laskavog morala razlog je to se toliko govori o virtuelnoj realnosti. Nije ni lako ni prijatno ivjeti u virtuelnom svijetu. Biti izvan stvarnog svijeta, to je isto kao da kaete da je ovjek iv, ali u grobu, u luksuznom grobu moda, hiljadu kvadrata pored mora, s velikim izborom raznih zabava, ali ipak van ivota. To ne ide bez danononih intervencija farmaceutske industrije i industrije zabave, koje moraju stalno da pronalaze nove oblike utjehe i nove puteve za bjeanje iz depresije i odlaganje samoubistva. Ali, ta je da je, tako ide logika, ako je stvarna realnost poludjela klanica, onda je droga koja vam omoguava da prespavate ivot u grobu ipak nekakvo reenje.

Posle Prvog svjetskog rata, ostao je otvoren jedino put u virtuelnu realnost.

Sve do danas ivimo na osnovama koje su postavljene ili poruene u Prvom svjetskom ratu.

Dakle, moda je Remark odstranjen iz svijesti novih generacija zato to je izraavao jedno duevno

13

Stogodinji rat

raspoloenje. To raspoloenje je bilo skoro postalo dominantno pri kraju rata i odralo se otprilike do polovine tridesetih godina. Mase ljudi, ono to se zove narod, sporo dolaze do svijesti o tome ta im se deava. Ponekad, u toj munoj borbi za opstanak i smisao opstanka, rodi se u narodu neka pjesma ili neka umotvorima, bez autora i obino predodreeni dugo da traju, lako se prihvataju i ponavljaju od naroda do naroda. Iz Prvog svjetskog rata je tako sauvan jedan komadi nekog velikog stiha, velikog djela, zlatno zrno sveopteg iskustva, intuicija nekog genija koji je, prije nego je raskomadan u klanici, na uvo najblieg druga apnuo dvije rijei koje su natkrilile istoriju ne samo toga rata nego cijelog dvadesetog vijeka, kao da su dole direktno iz boijih usta: topovsko meso. Neko je to u rovu pomislio, pa rekao, i svaki je vojnik uo i smjesta razumio, pa je javio kui o emu se radi i irom svijeta je puklo, jae od svakoga topa, veliko otkrie: ljudi su topovsko meso.

Evropom je zavladalo duevno stanje ljudi koji ponavljaju mi smo za Njih samo topovsko meso. Otkrivena je velika tajna. Civilizacija koja je poela radosnom vijeu vaskrsenja, dvije hiljade godina kasnije nala se pred istinom o sebi, nepobitnijom nego da je na boijem sudu: topovsko meso.

Uz ovu veliku istinu Prvog svjetskog rata ilo je jo jedno otkrie, praktine prirode i mnogo opasnije, ne za opstanak ljudi nego za neto vanije: za vlast i pare vladajue elite. A to je da nijesu svi ljudi topovsko meso, nego ima jedna mala grupa, dobro prikrivena, obezbijeena, svemona i prebogata, koja zapravo posjeduje ovaj svijet i radi od njega ta hoe, uvijek sa distance i bez rizika, i koja skoro i nema druge zabave nego da smilja koliko i

14

Stogodinji rat

koje e ljude pretvoriti u topovsko meso da bi sauvala svoje interese. Poeo se u masama iriti poguban stav da neemo da ginemo za njih. Pa ak i da neemo da radimo za njih.

To je duevno raspoloenje koje su izrazili Remark i njemaki slikari ekspresionisti.

Na njihove oi se uruavala cijela fasada ve odavno mrtve civilizacije: oni su gledali i usuivali se da kau ta su vidjeli.

Pred istim spektaklom, zvanina kultura i propaganda reaguju tano obratno: prva je briga kako zakrpiti fasadu i ponovo utuviti ljudima u glavu bajke o naoj veliini i plemenitosti.

Tada je psihologija ponudila otkrie koje voli da citira Henri Kisinder: nije vano ta se deava, nego ta ljudi misle da se deava.

Zato je prvi zakljuak oko koga su se sloili istoriari odmah posle rata bio da je taj rat samoubistvo evropske civilizacije. I zato se do dananjeg dana, iz ugla vladajue elite i zvanine interpretacije istorije, na taj rat gleda kao na greku, neto nepromiljeno u emu smo svi izgubili i vlast i pare. Prije toga smo bili dobri, bogati i sreni. Ta ideja, da je rat bio greka, uporno se ponavlja do dananjeg dana i, sudei po konferencijama i lancima, pobijedila je. Zato se za ovaj rat stalno trae krivci. ak je izgledalo u jednom trenutku da su se mudre glave sloile da krivac bude mali, boleljivi, ostraeni Gavrilo Princip. Srpski terorista sruio Civilizaciju! Iako nije istina, kako kau u Italiji, dobro zvui. To reenje je bilo zgodno, jer je moglo da ouva mit o velikoj Civilizaciji i vioj rasi koji su, eto, nastradali jer su bili suvie popustljivi prema

15

Stogodinji rat

nezahvalnim robovima i neposlunoj djeci, a sa druge strane pravdalo je rat protiv terorista koji je upravo najavljen kao glavna novost sa Zapada poetkom dvadeset i prvog vijeka rat protiv Srbije s kraja dvadesetog vijeka, i uopte vjeni rat civilizacije protiv divljatva. Drugim rijeima, omoguavalo je da se vode kolonijalni ratovi irom svijeta bacajui krivicu uvijek na nekog deurnog Gavrila Principa. Tako uvijek biva: kad god predstavnici elite trae krivce za sopstvene zloine, sloe se oko optube nevinih i slabih. Na Zapadu nita novo. Ali su neki vieniji istoriari upozorili da je plan suvie providan: ni najmanji rat ne izazivaju pobunjeni pojedinci, nego interesi monih grupa, a da ne govorimo o svetskim lomovima.

Pobunjeni pojedinci nemaju skoro nikakvog znaaja u velikim istorijskim zbivanjima, ali su kao simboli nezaobilazni. Njihova sudbina je tako nabijena smislom, da se istorija uopte ne moe ni razumjeti osim kroz njih: materijalne promjene svijeta, izgleda, vie vole mo i masu, njihov Bog ima neto grandiozno, neto dreavo, neto previe i ki, a smisao voli ovjeka, obino malog, golog, beznaajnog, ali izuzetnog u moralnom i osjeajnom smislu. Ovo boanstvo istoriju doivljava intimno, djeluje iz polutame i tiine. Dok se u sudbini bar jednog ovjeka ne pokae smisao, cijela istorija lii na haos. Gavrilo Princip najavljuje veliki pokret oslobaanja kolonizovanog ovjeanstva, unaprijed ukazuje na njegove uspjehe i poraze koji se smjenjuju do dananjeg dana. U njemu se ve nazire sve: snaga i odlunost ponienih i uvrijeenih da izau na svjetlost istorije, ali i njihova naivnost i glupost, nesposobnost za organizaciju i racionalne procjene,

16

Stogodinji rat

patoloka elja da imitiraju svoje gospodare i da im se dodvore. Po njegovoj slici je i uloga Srbije i srpskog naroda ve u tome ratu i, uglavnom, u toku cijelog dvadesetog vijeka. Srbija je, prije svega geografski, u prvom krugu kolonizovanih naroda, na samoj granici vladajuih carstava. Zato najee na Balkanu poinju eksperimenti koji e se onda primijeniti u svjetskim razmjerama. Tako joj je pripala i ova avangardna uloga, koja e je skupo kotati, da pokrene naravno nesvjesno veliki talas antikolonijalizma koji se die posle Prvog svjetskog rata. I kasnije, skoro svi neuspjesi osloboenih drava na raznim kontinentima, i povratak starih vladara u novim oblicima, moe se uoiti u istoriji Jugoslavije i posebno srpskog naroda. Tu, na teritoriji Srbije, u Prvom svjetskom ratu e zapoeti i prvo masovno istrebljenje civila naizgled bez razloga, to e kasnije u toku dvadesetog vijeka postati takorei moda, neto kao svjetski trend.

Moda je to neka mutna pravda u istoriji: nemajui realne teine u odnosima snaga izmeu sila, mali narodi i mali ljudi esto imaju pretjeranu vanost u domenu simbola i smisla. Njih terorie istorija, ali voli sudbina.

Jo prije poetka rata njegovi uzroci su bili jasni i neumitni za one koji su pratili promjene u odnosima velikih sila. Pisci, umjetnici i filozofi su vidjeli dublje uzroke sloma civilizacije, u vazduhu je bilo veliko nasilje, osjeao se miris krvi, ali poto odluke o ratovima donose velike sile, uzroci za njih su procjene vladajuih elita o ugroenosti njihovih interesa. Ovaj rat, kao i svi drugi, mali i veliki, koji e uslijediti do dananjeg dana, vezan je za najvaniji proces modernih vremena: osvajanje i kolonizacija

17

Stogodinji rat

svijeta od strane nekoliko zapadnih sila. Svaki rat i kriza, u Ukrajini, ili Libiji, ili Siriji itd., samo je varijacija na istu temu. Kao to su svi krivci za te imperijalne ratove samo varijacije na Gavrila Principa, bilo da su teroristi, ili fanatici, ili Crnci, ili Indijanci

Ravnotea u ovoj podjeli svjetskog kolaa nekako je odravana uglavnom izmeu Engleske i Francuske sve do pojave Njemake na svjetskoj sceni. Ve krajem devetnaestog vijeka je Njemaka bila monija od vladajuih sila, a nije imala kolonija. Velika nepravda. Engleska ne da ono to nije njeno, a Njemaka trai ono to nije njeno. Njemaka je stigla suvie kasno, drugi su sve ve bili podijelili. Sutina sukoba je u promjeni same strukture vladanja svijetom. Prosto reeno, Njemaka je trebalo da zamijeni Englesku kao vodeu svjetsku silu. Slina napetost, sa slinim opasnostima, danas vlada izmeu Amerike i Kine.

Oni koji danas smatraju da je Prvi svjetski rat bio greka, hoe da kau: trebalo je zapadna elita da se dogovori, da podijeli svijet da budu svi zadovoljni i mogla je da ivi na leima ovjeanstva jo vjekovima. Ali nikome nije bilo dosta, pa je svak bacio na front svoje topovsko meso, uz uobiajena moralna i patriotska pravdanja. I svak je mislio da e onaj drugi stati za mjesec dana. Tako su napravili klanicu, to je bilo uraunato u rashode. Ali nije bilo uraunato da e se preivjeli iz klanice vratiti ogoreni i zgaeni sobom, svojim drutvom i naroito vladajuom elitom. Lijepili su im ordenje na grudi i tapali ih po leima, ali to vie nije bilo duhovito. U vazduhu je lebdjela revolucija. Izgledalo je da su cijelu Evropu naselila djeca Gavrila Principa.

18

Stogodinji rat

Pojava nacizma i podrka faizmu u panskom graanskom ratu od strane velikih zapadnih sila dio su odgovora uplaene evropske elite na ovu opasnost.

Sve je ovo danas banalno, ali uprkos banalnosti ovog vidljivog dijela istorije teko je prihvatiti zakljuke koji se iz nje nameu ako ti zakljuci govore o nama neto loe, ili nam prijete novim nevoljama. Istorija govori dovoljno jasno i glasno, ali ljudi nee da uju ono to im se ne svia. Ni ono to ih suvie plai.

ini mi se da istorija uporno ukazuje na dvije teme koje zagovornici zvanine interpretacije istorije i propagande ne ele da uju i, naroito, ne ele da takve teme prodru u svijest neodgovornih masa.

Prva se odnosi na moralnu izuzetnost dogaaja koje obuhvata Prvi svjetski rat.

Taj rat jeste prekretnica u modernoj istoriji. U njemu se otkriva istovremeno i sudbina evropske civilizacije i istina o njoj. Sve do tada, u toku dva vijeka, raste vjera u progres, vjera da je u Evropi otkriven magini recept za vjeni napredak, smatra se da nauka definitivno otkriva sve tajne ivota, skoro je opte uvjerenje o superiornosti bijele rase i drutva koje je ona zasnovala u nekoliko evropskih drava. Samo najvei mislioci i umjetnici vide uas ispod vela lai. Taj skup kolektivnih iluzija razbija se definitivno u Prvom svjetskom ratu. I otkriva se istina o klanici ludila dok Evropa silazi sa svetske scene. Ono to se deava od tada do danas je iitavanje presude, lan po lan. To to i danas ovo itanje ima istu monotoniju zloina, pljake, bombardovanja bez rizika naroda bez odbrane, samo potvruje ispravnost presude.

19

Stogodinji rat

Je li sve pravedno i zaslueno? Gledano iz moralnog ugla, rije je vjerovatno o

jednom od najljepih trenutaka u modernoj istoriji. Slom civilizacije, ali kakav slom! I kakve civilizacije! Evo o emu se radi. Tada je, dakle, bio na vrhuncu sistem globalnog ropstva, kada su praktino sva ljudska drutva bila pokorena i brutalno eksploatisana od strane male elite malog dijela svijeta koji zovemo Zapadna Evropa. Cio svjetski kolonijalni sistem je bio opravdan rasistikom ideologijom o superiornoj rasi koja je pozvana da vlada nad divljacima. Kako je govorio Vinston erilpovodom istrebljenja Aboridina u Australiji: Ne vidim u emu je problem ako nia rasa mora da nestane pred nastupom vie. Unutar samih kolonijalnih sila sistem se zasnivao na divljakoj eksploataciji ljudskih masa, nejednakost izmeu bogatih i siromanih je pred Prvi svjetski rat dosezala fantastine razmjere otprilike kao danas. To se tada zvalo danas zabranjenim renikom klasna borba. Jedan procenat bogatih protiv devedeset devet procenata siromanih, kako to danas kau u Americi. Ili, kako to rezimira najbogatiji ovjek na svijetu, Voren Bafet: Klasna borba postoji. Bogati su je dobili.

I sve je uvijek imalo ono isto bljutavo, tako sitno i podmuklo moralno opravdanje, i za spoljnju i za unutranju upotrebu: spolja, osvajamo svijet da bi spasili i civilizovali divljake; unutra, bogati moraju da brinu o dravi i o siromanim masama, oni znaju ta je briga i odgovornost, uostalom svi smo braa, nije vano ko je milijarder, a ko je gladan, bla, bla, bla.

U tu morbidnu konstrukciju je nasumice na sarajevskoj ulici pucao Gavrilo Princip, a ko je dalje upravljao putanjom njegovog metka, to niko ne zna,

20

Stogodinji rat

ali meni se ini, ako smo jo sposobni i za kakvo saosjeanje sa ljudskom nesreom, ovdje treba rei: ruka mu se pozlatila.

U takvom sistemu, dakle, koji je akumulirao iz svih krajeva svijeta dinovske koliine zlata i zla, i ulagao sve napore u traenje tehnolokih reenja za svoje usavravanje, trajanje, i kontrolu nad ljudima, sve do tehnologije koja omoguava prislukivanje svih razgovora koje vode ljudi na zemlji, u takvom sistemu je, kau iz nepoznatih razloga, vladajua elita jurnula na samu sebe, uhvatili su se za grla samozvani gospodari svijeta i nijesu mogli da stanu dok se cijela ta morbidna graevina nije poela raspadati. Ako to nije neki oblik boje pravde, ako to nije utjeha za rijeke suza potinjenih miliona irom svijeta, onda ne znam ta su pravda i milost. To je Prvi svjetski rat, pjesma nad pjesmama meu bezbrojnim kolonijalnim ratovima. Ako nema objanjenja za ovu greku u raunu, moglo bi se ponuditi ovo: pukla je velika krasta na dui ovjeanstva. Koliko je mrtvih i koliko je patnje bilo u tome procesu niko ne zna, ali se vie nije moglo ovako. Dosadili i Bogu i ljudima. Rat izmeu kolonijalnih sila je veliki moralni trijumf ovjeanstva.

Pa ipak, milioni nevinih su stradali Naravno da su stradali. Stradali su zato to je cio sistem bio napravljen kao zloinaka konstrukcija. Upravo spremnost vladajue elite da tako rtvuje milione kila topovskog mesa, nepobitan je dokaz koliko je bilo nuno i pravedno udariti na taj sistem.

Zato ne bi trebalo traiti krivce za ovaj rat, nego velikane koji su za njega zasluni. Moda je zbog ovoga do dananjeg dana vladajua elita zbunjena ovim

21

Stogodinji rat

ratom: ona je vodila rat, ali to nije bio osvajaki rat kao svi drugi ratovi koje je vodila irom svijeta, nego je ovaj rat bio kazna za sve te ratove koje je vodila. Kako? Mi smo sami sebe kaznili? Mi, najracionalniji vladari u istoriji, najbolji raundije koji se nikad ne varaju u procjeni svojih interesa, mi smo pucali sebi u ovu pametnu glavu? Ne moe biti. Pa ipak.

Ko je, u tom kontekstu, Gavrilo Princip? U realnosti, rekosmo, beznaajan, ali kao simbol neuporediv; njegov pucanj je glas porobljenog ovjeanstva. Tako mistici vide istoriju: poslednji e biti prvi, najmanji e biti najvei. Utjeha poslednjih i najmanjih, ali kakva utjeha. Na trenutak, u tome simbolu, u ovako stranom kontekstu, ponovo se pojavljuje sva ljepota ljudskog bia.

Kriv Gavrilo Princip! Pitajte ove istoriare i novinare: a ko je kriv za unitavanje ivota miliona ljudi u Iraku? U Libiji? U Siriji? Ko je kriv za atomske bombe? Za ovu ekonomsku krizu koja je bacila milione porodica u glad, i koju su osmislile bankarske, medijske i politike elite? Opet Gavrilo Princip? Moda i jeste. Bilo bi divno kad bi bilo istinito. Jer bi to znailo da je ljudsko bie istinsko ljudsko bie, od krvi i mesa, a ne surogat proizveden u laboratorijama i projektovan da bude topovsko meso jo ivo, da ak nije izgubilo nadu, da nije potueno, jo se mrda na dnu klanice, jo plazi jezik, udara glavom u zid, baca bombe i rtvuje se O, kad bi to samo bilo tano, kad bi Gavrilo bio kriv i za najmanji pokret trupa na zemlji, ili kapitala na Berzama, gdje bi nam kraj bio! Selin bi vidio malu svjetlost u noi. Mogli bi da javimo na sve etiri strane svijeta: Na Zapadu neto novo.

22

Stogodinji rat

I tek to bi bio znak da se zatvara krug istorije otvoren Prvim svjetskim ratom: promijenili smo se.

Tu stiemo do druge stvari koja se slabo nazire u zvaninim tumaenjima rata. Ona nije skrivena iz kukaviluka, tj. zato to govori o naem drutvu, naem vremenu, neto odvratno, ili to nam govori da smo ovim ratom dobili ono to smo zasluili, nego zato to zvui zastraujue, baca u depresiju i pesimizam. Ta druga poruka glasi: Prvi svjetski rat nije zavren, neete se izvui.

Negdje krajem dvadesetog vijeka istoriari su uoili da zapravo nema prekida izmeu dva svjetska rata, nego je u pitanju jedan rat s pauzom od nekoliko godina u otvorenim oruanim sukobima. Veliki slom koji je postao vidljiv 1914. godine samo se irio i dobijao nove oblike.

Ulazak Amerike u rat i revolucija u Rusiji dokrajili su dominaciju evropskih sila u svijetu. I hladni rat je nastavak istog procesa, borbe za vojnu, ekonomsku i ideoloku dominaciju nad svjetskim masama. Izgledalo je da je taj proces dovren sa krajem hladnog rata i da je Amerika nametnula pax americana svijetu. ak se govorilo o kraju istorije i uspostavljanju konane svjetske imperije. Iluzija je trajala manje od desetak godina. Opet su zareali ratovi i krize, niko vie i ne zna gdje se tano ratuje, niko se ne usuuje ni da nagaa kako e svijet izgledati godinu dana kasnije, svi su samo sigurni da e kroz pet godina biti toliko drukiji da se nee moi prepoznati.

Zato se istorija pretvorila u svjetski rat? Zato je nasilje postalo ovako bjesomuno? Zato sve to je dobro, njeno, tiho, nasmejano, izgleda tako glupo, dosadno, djetinjasto i zastarelo?

23

Stogodinji rat

A sve to je nasilno, bestidno, pohlepno, laljivo, to vriti, kezi se i cereka se tako moderno?

Gavrilo Princip nikad nije izgledao moderno. Ko god ga je upotrijebio kao simbol Bog, slu

aj, ili istorija ni taj ne eli da bude moderan.Taj ne eli da potini, iskrivi, slomi, ponizi sve

oblike ivota na zemlji, jer bi to davno uradio da je htio, nego moda eli da spasi ljude od njih samih. Moda poziv ljudi na zemlji nije da je unite nego da je spasavaju. Prije svega od samih sebe.

Da nije tu razreenje Principove zagonetke? Voljeti svijet vie nego sebe. Moda je to put do radosti i optimizma koji izgledaju nedostini svim generacijama od Prvog svjetskog rata naovamo.

Ima li ita manje moderno od ove ideje?

Moda ne razumijemo istoriju zato to gledamo u nju iz pogrenog ugla: zamiljamo da istorija pokazuje trag ljudske akcije u svijetu i to nam daje iluziju da mi, tako moni, moemo uvijek odluiti ta emo uraditi sa svijetom. A moda ona, istorija, ne pokazuje ta mi radimo u svijetu, nego ta svijet radi ljudima pokuavajui da ih promijeni i izvede na put ivota.

Jer ako smo mi akteri u ovakvoj istoriji, onda zbilja: zato smo ovakvi ludaci i samoubice?

Ali ako to svijet pokuava ljude da promijeni, ako hoe da ih spasi, onda je sve jasno: kako drukije nego ovakvim sredstvima i u ovakvoj istoriji natjerati ludake i samoubice da dou sebi?

24

Stogodinji rat

Politika, 1930

Novi list, 1941

25

Stogodinji rat

Sarajevo, 17. april 1941

26

Stogodinji rat

Menihkirhen, 20. april 1941

27

Stogodinji rat

muharem Bazdulj

Hitlerova osveta Mladoj Bosni

Fotografija je, kako je i red, crnobijela. Snimljena je 20. aprila 1941. godine u vagonu specijalnog voza Amerika koji je u to vrijeme stajao na slijepom kolosjeku pruge BeGrac, uz sami ulaz u tunel u blizini mjesta Menihkirhen. U prvom planu na fotografiji vidimo profil uredno oeljanog mukarca i plou oslonjenu na ruke i naslon fotelje. Mukarac stoji, prekrstio je ruke na grudima i zadovoljno posmatra plou. Mukarcu je ime Adolf Hitler. Tog dana mu je roendan, pedeset drugi. Ploa je roendanski poklon. Na ploi je natpis na srpskohrvatskom jeziku, ispisan irilicom, ijekavskim narjejem. Hitler niti zna srpskohrvatski niti ita irilicu. Ipak, sluti da dvije rijei ispisane najveim slovima predstavljaju ime i prezime mladia koji je mrtav ve skoro etvrt vijeka. Shvata i da broj 28 oznaava datum u mjesecu junu. Posljednja etiri znaka na tabli su etiri brojke: jedan, devet, jedan, etiri. Dobro pamti tu godinu. Razmilja: ako samo pretposljednja i posljednja cifra zamijene mjesta, ako bi stajalo jedan, devet, etiri, jedan, to bi oznaavalo tekuu godinu, godinu njegovog pedeset drugog roendana, godinu njegovog trijumfa i osvete nad mrtvim mladiem. Vratio je stvari na svoje mjesto, unitio je zemlju koju je mladi sanjao, koju su od njegovih snova napravili. Dvojica estitara, dva uniformisa

28

Stogodinji rat

na oficira iz drugog plana gledaju u Hitlera, gledaju da li se Firer, ovjek koji ima sve, kome su svijet i Evropa pod nogama, raduje poklonu. Za razliku od Hitlera oni stoje s rukama uz tijelo, u stavu mirno, kao na mrtvoj strai. Na sva tri lica nasluuje se zaetak blagog osmijeha. Hitler se smijei jer je sretan zbog poklona, oficiri su zadovoljni jer je voa sretan. U kadru je jo jedna fotelja, rub radnog stola s gomilom papira i jedna upaljena lampa. Fotografija je znalaki kadrirana. Vidi se ruka majstora.

1. FOTOGRAF

Fotografiju je snimio Hajnrih Hofman, Hitlerov lini prijatelj i slubeni fotograf. Riard Murhaus1, engleski istoriar mlae generacije (roen 1968. godine), kae da je Hofman jedan od najvanijih fotografa dvadesetog vijeka. Hajnrih Hofman je roen drugog septembra 1885. godine, u Firtu nadomak Nirnberga. Kao dvanaestogodinjak postaje egrt u fotografskoj radnji svog oca u Regensburgu. Hofmanov otac bio je slubeni dvorski fotograf nekoliko onovremenih aristokratskih evrop

1 Jo kao student Murhaus je radio kao istraiva za Nor-mana Dejvisa, jednog od najslavnijih istoriara naeg vremena. Prva njegova samostalna knjiga Ubiti Hitlera (s podnaslovom Trei rajh i urote protiv Firera) bavi se svim poznatim pokuajima atentata na Hitlera, od najpozna-tijih (kakvi su Kanarisov i fon traufenbergov) do nekih mnogo marginalnijih. Zakljuak njegove knjige, meu-tim, predstavlja razmatranje pitanja o smislu tiranoubi-stva. Kad su u septembru 2011. godine, snimatelji CNN-a uli u kancelariju Sadija Gadafija, treeg Pukovnikovog sina, na radnom stolu su, izmeu ostalog, snimili i pome-nutu Murhausovu knjigu. Pretpostavlja se da ju je itao neposredno prije bijega.

29

Stogodinji rat

skih vladarskih kua, od porodice kralja Bavarske do familije vojvode od enove. Nakon egrtovanja je neko vrijeme ivio u Londonu, a po povratku u Njemaku, 1910. godine, u Minhenu otvara vlastiti fotografski studio. Godinu dana kasnije oenio je Terezu Bauman s kojom e imati dvoje djece. Drugog augusta 1914. godine, Hofman je u Minhenu snimio glasovitu fotografiju na kojoj se vidi gomila koja proslavlja poetak Prvog svjetskog rata. Godinama kasnije na fotografiji je prepoznat i Hitlerov lik. Hofman i Hitler tada se nisu poznavali. Upoznae se tek poslije rata, obojica kao veterani. U Nacionalsocijalistiku partiju Hofman se upisuje ve 1920. godine. Uskoro ga Hitler imenuje svojim slubenim fotografom. U iduih etvrt vijeka Hofman je snimio vie od dva miliona Hitlerovih fotografija. Nije, meutim, njihov odnos bio samo sluben. Bili su bliski, prijatelji u pravom smislu rijei. Mada je lino bio asketski nastrojen, Hitleru nije smetala Hofmanova sklonost duhanu, alkoholu i drugim porocima. Hofman i njegova druga ena Erna (Tereza je umrla nakon Prvog svjetskog rata) upoznali su Hitlera sa Evom Braunom, njegovom ljubavnicom i kasnijom suprugom. Hitler ju je upoznao kao sedamnaestogodinjakinju, dok je radila kao asistentica u Hofmanovom studiju. Prema nekim izvorima, Hitler je preko Hofmana upoznao i Teodora Morela, svog linog lijenika, koji e imati veliki uticaj na tijelo i duh svog najuvenijeg pacijenta. Morel je, kau, Hofmana lijeio od gonoreje. Tokom rata Hofman putuje s Hitlerom i neumorno fotografie. U slikama koje je snimio ogleda se Drugi svjetski rat iz Hitlerove vizure. Amerikanci su uhapsili Hofmana 10. maja 1945. godine, dan nakon to je Njemaka bezuslovno kapitu

30

Stogodinji rat

lirala. Osuen je na etiri godine robije. Iziao je iz zatvora 1950. Ostatak ivota je proivio mirno, na selu. 1955. godine, objavio je memoarsku knjigu Hi-tler je bio moj prijatelj. Umro je jedanaestog decembra 1957. Danas ga pojedini istoriari smatraju pionirom fotournalizma. U novije vrijeme, Hofman je panju masovnih medija privukao krajem 2011. godine, nakon to su objavljene dotad nepoznate fotografije Hitlerove snimljene tokom njegovog uvjebavanja javnih nastupa. Dva miliona puta je Hajnrih Hofman okinuo okida svog fotoaparata sa Adolfom Hitlerom u kadru. Ne preputajmo se, meutim, magiji velikih brojeva. Kao igla u plastu sijena, kao drvo u gustoj umi, jedna od dva miliona fotografija saima u sebi duh vremena, zeitgeist takorei, a usput i jo mnogo vie.

2. SLAVLJENIK

Od 1933. godine, od dolaska nacionalsocijalista na vlast, uvrijeio se obiaj sveane proslave Hitlerovog roendana. Dvadesetog aprila te godine obiljeen je etrdeset etvrti roendan Firera njemakog naroda i kancelara Njemakog Rajha. Od 1933. do 1939. godine, meutim, te su proslave, mada sveane i javne, sa zakonske take gledita bile poneto neformalne. Ipak, sedamnaestog aprila 1939, samo tri dana uoi jubilarnog, pedesetog Hitlerovovog roendana, 20. april, dan Firerovog roenja, proglaen je nacionalnim praznikom. Od 17. do 20. aprila, njemake novine opirno piu o pripremama za proslavu novog praznika. Ovo je spisak zemalja koje su uputile delegaciju na proslavu Hitlerovog pedesetog roendana: SAD, SSSR, Francuska, Poljska, Italija, Japan, panija, Maarska, Belgi

31

Stogodinji rat

ja, Bolivija, Brazil, Bugarska, Estonija, Finska, Grka, Velika Britanija, Jugoslavija2, Letonija, Litvanija, Holandija, Norveka, Portugal, Rumunija, vedska, Sijam, Slovaka i Turska. U noi devetnaestog aprila, Hitler i Albert per su otvorili Osovinu istokzapad, bulevar sedam kilometara dugaak na kojem je Brandenburka kapija. Sutradan, izmeu jedanaest sati prije podne i pola etiri poslijepodne, na pomenutom bulevaru je odrana sveana roendanska vojna parada. Uestvovalo je est divizija u marevskoj duini od 45 kilometara. Paradiralo je 1500 oficira, 40.000 posada, skoro 10.000 vojnih vozila. Oko stotinu i trideset dana dijelilo je svijet od poetka Drugog svjetskog rata. Ima istoriara koji pedeseti Hitlerov roendan smatraju vrhuncem njegovog ivota. Navedimo ovdje sugestivnu ocjenu jednog hroniara: Da je Hitler umro toga dana, uao bi u istoriju kao najvei Nemac. Sudbina mu nije bila naklonjena i imao je da poivi jo est punih godina, a za to vrijeme e voditi najvei rat u istoriji oveanstva. Taj rat je poeo 1. septembra 1939. godine, a prije svog pedeset i prvog roendana, 20. aprila idue godine, Hitler je osvojio Poljsku te pokorio Dansku i Norveku; kratko poslije roendana osvaja i Francusku, Belgiju te Holandiju. Kad se u julu mjesecu 1940. godine vrati iz okupiranog Pariza, njegova popularnost u njemakom na2 Jugoslaviju je predstavljao novi kraljevski jugoslovenski

poslanik u Berlinu doktor Ivo Andri. Zanimljivo je da je akreditivno pismo doktor Andri predao Hitleru u zgradi Novog kancelarstva samo dan ranije, tj. 19. aprila 1939. Procedura je bila bra od uobiajene upravo zbog potre-be da i jugoslovenski poslanik prisustvuje sveanoj pro-slavi Firerovog roendana. Istog dana, Kancelaru Rajha akreditivno pismo je predao i slovaki poslanik Matus ernak.

32

Stogodinji rat

rodu je na vrhuncu. Cijela Evropa je praktino njegova. I oni djelii koji formalno nisu, de facto mu pripadaju. 25. marta 1941. godine, u bekom dvorcu Belvedere, odvija se formalizacija jednog takvog pripadanja; Jugoslavija slubeno pristupa Trojnom paktu. U prethodna etiri mjeseca, prije Jugoslavije, Trojnom paktu su pristupile Maarska, Rumunija, Slovaka i Bugarska. Protokol su s jedne strane potpisali predstavnici Italije, Japana i Njemake (Ribentrop), a s druge predstavnik Jugoslavije (Cvetkovi). U lanstvu jugoslovenske delegacije bio je i Ivo Andri. Dva dana kasnije, kad u Beogradu izbiju demonstracije (gdje masa izvikuje asonantno rimovane slogane Bolje rat nego pakt i Bolje grob nego rob) i pu, Hitler isprva nee vjerovati da se to zaista desilo. Kad povjeruje bie bijesan kao rijetko kad u ivotu. Mahao je telegramom iz Beograda viui kako je izdan na poniavajui nain i kako e da uniti Jugoslaviju, bez obzira na to ta e mu eventualno obeati nova jugoslovenska vlada. Dana 27. marta, Hitler je imao zakazan sastanak sa japanskim ministrom vanjskih poslova Josuke Matsuokom. Sastanak je odgoen za nekoliko sati, a ak je i Ribentrop morao prekinuti ve zapoete razgovore sa svojim japanskim kolegom. U jedan sat poslijepodne, pred skupinom oficira iz vojske i vazduhoplovstva te pred svojim najbliim saradnicima, Hitler nareuje da se Jugoslavija vojno napadne te da se uniti kao drava, da se izbrie sa mape svijeta, i to hitno, to je prije mogue. Oekuje podrku Hrvata, a zauzvrat e im dati autonomiju. Oekuje takoe podrku Talijana, Maara i Bugara, pa e i njih teritorijalno da nagradi. Zbog napada na Jugoslaviju, odgodie se napad na SSSR, ali ne due od etiri sedmice. Vojska i vazduhoplovstvo trebaju Fire

33

Stogodinji rat

ru dostaviti taktike planove za napad jo iste veeri. Diskusije nije bilo. Za poetak napada odreen je esti april, u pet sati i dvadeset minuta ujutro. Atmosfera u ministarstvu propagande je bila uarena. Gebels je predloio, a Hitler prihvatio, da zvanine radijske fanfare koje e pratiti napad na Jugoslaviju budu tonovi s poetka trausovog mara Princ Eugen. U jedan sat poslije ponoi, u noi izmeu petog i estog aprila, Hitler i Gebels su raspravljali koliko e im vremena trebati da osvoje Jugoslaviju. Hitler je mislio dva mjeseca, Gebels pak da nee ni toliko. Hitler je naredio da u bombardovanju Beograda i napadu na Jugoslaviju ne treba imati nimalo milosti. ekajui pet i dvadeset ujutro i poetak napada, Hitler i Gebels su pili aj. Nisu se bavili samo vojnim temama. Hitler je imao opsesiju da od svog zaviajnog Linca napravi kulturnu metropolu vaniju od Bea. Gebels je predloio da u Lincu za poetak bude smjetena filmska industrija Rajha, da tamo, takorei, bude njemaki Holivud. U pet i dvadeset, kad je napad poeo, Hitler odlazi na spavanje, a Gebels na radio da proita proklamaciju koju mu je izdiktirao lino Firer. Bombardovanje Beograda i napad na Jugoslaviju u toj se proklamaciji proglaavaju odmazdom protiv srpske zloinake klike koja je, kao i 1914. godine, opet izazvala rat na Balkanu. Desetog aprila uvee, Hitler odlazi u svoje istureno komandno mjesto, u specijalni voz Amerika, stacioniran uz ulaz u tunel blizu Menihkirhena. No prije, Britanci su bombardovali Berlin, najtemeljitije dotad, uspjevi ak i da pogode zgrade Dravne opere, Univerziteta i Nacionalne biblioteke u ulici Unter den Linden. Hitler je bio gnjevan na Geringa jer ih njemako vazduhoplovstvo nije uspjelo zaustaviti. U vozu Amerika Hitler

34

Stogodinji rat

je proslavio svoj pedeset drugi roendan. Jugoslavija je kapitulirala tri dana ranije3. Meu estitarima u Menihkirhenu bili su bugarski kralj Boris, maarski regent, admiral Horti, te grof ano kao leinari okupljeni oko trupla Jugoslavije, kako biljei uveni Hitlerov biograf iju hronologiju pratimo. Ispred voza je odsviran koncert, a Gering je odrao govor u kojem se divio Hitlerovom vojnikom geniju. Teritorija Jugoslavije Hitlera nije interesovala. U mislima on se ve odavno bavio samo napa

3 Kapitulacijom Jugoslavije, Nijemci su pod kontrolom imali 344 000 jugoslovenskih vojnih zarobljenika. Ukupni njemaki gubici tokom invazije na Jugoslaviju bili su: 151 mrtav, 392 ranjena i 15 nestalih vojnika i oficira. Zanimlji-vo je usporediti istovremene njemake napade na Jugosla-viju i Grku. Cilj napada na Jugoslaviju bio je odmazda, dok je napad na Grku imao za cilj strateku pomo Ta-lijanima. Hitler je izriito naredio da se Beograd sravni sa zemljom i da prema Srbima ne bude milosti, dok je jed-nako izriito naredio da se Atina uopte ne bombarduje, alei, kako je priznao Gebelsu, to uopte mora da ra-tuje protiv Grke. Kad se osam dana poslije svog 52. ro-endana vratio u Berlin, bio je to posljednji pravi pobjed-niki povratak u glavni grad Rajha. Kad je rije o tezi da je odgoda napada na SSSR zbog neplaniranog napada na Jugoslaviju odigrala kljunu ulogu u njemakom neuspje-hu da pokore Ruse prije zime, miljenja o njenoj uteme-ljenosti se razlikuju. S jedne strane, sam Hitler je vjero-vao u to. S druge pak, meteoroloki izvjetaji pokazuju da je zbog vlanog, zlog i hladnog proljea 1941. invazija na SSSR teko mogla poeti mnogo prije 22. juna, ak i da nije bilo napada na Jugoslaviju. Postoji, meutim, jo je-dan detalj koji se tie uticaja balkanske invazije na Ope-raciju Barbarosa, a koji se ne tie tajminga. Naime, tokom napada na SSSR, njemaki tenkovi imali su neuobiajeno este mehanike kvarove. Po jednom od uvjerljivijih tu-maenja, razlog za to bila je istroenost zbog skoranjih dugih vonji po loim balkanskim drumovima.

35

Stogodinji rat

dom na Ruse. I bio je sretan to mu je njegova vojska iz tog dijela svijeta koji nije vrijedan niti kostiju jednog jedinog pomeranijskog grenadira uspjela donijeti poklon koji ga je razveselio, valjda i jedinu stvar iz te ubijene zemlje koja mu neto znai: plou kojom su u Sarajevu odali poast Gavrilu Principu. Mrtvace treba pokopati, misli Hitler, a ova ploa koju su podigli da slave svoju slobodu i njemako ponienje sada je nadgrobna ploa njihovoj zemlji i njihovim snovima.

3. POKLON

Suprotno rasprostranjenom uvjerenju, spomenploa Gavrilu Principu na mjestu Sarajevskog atentata nije otkrivena ni 1924. ni 1934. godine, odnosno ni na desetu ni na dvadesetu godinjicu ovog slavnog ina. Nije to jedini podatak u vezi otkrivanja ovog spomenika koji se suprotstavlja uvrijeenim predrasudama. Ploa, naime, nije uopte otkrivena na Vidovdan. Datum je bio 2. februar 1930. godine, a povod sutranja petnaesta godinjica pogubljenja Danila Ilia, Mika Jovanovia i Veljka ubrilovia. Po rijeima komentatora sarajevskog lista Veernja pota datum je dosta proizvoljno odreen. Isti komentator je 31. januara, dva dana uoi otkrivanja, najavio da e dogaaj biti skroman i bez posebne sveanosti. Tako je i bilo; ne samo da otkrivanju nije prisustvovao nijedan, ak ni najnii, funkcioner vlasti niti izaslanik Nj. V. Kralja, nego je i sveana akademija koja je bila planirana u Narodnom univerzitetu poslije otkrivanja spomenploe naprasno otkazana. Prema dopisniku londonskog Tajmsa, jugoslovenske vlasti su u internoj diplomatskoj komunikaciji sa zapadnim silama insistira

36

Stogodinji rat

le na informaciji da plou ne podie ni drava, pa ak ni Narodna odbrana, nego iskljuivo pojedinci: prijatelji atentatora i lanovi njihovih porodica. Razlog za to po svoj prilici je ekonomska depresija i sve vea ovisnost zemlje od novca iz inostranstva. Deutsche Algemeine Zeitung istog tog februara, meutim, pie da je postavljanje ploe monstruozna provokacija koja se ne smije tolerisati, a neprisustvovanje predstavnika vlasti sveanosti otpisuje kao puku trivijalnost. Na naslovnoj stranici Politike od 3. februara 1930. godine, pod naslovom Ot-krivanje spomenploe Gavrilu Principu, sarajevski dopisnik ovog lista ovako opisuje sam in otkrivanja: Na tribini koja je bila okiena zelenilom i palmama, kao simbolom mira, uzela je mesto majka pokojnog atentatora Ilia. Do nje je bila Jovanka ubrilovi, supruga pokojnog atentatora ubrilovia. Potom sestra Trifka, Milena Grabe, sestra Mika Jovanovia Mara. U jedanaest asova na tribinu se popeo gg. Vasilj Gri, Milan Boi, Savo Ljubibrati, Hamdija Niki i Borivoje Leonti. im se na tribinu popeo Vasilj Gri okrenuo se sakupljenom narodu i neobino vrstim glasom uputio na sakupljeni narod sledee rei: Na rode, sastali smo se da odamo potu najveem od nas. Danas, danas najdostojnije se odaje pota utanjem. Sam g. Vasilj Gri pognuo je glavu i ostao tako dva minuta, a zatim je ponovo visoko podigao glavu i burno povikao: Slava heroju Gavrilu Principu! Narod je prihvatio i na ovom istorijskom mestu zaorilo se burno trokratno: Slava, slava, slava! U isto vreme mladi nacionalista Hamdija Niki koji je za vreme rata bio zatvoren kao veleizdajnik digao je belo platno sa spomenploe. Zatim je na g. Vasilja Gria g. Borivoje Leonti, izaslanik dalmatinske omladine upu

37

Stogodinji rat

tio sledee rei: Prilaem ovaj venac na spomenik heroju kao skroman znak priznanja mlade Dalmacije velikom heroju. Posle njegovih rei zaorilo se opet trokratno: Slava mu! Primajui srebreni lovorov venac rekao je g. Vasilj Gri: Neka je hvala uvek patriotskoj Dalmaciji. Time je ova sveanost zavrena. Na ploi koja je naraena u crnom mermeru uklesane su zlatnim slovima sledee rei: Na ovom istorijskom mestu Gavrilo Princip navijesti slobodu na Vidovdan 15/28 1914. godine. Pre nego se narod raziao potrgao je zelenilo sa tribina da ga zadri kao uspomenu na dananji dan, a zatim su se svi u miru razili.4 (Usput, dok u Sarajevu traje sveano otkrivanje spomenploe Gavrilu Principu, Kralj Aleksandar se priprema za sveani ruak sa studentima koje je Univerzitetski Savet nagradio nagradom Nj. V. Kralja. Ruak je poeo tano u podne tog drugog februara, a prisutni su bili rektor, prorektor i sekretar Univerziteta u Beogradu, ministar prosvete, svi dekani fakulteta te nagraeni studenti.) Ne zaboravljajui, naravno, Ilievu majku, ubrilovievu udovicu, sestru Grabeovu i sestru

4 Istini za volju, u Politikinom lanku natpis na ploi nije sasvim korektno prenesen; najprije isputeno je ime mje-seca juna, datumi po starom i novom kalendaru odvojeni su kosom crtom, dok na ploi postoji zagrada, dodata je rije godine na kraju koje na ploi nema, rije Vidovdan na ploi je ispisana kao polusloenica (Vidov-dan), dok u tekstu stoji Vidovdan, a takoe fraza Na ovom istorij-skom mjestu koja je na ploi ispisana ijekavski, u tekstu je citirana ekavski. (Savremeni komentator sklon nepo-trebnoj ironiji u tom smislu bi mogao pronai kontinui-tet u jezikoj politici ovog lista, ali ovdje tome nije mje-sto.) Navedimo ovdje doslovno natpis sa spomen-ploe: Na ovom istorijskom mjestu Gavrilo Princip navijesti slobo-du na Vidov-dan 15. (28.) juna 1914.

38

Stogodinji rat

Jovanovievu, kao ni Milana Boia i Savu Ljubibratia, fokusirajmo se ovdje na glavne protagoniste sveanog otkrivanja spomenploe: Vasilja Gria, Hamdiju Nikia i Borivoja Leontia, kao i na onoga koji nam je ovaj dogaaj opisao, Politikinog sarajevskog dopisnika potpisanog inicijalima A. K. Prvi je odrao govor, drugi otkrio plou, trei ju je prvi okitio vijencem, a potonji nam je cijelu priu ispriao. Sama spomenploa uzidana je jo 1928, no sveano je otkrivena tek dvije godine kasnije. Vasilj Gri, koji je na otkrivanju govorio, zapravo je i autor teksta ugraviranog na plou. Roen je u Gacku 1875. godine, osnovnu kolu zavrio u rodnom gradu i Mostaru, gimnaziju u Sarajevu, Filozofski fakultet u Gracu i Beu. Godine 1910. biran je za poslanika Bosanskog Sabora. Bio je prvooptueni na Banjalukom veleizdajnikom procesu (19151916) na kojem se sudilo stotinu pedeset estorici ljudi. Bio je jedan od njih 16 koji su osueni na smrt. Meutim, zalaganjem panskog kralja Alfonsa XIII, ovi osuenici su pomilovani. (Iz zahvalnosti ovom panskom kralju, jedna ulica u centru Banjaluke i danas se zove po njemu.) Poslije Prvog svjetskog rata, biran je u parlament Kraljevine SHS. Umro je tri i po godine nakon sveanosti otkrivanja spomenploe Gavrilu Principu; 26. oktobra 1934. u Beogradu. I Hamdija Niki je bio tuen i osuen od strane AustroUgarske za vrijeme Prvog svjetskog rata. On je bio jedan od optuenih na Travnikom procesu protiv pripadnika srpskohrvatske omladine. Optunica ih je teretila zbog zalaganja za kulturno i politiko ujedinjenje Junih Slovena u jednu dravu. Hamdija Niki je osuen na dvije godine robije. Ime Hamdije Nikia pronalazimo takoe u knjizi Sarajevo u revoluciji (s podnaslo

39

Stogodinji rat

vom Komunistika partija Jugoslavije u priprema-ma i organizaciji ustanka) gdje se u uvodnom dijelu pravi razlika izmeu dijela muslimanskog stanovnitva koje je bilo lojalno nacistima i NDH i onih koji se noeni iskrenim patriotskim tenjama veu za partizanski pokret i Narodni front. Meu potonjima, neki od najistaknutijih su bili dr. Zaim arac, profesor Husein Brki, Sulejman Filipovi, Hasan Ljubuni, Hamdija Niki, porodica Karahasanovi i drugi. Ime Borivoja Leontia pak pronalazimo na spisku jugoslovenskih boraca u panskom graanskom ratu. (Nismo sigurni da li je stanoviti Boro Leonti, pukovnik jugoslovenske tajne slube u drugoj polovini etrdesetih godina i kratkotrajni naelnik beogradskog Vojnog muzeja ista ta osoba, ali je zavodljivo misliti da jeste. Naime, nakon to su u Jugoslaviji jo 1947. godine postali svjesni da je visoki i tihi saradnik austrijskog ministra vanjskih poslova Grubera, koji je uestvovao u diplomatskim razgovorima s jugoslovenskim delegacijama u Londonu i Moskvi, u stvari Kurt Valdhajm koji je osnovano osumnjien za ratne zloine u Jugoslaviji, predstavnici tajnih slubi SSSRa kazali su Leontiu, poetkom 1948. godine, da su regrutovali Valdhajma da radi za njih te da Jugosloveni ne trebaju da se mijeaju u taj sluaj. Sredinom iste godine dolazi do glasovitog raskida izmeu Tita i Staljina. Od poetka 1972. godine, pa sve do kraja 1981. Valdhajm je generalni sekretar Ujedinjenih nacija. 1986. godine izabran je za predsjednika Austrije. Tek u to vrijeme, njegova nacistika prolost postaje optepoznata. Alan Levi, autor koji se bavio ovom problematikom, izvjetava da pokuaj lociranja Leontia 1986. godine nije uspio. Poznato je da je panski borac Leonti umro u Beogradu 1980. go

40

Stogodinji rat

dine. Ako je rije o istoj osobi, jasno je zato nije mogao biti pronaen est godina kasnije.) Kao u nekoj stereotipnoj prii o Sarajevu, Bosni i Jugoslaviji, imamo tri osobe koje su istog roda, a porijeklom pripadaju trima razliitim vjerozakonima. Nedostaje jo samo neki Jevrej, kazao bi vjerovatno kakav cinik. Tu je, meutim, i Jevrejin. Iza inicijala A. K. sarajevskog dopisnika Politike krije se ime Abrahama Koena zvanog Abo. Ne usuujemo se ovdje da dublje ulazimo u porodinokohanitske veze ovog Abrahama Koena sa drugim Koenima, ali emo ispriati saetak njegove sudbine. Nakon to je Hitlerova vojska ula u Sarajevo i nakon to su sa zida skinuli plou o ijem je otkrivanju pisao u Politici, Abo Koen i njegova porodica uspjeli su izbjei smrt ili deportaciju u neki od koncentracionih logora zahvaljujui Koenovom koleginovinaru po imenu Rudi Roter. Roter je rodom bio iz sela Potomje na poluostrvu Peljeac. Odlazei iz Sarajeva u zaviaj, Roter ubjeuje Koena da zajedno s porodicom poe s njim dolje, na jug. Neko vrijeme, Koeni se kriju u Potomju kod Rotera, a kasnije prelaze u Trpanj te se napokon, poslije talijanske kapitulacije, pridruuju partizanima. U skladu sa svojom novinarskom profesijom, Abo Koen poinje da radi za sektor za informisanje ZAVNOHa (Zemaljsko antifaistiko vijee narodnog osloboenja Hrvatske), i to na mjestu tehnikog urednika Vjesnika. Po sjeanjima kolege, poznatog partizanskog novinara Mahmuda Konjhodia, Koen je u to vrijeme ve stariji ovjek i slabo pokretan. U maju mjesecu 1944. godine, kad se etnici napali partizansku bolnicu u selu Kreani u Lici, zaklali su i Abrahama Abu Koena, koji je, eto, izbjegao smrt od nacistike i ustake ruke da bi skonao od etnike. Godine 2004, Rudi

41

Stogodinji rat

Roter je od strane Memorijalnog centra Jad Vaem u Jerusalimu proglaen Pravednikom meu narodima.

Nacistika vojska ula je u Sarajevo 17. aprila 1941. godine. Trenutak skidanja spomenploe Gavrilu Principu sa zida zabiljeen je kamerom i ukljuen u jedan filmski urnal (dostupan na internetskoj adresi http://www.youtube.com/watch?v=QhLeaqhPXVU). Snimke ulaska nacistikih tenkova u Sarajevo, mase koja ih veselo pozdravlja i podizanja njemake zastave oito su manje vane, jer najdui dio ovog urnala prati skupinu mukaraca koji uz pomo merdevina paljivo skidaju plou i predaju je vojnicima Vermahta koji uz nju teatralno poziraju. Sve ovo prati glas spikera koji na njemakom izgovara nekoliko reenica. U prevodu one glase ovako: Invazija u bosanski grad. Podie se njemaka ratna zastava. U Sarajevu; ovdje je 28. juna 1914. austrijski prestolonasljednik postao rtvom kukavikog atentata srpskog studenta. Ti pucnjevi su dali signal za svjetski rat. Njemci skidaju mramornu tablu i predaju je Vermahtu. Na tabli stoji: Na ovom istorijskom mjestu se Gavrilo Princip izborio za slobodu Srbije. Firer je tablu predao Berlinskom Zeughausu5.

5 Zeughaus (stari Arsenal) je najstarija graevina u berlinskoj ulici Unter den Linden. Izgraena je poetkom osamnae-stog vijeka, a od 1875. godine u njoj je vojni muzej. U ovoj zgradi je 1943. godine Rudolf fon Gersdorf neuspjeno po-kuao ubiti Hitlera. Krajem Drugog svjetskog rata, zgra-da je u bombardovanjima veoma oteena. Kasnija sudbi-na konkretnog eksponata, spomen-ploe Gavrilu Principu, roendanskog poklona Adolfu Hitleru, nam je nepozna-ta. Podjelom Berlina, Zeughaus se naao u DDR-u. Godi-ne 1952. u ovu zgradu je smjeten Muzej njemake istorije, koji je svojom postavkom interpretirao modernu njema-

42

Stogodinji rat

Autor citiranog teksta oito je imao pouzdanog prevodioca sa srpskohrvatskog. Natpis na tabli zbilja poinje frazom Na ovom istorijskom mje-stu koja je u filmskom urnalu na njemaki doslovno prevedena (An dieser historischen Sttte). Nigdje se, meutim, na tabli ne pominju ni srpstvo ni Srbija. Iz ove lapidarne interpretacije anonimnog njemakog filmskog radnika, razvie se, i u nae vrijeme, brojne publicistike i scenske vizije Principovog ina. Na dan 21. aprila, agencija Asoijeted pres javlja iz Berlina kako je iz nacistikog taba na Balkanu stigla informacija da je spomenploa kojom se komemorira Sarajevski atentat jue predana Hitleru i to od strane jednog od prvih njemakih vojnika koji su uli u taj jugoslovenski grad. Objavljeno je i da e ploa biti javno izloena u muzeju kao dokaz srpske zloinake krvave krivice za Svjetski rat. Prvog jula iste godine, a povodom poklanjanja spomenploe Adolfu Hitleru, komentator NDHovskog Sarajskog novog lista trijumfalno pie: Sarajvo je opralo sa sebe vidovdansku ljagu. (Oblik Sarajvo ovdje nije tamparska greka. Prvih mjeseci okupacije ustae su ime grada formalno promijenili u Sarajvo, no uskoro je vraen naziv Sarajevo.) Nepune etiri godine kasnije, estog aprila 1945. godine, partizani oslobaaju Sarajevo. Ve sedmog maja, jo prije kapitulacije Velikonjemakog rajha, otkriva se nova spomenploa Gavrilu Principu.

ku istoriju iz komunistike perspektive. Institucija koja je tamo smjetena danas, poslije ujedinjenja dvije Njemake, nosi drukije, ali slino ime: Njemaki istorijski muzej.

43

Stogodinji rat

Sveanost prati veliki manifestacioni miting kojem prisustvuju pretsjednik Narodne skuptine Bosne i Hercegovine dr Vojislav Kecmanovi, lanovi Narodne vlade Bosne i Hercegovine na elu sa svojim pretsjednikom drugom Rodoljubom olakoviem, lanovi Narodne skuptine, pretstavnici Zemaljskog i mjesnog USAOBiHa, omladinski delegati pokrajina,i delegati omladine Grke i bratske Bugarske. Izvjeta Osloboenja dalje pie: Miting je otvorio drug Braco Kosovac i predao rije drugu Dragoslavu Ljubibratiu, jednom od Principovih saradnika i lanu revolucionarne organizacije Mla-da Bosna i podvukao vanu ulogu bosanskohercegovake omladine Principove omladine, nadahnute idejama bratstva i jedinstva svih naroda Bosne i Hercegovine, svih naroda Jugoslavije i istakao njihovu borbu protiv tadanjih reakcionarnih politiara, koji su zagovarali kompromis sa Beom. Svoj govor zavrio je rijeima: Po svojim idejama Gavrilo Princip pripada dananjoj mladoj generaciji, koja je ostvarila konano i potpuno one tenje, koje je Gavrilo Princip zapoeo u ono doba. Poslije druga Ljubibratia govorio je drug Cvijetin Mijatovi, zatim omladinac Hrvat Mile ai i omladinka muslimanka Naa Biser. Samu spomenplou otkrio je Borko Vukobrat omladinac iz Bosanskog Grahova. Na ploi je zlatnim slovima stajalo: U znak vjei-te zahvalnosti Gavrilu Principu i njegovim drugovi-ma borcima protiv germanskih osvajaa, posveuje ovu plou omladina Bosne i Hercegovine Saraje-vo 7. maja 1945. godine. Nije na ovoj ploi, to je na zidu stajala, po svoj prilici, desetak godina, bilo rijei sloboda. Kad je onaj koji biljei ovu priu, osamdesetih godina prolog vijeka, prvi put bio na mjestu Sarajevskog atentata, na novoj spomenploi

44

Stogodinji rat

ponovo je prizivana sloboda6. No ni te ploe, kao ni one stare od crnog mermera, kao ni slobode, danas vie nema.

Vreme 1191, 31. oktobar 2013

6 Na ploi koja je stajala na mjestu Atentata do 1992. go-dine pisalo je (irilicom): Sa ovoga mjesta 28. juna 1914. godine Gavrilo Princip svojim pucnjem izrazi narodni pro-test protiv tiranije i vjekovnu tenju naih naroda za slobo-dom. Razlono je pretpostaviti da je ona postavljena 28. juna 1953. godine, kad je ondanji gradonaelnik Sara-jevo Dane Olbina na istom mjestu otvorio Muzej Mlade Bosne. Zapadni novinari koji su za vrijeme socijalistike Jugoslavije dolazili u Sarajevu obino su bivali neprijatno iznenaeni ovakvim odavanjem poasti Gavrilu Princi-pu. Analiza tih napisa zavreuje posebno ozbiljnije istra-ivanje. Zanimljivo je da u broju od 28. juna 1964. godi-ne, o pedesetogodinjici atentata, New York Times objav-ljuje ak tri teksta tim povodom. Jedan od tih tekstova je reportaa sa lica mjesta iz pera Dozefa Berija. U podna-slovu njegovog teksta istie se kako e putnik namjernik u Sarajevu otkriti da se mladi ludak iz 1914. pamti kao nacionalistiki heroj. Vrijedi ovdje barem kratko notirati signifikantan detalj iz njegovog teksta. Jedan od Berijevih sarajevskih sagovornika, ovjek koji mu je govorio o vezi koja postoji izmeu sarajevskih atentatora i partizanskih revolucionara iz Drugog svjetskog rata, bio je komuni-stiki sekretar za informacije, prijateljski nastrojen tri-desetsedmogodinjak, bivi kapetan partizanske vojske po imenu Murat Kusturica. Od 1992. godine, kad je plo-a koja je okirala novinara New York Timesa uklonje-na, pa sve do 2004. godine, na mjestu Sarajevskog aten-tata nije bilo nikakvog spomena na taj istorijski dogaaj; 2004. sarajevske gradske vlasti postavile su tamo plou s (latininim) natpisom: Sa ovog mjesta 28. juna 1914. Ga-vrilo Princip je izvrio atentat na austrougarskog prestolo-nasljednika Franca Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju. Ispod je prevod na engleski.

45

Stogodinji rat

Iz asopisa Illustrierter Beobachter broj 18, od 1. maja 1941

46

Stogodinji rat

estitke Adolfu HItleru za njegov 52. roendan, Illustrierter Beobachter, 1. maj 1941.

47

Stogodinji rat

Spomen tabla u vojnom muzeju u Berlinu, 28. april 1941.

Na sledeoj strani: Majka Gavrila Principa, Marija-Nana

oko 1950?

48

Stogodinji rat

49

Stogodinji rat

neBoja Grujii

Da je srklet kao to je kuvet bio bi ibret

1.

Kao to ree jedan pesnik: injenica je nalik vrei nee da stoji dogod se u nju neto ne stavi. Fotografija snimljena 20. aprila 1941, na kojoj Hitler trijumfalno stoji nad spomenploom Gavrilu Principu, koju su mu oficiri Vermahta upravo doneli iz okupiranog Sarajeva i uruili mu je kao roendanski poklon jedna je takva injenica. Ovu fotografiju, pronaenu u arhivi Bavarske dravne biblioteke u Minhenu (na tragu informacije iz knjige Duana Gliovia Ivo Andri, Kraljevina Jugoslavija i Tre-i rajh 19391941), objavio je beogradski nedeljnik Vreme 31. oktobra 2013, u broju 1191. Kako je slika nastala i ta je zapravo ovekoveila ispriao je u 5.000 rei u istom broju Vremena Muharem Bazdulj. Hofmanovu sliku, dotad nepoznatu iroj javnosti, istoriar Kristofer Klark, aktuelna istoriarska popzvezda i autor bestselera Meseari, iznenaen njenim pojavljivanjem, nazvao ju je najboljom slikom oba rata.

Ali ta u tu vreu staviti?

50

Stogodinji rat

2.

Fotografija je nainjena tri dana po kapitulaciji Jugoslavije, 20. aprila 1941, u vagonu specijalnog voza stacioniranog na slepom koloseku pruge BeGrac, na izlazu iz eleznikog tunela kod mesta Menihkirhen u tajerskoj, u kome se nalazio Firerov glavni tab Jugoistok, iz koga je Hitler pratio napad na Jugoslaviju i Grku. Hitler je tog dana slavio 52. roendan i tada mu je, kao prigodan roendanski poklon i jedini ratni trofej donet iz netom raskomadane Jugoslavije uruena spomenploa Gavrilu Principu, koja je prethodnih jedanaest godina stajala na mestu Sarajevskog atentata. Scena skidanja ove ploe u Sarajevu tri dana ranije zabeleena je u nacistikom propagandnom filmskom urnalu, koji je iskoristio Fadil Hadi u filmu Sara-jevski atentat iz 1968. Fotografiju uruenja poklona nainio je Hajnrih Hofman, Hitlerov slubeni fotograf od 1920. do 1945. godine.

Hofmanova fotografija, uz prigodan tekst, objav ljena je u nacistikom asopisu Illustrierter Beobachter broj 18, od 1. maja 1941, zajedno s fotoreportaom proslave Hitlerovog 52. roendana, i uz potpis: Kraj velianja jednog nedela: 28. juna 1914. u Sarajevu je ubijen prestolonasledniki par, od strane bosanskog Srbina Principa. Tim nedelom srpskih zaverenika zapaljen je Prvi svetski rat. Poasnu tablu koju su na mestu ubistva Srbi postavili u spomen ovom nedelu skinuli su folksdojeri, a Vermaht ju je predao Fireru u glavnom tabu. Adolf Hitler je naredio njeno premetanje u Vojni muzej.

Vest o uruenju poklona objavile su tada nemake novine, kao i novine u Nezavisnoj Dravi Hr vatskoj. Ustaki Novi list, u tekstu naslovljenom

51

Stogodinji rat

Sramotnu Principovu plou iz Sarajeva Fhrer je osobno preuzeo, navodi:

Kako je poznato, sramotna ploa, koju su srpski vlastodrci postavili u Sarajevu u poast ubojice Gavrila Principa na mjestu gdje je nastradao austrougarski prijestolonasljedni par nadvojvoda Franjo Ferdinand i njegova supruga, izruena je Voi Velikog Njemakog Reicha Adolfu Hitleru u njegovom glavnom stanu.

Plou su donijeli u Fhrerov glavni stan njemaki ratni dopisnici posebnim aeroplanom. List Tagespost donosi ovaj zanimljivi prikaz tog puta:

Strahovitom brzinom letimo iznad planinskih krajeva bive Jugoslavije. im smo doli u Voin glavni stan, prijavili smo se kod vojnog autanta pukovnika Schumndta, kojim nam kratko nakon toga saopuje vijest, koja je sva naa srca ispunila velikom radou. Fhrer nas obavjeuje, da on eli osobno preuzeti plou iz naih ruku.

Doao je veliki as, kad smo se nali oi u oi s naim ljubljenim Fhrerom. Najpre smo voi preveli toan tekst natpisa na ploi. Zatim se je Voa podrobno interesirao za borbe u Srbiji. Mi mu opisujemo svoje utiske. Konano je Fhrer naredio, da se mramorna ploa iz Sarajeva izrui ratnom muzeju u Berlinu. Nakon to smo se rukovali s Fhrerom i uhvatili njegov pogled, koji e nam ostati nezaboravan, audijencija je bila dovrena. Ali u naim srcima zaplamsao je, nakon ovog presretnog asa, zavjet da emo biti na sve spremni, kuda god nas Fhrer poslao.

Principovu plou Hitler je poslao u Berlin i 28. aprila ona je izloena kao ratni trofej u tadanjem Vojnom muzeju (zgrada biveg Arsenala, sadanji Nemaki istorijski muzej), o emu su nemaki li

52

Stogodinji rat

stovi takoe izvestili. Zgrada Vojnog muzeja je teko oteena u saveznikom bombardovanju 1945, i otada se Principovoj ploi gubi trag. U arhivi Austrijske nacionalne biblioteke postoji fotografija Alberta Hilera na kojoj se vide ljudi pred izloenom spomenploom Gavrilu Principu, datirana oko 1950. godine, ali ne pie gde je snimljena. Istoriar Milivoje Buha tvrdi da je posle rata ploa vraena iz Berlina, razbijena u etiri komada, i ostavljena u tadanjem Muzeju Mlade Bosne u Sarajevu.

3.

Kakve su bile reakcije na objavljivanje Hofmanove slike u beogradskom Vremenu? Reakcije su bile dvojake i na fonu su aktuelnih polemika o uzrocima izbijanja Prvog svetskog rata i tumaenja karaktera Sarajevskog atentata. S jedne strane, reakcije u Srbiji su, s meavinom trijumfalizma i obavezne nacionalne patetike, takve da je smatraju vanim doprinosom u suprotstavljanju pokuaju istorijske revizije uzroka poetaka Prvog svetskog rata, kakvu danas promoviu, pored ostalih, istoriari Kristofer Klark, Margaret Makmilan, on Makmikin i Riard Evans. Otkud sad ovo, rekla je ljutito Margaret Makmilan neposredno uoi njujorke promocije svoje knjige The War That Ended Pea-ce: The Road to 1914 (recenzenti Medlin Olbrajt i Strob Talbot), sutradan po objavljivanju broja Vremena s Hofmanovom slikom (svet je manji nego to mislimo). To nita ne znai, niti dokazuje da su Gavrilo Princip i Srbi dobri momci. To je isto kao kada bi osudili vegetarijanstvo zato to je Hitler bio vegetarijanac!? Jedna od teza koju ova oksfordska istoriarka u svojoj knjizi promovie jeste da je Sr

53

Stogodinji rat

bija poetkom XX veka bila izvoznik terorizma, ono to je Iran po njoj danas, a da je Mlada Bosna bila Al Kaida tog vremena, te da je, posledino, austrijski napad na Srbiju bio logian i nuan odgovor na rastuu opasnost srpskog nacionalizma.

Vest o otkriu Hofmanove fotografije za evropske medije prvi je napisao dopisnik nemake agencije DPA iz Beograda Tomas Braj. O ovoj slici, u kontekstu obeleavanja stogodinjice poetka Prvog svetskog rata, govori njegov tekst objavljen na sajtu Europe Online Magazin. Tekst je naslovljen austrougarskim pokliem iz 1914: Serbien muss sterbien (istina, pod navodnicima), a umesto Hofmanovom fotografijom o kojoj je re, ilustrovan je fotografijom iskopavanja masovne grobnice u Srebrenici (http://www.europeonline-magazine.eu/ser-bien-muss-sterbien_305149.html). Ovom svinjarijom je slubenik nemake agencije hteo da porui da je objavljivanje ove fotografije provokacija srpskog nacionalizma i izraz srpskog neprijateljstva prema evropskim partnerima.

Nakon toga, o otkriu ove fotografije pisali su mnogi svetski listovi, od El Paisa do Fajnenel tajmsa, ona je postala istorijska injenica na koju se referie jedan broj istoriara i publicista kada govore o Sarajevskom atentatu, Tim Baer ju je uvrstio u svoju zapaenu knjigu The Trigger Hunting the Assasin who Brought the World to War, ali vest o slici nisu objavile nijedne novine iz Bosne i Hercegovine, Crne Gore ni Hrvatske, to je alosni simptom tamonje vladujue ideoloke paradigme gledanja na jugoslovensku prolost, kao i stanja na medijskoj sceni koja iz nje proizilazi. Meutim, najbizarnija stvar u vezi s objavljivanjem ove fotografije, pored telefonskih poziva pomenutog dopisnika

54

Stogodinji rat

DPA redakciji Vremena, uredniku kulture i autoru teksta o slici, jeste angaman botova koji su na internet portalima u Srbiji na vest o njoj tvrdili da je slika oigledna podmetaina i falsifikat, jer se jasno vidi da je Principova spomenploa u sliku naknadno umontirana, o emu, navodno, svedoi odraz jablanova iz parka Atmejdan koji se vide na njoj!?

4.

Virdinija Vulf je, s neto preterivanja, smatrala da se tokom decembra 1910. ljudska priroda nepovratno izmenila. Gledano unazad, bar u ovim gudurama, to se desilo neto ranije, 15. juna 1910. godine. Tada je u Sarajevu zagrebaki student iz Nevesinja Bogdan eraji ispalio pet metaka ka austrijskom vojnom namesniku Bosne i Hercegovine generalu Marijanu Vareaninu i esti sebi u glavu. Dok je eraji leao u hropcu na Carevoj upriji, nepovreeni Vareanin je izaao iz kola kojim se vozio, utnuo erajievo telo, pljunuo ga i proderao se: ubre!

Nakon toga, neto se ozbiljno uskomealo u generaciji koja je upravo stupala na istorijsku scenu. Onima koji dolaze naslov je teksta koji je potonji ideolog Mlade Bosne Vladimir Gainovi tada napisao povodom erajievog atentata.

Zato je eraji pucao? Vreme uoi Prvog svetskog rata esto se opi

suje kao belle poque. Ali ta epoha nije svima bila belle. To jest, moda jeste u Beu, Berlinu, Londonu ili Parizu, ali ne i u njihovim kolonijama, i ne na Balkanu. Bosna i Hercegovina se usred belle poquea guila pod austrougarskom upravom. Poto ju je 1878. nakon Berlinskog kongresa okupira

55

Stogodinji rat

la, i kasnije 1908. po zakonu jaeg anektirala, AustroUgarska se prema Bosni ponaala kao prema klasinoj koloniji: napravila je neophodnu infrastrukturu da bi eksploatisala tamonje resurse i beskrupulozno izrabljivala stanovnitvo, naroito seljatvo, koje je bilo najbrojnije. Ona ne samo da nije ukinula dotadanji turski feudalni poredak u Bosni ve ga je uvrstila, birokratizovala i pootrila, to je za veinu stanovnitva bilo nepodnoljivo. Uz to, da bi kolonijom lake vladala, po starom principu di-vide et impera, inila je sve da raspiri meuetniku mrnju, naroito izmeu pravoslavnog i muslimanskog stanovnitva, koje je pruilo najvei otpor austrougarskoj okupaciji. Nakon sloma serije ustanaka protiv okupacije, od Hadi Lojinog do Ulokog, usledio je talas iseljavanja bosanskih muslimana u Tursku, i njima je Aleksa anti napisao pesmu Ostajte ovdje Ovdje vam svako bratsku ruku ste-e / U tuem svijetu za vas pelen cvjeta; / Za ove kre sve vas, sve vas vee: / Ime i jezik, bratstvo, i krv sveta.

A onda, od poetka veka situacija se intenzivirala: Majski prevrat, kojim Srbija prestaje da bude austrougarski satelit, Carinski rat, Srpskohrvatska koalicija, Aneksiona kriza (povodom aneksije BiH Branislav Nui, osniva Narodne odbrane, pie svog Hadi Loja), Veleizdajniki proces i erajiev atentat

Zahvaeni politikom groznicom kojoj je eraji bio okida, sarajevski gimnazijalci formirali su 1911. dve politike grupacije: srpsku i hrvatsku naprednu nacionalistiku omladinu. Predsednik Hrvatske napredne omladine bio je ak VII razreda Sarajevske gimnazije Ivo Andri. Na njegovu inicijativu doi e do zbliavanja srpske i hrvat

56

Stogodinji rat

ske organizacije i formiranja zajednike, Srpskohrvatske napredne omladine. Andri je bio njen prvi predsednik. Ovaj korak je ozbiljno remetio ustaljene adete zagrienih arijskih verskih ratova, voenih preko nekoliko lokalnih listova, koji su i iveli od negovanja ovih netrpeljivosti, napisao je Miroslav Karaulac, pouzdan hroniar ovog vremena.

Svoj prvi pravi ispit Srpskohrvatska napredna omladina, nazivana i Jugoslovenskom, imala je februara 1912. U znak podrke zagrebakim studentima pobunjenim zbog Cuvajevog nasilnog rasputanja hrvatskog Sabora, u Sarajevu su 18. februara izbile ake demonstracije protiv austrougarskih vlasti. U povorci demonstranata su, pored ostalih, bili Mirko Perin, Lazar uki, Ivo Kranjevi, ulaga Bukovac, Oskar Tartalja i Luka Juki. Okupaciona vojska je demonstracije pokuala silom da ugui. Jedan od demonstranata, Gavrilo Princip, udaren je sabljom i pocepano mu je odelo. Drugi, Salih ahinagi, smrtno je ranjen, to je izazvalo novi talas demonstracija i trajkova gimnazijalaca i studenata u Suaku, Zagrebu, Splitu, Dubrovniku, Gracu, Beu, Beogradu i drugde. Devetnaestog februara objavljen je generalni trajk u svim sarajevskim kolama. lanovi trajkakog odbora fotografisali su se za istoriju. Na toj fotografiji prvi put je zabeleeno lice Ive Andria.

Februarske ake demonstracije u Sarajevu predstavljale su taku politike kristalizacije generacije koja je u politiki ivot donela neto dotad nevieno prvi put u istoriji, u istom stroju, po svojoj volji i ne kao pripadnici etnije, koraali su Srbi, Hrvati i muslimani.

Imena? Mladen Stojanovi, Milan Budimir, August Cesarec, Luka Juki, Vladimir Gainovi,

57

Stogodinji rat

Oskar Tartalja, Vladimir erina, Danilo Ili, Augustin Ujevi, ulaga Bukovac, Gavrilo Princip, Ivo Andri, Ibrahim Fazlinovi, Dragutin Mraz, Rudolf Greta, Lavoslav Kofa, Ahmet Sadikovi, Ivan Alfirovi, Antonije Filipi, Hamid Kuki, Dragan Kalember, Ivo Kranjevi, Milo Pjani, Dragoslav Ljubibrati, Sadulah Niki, Ferdo Kozak, Branko Zagorac, Mihajlo Puara, Ferdinand Behr, Eugen Brger, Jakov Paji, Marko Perin, Ljubomir Niki, Lazar uki, Ivan Endliher, Jozo Luki, Demil Drljevi, Franjo Zeki, Ervin Miklolji, Vladeta Bilbija, Hasan Miljkovi, Branko Kebelji, Mehmed Zvono, Todor Ili, Hamdija Niki, Radoslav Semiz, Zvonimir Dojanski, Kosta Hakman, Safvetbeg Miralem, Anto Mohorovi, Reid Kurtagi, Viktor Rupi, Ahmet Babai, Budimir Alojz, Borivoje Jevti i stotine drugih.

ta ih je povezalo? Njihove politike ideje bile su mutne ali radikalne, kulturnoemancipatorske i slobodarske. Bili su ogoreni socijalnom nepravdom koja ih je okruivala, a put osloboenja su videli u ostvarenju naela Balkan balkanskim narodima; zajedniki ideal bila je junoslovenska politika, kulturna i socijalna zajednica nezavisna od Turske, Austrije, Nemake, Italije, Rusije. Srbija je za njih bila slobodna teritorija, Pijemont ujedinjenja u buduu Jugoslaviju, i dalje u Balkansku otadbinu, a posle Balkanskih ratova i dokaz da moe slabiji sil-nome da uene dim u nos. Onako kao to je Koiev Jablan nadbo carskog baka Rudonju. Naravno, oni su i u Srbiji traili i nalazili svoje istomiljenike i saborce, ali njihov bunt je bio autentian, kulturno, socijalno i politiki motivisan, a sredstva, pored ostalog, na evropskom talasu, i revolucionarna.

58

Stogodinji rat

U ovom mladojugoslovenskom pokretu uestvovali su Srbi, Hrvati i muslimani, ali ne svi, ne ni veina samo oni koji su verovali da pripadaju istom, troimenom, narodu koji moe da izae iz stanja kulturne i politike samoskrivljene nezrelosti, nakon kojeg e uslediti jugoslovenski, a onda i veliki balkanski rizorimento. Evo ta je jedan od njih napisao: Jaanje nacionalne svijesti, preko kojih e se onda lako oduprijeti valovima germanskih, maarskih i italijanskih nasrtaja a onda penetracija ovih ideja u iroke puke mase. Mome je nacionalistikom uvjerenju najjai motiv taj, to Srbi bez Hrvata i obratno ne znae nita kraj ovakvog brzog razvoja svijetova i konkurencije meu velikim narodima pred kojim manji kao slabiji uzmiu. Tek Srbi i Hrvati zajedno kadri su da se odre na povrini.

U nacionalnom smislu oni su batinili svaku junoslovensku i balkansku pobunu protiv stranih zavojevaa i svaki svetski antikolonijalni pokret. U svojoj akciji pozivaju se na politiku batinu Vjekoslava Baha, Eugena Kvaternika, Hadi Loja, Miloa Obilia, Karaora, Njegoa, Rigu od Fere, Garibaldija, Macinija, Simona Bolivara, Kropotkina i trae slobodu.

eraji puca u Sarajevu. Juki, Doji, Planinak pucaju u Zagrebu. Tin Ujevi i Vladimir erina u Drniu 1913. neuspeno pokuavaju da organizuju atentat na Franca Ferdinanda. Sarajevski atentat bio je na hrvatskom i bosanskom terenu po redu esti, a sve da svjetski poar i nije prividno buknuo zbog sarajevskog krvoprolia, omladina bi bila nejunakom vremenu uprkos demonstrirala s orujem u ruci i dalje, jer se nije pucalo iz obijesti, nego iz oaja nad zaista kolonijalnim stanjem u kojem su ivjeli jugoslavenski narodi, pisao je Krlea. Osmog

59

Stogodinji rat

juna 1912, Ivo Andri belei u svoj dnevnik: Danas je Juki poinio atentat na Cuvaja. Kako je lepo da se zateu tajni konci dela i bune. Kako radosno slutim dane velikih dela. I die se i gori hajduka krv. Neka ive oni koji umiru po trotoarima onesveeni od srdbe i baruta, bolni od sramote zajednike. Neka ive oni koji povueni, utljivi, u mranim sobama spremaju bunu. Kad e doi kraljeve voj-ske?/Oblaci nebom plove kao vojska; ja slutim dane velikih djela, objavljuje Andri u Zagrebu 1914. I jo: Sva Hrvatska nelijepo hre. Budni su samo pjesnici i atentatori.

Kada je austrougarski prestolonaslednik Franc Ferdinand juna 1914. doao u Bosnu i Hercegovinu, doao je u funkciji generalnog inspektora oruanih snaga AustroUgarske, da zajedno s Konradom fon Hecendorfom, efom austrougarskog generaltaba, nadgleda pretee vojne manevre svoje vojske na granici sa Srbijom. Nakon manevara odluio je da poseti Sarajevo 28. juna, na srpski nacionalni praznik Vidovdan. Provokacija je bila oigledna. Pripadnici Mlade Bosne organizovali su atentat na predstavnika okupacione vojske. Gavrilo Princip ga je ubio.

Istog dana frankovci u Zagrebu organizuju antisrpske demonstracije, uvee je Sarajevo izlepljeno proglasom sarajevskom graanstvu s potpisom gradskog podnaelnika Josipa Vancaa, u kome je pisalo: I ako je poticaj za ovaj avolski zloin potekao iz inozemstva po iskazu atentatora nedvoumno je, da je bomba iz Beograda ipak postoji temeljita sumnja, da i u ovoj zemlji ima prevratnih elemenata. Mi osuujemo zloin i duboko smo nesretni, da je atentat izveden u Sarajevu, ije se stanovnitvo uvijek pokazivalo vjerno kralju i dinasti

60

Stogodinji rat

ji, pa ja pozivam puanstvo, da takove elemente koji se daju na ovakove zloine, iz svoje sredine istrijebi. Bit e sveta dunost puanstva, da tu sramotu opere. Bio je to poziv uckorima i fukari na lin sarajevskih Srba.

5.

U vreme nastanka, fotografija Hajnriha Hofmana ima oiglednu simboliku: Adolf Hitler, veliki voa, osvaja sveta koji isti Evropu od neisti i tvorac novog svetskog poretka, dobija ratni trofej koji simbolizuje zemlju koja se usudila da mu se suprotstavi i koju je upravo pregazio.

Meutim, danas je simboliki sadraj ove slike promenjen. Adolf Hitler je danas apsolutni simbol Zla (iako je De Rumon upozoravao da je re tek o demonu drugog reda). Ali kakva je simbolika spomenploe na kojoj irilinim slovima pie: Na ovom istorijskom mjestu Gavrilo Princip navijesti slobodu na Vidovdan 15. (28.) juna 1914? Hitler se oko toga nije dvoumio: Gavrilo Princip je bio i ostao simbol antiimperijalistike i antikolonijalne borbe malih naroda za svoju slobodu, njihove tenje da izau iz stanja samoskrivljene nezrelosti.

Istorijski je sluaj Mlade Bosne u principu jasan i u istoriografiji odavno raien. Nema nieg nepoznatog u vezi s njim, kao ni oko uzroka i karaktera Prvog svetskog rata. Meutim, austrougarska, kao i nacistika propaganda koja se na nju nastavila, na Sarajevski atentat i Gavrila Principa drugaije je gledala. Za nju Gavrilo Princip nije bio jugoslovenski revolucionaridealista, ve srpski ubicaterorista, pion u velikosrpskoj zaveri protiv zapadne civilizacije. Svrha ovakve propagande bila je najpre da

61

Stogodinji rat

se opravda ranije planiran austrougarski napad na Srbiju kojim je poeo Prvi svetski rat. U ovom ratu u Srbiji je nastradalo vie od milion ljudi; po zvaninim podacima, Srbija je imala 1.250.000 rtava, od ega 850.000 civilnih, to jest izgubila je vie od etvrtine ukupnog stanovnitva. Mada istorijska paralela nije sasvim precizna, slina stvar bi bila kada bi neko danas pokuao da atentat Herela Grinspana osudi kao teroristiki in da bi se njime opravdalo ono to je za njim usledilo Kristallnacht.7

Ali druga, dalekosenija svrha ovakve propagande jeste da se pokae da je svaka ideja borbe malih zemalja za nezavisnost i politiki subjektivitet unapred osuena na propast. A to su bila vrata koja je Gavrilo Princip simbolino otvorio i kroz koja su tokom itavog kratkog XX veka pokuavali da prou svi svetski antikolonijalni pokreti. Jugoslavija je predstavljala simbol upravo ovakve borbe. Ona je imala jo dva slavna trenutka bila je to zemlja koja je 27. marta 1941. odbila Trojni pakt i rekla NE Hitleru, a nakon Drugog svetskog rata, 7 Prva knjiga kod nas napisana kao odgovor na nema-

ke pokuaje revizije Prvog svetskog rata bila je priljeno i dokumentovano napisana knjiga Vladimira orovia, Odnosi Srbije i Austro-Ugarske u XX veku, koja je treba-lo da se pojavi 1935, i kasnije u prevodu na engleski jezik. Ali na pritisak Austrije, a naroito Nemake, tada najva-nijeg spoljnotrgovinskog partnera Kraljevine Jugoslavi-je, Vlada Milana Stojadinovia, da ne bi ljutila vou ne-makog Rajha, zabranila je objavljivanje orovieve knji-ge; vei deo njenog ve odtampanog tiraa je 1938. uni-ten. Objavljena je tek 1992, u malom tirau. Isto se de-silo 1940. i sa bedekerom Beograd, u izdanju Balkanskog instituta u Beogradu. Nakon demara nemakog poslani-ka u Beogradu zbog naina na koji je u ovoj knjizi pisa-no o zloinima austrougarske vojske u Srbiji 19141918, knjiga je zabranjena, a njen slog uniten.

62

Stogodinji rat

u kome je imala snaan antifaistiki pokret, godine 1948. izala je iz Istonog bloka i rekla NE Staljinu. Upravo zato je sada ve decenijama unazad upadljiv uporan pokuaj relativizovanja znaaja i smisla nastanka ove drave kako bi se opravdao njen potonji raspad, pokuaj koji danas iz sve snage podravaju lokalne nacionalistike elite, koje su uz podrku Zapada na vlasti u svim postjugoslovenskim dravicama. Mlada Bosna je u srcu nezavisne Jugoslavije, nezavisne, a ne trosmajerove, ne Ferdinandove Jugoslavije, nego Jugoslavije koju su i Ferdinand i Hitler mrzeli i hteli da je zatru. Danas vidimo: velika glava i slabe noge krivo su srasli, Jugoslavija je likvidirana, sada lenovi u muenju izdiu.

Pa opet, iako se politika Jugoslavija uruila, ona je za vreme svog trajanja u kulturnom smislu pomolila glavu iz samoskrivljene nezrelosti. Iz oseaja neprovincijalnosti koji je jugoslovenska ideja indukovala, iz oseaja samosvrhovitosti liene straha od istorijske beznaajnosti, nastalo je ono najbolje to je jugoslovenska kultura dala, i u knjievnosti, i u pozoritu, i u slikarstvu, i u filmu, i u muzici. Slutnja skore izvesne politike katastrofe ovoj kulturi je davala dodatni sjaj.

6.

Kako je reeno, Hofmanova fotografija je najbolja slika oba svetska rata. Postoji li, osim ove slike, jo neto to povezuje Hitlera i Principa? Postoji. Jedini ovek na svetu koji je lino poznavao i jednog i drugog, koji je u oi gledao i Hitlera i Principa Ivo Andri. Mladobosanac, robija, ambasador Kraljevine Jugoslavije u Nemakoj, pisac.

63

Stogodinji rat

Na globalnoj ravni, Gavrilo Princip je, izvan simbolike, u sutini istorijski beznaajna figura. Takav bi, i pored svega, bio i u lokalnoj ravni da sve ono to je on predstavljao nije prevedeno u kulturu. A to je uinio u prvom redu Ivo Andri. itava njegova literatura izvedena je iz njegovog mladobosanskog naslea. Ono je u temeljima romana Na Drini uprija i Travnike hronike, pria Ruan-ski begovi, Pria o kmetu Simanu, Zanos i strada-nje Tome Galusa, Trenutak u Toploj, trajk u tka-onici ilima, iz eseja U ulici Danila Ilia, Njego kao tragini junak kosovske misli, Razgovor sa Go-jom Andri je taj koji je svojim delom Mladu Bosnu izveo iz prostora politikog, u kome je, ispostavilo se, bila osuena na smrt, i kao ideju kulturnog subjektiviteta preveo je u prostor kulture. Zato ideja Mlade Bosne, ako i jeste ukinuta mladobosanska politika batina jugoslovenstva, a ubistvom Zorana inia i najmanje zrnce politikog subjektiviteta bilo koje od postjugoslovenskih bananadrava, makar teorijski i uprkos svim upornim atentatima na nju i sleva i sdesna nije mrtva. Andriev opus bio je i ostao nulta taka jugoslovenskog kulturnog subjektiviteta, i kao takav se zato stalno iznova dovodi u pitanje. ak i pored svoje udesne knjievne graevine, da nije delimino zatien autoritetom Nobelove nagrade, i od njega bi odavno nainili provincijalnog pisca, interkulturnog autora, nacionalistu, ovena, faistu, kao to to pokuavaju da uine od Andrievog mlaeg i divljijeg literarnog brata Crnjanskog, ili od Njegoa iz koga Andri izvire i na koga se nastavlja. (Primer: reenica pisca Igora Marojevia: Hladne injenice su sledee: jeste Njego bio pre svega, jeziki, koliko god ga teko danas bilo razumeti talentovan, ali njegova

64

Stogodinji rat

poetika je u doba kada je iveo bila zastarela, jedna je od najglupljih reenica ikad napisanih na srpskom jeziku.) Pokuaji da se od Andria naini inspirator genocida, podvorniko kopile, faista i velikosrbin padaju u prazno, ali se i ne odustaje. Visi u vazduhu reenica: Hladne injenice su sledee: jeste Andri bio pre svega, jeziki, koliko god ga teko danas bilo razumeti talentovan, ali njegova poetika je u doba kada je iveo bila zastarela, a nije iskljueno da neki revni istraiva u budunosti naini i neko senzacionalno otkrie koje e ga zauvek detronizovati, i koje e, na primer, od njega, pored mrzitelja Albanaca i muslimana, nainiti jo i saradnika Gestapoa.

7.

U tumaenju Mlade Bosne i danas su prisutni odjeci austrougarske i nacistike antijugoslovenske propagande, koju na jugoslovenskom prostoru prihvataju i dalje distribuiraju kako lokalne nacionalistike elite, koje vrlo priljeno oponaaju sve ikada stvorene negativne stereotipe o sebi, tako i njihovi nominalno antinacionalistiki kulturni privesci, na svim stranama. Za trajanja Jugoslavije, o Sarajevskom atentatu i Gavrilu Principu pisali su njegovi savremenici Miroslav Krlea (Sarajevski atentat trebao je da poslui austrijskoj diplomaciji za zauzimanje sretne moralne pozicije, sa koje se moglo pouzdano raunati na konanu likvidaciju srbijanskoga suvereniteta kako bi se Srbija pretvorila ponovo u pokorenu zemlju, kao to je to i bila do godine 1903.) i Milo Crnjanski ( ak i kod nas, neki su od Principa bili nainili Srbina provincijalca, fanatika, ovena, koji je, toboe, bio samo igraka u

65

Stogodinji rat

rukama efa Obavetajnog odseka srbijanskog generaltaba, pukovnika Dragutina Dimitrijevia Apisa. Meutim, atentator nam je govorio, jasno, i sa one strane groba.); o Principu su pevali Safet Isovi i rijeki Paraf.

Danas se o Principu drugaije govori i pie. S jedne strane kao o uzornom srpskom nacionalisti, a s druge kao o velikosrpskom crnorukakom teroristi. Danas je nepoeljno izvoditi idejne konsekvence i nedvosmisleno artikulisati kulturnopolitiku batinu jugoslovenskog pokreta uoi Prvog svetskog rata. I opet se u tome istiu pisci. Za novi diskurs optepoznate istorijske injenice izgleda da nisu bile dovoljne, tako da je odnekud iskrsla propagandna la da je etrdesetestogodinja Sofija Hotek, koju je Princip nehotice ubio ciljajui na generala Pooreka, u trenutku ubistva bila trudna. Tako Aleksandar Hemon, da bi potcrtao jadnou i monstruoznost sarajevskog atentatora u svojoj knjizi Pitanje Bruna (The Question of Bruno) opisuje upianog Srbina Principa kako ispaljuje historijske metke u mozak fetusa. O tome da je Princip ubio austrijskog princa i njegovu trudnu enu pisali su i priali Miljenko Jergovi, Andrej Nikolaidis, Bora osi, Biljana Srbljanovi, Vuk Drakovi, Milan Vlaji, ak i Duan Kovaevi. Pa da li je mogue da svi ovi tumai nacionalne istorije nisu uzeli u ruke ni jednu jedinu knjigu o Sarajevskom atentatu pre nego to su se osetili dunim da o njemu bilo ta kau, a nekmoli da izreknu ikakav sud!? Jedan sluaj je u tom smislu naroito karakteristian.

Reagujui na esej Stanka Cerovia Koliba u istoriji, preuzet iz njegove knjige Drvo ivota, plo-dovi smrti i objavljen 2007. u Vremenu crnogorski pisac Andrej Nikolaidis napisao je tekst Heroj bez

66

Stogodinji rat

svojstava, koji je zbog svog znaaja i politike teine objavljen u ak tri drave Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj. Re je o programskom tekstu koji je ilustrativan za itav jedan sloj nacionalnih radnika na jugoslovenskom prostoru i koji je zadao okvir u kome e se u svim bivim jugoslovenskim republikama izuzev Srbije do danas preteno interpretirati Sarajevski atentat.