PERIOD 1012. VIJEKA NA SLOVENSKOM JUGU

Period misionarskog i kulturnog djelanja na tragu irilometodijevske tradicije od 10. do 12. vijeka esto se u literaturi naziva epohom recepcije vizantijske kulture, uenosti i obrazovanja. Tada se zaista sve tekovine ove velike civilizacije presauju na slovensko tlo i postaju temelj njenom autentinom razvoju. Za irila i Metodija i kasnije njihove nastavljae obino se kae da su bili prvi prosvjetitelji srpski i uitelji u svakom nauku. Oni su bili nosioci vizantijske uenosti i obrazovanja, a tu su pojmovi prosvjete i prosvjeivanja imali unekoliko drugaije znaenje nego to to imaju danas

Od svog dolaska 863. godine solunska braa irilo i Metodije misionare oko dvadeset godina meu Slovenima. Osim to misionare hrianstvo, prevode knjige i ureuju bogosluenje, oni obrazuju i jedan krug svojih uenika, koji e poslije njihove smrti nastaviti sa zapoetim radom na prosvjeivanju i opismenjavanju naroda. Konstantin je postao pred kraj ivota monah Kirilo i upokojio se 869. godine, dok je Metodije preivio njemako haranje Moravske 870. godine. Tada su ga zapadni biskupi bacili u tamnicu na dvije i po godine, a moravskog kneza Rastislava, na iji poziv su irilo i Metodije i doli iz Vizantije, oslijepili su i na jakoj zimi golog pretukli. Metodije je puten kada je narod Moravske izgnao njemake svetenike i od pape traio da im vrati njihovog episkopa i svetenstvo.

Meutim, nakon Metodijeve smrti, 885, Nijemci su iz sjevernih slovenskih zemalja protjerali sve one koji su usko bili povezani sa irilom i Metodijem uenike, svetenike, obrazovani svijet. U izgnanstvu su oni formirali dvije grupacije, koje e u budunosti postati arita slovenske pismenosti: Ohrid u Makedoniji i Preslav u Bugarskoj. Tu e se sa tzv. Panonskim legendama, itijima irila i Metodija, uobliiti kult brae prosvjetitelja, koji je u narodu postojao jo za vrijeme njihovog ivota. Bie proglaeni svetiteljima u sklopu kanona Pravoslavne crkve i kalendarski se praznuju 24. maja po novom kalendaru.

NOVA ARITA SLOVENSKE PISMENOSTI PRESLAV

Najpoznatiji uenici irila i Metodija bili su tzv. sveti Petoislenici: Kliment, Naum, Sava, Gorazd i Angelar, dok se o drugim uenicima ne zna mnogo. Nakon progonstva sa sjevera u Bugarsku, sa neto spaenih knjiga slovenske bogoslubene pismenosti dolaze Kliment, Naum i Angelar. Meutim, kako je bugarskog kneza Borisa 864. krstio vizantijski car, tamo se krenulo sa grkim jezikom u bogosluenju i uopte popularisanjem grkog jezika, pa dolazak slovenske knjige nije najbolje prihvaen. Nakon kratkog zadravanja u Preslavu, uenike alju u dananju Makedoniju, predjele oko Ohridskog i Prespanskog jezera. Tu je stalno dolazilo do smjene vizantijske i bugarske vlasti, kao to je to bio sluaj i sa cijelom dananjom Makedonijom, Bugarskom i dijelom Grke.

Godine 893. u Bugarskoj na vlast dolazi knez Simeon, dobija titulu cara i nareuje zamjenu grkih knjiga slovenskim i glagoljice irilicom. Pretpostavlja se da je do tada Konstantin, uenik irila i Metodija i docnije episkop u Makedoniji, sastavio novu slovensku azbuku, nazvavi je po uitelju irilicom. U prvo vrijeme ona se koristi samo u Bugarskoj, a kasnije je prihvataju svugdje na slovenskom jugu.

OHRIDSKA KOLA

Sa dolaskom Klimenta i Nauma u Ohridu se nastavlja irilometodijevska tradicija hristijanizacije, prosvjeivanja i opismenjavanja naroda. Pokree se tzv. Ohridska kola, propovijeda se Jevanelje, prevode se knjige sa grkog i bogoslui na domaem jeziku. Kliment je u Ohridu podigao manastir sv. Pantelejmona i dvije crkve, a Naum na obali Ohridskog jezera manastir sv. Arhanela, koji se danas zove manastir svetog Nauma.

Odavde e krenuti slovenska knjiga na sjever prema Srbima, putevima koji od Ohrida vode ka Skoplju, a odatle na sjever i sjeverozapad ka Lipljanu i Rasu, Prizrenu i Skadru, Duklji i Humu, a sjeveroistono ka Niu. Ve od 10. vijeka sve su ove teritorije etniki isto srpske, a prvi slovenski misionari mogli su doi u srpske zemlje i ranije, ve oko 873, a naroito u Dalmatinsko primorje.

Period misionarskog i kulturnog djelanja na tragu irilometodijevske tradicije od 10. do 12. vijeka esto se u literaturi naziva epohom recepcije vizantijske kulture, uenosti i obrazovanja. Tada se, zaista, tekovine ove velike civilizacije presauju na slovensko tlo i postaju temelj njenom autentinom razvoju.

JEZIK STARE SRPSKE KNJIEVNOSTI

Praslovenski jezik, kojim su govorili slovenski preci Srba, nigdje nije zapisan. On se rekonstruie meusobnim poreenjem istonih, zapadnih i junih slovenskih jezika, koji su bili sjedinjeni u praslovenskoj jezikoj zajednici oko dva milenijuma.

Izgleda da je slovenski dijalekat na koji su oko 863. godine irilo i Metodije preveli najvanije bogoslubene knjige bio vrlo slian praslovenskom u njegovoj poznoj fazi razvoja. On se naziva staroslovenskim jezikom i predstavlja tradicionalni jezik slovenske kulture i misli.

Jezik se najee definie kao osnovno sredstvo komunikacije i uistinu teko da bi se ljudi bez njega mogli valjano sporazumijevati. Tijesno je povezan sa ivotom, toliko da ovjek nekad prestaje da razlikuje sam predmet ili pojavu od onoga kako je ona nazvana, odnosno sloj stvarnosti od sloja njegovog odraza u jeziku. Time esto zapada u zabludu poistoveivanja ovoga dvoga.

Nekoliko je osnovnih funkcija koje su lingvisti otkrili u jeziku. Najvanija je komunikativna, dok je vjerovatno druga po vanosti njegova poetska, umjetnika funkcija u knjievnosti. Njome se jezik esto oslobaa uobiajene logike nunosti i iroko meandrira u izrazu.

Kao to je osnovni materijal likovne umjetnosti boja, muzike zvuk, tako je i u knjievnosti njena oblikovna supstanca jezik. Ono to razlikuje jezik kao materijal umjetnosti od boje i zvuka u slikarstvu i muzici jeste to to on nije samo sirovi neuoblieni materijal nego sam po sebi ve ukljuuje djelovanje ljudske svijesti. Kreacijom umjetnika to se dejstvo udvostruava i uslonjava.

Ovo je vjerovatno razlog to se u jeziku uva najvie taloga iz prolosti jednog naroda. Davnanje je lingvistiko naelo da se itava politika i duhovna istorija jednog naroda odraava u jeziku, to se dosljedno moe pratiti u pojavi slovenske knjievnosti.

PRASLOVENSKI JEZIK

Slovenski preci Srba govorili su jezikom koji se danas naziva praslovenskim. Zajedno sa romanskim, germanskim, indoiranskim i drugim jezicima taj jezik vodi porijeklo od tzv. praindoevropskog jezika, kojim se govorilo prije nekoliko milenijuma u istonoj Evropi ili u zapadnoj Aziji. Praslovenski jezik, kojim su govorili slovenski preci Srba, nije nigdje zapisan, nego se rekonstruie meusobnim poreenjem istonih (ruski, bjeloruski, ukrajinski), zapadnih (eki, slovaki, poljski, luikosrpski) i junih (srpski, bugarski, makedonski, slovenaki) slovenskih jezika. Oni su bili sjedinjeni u praslovenskoj jezikoj zajednici oko dva milenijuma.

Izgleda da je slovenski dijalekat na koji su oko 863. godine irilo i Metodije preveli najvanije bogoslubene knjige bio vrlo slian praslovenskom u njegovoj poznoj fazi razvoja. On se naziva staroslovenskim jezikom i za nauku o slovenskim jezicima, slavistiku, ima onaj znaaj kao latinski jezik za romanistiku.

STAROSLOVENSKI JEZIK

Epoha tzv. kanonskog staroslovenskog jezika potrajala je relativno kratko, oko dva vijeka. To je period 10 12. vijeka, kada postepeno u ovaj zajedniki knjievni jezik Slovena poinju da prodiru elementi pojedinanih narodnih govora. Unoenjem crta narodnog jezika nastale su nacionalne redakcije staroslovenskog jezika: moravska (eka), bugarska, srpska i ruska, iji e vijek trajanja biti oko 500 godina. U ovom periodu, takoe, dolazi do postepene smjene komplikovanog i po obliku slova egzotinog irilovog pisma glagoljice sa irilicom slovenskom adaptacijom grkog ustavnog pisma.

Staroslovenski je postao ono to je u zapadnoj Evropi bio latinski, u Vizantiji novozavjetni srednjogrki i u jugoistonoj Aziji sanskrit zajedniki knjievni jezik jednog ireg etnosa. Jaz izmeu njega i srpskog narodnog jezika nije bio veliki i meu narodom se osjeao kao svoj jezik. Od samog poetka su u njegovoj strukturi, i u oblikovanju rijei i u oblikovanju reenica, bile prisutne mnoge osobine grkog jezika. To je bilo i prirodno jer se u to doba jedino sa grkog i prevodilo i do danas njegovo nasljee u srpskom jeziku nije dovoljno proueno. Prevoenje nije bila puka transpozicija nerazumljivog teksta, nego i nain uspostavljanja komunikacije sa grkim jezikom, a samim tim i sa grkom kulturom. Prevodioci su u isto vrijeme bili i stvaraoci, pa su, gdje nije bilo slovenske rijei za izraz, stvarali novu po grkom kalupu, npr. kao u rijeima milosre, bogoljubiv, blagosloviti itd. ili preuzimali ve postojeu, npr. anel, jeres, patrijarh, monah. Meu preuzetim rijeima je bilo i grkih pozajmljenica iz hebrejskog.

Vremenom se staroslovenski jezik tako razgranao, rairio i obogatio da je u 14. vijeku to bio jezik visoko razvijenih stilskih mogunosti i dometa u polju apstraktne misli. Bez problema se na njemu moglo filozofirati i prevoditi najsloenija djela duhovne literature. Jedan od najuspjelijih prevoda spisa vizantijskog mislioca i bogoslova iz 5. vijeka Pseudo Dionisija Aeropagita, na kojima poiva bezmalo sva vizantijska teologija, upravo je prevod na stari srpski jezik. Uradio ga je pred Mariku bitku 1371. inok Isaija i ostavio poznati zapis o turskom pustoenju srpske zemlje.

SPOMENICI I KOLE STAROG SRPSKOG JEZIKA

Izvorni spisi na klasinom staroslovenskom jeziku iz doba irila i Metodija nisu uopte sauvani, ali su prepisi iz 10. i 11. vijeka njihove vjerne kopije. Ima ih malo i uvaju se veinom u Rusiji, a neto i na zapadu. Meu spomenicima glagoljske pismenosti tu su: Asemanovo jevanelje, Zografovo jevanelje, Marijinsko jevanelje, Kloev zbornik i drugi. irilskim spomenici su, izmeu ostalih: Savina knjiga, Dobromirovo jevanelje, Suprasaljski kodeks, Vukanovo jevanelje i najpoznatije od svih Miroslavljevo jevanelje.

Miroslavljevo jevanelje pisano je krajem 12. vijeka po narudbi humskog kneza Miroslava, brata tadanjeg velikog upana Stevana Nemanje i strica svetog Save. Poznato je ne samo kao rani spomenik irilske pismenosti nego i po svojim filigranski izraenim iluminacijama malim likovnim ukrasima runo raenih srednjovjekovnih knjiga. Njima su predstavljeni carevi, ratnici, lovci, udesno isprepletani biljni motivi, mitske zvijeri i nemani u borbi.

Ovo jevanelje spomenik je najstarije poznate srpske pravopisne kole nazvane Zetsko-humskom. Radom njenih prevodilaca i prepisivaa uobliile su se one razlike srpskoslovenskog u odnosu na kanonski staroslovenski jezik. Poslije Zetsko-humske u 13. i 14. vijeku e dominirati Raka kola, u kojoj e se dovriti posrbljavanje staroslovenskog jezika. U drugoj polovini 14. i u naredna dva vijeka glavna pravopisna kola je Resavska, iji e predstavnici donekle potirati srpske jezike primjese i pokuati da obnove poetnu komunikaciju staroslovenskog jezika sa grkim sakralnim tekstovima.

DALJA SUDBINA KNJIEVNOG JEZIKA SRBA

Krajem 14. vijeka srpski knjievni jezik se 'ledi' i ne prima vie inovacije iz narodnog govora. Takav kakav je bio tada ostaje i od dolaska Turaka sve do poetka 18. vijeka, kada je bio njegovan po manastirima i u mjestiminim i rijetkim knjievnim ostvarenjima. Nakon Velike seobe Srba sa Kosova i iz june Srbije u dananju Vojvodinu i sjevernu Maarsku 1670. srpski narod se duhovno okree Rusiji i za svoj knjievni jezik prihvata ruskoslovenski rusku nacionalnu redakciju staroslovenskog jezika. Sa izvjesnim posrbljavanjima u izgovoru ruskih glasova taj jezik je do danas ostao bogoslubeni jezik Srpske pravoslavne crkve. Meu narodom, ipak, on nije nikada zaivio i odmah je po njegovom zvaninom uvoenju u kole 1726. krenulo mijeanje sa narodnim jezikom. Kao produkt tog zameateljstva javio se hibridni jezik, tzv. slavenosrpski, ija se pravila kao mogueg knjievnog jezika nisu nikada utvrdila. Uglavnom je svako pisao onako kako mu se prohtjelo i protiv takvog jezikog bezakonja e u 19. vijeku da ustane Vuk Stefanovi Karadi. Izvrio je jeziku reformu i za osnovu knjievnog jezika uzeo ist narodni govor.

No, dobivi Vukovom reformom na planu norme i zbliavanja sa narodom, srpski jezik je izgubio na neem drugom. Naime, Vuk se potpuno odrekao klasinog srpskog jezika srednjeg vijeka i iskljuivo insistirao na prostom narodnom govoru. Novi jezik je tako izgubio na izraajnosti i vijekovima klesanoj stilskoj izraenosti u izrazu, kao to je i ostao bez itavog korpusa rijei za apstraktne pojmove. Do danas se to nadoknauje preuzimanjem rijei iz drugih jezika ili ponovnim zaranjanjem u riznice srednjeg vijeka, odakle glagolja tradicionalni jezik srpske kulture i misli.UTEMELJAVANJE SRPSKE SREDNJOVEKOVNE DRAVNOSTI I KNJIEVNOSTI

Godine 1166. Stefan Nemanja je postao veliki srpski upan preuzevi vlast od brata Tihomira. Znatno je proirio teritoriju svoje drave iz planinskih predjela Rasa u dvije velike doline moravsku i kosovsko-metohijsku. Vaspitan na irilometodijevskoj tradiciji, organizaciju narodnog ivota zasnovao je na temeljima dravnosti koja je dola odakle i prvouitelji srpski irilo i Metodije, iz Vizantije. U njegovo vrijeme bila je jaka knjievno-prepisivaka djelatnost Zetsko-humske kole srpske pismenosti, iji su se tekstovi samo nadovezivali na ve postojeu literarnu tradiciju iz prethodnih vijekova. Zajedno su postali osnova srpske knjievnosti srednjeg vijeka i lektira prvih srpskih pisaca, sinova velikog upana svetoga Save i Stefana Prvovjenanog

Period u istoriji Srba od djelovanja uenika sv. irila i Metodija u 9. i 10. vijeku do pojave velikog upana srpskog Stefana Nemanje u 12. vijeku, prilino je maglovit. Mnogo je toga nepoznatog u tadanjim politikim, drutvenim i dravnim prilikama. To je period neprekidnog vojnog sukobljavanja sa Vizantijom, ali i njenog neprekidnog unutranjeg, duhovnog oslobaanja Srba od starih tekovina paganstva. U to doba nije postojala samostalna srpska drava, nego je narod bio formiran u manjim jedinicama, kneevinama ili upama, sa manjom ili veom nezavisnou u odnosu na vizantijske careve. Najraniji poznati naziv za vladarsku ast bio je knez, u Duklji Zeti (dananja Crna Gora) kralj, a u Rakoj (Srbija) veliki upan.

U poetku su strani izvori zemlju naseljenu Srbima zvali Sklavinija, Sklovinija, Sklavenija, a u 14. vijeku vizantijski pisci su je redovno zvali Servija. Kad je Ras postao njen glavni grad, drava se poela nazivati i Rakom, dok se dananji naziv Srbija u srednjovjekovnim knjievnim spomenicima pominje svega tri puta najranije u Slubi svetom Savi. Druge dvije srednjovjekovne srpske drave, koje su i same bivale u zajednici sa Srbijom, ponijele su imena po rijekama Zeta (danaa Crna Gora) i Bosna.

Porijeklo samog etnonima Srb nije do kraja poznat. U izumrlom i jednom od najstarijih jezika svijeta iz grupe indoiranskih jezika, kojima pripada i srpski sanskritu, Srb znai dobronamjernik i prijatelj.

VELIKI UPAN STEFAN NEMANJA

Veliki upan Stefan Nemanja, rodonaelnik potonje srpske kraljevske dinastije po njemu nazvane nemanjikom, rodio se u Ribnici, blizu dananje Podgorice. Bio je krten po rimokatolikom obredu, a po povratku njegovog oca Zavide u Raku ponovo je krten prema pravoslavnoj slubi u crkvi sv. Petra i Pavla u Rasu. Porijeklom iz vladarske porodice, godine 1166. Nemanja je i sam postao veliki upan preuzevi vlast od brata Tihomira. Znatno je proirio teritoriju svoje drave iz planinskih predjela Rasa u dvije velike doline moravsku i kosovsko-metohijsku.

Sauvano je u nekim opisima stranaca da je Stefan Nemanja bio vrlo visok, naoit ovjek i da je svojom pojavom izazivao divljenje. Za Srbe srednjeg vijeka, uopte, vailo je da su bili visoki, krupni, stasiti, uglavnom plavosmee boje kose i plavih oiju. S vremenom se kod njih poela javljati crna boja u puti, i to kao posljedica kasnijih osvajanja srpskih vladara i intenzivnijeg mijeanja Srba sa drugim narodima Grcima, Vlasima, Sasima, Arbanasima i drugima.

Veliki upan Stefan Nemanja uinio je pravoslavlje dravnom vjerom, otro se borio za ouvanje prave vjere meu narodom i estoko proganjao bogumilsku jeres, koja je tada rovaila po Srbiji. Vaspitan na irilometodijevskoj tradiciji, organizaciju narodnog ivota zasnovao je na temeljima dravnosti koja je dola odakle i prvouitelji srpski irilo i Metodije iz Vizantije.

Nemanja se na Blagovijesti 1196. godine odrekao prijestola u korist svog srednjeg sina, Stefana, i zamonaio se u istoj crkvi gdje je drugi put krten. U svom domu odnjihao je mnogo djece, od kojih je najmlae dijete, Rastko, krenulo jo iz rane mladosti putem monakog podviga i postalo najvee ime meu Srbima sveti Sava. Svetom Savi se u asketskom podvigu na Svetoj gori ubrzo nakon postrizavanja u monake rize pridruio i otac, sada ve monah Simeon. Od njihovog dolaska na Atos kree novo doba u istoriji srpskog naroda, njegove crkve i knjievnosti, koje e donijeti Crkvi autokefalnost, dravi kult svetorodne dinastije Nemanjia, a knjievnosti autentinost u odnosu na vizantijske uzore. Veliki upan Stefan Nemanja, docnije kanonizovan za svetitelja kao sveti Simeon Mirotoivi, upokojio se 1200. godine u svojoj svetogorskoj zadubini manastiru Hilandar.

ZEMLJA VELIKOG UPANA

Srbija je u srednjem vijeku bila zemlja umovita, brdovita, puna rijeka, planinskih potoka i rijetko naseljena. Broj njenih stanovnika tokom cijelog srednjeg vijeka ostao je do dan-danas nepoznat. Bila je bogata stokom, mlijekom, mesom, sirom, medom, voskom, itom i vinom. Sela su bila zemljoradnika i stoarska i svako je imalo svog starjeinu. U seoskim kuama bilo je preteno sedam do dvanaest odraslih mukaraca. To su bile tzv. zadruge, velike i dobro ureene porodine zajednice, koje su se sve doskora uvale u Srba. Kue su uglavnom pravljene od drveta, a kamenih zgrada bilo je samo u gradovima Boke Kotorske i naroito u Dubrovniku.

Administrativno je zemlja bila podijeljena na upe, ija su sjedita i utvrenja bili gradovi. Grad se, kako u to doba, tako i kasnije kroz srednji vijek, dizao na uzvienju ograenom prirodnim preprekama, poput rijeka i litica, koje su oteavale pristup neprijatelju. Zidanje i uvanje grada bilo je obaveza ljudi koji su ivjeli u njemu. Van gradskih zidina bila su naselja podgraa, gdje su se obino nalazila trgovita i pijace.

Dvor velikog upana Stefana Nemanje nije sauvan, kao to to, uostalom, nije nijedan srpski dvor i kao to to jeste skoro svaka crkva zadubina. Velika srpska knjievnica Isidora Sekuli je to izrazila rijeima: Mi Srbi dvorova nemamo iz prolosti, ali crkvama i manastirima smo zasijani. Crkva i manastir su bili isto to i kua vladaru i obaninu, i pismenom i nepismenom, i junaku i obinom ovjeku.

KNJIEVNO NASLJEE U NOVOJ SRPSKOJ DRAVI

Poslije smrti vizantijskog cara Manojla III Komnina, 1180. godine, poinje da slabi politiki pritisak iz Vizantije, a postaje sve jai duhovni i kulturni uticaj. Period 1012. vijeka na slovenskom jugu se obino naziva epohom recepcije vizantijske kulture, kada se postavljaju temelji knjievnosti koju e Srbi imati za svoje literarno nasljee kroz cijeli srednji vijek. Nakon uspostavljanja bogosluenja na domaem jeziku u 9. vijeku, intenzivno se na starosrpski prevode djela vizantijske crkvene poezije i proze, najbitniji spisi Otaca Crkve iz svih prethodnih vijekova istorije Crkve, ali i beletristika literatura, popularna meu tadanjim evropskim uenim svijetom. Knjige su od tada sve do sredine 14. vijeka pisane na pergamentu, a poev od druge polovine 13. vijeka i na hartiji.

U itiju sv. Metodija stoji da su jo on i irilo preveli Psaltir, Jevanelja, Apostol, Liturgiju sv. Jovana Zlatoustog i najpotrebnije molitve za jutarnje i veernje bogosluenje. Prve rijei prevedene na novostvoreni knjievni jezik Slovena bile su rijei sa poetka Jevanelja po apostolu Jovanu: Iskoni bje slovo, u Vukovom prevodu: U poetku bjee rije, odnosno U poetku bi Logos, po najnovijem prevodu Sinoda Srpske pravoslavne crkve.

PRVI SRPSKI PISCI

Tradicija prevoenja sa grkog i ireg knjievnog djelanja nije prekidana ni u narednim vijekovima. Iako je pisarska i prepisivaka djelatnost bila jaka, ovu epohu generalno karakterie odsustvo veeg broja junoslovenskih rukopisa. Skoro se nita od knjievnih spomenika iz perioda 10. i 11. vijeka nije sauvalo, mada se zna da su se tekstovi prve srpske kole pismenosti zetsko-humske samo nadovezali na ve postojeu knjievnu tradiciju.

Svi ti tekstovi zajedno su postali osnova srpske knjievnosti srednjeg vijeka i lektira prvih srpskih pisaca, svetoga Save i njegovog brata Stefana Prvovjenanog. Njihova djela svjedoe ne samo o knjievnoj umjenosti i talentu autora, o vremenu u kojem su nastajala nego i o bogatim i prebogatim bibliotekama, koje su njihovi roditelji imali na svom dvoru i na kojima su sveti Sava i Stefan Prvovjenani bili obrazovani i vaspitavani.PROUAVANJE I KARAKTER SRPSKE KNJIEVNOSTI SREDNJEG VIJEKA

Srpska srednjovjekovna knjievnost i umjetnost nisu posjedovale nikakvu posebnu, a pogotovo ne neku razraenu poetiku teoriju. Nisu postojali spisi koji su objanjavali kako nastaje pisani tekst, kakve su njegove glavne odrednice i karakteristike, niti je kao danas postojala podjela na vrste, anrove i rodove. Ipak, poetika je postojala samim tim to je postojala knjievnost, ali ona nije nije bila formulisana u vidu nekih teorijskih sistema, nego direktno sadrana u samim djelima srednjovjekovnih pisaca.

KARAKTER SREDNJOVJEKOVNE KNJIEVNOSTI

Srpska srednjovjekovna knjievnost je bila usko povezana sa ivotom ljudi i imala je egzistencijalan karakter. To je prevashodno bila bogoslubena literatura, itana i pjevana u crkvama, po manastirskim trpezarijama i kelijama, po kuama kolovanih i pismenih ljudi. Prosti narod se jo od tada skupljao u crkvama i manastirima, odakle je upijao mudrosti iz rijei Jevanelja, molitava, propovijedi i na njima gradio svoje duhovne vrijednosti. U crkvama i manastirskim trpezarijama itala su se i itija svetitelja, kao svjedoanstva istinskog hrianskog ivota tih velikih ljudi. Ona su bivala primjer svima koji su kao sveti kretali istim putem duhovnog ivljenja i zato su u krajnjoj nakani i pisana. Nerijetka su zbog toga direktna obraanja autora itija itaocu, odnosno sluaocu, na to se i nailazi u Uvodu jednog od prvih djela stare srpske knjievnosti Hilandarske povelje Stefana Prvovjenanog. Na njenom poetku prvi srpski kralj i sin velikog upana Stefana Nemanje veli: Doite, o hristoljupci, i vidite kako se na nama zemnim otkrila dubina Boijeg milosra! Onaj koji od sazdanja svega svijeta miluje pali rod ljudski, milosrem Svetog svojega Duha, unaprijed objavljivae prorokim ustima ono to e biti, kao to ree prorok 'Rijeju Gospodnjom nebesa se utvrdie i u dahu usta Njegovih sva je sila njihova'.

HORIZONTALNA I VERTIKALNA PODJELA STARE SRPSKE KNJIEVNOSTIi

Radi lakeg prouavanja danas se knjievnost srednjeg vijeka sistematizuje u dva pravca: horizontalno kroz anrove, knjievne forme u kojima je nastajala, i vertikalno kroz vremenske periode kad je stvarana. anrovske podjele su jasne kad su u pitanju neke osnovne forme karakteristine za to doba: itije, sluba, povelja, a uslovne u veini ostalih sluajeva. Naime, uglavnom ne postoji jasna granica izmeu proznog i poetskog oblika govora uproeno reeno izmeu prie i pjesme. Popularni anr pohvale, recimo, molitve ili plaa svojevrsne knjievne tubalice, tipini su primjeri za ovo. Za lirske, emotivne, osjeajne tonove osnovna knjievna i molitvena inspiracija su bili starozavjetni Psalmi cara Davida, za koje sveti Sava Srpski u Ustavu za dranje Psaltira veli: Psaltir bo se ne konaet se nikolie "Psaltir nikada ne prestaje". U svim proznim, pripovjednim strukturama osnovni temelji za graenje prie su savremeni dogaaji i doivljaji linosti iz djela, postavljeni u ravan zajedno sa zbivanjima iz Starog i Novog zavjeta.

Po vremenskim periodima stara srpska knjievnost se moe razliito klasifikovati. Uglavnom se u obzir uzimaju istorijski i kulturni inioci koji su se mogli nekako odraziti i na knjievnost. Takvo je npr. bilo krunisanje prvog srpskog kralja, potom porast monatva i literarnog uticaja iz Hilandara u 13. vijeku, upokojenje svetog Save, proglaenje Duana za cara, Kosovska bitka i slino. Svi ti dogaaji su bitni utoliko to donekle objedinjuju djela jedne epohe i koncetriu ih oko jednog ili dva tematska arita. Tako se u prouavanjima knjievnosti djelima pisaca lake pristupa i ona se donekle tumae uzimajui u obzir kontekst epohe u kojoj su nastajala.STEFAN PRVOVENANI, IVOT I DJELO

Godine 1196. veliki srpski upan Stefan Nemanja na Blagovijesti se odrekao prijestola u korist svog srednjeg sina Stefana. Dobivi od pape Honorija III krunu 1216. i 1219. krunisanjem od strane prvog arhiepiskopa srpskog i njegovog brata sv. Save, Stefan Nemanji je postao prvi srpski kralj. Od tada je srpska zemlja kraljevina i po blagoslovu vaseljenskog patrijarha Srpska crkva arhiepiskopija i nezavisna, autokefalna u odnosu na Grku pravoslavnu crkvu.

Iako uloga zaetnika osamostaljene srpske knjievnosti trinaestog vijeka pripada tvorcu i prvom arhiepiskopu samostalne Srpske crkve sv. Savi, Stefan Prvovjenani je po mnogo emu pretea u ovim knjievnim poecima. On je napisao prvo vizantijsko opirno itije u staroj srpskoj knjievnosti, itije Svetog Simeona, i ostavio iza sebe napisana jo dva srednjovjekovna djela Mljetsku i Hilandarsku povelju.

Godine 1196. veliki srpski upan Stefan Nemanja na Blagovijesti se odrekao prijestola u korist svog srednjeg sina Stefana. Stariji sin Vukan dobio je na upravu Zetu sa Trebinjem, a najmlai sin Rastko, poslije kratkotrajnog vladanja u Zahumlju, zamonaio se u manastiru sv. Pantelejmona na Svetoj gori i tamo ostao kao monah Sava. Stefan Nemanji se enio tri puta. Prvi put Evdokijom, kerkom vizantijskog cara Alekseja III Anela, potom nepoznatom majkom kraljevia Vladislava i Predislava i trei put Anom, unukom mletakog duda Enrika Dandola. Sukobljavao se sa bratom Vukanom skoro od samog poetka svoje vladavine, da bi ga u zimu 1207, za vrijeme prenoenja motiju njihovog oca iz Hilandara u Studenicu, s njim konano izmirio sv. Sava.

Stefan Nemanji je postao prvi srpski kralj dobivi od pape Honorija III krunu 1216, a 1219. ga je krunisao i prvi arhiepiskop srpski i brat mu Sava, te je zato nazvan Prvovjenani. Od tada je srpska zemlja kraljevina i po blagoslovu vaseljenskog patrijarha Srpska crkva arhiepiskopija i nezavisna, autokefalna, u odnosu na Grku pravoslavnu crkvu.

Na samrti je Stefana zamonaio njegov brat i on je umro kao monah Simeon 24. 9. 1228. godine.

IZGLED SRPSKOG VLADARA

Ve od prvog srpskog kralja Stefana Prvovjenanog moe se na portretima vladara vidjeti kakva je bila kruna koju su nosili. To je zlatni obru izgledom najblii vizantijskom sevastokratorskom vijencu zvanom stematogorion, na ijem se prednjem dijelu nalazi ploica, a sa obrua se pored uiju sputa po niska bisera. S vremenom su se krune mijenjale i presvlaile kapom od meke materije, na koju je stavljano drago kamenje, ili je preko obrua iao jo jedan takav do sredine glave, takoe ukraen dragim kamenom.

Odjea kraljeva je bila ivena od skupocjenih materijala, svile i kadife, raskono i prebogato ukraavana draguljima, biserima, vezom sa raznim dezenima i arama sa motivima ivotinja, biljaka i naroito esto orlova. Uz kraljevsku haljinu bagrenicu ili rlenicu izgled kralja je krasio ma, potom tzv. ezlo, skiptar ili vladarski tap i jedan mali svitak, akokija, koja simboino prikazuje vladara kao uvara Boijeg zakona.

KNIEVNO DJELO STEFANA PRVOVENANOG I ANR SREDNJOVJEKOVNIH POVELJA

Iza Stefana Prvovjenanog od knjievnih djela ostala je Hilandarska povelja, Mljetska povelja i itije Sv. Simeona iz 1216. godine. Povelje su u srednjem vijeku obino bile darodavnice manastirima ili kome drugom, a nekad su bile i vid prepiske meu vladarima. Status zasebnog knjievnog anra u Srba one su dobile zahvaljujui tzv. arengama, njihovim uvodnim dijelovima karakteristinim samo za srpsku knjievnost. U arengama vladar uglavnom iznosi u jednom finom emotivnom tonu zato hoe da nekom pokloni neto i jo eventualno ispovijeda itaocima i sluaocima poneki segment iz svog linog ivota.

SLIKA SVETE GORE U HILANDARSKOJ POVELJI PRVOVENANOG

Prvi dio Hilandarske povelje Prvovjenanog ima jedan naroit dio, na kojem se vrlo dobro mogu izuiti elementi vizantijske estetike tog vremena u srpskoj interpretaciji. To je alegorija o dolasku sv. Simeona na Svetu goru preko slike jedne livade i na njoj drveta, ptice, lia, cvjetova i plodova. Veli se tu za sv. Simeona kako ovaj milju bjee uznesen i eljae kao da stoji na visokom mjestu u proljeno vrijeme, u veselom danu, to jest sunanom i ugleda izdaleka ravnu livadu, krasnu izgledom, lijepu stvorenjem, a usred nje stajae drvo divno, okruglasto granama, gusto liem, preukraeno cvjetovima i puno ploda, prijatan miris isputajui. A usred drveta ugnijezdila se bijae ptica slatkoglasna, krotka u sjedenju, tiha u pjesmama, vesela u cvrkutanju, jasna u aputanju, jedna od mudrih ptica ljubavi i slatko njegovo dijete, koje je nekada meni bilo vezom roenja brat, zvani Sava monah...

Svi ovi elementi slike Sv. gore nalaze se i na jako stilizovanim opisima raja u minijaturnom slikarstvu. Poreenje sv. Save sa rajskom pticom jo jae vezuje tekst povelje za srpsku umjetnost, i to direktno skulpturu rajske ptice na ulazu u Bogorodiinu crkvu studenikog manastira.

ANR ITIJA U STAROJ SRPSKOJ KNJIEVNOSTI

itije je biografija linosti jednog svetitelja vladara, podvinika, muenika, koja se prema pravoj istorijskoj biografiji odnosi otprilike kao ikona prema realistikom portretu. U pitanju je princip obrnute perspektive ne gleda posmatra ikonu, nego ikona gleda njega i u sutini ne ita itije italac, nego zapravo ono ita njega kroz primjere iz svetiteljskog ivota.

Prva ranohrianska itija su bila opirnije napisana svjedoanstva o ranim gonjenjima hriana. Bili su to tzv. martirijumi, ili, slovenski, muenija. Temelje itiju kao knjievnoj vrsti, dijelom po uzoru na antiku biografiju, dali su Kapadokijski oci iz 4. vijeka: sv. Grigorije Bogoslov, sv. Grigorije Niski i sv. Vasilije Veliki. Ovi svetitelji postali su vrlo znaajni za istoriju Crkve i njihova djela su bila prevoena esto kod Srba u srednjem vijeku. Oni su doprinijeli formiranju hrianske teologije na temelju grke filozofije, prihvatajui ovu u perspektivi injenice Boijeg natprirodnog otkrovenja.

Konaan oblik anru itija dao je sv. Atanasije Aleksandrijski sa itijem prepodobnog oca Antonija osnivaa prvih opteiteljnih monakih zajednica u Egipatskoj pustinji. Ono se uzima kao primjer prvog pravog itija koje, za razliku od ranijih, nije vezano strogo za muenitvo. Dalje kroz srednji vijek ovaj se anr u Vizantiji razvijao i upotpunjavao u zavisnosti od potreba vijekova koji su uslijedili. Njegova klasina verzija ima sloenu kompozicionu emu sa: funkcionalnim bogoslubenim nazivom, potom retorskim uvodom, biografskim sieom svetitelja, njegove pouke na samrti i smrti, uda poslije smrti, pohvale i zakljuka poreenja svetoga sa starozavjetnim ili novozavjetnim precima. Srednjovjekovna itija su ponekad bila ukraena minijaturama, a nekad su ona sama sluila kao inspiracija za ikonopis.

Prva itija na tek stvorenom slovenskom jeziku su itije Sv. Kirila i itije Sv. Metodija, tzv. Panonske legende. Prvo srpsko itije je itije Svetog Simeona od Svetog Save, koji i ima ulogu zaetnika osamostaljene srpske knjievnosti trinaestog vijeka. Meutim, prvo pravo itije u Srba, pisano po svim zakonitostima vizantijske retorike, jeste takoe itije Svetog Simeona, ali iz korpusa knjievnog rada prvog srpskog kralja Stefana Prvovjenanog.KNJIEVNI RAD SVETOG SAVE

Mnoga su i velika djela svetog Save na ureenju duhovnog i svjetovnog ivota u Srbiji trinaestog vijeka. Izmeu ostalog, borio se protiv bogumila i za odravanje izvornosti pravoslavne vjere, uzdigao je Srpsku crkvu na nivo arhiepiskopije i postao prvi njen arhiepiskop. Kako je govorio vladika Nikolaj Velimirovi, on nije mnogo pisao, ali je svako srpsko dijete jedna njegova knjiga.

U cjelokupnom svom knjievnom djelu on je nedvosmisleno pokazao trajno opredjeljenje svoje i svoga naroda za neprolazne vrijednosti hrianske Vizantije, sadrane u ivotu po istini pravoslavne vjere.

Zaetnik originalne knjievnosti u Srba jeste Sveti Sava, najmlae dijete velikog upana Stefana Nemanje, brat prvog kralja srpskog Stefana Prvovjenanog i duhovni otac srpske nacije. Kao sedamnaestogodinje dijete pobjegao je od kue na Svetu goru, voen viim prizvanjem i u potrazi za novim ivotom, sljedujui Gospodnje rijei: Ako hoe ko za mnom da ide, neka se odrekne sebe, i uzme krst svoj i za mnom krene. Prvo je otiao u ruski manastir sv. Pantelejmona, a monaki zavjet poslunosti, siromatva i djevstvenosti poloio je u grkom manastiru Vatoped. Princ Rastko, koji je u silnim raskoima odrastao i njima od mladosti bio okruen, postao je besrebrenik i sirotan, rnorizac Sava. Kao to Rastku i samo ime govori, u svakom je dobru uzrastao i razgranao mnogoplodne grane svoga duhovnog podviga ostavivi ih u zrenju domovini svojoj do dananjeg dana. Sa ocem Stefanom Nemanjom, u monatvu nazvanim Simeonom, podigao je prvi i jedini srpski manastir na Svetoj gori Hilandar. Stoji u itiju svetog Save zabiljeeno: I sloiv zajedno do etrnaest manastira, nazva ga Hilandar; i ukrasie ga oba bogoljupca svakim potrebama i priloie od svoje zemlje metohije toliko dovoljno da je dvema stotinama rnaca dovoljno svega do volje. A blagovernom sinu njegovu, koji je do tada vladao na prestolu Svetog Simenona, velikom upanu kir Stefanu, njemu predadoe manastir Svete Bogorodice Hilandarske i deci njegovoj posle njega.

Nema od tada dana da se u Hilandaru nije sluila liturgija. Jedino ovdje se na mom jeziku moli bez zastanka i osam vijekova posti bez prestanka, veli veliki pjesnik sadanjice Matija Bekovi. Mnoga su i velika djela svetog Save na ureenju duhovnog i svjetovnog ivota u Srbiji trinaestog vijeka. Izmeu ostalog, borio se protiv bogumila i za odravanje izvornosti pravoslavne vjere, uzdigao je Srpsku crkvu na nivo arhiepiskopije i postao prvi njen arhiepiskop. Kako je govorio vladika Nikolaj Velimirovi, on nije mnogo pisao, ali je svako srpsko dijete jedna njegova knjiga.

KAREJSKI I HILANDARSKI TIPIK

Prvi knjievni radovi svetog Save posveeni su sastavljanju tipika, zbornika u kojima se izlae redoslijed i nain vrenja crkvenih slubi. Kareja je danas administrativno sjedite Svete gore i u njoj se jo uvijek nalazi isposnica koju je sveti Sava osnovao. U isposnicama se obino podvizava samo jedan monah, ali je po svom tipiku Karejska isposnica predviena za boravak dva ili ak tri monaha. Tipik koji je za nju sastavio sveti Sava jako je strog i podrazumijeva gotovo neprekidan post i molitvu, kao i to da se u toku jednog bogoslubenog dana proita cijeli Psaltir. Psalmi starozavjetnog cara Davida ili Psaltir jeste kljuna molitvena literatura monaha i revnosnijih hriana i zato nije udo to e tekstovi stare srpske knjievnosti u velikoj mjeri nastajati pod uticajem psalamske inspiracije. Pored Karejske isposnice, Srbi su imali i isposnice u Srbiji Deansku, Studeniku, Peku i druge, koje su, iako po svojoj sutini usamljenike kelije, esto postajale arita knjievnog rada.

Hilandarski tipik sadri propise za duhovni ivot u tzv. opteiu ivotu u manastirskoj zajednici sa veim brojem drugih kaluera i igumanom kao glavom te duhovne porodice. Zajednica funkcionie na principu slobodne jevanelske ljubavi iz koje proizilazi dobrovoljno odricanje od sopstvene volje i prohtjeva, bezuslovna poslunost igumanu i neposjedovanje line svojine. Jevanelski duh ljubavi i pomoi podrazumijevao je i pomaganje bolesnima, to je u Hilandaru kao i u nekim manastirima u Srbiji dovelo do osnivanja prvih pravih bolnica. Sa manjim prilagoavanjima sveti Sava je 1208. isti tipik kao za Hilandar propisao i manastiru Studenici.

ITIJE SVETOG SIMEONA

U uvodu Studenikog tipika iz 1208. godine nalazi se prvo itije u istoriji srpske knjievnosti itije Svetog Simeona od Svetog Save. Ono je na velika vrata uvelo itije kao tradicionalni anr vitantijske retorike u srpsku knjievnost, ali je, iako znaajno po formi, mnogo znaajnije po svojoj sadrini. To je, naime, svjedoanstvo o ivotnom podvigu jednog gorostasa meu vladarima, smirenoumnika meu monakom bratijom i oca ivotopisca koji sve to biljei. Zasvagda je srpskoj pastvi ostavljeno da uje rijei koje je na odru izgovorio njen prvi veliki duhovni i svjetovni pastir: uvaj, sine, zakon oca tvojega, ne odbacuj pouke matere svoje. Jer je blaen mu koji poslua mene i ovek koji zakone moje sauva. Ne pomeaj se sa bezumnim, trai premudrosti, da poivi. Ispravi znanja na razum, jer onaj koji kori zle, navui e se na mrnju, a onaj koji izobliava neastivoga, porei e sebe. Ne izobliavaj zle, da te ne omrznu. Izobliuj premudroga i zavolee te... Poetak je premudrosti strah Gospodnji, a i znanje svetih stvari je razum, a razumevati zakon pomisao je blaga. Jer ovakvim vladanjem mnogo ete poiveti i pridodae ti se godine ivotu...

SLUBA SVETOM SIMEONU KAO ANR CRKVENOG PJESNITVA

Sluba svetom Simeonu je u potpunosti nastala po uzoru na sloeni anr vizantijske slube, tzv. akolutije. Osnovni cilj nastanka tog anra je proslavljenje svetitelja u sklopu jutarnjih ili veernjih bogosluenja. Slubu sainjava vie razliitih pjesnikih vrsta tropari, kondaci, kanon, ikosi, irmosi, sedilani sastavljenih u jednu cjelinu. Ona je jedan od hibridnih i osnovnih anrova srednjovjekovne poezije. Srednjovjekovna poezija je uglavnom bila crkvena, to znai da je bila pjevana, a ne itana, i da bez te svoje zvukovne dimenzije nije postojala u punoi. Psaltir i molitve su itani, Jevanelja i dijelovi iz Apostolskih poslanica recitovani otpjevavani, a kanoni, slube i druge forme crkvenog pjesnitva pojani. Pjesnik ne bira melodiju, jer ve ima jednu od osam utvrenih melodijskih formula, glasova u koje se tekst treba uklopiti. U okviru melodijske cjeline jednog glasa uklapa se jedna misaona cjelina pjesme i povezivanjem tih odsjeka dobija se jedan zaokruen oblik tropar, irmos, ikos i slino. Melodije su preuzete iz vizantijskih kanona i biljeene su na jedan specifian nain u tzv. neumama, koje e docnije da smijene notni zapisi. Ovakav nain glasovne podrke tekstovima molitava poznat je kao vizantijsko pojanje i danas se, osim u grkim manastirima, njeguje i u srpskim manastirima: Hilandaru, Kovilju, manastiru svetog Prohora Pinjskog i Deanima na Kosovu.

IKA BESJEDA SVETOG SAVE O PRAVOJ VJERI

Na Spasovdanskom saboru u ii 1221. godine sveti Sava je izgovorio svoju poznatu besjedu O pravoj vjeri. Sauvana je u djelu njegovog ivotopisca Domentijana i kasnije kod Teodosija, sa naslovom: O obnovljenju svete istinite vere preosveenim kir Savom i o proklinjanju bezbonih jeretika. Udio Domentijanov u davanju konane forme tekstu nije zanemarljiv, ali o njoj se ipak govori kao o autentinoj omiliji prvog arhiepiskopa srpskog.

Kao to joj sam naziv kazuje, ona je sastavljena od pouka za narod dogmatskog tipa pouavanja kako da pravilno ispovijedaju pravoslavnu vjeru i u razobliavanju onih koji to ne ine, tada konkretno bogumilske jeresi u Srbiji. Sveti Sava se obraa narodu sa brao i eda ljubljena, i toplo i strogo, s odgovornom ljubavlju duhovnog pastira ija je sudbina potpuno sljubljena sa sudbinom povjerene mu pastve: Jer duhovna nauka nije igra, niti rei bezumlja misli ljudskih, nego je to propovedana sveta vera Boija na kojoj su osnovani sveti inovi. Ali nije dovoljno samo vjerovati, nego i tvoriti djela vjere: Gledajui na besmrtni dar Hristov, tvorite svagda besmrtna dela u Hristu: veru istu i molitvu estu, imajui prema Njemu ljubav i nadu, i savest istu pred Bogom i ljudima...

Srazmjerno je velika ova besjeda i svjedoanstvo je visokog dometa bogoslovske misli u sv. Save, kao i duhovnih temelja na kojima je od srednjeg vijeka graena nervatura srpskog naciona. Jo su dvije krae besjede svetog Save sauvane u djelu njegovih ivotopisaca, i to obje iz manastira Studenica.

Kako u ikoj i Studenikim besjedama, tako i u cjelokupnom svom knjievnom djelu, on je nedvosmisleno pokazao trajno opredjeljenje svoje i svoga naroda za neprolazne vrijednosti hrianske Vizantije, sadrane u ivotu po istini pravoslavne vjere.PREVODNA KNJIEVNOST SRPSKOG SREDNJEG VIJEKA

U korpus srpske knjievnosti srednjeg vijeka, pored one nastale kao produkt originalnog narodnog stvaralatva, spadala je i sva knjievnost prevoda. Prve rijei prevedene na novoformirani slovenski jezik u 9. vijeku bile su one koje stoje na poetku Jevanelja po Jovanu: Iskoni bje slovo. U tom periodu su radom brae irila i Metodija prevedena sva jevanelja i osnovni tekstovi potrebni za ureenje bogosluenja Pravoslavne crkve prije svega, Liturgija svetog Jovana Zlatoustog, apostoli, Psaltir i neki dijelovi Starog zavjeta. Kasnije e sa usavravanjem organizacije bogosluenja da se prevodi sve vie tekstova ovoga tipa, naroito iz korpusa crkvenog pjesnitva: trebnici, sluabnici, oktoisi i slino. Pored ove bogoslubene literature, prevode se mnogo i spisi svetih otaca Crkve, temelji kako vizantijske, tako i srpske teologije i filosofije. U izvjesnoj mjeri je bila zastupljena i drevna antika knjievnost, naroito popularisana u tzv. Pelama srednjovjekovnim zbornicima mudrih izreka. Veliki dio u Pelama zauzimaju misli antikih filozofa, a zanimljivo je da su njihove izreke esto bile bliske sa srpskim narodnim poslovicama, pored isto jevaneljskih inspiracija narodoumlja.

Uz liturgijsku, duhovnu knjievnost, u razdoblju od 13, 14 i 15. vijeka postojale su i knjige koje su inile korpus beletristike, popularnog tiva srpskog srednjovjekovlja. One su prevoene sa latinskog, grkog ili italijanskog jezika i bile knjige manje ili vie svjetovnog karaktera u formi duih pripovjedaka ili ak romana.

SVETOOTAKA LITERATURA

Iako je u srpskoj kulturi srednjeg vijeka bila iva prevodilaka djelatnost vezana za tiva prevashodno zabavnog i didaktikog karaktera, osnovnu lektiru su ipak inili spisi svetih otaca Crkve. Poevi od ranog hrianskog perioda, oni su nastajali kroz dugi niz vijekova i sobom gradili i sistematizovali pravoslavno bogoslovlje teologiju i mudroljublje filozofiju. Sam teoloki nauk nije nastajao kao izraz neije potrebe za visokoumljem, nego onda kada je istina vjere bivala ugroena jeretikim opankavanjima. Pored usko teolokog tiva, prevoene su i knjige koje su po promislu Boijem svetitelji sastavljali na duekorist ostalih hriana.

Jedan od kljunih i u originalnoj srpskoj knjievnosti, poevi jo od djela svetog Save, najee citiranih svetootakih spisa jeste Ljestvica svetog Jovana Ljestvinika. To je bukvar monatva, u kome je izloeno uenje o podvigu potrebnom ovjeijoj dui da bi ona duhovno sazrela i stasala. Kao to je tijelu ovjeijem potrebno oko trideset godina za puno sazrijevanje, tako i dua treba da proe kroz trideset nivoa duhovnog rasta.

Iz svetootakih spisa se esto uilo i prirodi svijeta u cjelini, ne samo duhovnoj nego i fizikoj. Poznati su bili tzv. estodnevi, tumaenja otaca o prvih est dana stvaranja svijeta, od kojih je bio najrasprostranjeniji onaj koji je priredio Jovan Egzarh, ali i estodnev sv. Jovana Zlatoustog.

anr besjede ili omilije takoe je omiljen. Do dana dananjeg su poznate i rado itane besjede sv. Jovana Zlatoustog, sv. Grigorija Bogoslova, Vasilija Velikog i drugih. Prevode se i tumaenja Jevanelja, starozavjetne Knjige o Jovu, Pjesme nad pjesmama i drugih biblijskih tekstova.

Vrlo je znaajan prevod bogoslovskog djela Pseudo-Dionisija Aeropagita iz 5. vijeka, na kojem poiva bezmalo sva vizantijska teologija. Njega je za vrijeme prvih srpskih obrauna s Turcima nainio u 14. vijeku inok Isaija i ostavio dramatian zapis o smutnim vremenima srpske istorije poslije Marike bitke.

DJELO PSEUDO-DIONISIJA AEROPAGITA U STAROJ SRPSKOJ KNJIEVNOSTI

O vremenu ivljenja i autentinosti pojave Dionisija Aeropagita ima razliitih tumaenja, zbog ega se ovaj filozof ee susree pod nazivom Pseudo-Dionisije. Najverovatnije da je on ivio u periodu kraja 5. vijeka, jer su njegovi spisi, tzv. Aeropagitike, bile u upotrebi ve u 6. vijeku. Aeropagitike su bile sastavljene iz vie spisa: O nebeskoj hijerarhiji, O crkvenoj hijerarhiji, O imenima Boijim, Mistika teologija, Pisma na dogmatske teme. Dvije osnovne teme koje se u Aeropagitikama izdvajaju jesu razliiti putevi bogopoznanja: katafatikog i apofatikog. Apofatiko bogoslovlje govori o tome kako je Bog iznad svakog pojma, imena i izricanja, te kako On nije i ne moe biti predmet saznanja, nego je iznad svega postojeeg i nepostojeeg. Katafatiko pak bogoslovlje govori da, iako je Boija sutina nedostupna ljudskom saznanju, Bog se ipak otkriva stvorenom svijetu preko svojih sila i energija. Upravo ovakav nain poimanja teologije pravoslavnu, istonu, bogoslovsku misao izdvojie od zapadne, rimokatolike teologije. Iznosei filozofsku koncepciju da je ovjeku potrebno iskljuivo racionalno razjanjenje Boije egzistencije, Toma Akvinski, rimokatoliki teolog iz 13. vijeka, tzv. zapadnu sholastiku definitivno e okrenuti od grko-vizantijske, pravoslavne, teologije i okrenuti je u pravcu nastupajueg filozofskog racionalizma.

Jedan od najboljih prevoda djela O mistikoj teologiji Pseudo-Dionisija je prevod na srpski jezik, koji je 1371. nainio ugledni srpski duhovnik i hilandarski sabrat, inok Isaija. Po svom svjedoenju, koje je ostavio u zapisu na kraju prevoda, taj posao zapoeo je u dobra vremena, a okonao u najgora od svih zlih vremena, koja su dola poslije Marike bitke. I osta zemlja bez svih dobara pusta: i od ljudi i stoke i drugih plodova, veli on na jednom mjestu. Jer ne bee ni kneza ni voe, ni nastavnika u narodu, ni izbavioca, ni spasioca, nego se sve ispuni strahom izmailjanskim, i srca hrabra junakih mueva u enska srca najslabija pretvorie se... I zaista ivi tada zavidee mrtvima.KNJIEVNA I DRUGA ZBIVANJA U SRBIJI DRUGE POLOVINE TRINAESTOG VIJEKA

U periodu 12431276. Srbijom vlada Stefan Uro I, sin Stefana Prvovjenanog i sinovac svetog Save.

U prvoj polovini trinaestog vijeka u Srbiji, Rakoj, ili Serviji po vizantijski, desile su se kljune stvari za kulturnu, duhovnu i politiku istoriju srpskog naroda. Krunisan je prvi srpski kralj, srpska crkva postala je arhiepiskopija i poelo se sa organizacijom crkvenog i narodnog ivota. Formiran je i aristokratski sloj ljudi vladara, vlastele, knjievnika i umjetnika, koji su bili plemstvo ne samo po roenju i nasljedstvu nego su bili i plemii duha, narodne voe i prosvjetitelji.

Slube svetom Simeonu i svetom Savi, kao i itija ove dvojice svetih Nemanjia, nastalih u ovom periodu, postaju temelji srpske knjievnosti narednih vijekova. Postaju to zato to e anrovi slube i itija u kojima su ponikli biti kasnije formalna okosnica itave knjievnosti, ali i zato to oblikovanjem ovih anrova nastaje i glavni tematski tok srpske literature srednjeg vijeka. Taj tok e biti upravo otaastveni, vezan za duhovnu i istorijsku tradiciju Srba preko svetorodne loze Nemanjia, kao i itija srpskih podvinika, pustinjaka i muenika.

U periodu 12431276, nakon uspostavljanja stabilnih politikih i crkvenih temelja novoformiranoj srpskoj kraljevini, Srbijom vlada Stefan Uro I, sin Stefana Prvovjenanog i sinovac svetog Save. Po njegovom dolasku na vlast na Balkanskom poluostrvu desile su se znaajne politike promjene, u odnosu na stanje koje je postojalo u prethodnim godinama vladavine njegove brae Vladislava i Radoslava.

KRALJ STEFAN URO

Za vrijeme vladavine kralja Uroa I Srbi se manje nego u prethodnim decenijama i vijekovima sukobljavaju sa Vizantijskim carstvom, ali su zato uestaliji sukobi sa Dubrovakom republikom. Kralj Uro je podravao Barsku biskupiju elei da rimokatolika crkva u Srbiji bude pod njegovim neposrednim nadzorom, dok su se Dubrovani tome suprotstavljali. S proljea 1247. godine, kada je u Bar doao iz Dubrovnika svetenik Matej da Barsku biskupiju potini Dubrovniku, desio se jedinstven sluaj u istoriji rimokatolike crkve. Naime, dolazak dubrovakog izaslanika je kod barskog nadbiskupa, kao i kod rimokatolikog puka, izazvao velike proteste. Ostalo je zabiljeeno da su oni uzvikivali: ta se nas tie papa! Na papa je gospodin na kralj Uro. Nikad prije niti poslije toga nije se desilo da jedna rimokatolika optina pretpostavi jednog kralja, za njih izmatika, svom vrhovnom crkvenom poglavaru.

Uroa je na prijestolu smijenio njegov sin Dragutin u jesen 1276. godine, poslije ega se on povukao u Zahumlje, gdje se uskoro i zamonaio. Umro je 1280. i sahranjen je u svojoj zadubini Sopoanima.

Za vrijeme kralja Uroa krenulo se sa eksploatacijom rudnika u Srbiji. Iz Erdelja su dovedeni rudari Sasi, koji su u Brskovu imali svoju autonomnu optinu, svoj sud i svoje rimokatolike svetenike. Rudarstvo je postala glavna privredna grana u dravi, s tim da ima dokaza da su se rude vadile u srpskim zemljama jo od rimskih vremena. Srpski izraz za rudara bio je rupnik ili srebrodelac, za rudarska okna rupe ili tolne, a mjesta gdje su se topile rude zvala su se kola. Razvoj rudarstva stvorio je i domau monetu. Najpoznatiji su bili tzv. krstasti groevi, na kojima su bili prikazivani kralj na prijestolu, kralj na konju, sv. Trifun, potom scena kako sv. Stefan daje srpskom kralju zastavu, i drugo. Novana jedinica bila je perper, ali nje nije bilo u opticaju. To je bila samo raunska jedinica, a u opticaju su bili gro i dinar.

JELENA ANUJSKA, ENA KRALJA UROA I

Oko 1245. kralj Uro oenio se Jelenom, roakom Karla I, kralja Sicilije i Napulja. O krasnoj linosti Jelene Anujske najvie svjedoanstava ostavio je arhiepiskop Danilo II u poznatom zborniku itija kraljeva i arhiepiskopa srpskih iz 14. vijeka: Otra reju, a blaga po naravi, neporona ivotom, a u zapovedanju krotka da obrati dobrorazumnim reima, da tei nelicemerno i bezbolno... Bila je ukraena svakom vrlinom... Bila je gotova da odgovori svakom ko je pita. Njena re bila je rastvorena solju i ne nae se u njoj licemernost, da nekoga potuje, a drugoga da prezire. Velikoga i maloga, bogata i nita, pravednika i grenika, bolna i zdrava svakoga od njih jednako je potovala i svakome je dunu ast odavala.

Srbiju je Jelena doivljavala kao svoj dom i u njoj se tako ponaala kao ena domaina. Obilno je darivala crkve, pomagala siromanima, sakupljala darovite Srbe i graditeljima i ukrasiteljima crkava netedimice davala zlata da niko od njih ne bude uvreen nasiljem, ili da ko u neem negoduje. Na svom dvoru stvorila je neku vrstu kole za domaice, gdje su se djevojke iz siromanih kua i budue majke uile razliitoj rukodjelji vezenju, tkanju, ivanju, dobijale potom odgovarajue vaspitanje i poslije miraz za udaju. Naroito se njegovao zanat vezenja i poznato je da su nonje srednjovjekovnih vladara i plemia bivale raskono ukraene vezom, koji je nerijetko bivao zlatan.

No, nije rukodjelja bila korisna samo za dvorske svrhe, nego je i svakoj eni iz irih drutvenih slojeva nuno bilo da zna eljadi u domu napraviti odjeu. Sve to je bilo potrebno za nonju radilo se u kui. Gajio se i preraivao lan, pa se od njega tkalo platno za koulje i odjeu koja ide do tijela. Vuna se takoe preraivala i onda, u zavisnosti od potrebe, stavljala na razboje i tkala ili plela. Vuna se bojila listom od dunje ili vinje, raznim korijenjem od biljaka, broem i drugim. Za odijevanje se jo koristila i ovija koa, ali su odjeu od koe pravili posebni majstori, koji su se u srednjem vijeku zvali avci kouni.

Jelena Anujska je podigla svoju zadubinu, manastir Gradac na Ibru kod Rake. Poslije smrti svog mua tamo se zamonaila i poznati su njeni portreti koji je prikazuju kao monahinju u kapeli kod urevih stupova, u Rasu, u Arilju i u samom Gradcu. Tri godine nakon njene smrti javila se u snu jednom monahu i objavila mu da ne eli vie da ivi na zemlji, nego da je izvede. Episkop Sava je izvadio njeno tijelo iz zemlje i otkrilo se da je ono netruleno. Pretpostavlja se da je netrulena ruka koja se danas uva u Tvrdou, manastiru kraj Trebinja, upravo dio motiju sv. Jelene Anujske.

ZAPIS TEDORA GRAMATIKA IZ 1263.

Za knjievnost druge polovine trinaestog vijeka karakteristino je da je spisima posveenim svetom Savi i svetom Simeonu dovren proces nastajanja i osamostaljivanja glavnih rodova srpske knjievnosti srednjeg vijeka. Znaajno je jo i to da centar knjievnog rada postaje sve vie Hilandar, kroz koga se i prima vizantijska knjievnost i koji daje najvei broj prepisa i prevoda bogoslovskih djela. Zahvaljujui Hilandaru u Srbiji niu i drugi knjievni centri u Studenici, ii i Mileevi i u Pekom manastiru.

Postoji jedan zanimljiv zapis u hilandarskom prepisu estodneva iz 1263. godine, koga je ostavio izvjesni Teodor Gramatik. Pretpostavlja se da je drugo veliko itije sv. Save, koje je nastalo potkraj trinaestog vijeka, sastavio upravo ovaj monah pod imenom Teodosije. Njegov duhovnik i narudbodavac je izgleda bio poznati ivotopisac sv. Save jeromonah Domentijan, o emu svjedoe i rijei Teodorovog zapisa: Ove, pak, knjige pisahu se zapoveu i trudom svetog i prepodobnog oca naeg bogoumnog jeromonaha Domentijana, koji bee tada duhovnik hilandarske lavre, i svetog knjigoljupca, i ako je po istini rei, velikog bogoljupca, kome neka je pohvala na nebesima od samog Boga i od Svetih njegovih anela za ljubav koju ima prema svedobrom istoniku milosti i za svedoenje njegovo sveto, koje su svete knjige.KNIEVNO DJELO TEODOSIJA HILANDARCA

U istoriji srpske knjievnosti periodu koji stoji na mei trinaestog i etrnaestog vijeka pripada knjievno djelo Teodosija, jeromonaha nazvanog Hilandarcem. O njegovom ivotu ne zna se mnogo, osim da je sigurno bio srpskog porijekla, a, po nekim naznakama koje je ostavio u svom djelu, sluti se da je bio seljaki sin. Godina roenja je takoe nepoznata, a upokojio se vjerovatno oko 1328. godine.

Za sobom je ostavio ogromno knjievno djelo itijnog i himnografskog karaktera, uglavnom vezano za kult svetog Simeona i svetog Save. Bio je i hagiograf jedne nove i neobine svetake linosti isposnika i pustinoitelja Petra Korikog, iji se kult formirao na jugu srpske zemlje i kome je Teodosije sastavio itije i slubu.

Mea trinaestog i etrnaestog vijeka u kulturnoj istoriji Srba je doba vrstog povezivanja srpskog naroda sa pravoslavnom vizantijskom civilizacijom, doba uspona u kulturi i umjetnosti, svestranog razvoja liturgijskog ivota i sabranja sve vie monatva u sve brojnijim manastirima po Srbiji. Ono to je oduvijek bila sr hrianskog ivota, tada je neskriveno postojalo kao realnost i svakodnevica srednjovjekovnog ovjeka kako raba i sunja, tako vlastelina i kralja. Bilo je to ivljenje u Crkvi i kroz liturgiju, koje je podrazumijevalo da i sav ostali vanliturgijski ivot ovjeka bude projekcija onoga to se u liturgiji doivjelo, osjetilo i predokualo.

Tom periodu pripada knjievno djelo Teodosija, jeromonaha nazvanog Hilandarcem. O njegovom ivotu ne zna se mnogo. Postoje pretpostavke da je on onaj isti Teodor Gramatik koji prepisuje estodnev na nekom hilandarskom imanju 1263. i koji je na njemu po zavretku posla ostavio zanimljiv zapis. Vjerovatnije je, meutim, da je on jedan ugledni hilandarski jeromonah i starac koji se pod svojim imenom pominje u raznim spisima iz prvih decenija 14. vijeka. Zna se da je bio sigurno srpskog porijekla, a, po nekim naznakama koje je ostavio u svom djelu, sluti se da je bio seljaki sin. Upokojio se oko 1328. godine.

Teodosije je za sobom ostavio ogromno knjievno djelo, itijskog ali i himnografskog karaktera. Tu su itija Svetog Save i Svetog Petra Korikog, potom Slube Sv. Simeonu, Sv. Savi i Sv. Petru Korikom, te Pohvala Sv. Simeonu i Sv. Savi i Zajedniki kanon Hristu, Simeonu i Savi.

ITIJE SVETOG SAVE

U siromatvu svoga znanja, iz ubogog doma uma mojega nemajui nita da iznesem na trpezu dolinu vaeg dostojanstva, punu rijei anelske hrane, vas, prave sluge bogatog vladike i Boga, o oci, podstiem da se molite re to znanjem tee i jezik iz neoskudnih njegovih riznica da mi da, a pre svega zraku svetlosti, kojom bismo, mrak due i uma oistivi u sebi, mogli bodro iskazati dobrodetelji ivota sveblaenog Save, koji je sada ponovo zasijao u naem rodu.

Ovako poinje Teodosijevo itije Svetog Save, napisano po nalogu svetenog bratstva manastira Hilandar i poslije Domentijanovog drugo po veliini tog tipa. Teodosije nije poznavao sv. Savu i itije je sastavio po Domentijanovom kazivanju i ivoj tradiciji narodnog pamenja i sjeanja na velikog prosvjetitelja srpskog. Uvod je nastao po uzoru na uvod u itije Sv. Save Jerusalimskog iz 6.vijeka, te je zato tu i stilski izraz irok, razgranat i bogat, dok je ostali dio hagiografije uglavnom pisan uproenim stilom.

Kada se u literaturi govori o Teodosijevom itiju, veli se da je primjer za srednjovjekovni realizam, a ponegdje se naziva i prvim srpskim romanom. Jezik mu je jasan, stil jednostavan i saet, usredsreen na izlaganje dogaaja, bez mnogo glorifikacijskih poreenja, dugih monologa i sveanih propovijedi. esti su i narodni izrazi tipa: Kako je govorio, tako je tvorio, ili Al' to bi bi i dobro bi jer od Boga bi. Pored opisa pustinjakog ivota sv. Save na Svetoj gori, njegovih putovanja, pastirskog obdjelavanja i duhovnog rukovoenja pastvom u Srbiji, dosta prostora posveeno je i ivotu svetog Simeona. Zato bi se moglo i tvrditi da su ovdje objedinjena dva itija u jednom.

TEODOSIJEVA SLUBA I POHVALA SV. SAVI I SV. SIMEONU

Pjesnika djela posveena svetom Simeonu i svetom Savi spadaju u srednjovjekovni iroko rasprostranjeni anr slube. Sluba je u srpskom miljeu svoje sadrajne i jezike korijene vukla duboko iz uzora vizantijske slube. To je sloen knjievni anr stvaran tokom dosta dugog vremena odabirom tekstova i kumulacijom oko liturgijskog jezgra, tekstova Starog i Novog zavjeta, naroito Davidovih psalama. U svojoj osnovnoj strukturi sluba e se uobliiti u 8. vijeku zaslugom sv. Jovana Damaskina. Sv. Jovan Damaskin je poznat po tome to je njemu odsjeenu ruku izlijeila Bogorodica dok joj se molio pred ikonom, pa ju je on kasnije okovao u zlato i doslikao treu ruku. Tu ikonu e u trinaestom vijeku sv. Sava da donese iz Jerusalima na Svetu goru i danas je ona hilandarska "igumanija".

S liturgijskog, bogoslubenog aspekta, sluba predstavlja jednu dinamiku cjelinu sa promjenjivim i nepromjenjivim dijelovima, uklopljenu u dnevni, godinji i vaskrnji ritam bogosluenja Pravoslavne crkve.

Na ovoj tradiciji sastavlja i Teodosije svoje slube. Karakterie ih uobiajena pjesnika inspiracija, jezik simbola i metafora i pohvalno-radosna intoniranost: Ujedinjenu zemlju srca ljudi svojih / reima tvojim obdelavi / venocvatee plodove blagoaa / u njemu jesi odgajio Bogu / i istotom ivljenja svojega / razumne ukrasio jesi / i na revnost pokrenuo jesi sobom / anelskom inokom ivljenju / da prezru vremeno ukazao im jesi / boastvena cevnice / bodro oko / pastira pastiru / Savo blaeni inoe i sveteni / primi nas, hvalioce ti / Hristu moli se za due nae.

anr pohvale je takoe stari vizantijski knjievni anr, vezan uglavnom za odreenu linost koja se proslavlja u samostalnom tekstu pohvale, ili u sklopu nekog drugog anra. Pohvala Svetom Simeonu i Svetom Savi prva je poznata samostalna pohvala u srpskoj knjievnosti. Ima trodijelnu kompoziciju koja u zavrnom dijelu sadri isto hvaljenje svetih u stihovima, gdje su esta ponavljanja uzvine reenice i radosne zapovijesti: Raduj se! Ovaj uzvik i usklik ima duboko biblijsko utemeljenje. To je pozdrav kojim je Bogorodicu pozdravio aneo Gavrilo blagovijestei joj zaee Spasitelja i koji od tada ne prestaje da odzvanja u tekstovima i srcima vjernih.

ITIJE I SLUBA SV. PETRA KORIKOG

Oko 1310. godine Teodosije sastavlja itije Sv. Petra Korikog, srpskog pustinjaka koji se podvizavao u okolini Prizrena u drugoj polovini trinaestog vijeka. Tematska osnova je kazivanje Petrovih uenika i iva narodna tradicija, sa kojim se Teodosije susreo nakon to je doao sa Svete gore, obiao mjesta gdje se svetitelj podvizavao i poklonio se njegovim netrulenim motima.

itije prati ivot sv. Petra od djetinjstva. Moe se napraviti paralela sa mladikim ivotom sv. Save, jer Petar, kao i Sava, izbjegava drutvo veselih vrnjaka i izjavljuje da on sa njima u tim stvarima nee drugovati. Jo od tad je imao tu ljubav i monaku enju za isposnikim ivotom i, kao to se pokazalo, snagu za suoavanje sa istinom o sopstvenom biu. Poslije smrti roditelja jedno vrijeme je ivio sa sestrom; onda je i nju napustio i otiao pustinjoljubivim putem. Poprite zbivanja itija je isposnica u okolini Prizrena, a cijela radnja je drama duhovne borbe Petra sa realno prisutnim nevidljivim protivnikom. To su afekti, strasti due, sklonost ka tjelesnom uivanju, talog loih i duboko ukorijenjenih navika, slojevi nesvjesnog koji smuuju, zadovoljstvo u pukom zadovoljavanju sopstvenih potreba, avo.

Trebalo je odbaciti sa lica due "personu", shvatiti da je ona nae lano lice koje nam je, istina potrebno u svakodnevnom ivotu, ali za koje moramo znati da to nismo mi, rekao je Vladeta Jeroti u svojoj studiji o itiju ovog svetitelja.

Oruje za ovu nevidljivu borbu bila je ljubav Boija i Petrova, njegovo smirenje, trpljenje, elina volja i istrajnost. Teodosije u slubi veli: udnjom i ljubavlju za Gospodom svojim / od ljudskog saiteljatva udaljiv se / do neprohodnog mesta stigao jesi, / te u petere i raspuklo kamenje naseliv se, / sam kao ptica poiveo jesi / u Gospoda gledajui, / njegova ispunjavajui nareenja, / od njega i blagodat primiv, prepodobni, / da isceljuje bolesti / i duhove da odgoni, / zato i sada vapijemo ti, / oe, preblaeni Petre, / moli Hrista Boga / da grehova protenje podari / s ljubavlju potovateljima svetoga imena tvog.PRVA POLOVINA ETRNAESTOG VIJEKA U ISTORIJI SRPSKE KNJIEVNOSTI

Novine u srpskoj knjievnosti s kraja trinaestog i prve polovine etrnaestog vijeka vezane su za dvije velike linosti kralja Milutina i arhiepiskopa Danila Pekog. Milutin je zapoeo ono veliko irenje srpske drave koje e nekoliko decenija poslije njega da nastavi unuk mu i prvi car u Srba Duan Silni. Kako je o Milutinu pisao njegov, prvo dvorjaninin, a docnije ivotopisac i episkop Danilo Peki, on je bio: Dobar pastir umnih ovaca cele svoje oblasti i njihov dobri uitelj i nastavnik, zidatelj boanstvenih crkava, i ne samo zidatelj, no i palih crkava obnovitelj... Mnogi okolni carevi su eleli ljubav s njime, sluajui za celomudreni smisao njegov... Ovaj period e biti obiljeen i pojavom jednog duhovnog pokreta isihazma. Isihazam se javio se na Svetoj gori, a odatle e se proiriti diljem pravoslavnih zemalja i ostaviti trajne posljedice na duhovne i kulturne istorije mnogih naroda i kao takav ostati iv do dana dananjeg

Period kraja trinaestog i poetka etrnaestog vijeka u srpskoj istoriji je obiljeen vladavinom kralja Stefana Uroa II Milutina. S njegovim dolaskom na vlast Skoplje i Pritina postaju nove prestolnice i glavni gradovi kraljevine, a kosovska visoravan sredinja srpska oblast. Milutin, poznat po velikim sukobljavanjima sa svojim sinom i potonjim svetim kraljem Stefanom Deanskim, proirio je granice srpske drave na jug do linije Ohrid Prilep tip i do Branieva na sjeveru. Zapoeo je ono veliko irenje srpske drave koje e nekoliko decenija poslije njega da nastavi unuk mu i prvi car u Srba Duan Silni. Podigao je preko etrdeset svojih zadubina Bogorodica Ljevika u Prizrenu, Sv. ore u Starom Nagorianu, Graanica, Banjska i druge obnovio mnoge stare nemanjike zadubine, bio drugi ktitor Hilandara i izdano darivao manastire po Svetoj gori. Doba vladavine kralja Milutina je doba tzv. renesanse Paleologa u Vizantiji, kada je umjetnost i arhitekturu zadahnuo jedan novi preporoditeljski, renesansni talas, i to mnogo prije onog kasnijeg i mnogo poznatijeg italijanskog renesansa. U Srbiji e se taj stil odraziti naroito na graditeljstvo Milutinovih zadubina, ali e njegov uticaj biti znatan i ranije, jo za vrijeme kralja Uroa I.

KNJIEVNO SVJEDOANSTVO MILUTINOVE LINOSTI

O samom kralju Milutinu njegov ivotopisac arhiepiskop Danilo Peki ostavio je zabiljeeno: Ovo dete porodi premudrost, zadoji blagodat, a uzraste Sveti Duh. Sama desnica sile Vladiine vena njegovu glavu vencem koji ne vene i dade ga kao mnogosvetli svetilnik svome otaastvu, koji napreduje Bojim promislom da se proslavi bogougodnim delima i da sabere ono to je rastoeno od drave njegova otaastva. Dobar pastir umnih ovaca cele svoje oblasti i njihov dobri uitelj i nastavnik, zidatelj boanstvenih crkava, i ne samo zidatelj, no i palih crkava obnovitelj, u nameri da sve privede ka istinitoj veri, tako da se proulo njegovo ime u sve narode i carstva, i radi tolike lepote njegove telesne i lepoga izgleda, tako da su mnogi okolni carevi eleli ljubav s njime, sluajui za celomudreni smisao njegov.

Milutin se upokojio 29. oktobra 1321. godine u svome dvoru na Nerodimlju. Iz Srbije su mu 1460. godine netrulene moti prenijete u Sofiju, gdje se i danas nalaze, u crkvi koja se po njemu zove Sveti Kral.

KNJIEVNO DJELO ARHIEPISKOPA DANILA PEKOG

Danilo Peki, roen oko 1270. godine, vana je istorijska linost 14. vijeka. Bio je aristokratskog porijekla, Milutinov dvorjanin i ivotopisac. Sa dvora odlazi u manastir svetog Nikole u Konulu, monai se i malo poslije toga seli se na Svetu goru. Tamo je boravio u nekoliko navrata, i to kao hilandarski iguman i isposnik u karejskoj molanici. Izmeu tih boravaka stajao je njegovih pastirski, episkopski rad u otaastvu, i to kao vladike banjskog i poslije vladike humskog. Dok je boravio i igumanovao u Hilandaru, Danilo je sastavio poznati zbornik itija kraljeva i arhiepiskopa srpskih, koji e poslije u nekoliko navrata da dovravaju njegovi uenici i nastavljai. itija ine jezgro Zbornika: itije kralja Uroa, kralja Dragutina, kraljice Jelene, kralja Milutina, arhiepiskopa Arsenija I, Joanikija I i Jevstatija I. Slube su napisane Arseniju I i Jevstatiju I. Prvi nastavlja Danilov i njegov neposredni uenik dopunio je ovaj zbornik itijem Stefana Deanskog, itijem kralja Duana i itijem arhiepiskopa Danila II. Njega e vjerovatno iza 1375. godine jo da dopuni anonimni drugi nastavlja Danilov, i to sa kratkim itijnim zabiljekama o postavljenju prvog patrijarha srpskog Joanikija, zatim drugog patrijarha Save i treeg Jefrema.Ovakav nain strukturiranja djela u vidu jednog knjievnog mozaika novina je u srednjovjekovnoj knjievnosti. Pored anrovskog i kompozicionog preplitanja, za ovo djelo je karakteristino i jedno naroito stilsko pletenje unutranje, jezike, strukture djela zvano pletenije sloves. Ovaj stil, koji se kod Danila javlja u zametku, a u potonjim djelima stare srpske knjievnosti ostvaruje se u punoi, direktna je posljedica pojave isihazma. To je duhovni pokret koji se javio na Svetoj gori, odakle e se proiriti diljem pravoslavnih zemalja. Ostavie trajne posljedice na duhovne i kulturne istorije mnogih naroda i kao takav ostati iv do dana dananjeg.

ISIHAZAM

Isihazam je sr pravoslavnog duhovnog ivota. Grka rije isihija bukvalno znai molitveno tihovanje, molanije na starom slovenskom jeziku. Jo je u Psalmima reeno da se treba povui u tiinu da bi se molilo Bogu, a kod Apostola Pavla se prvi put spominje rije "isihija" kada govori za ene, kako ne bi trebalo da se kinure i gledaju na spoljanji izgled, nego unutra, u svojoj isihiji da prebivaju.

Ovaj duhovni pokret ima svoje opitno utemeljenje u vijekovnom iskustvu istonog monatva, poevi jo od Kapadokijskih otaca iz 4. vijeka, kasnije sv. Maksima Ispovijednika, a naroito sv. Simeona Novog Bogoslova iz 11. vijeka, koji se smatra pravim duhovnim rodonaelnikom svetogorskih isihasta. Teoloko utemeljenje isihazam ima u uenju ranovizantijskog mistika Pseudo-Dionizija Aeropagita o boanskim energijama.

Bog je za ljude nedostupan po svojoj sutini i prirodi, ali se stvorenom svijetu javlja preko svojih boanskih energija. Na svijetu pak nema stvari, bia, ni tvari koja nema svoju energiju, tako je i ovjek svojevrsan energetski kapacitet. Svojom slobodnom voljom i blagodau Boijom on moe da stupi u zajednicu i sinergiju sa Bogom. Na taj nain se preko svetotajinskog ivota u Crkvi, naroito prieivanja tijelom i krvlju Hristovom, ljudi preobraavaju i otvaraju za proimanje i strujanje boanskog ivota. Tako isihazam, po rijeima istoriara srednjovjekovne srpske knjievnosti Dimitrija Bogdanovia, premouje transcendentalni jaz izmeu boanstva i stvorenog, posebno ovjekovog svijeta.

Isihastika istina ivota u Crkvi dobila je svoje bogoslovsko uoblienje u 14. vijeku, za vrijeme tzv. isihastikih sporova, koji su u tri faze trajali u periodu 1341 1351. godine. Tada je ovo pravoslavno duhovno iskustvo poelo da biva ugroeno napadima i izrugivanjima grkog monaha racionalistiko-humanistikog obrazovanja Varlaama Kalabrijskog. S njim se sukobio sv. Grigorije Palama, veliki bogoslov, filozof, duhovnik i kasnije arhiepiskop solunski. Klju sukoba je bio u pitanju ta je to oboenje, to je Sv. Grigorije Palama i obrazloio u svojim isihastikim Trijadama.

U srpskoj knjievnosti isihazam je naiao na iroki odjek, poevi jo od djela arhiepiskopa Danila II, preko manje poznatih stvaralaca Siluana, Jefrema i Isaije, do pisaca kultnih spisa o Kosovu.

Naime, neposredno pred Kosovsku bitku Srbiju je zapljusnuo talas monaha-isihasta, koji su doli sa Svete gore. Svojim dolaskom oni su direktno uticali na duhovno stanje srpskog naroda tog vremena, kao i na obrazovanje onoga to je u istoriji Srba poznato kao Kosovski zavjet.SRPSKI PISCI I DRAVNICI PRETKOSOVSKOG PERIODA

Ve od ezdesetih godina etrnaestog vijeka uestali su sporadini prodori Turaka na Balkansko poluostrvo. Upravo njihov dolazak je bacio u sjenku ranije suparnitvo Srba i Grka, i u Carigradu se tada spas oekivao od hrianskog Zapada. Na odluujuu bitku su se spremala braa Mrnjavevii i susrevi se sa Turcima kod mjesta ernomena, na obali rijeke Marice, doivjeli su strahovit poraz. Njihov poraz znaio je poetak gospodarenja Turaka nad Junim Slovenima i prodiranja u unutranjost Evrope.

Zapis o Marikoj bici ostavio je svetogorski monah Isaija, prevodei djelo Pseudo-Dionisija Aeropagita iz 5. vijeka na srpski jezik. Zajedno sa patrijarhom Jefremom i monahom Siluanom, starac Isaija pripada krugu knjievnika-isihasta, koji su meu Srbima djelovali u periodu poetka druge polovine etrnaestog vijeka

U prvoj polovini etrnaestog vijeka u Srbiji su se izmijenila gotovo etiri vladara. Od kralja Milutina (12821321) prijestol je preuzeo njegov sin Stefan Deanski, nazvan tako po svojoj zadubini, manastiru Visoki Deani na Kosovu. Vrijeme njegove vladavine bilo je relativno kratko, desetak godina, i najvie je ostalo upameno po velikoj bici protiv Bugara na Velbudu. Stefanov ivotopisac i prvi nastavlja episkopa Danila II zabiljeio je u zborniku itija kraljeva i arhiepiskopa srpskih kako se no uoi bitke Stefan usrdno molio Sv. oru:

Krepki meu muenicima, strastoterpe Hristov Georgije, vidi veliku tugu i skrb srca moga i pouri da mi pomogne u ovoj borbi protiv ovoga ljutoga cara, koji se hvali protiv mojeg otaastva, i javi silu Tvoju, kao to si nekada pomagao gospodinu mome Simeonu Nemanji protiv njegovih neprijatelja da i ja greni, videvi silu kreposti Tvoje, proslavim Tvoje Sveto ime i ukrasiu ovu Tvoju svetu ikonu i priloiu ovom Tvome svetom hramu mnoge izabrane pravde... Bitka je dobijena, a na mjestu gdje se kralj molio podignuta je crkva sv. Spasa. Moti sv. Stefana Deanskog se i danas uvaju netrulene u njegovoj zadubini Visokim Deanima.

DUANOVA VLADAVINA

Sa nepune dvadeset i dvije godine Stefanov sin Duan je krunisan za kralja. Odmah po dolasku na vlast, 1331. godine, krenuo je sa osvajanjima i proirivanjem dravnih granica prema jugu. To e kulminirati 1345. godine, kada se pod srpskom vlau nala cijela sjeverna Grka, osim Soluna, sa poluostrvom Halkidiki dakle i sa Svetom gorom u sklopu svojih granica. Srpska drava je tada izlazila na tri mora: Jonsko, Jadransko i Egejsko i prostirala se od Atosa na jugu do rijeka Save i Dunava na sjeveru. irei se na jug Duan je zanemario jadransko zalee i Dubrovakoj republici ustupio cijelo primorje, od Stona do Dubrovnika, uz novanu naknadu srpskoj dravi. U tim oblastima je ivjelo tada iskljuivo pravoslavno stanovnitvo, ali su Dubrovani odmah po prodaji tu doveli rimokatolike svetenike. Oni su odmah krenuli da gone pravoslavne, ili da ih prevode u svoju vjeru, i da pretvaraju pravoslavne crkve u svoje bogomolje.

Duan se krajem 1345. godine u Seru proglasio carem, a zvanino krunisanje je obavljeno godinu dana kasnije, kada je srpska arhiepiskopija uzdignuta do nivoa patrijarije.

Novu dravu, koja je praktino bila jedan mozaik razliitih naroda, drutvenih i dravnih struktura, trebalo je pravno i administrativno organizovati. U zakonodavnom smislu Duan se za to pobrinuo i sastavio svoj Zakonik, za koji se slobodno moe rei da bi mogao da bude uzor dananjim aktima tog tipa. Naime, Zakonik je sadravao lanove, njih ukupno 201, iji je zakonski sadraj podjednako vaio kako za posljednjeg seljaka, sebra i meropaha, tako i za cara lino.

MARIKA BITKA

Car Duan je iznenada umro 1355. godine i na tronu ga je smijenio njegov sin Uro sa svega 19 godina. Car Uro je bio, kako je to njegov ivotopisac zabiljeio, krasan i divan izgledom, ali mlad smislom i ubrzo po njegovom dolasku na vlast krenula je decentralizacija drave i prevlast pojedinih velikaa u svojim oblastima. Najblii kralju su bili braa Mrnjavevii, Vukain i Ugljea, koji su upravljali velikim oblastima u Makedoniji.

Ve od ezdesetih godina etrnaestog vijeka uestali su sporadini prodori Turaka na Balkansko poluostrvo. Upravo njihov dolazak je bacio u sjenku ranije suparnitvo Srba i Grka, i u Carigradu se tada spas oekivao od hrianskog Zapada. Na odluujuu bitku sa Turcima spremala su se braa Mrnjaveviii poslije kraih priprema u pozno ljeto 1371. godine krenuli su iz Sera prema Adrijanopolju. Sa Turcima su se susreli kod mjesta ernomena na obali rijeke Marice i doivjeli strahovit poraz. To mjesto se i danas zove Srb-sindigi, tj. srpska pogibija. Osim Srba, Turcima su se na Marici suprotstavile i sve najjae sile na Balkanu, iskljuujui Ugarsku. Njihov poraz znaio je poetak gospodarenja Turaka nad Junim Slovenima i prodiranja u unutranjost Evrope.

ZAPIS O MARIKOJ BICI

O ovim smutnim vremenima oko Marike bitke ostavio je zapis starac Isaija, prevodei spise Pseudo-Dionisija Aeropagita: A knjigu ovu svetoga Dionisija, velim, u dobra vremena, dakle, poeh, kada boanstvene crkve i Sveta Gora, raju sline, cvetahu kao neki vrt kraj izvora svagda napajan, a svrih je u najgora od svih zlih vremena, kada razgnevi Bog hriane zapadnih krajeva. I podie despot Ugljea svu srpsku i grku vojsku i brata svojega Vukaina kralja i druge mnoge velmoe, negde do esdeset tisua izabrane vojske. I pooe u Makedoniju na izgnanje Turaka... I po pogibiji mua ovog hrabrog, despota Ugljee, rasue se Izmailani i poletee po svoj zemlji kao ptice po vazduhu, i neke hriane maem poklae, druge u ropstvo odvedoe, ostale smrt prerana ponje, a koji smrt izbegoe, od gladi nastradae, jer takva glad bi po svim krajevima kakva ne bi od nastanka sveta, a niti potom, Hriste milostivi, moe da bude. A koje glad ne pogubi, njih doputenjem Boijim vuci nou i danju napadajui jeahu...

Dva mjeseca poslije Marike bitke umro je car Uro. Poslije njegove smrti od nekadanjeg velikog Duanovog carstva ostala je samo sredinja i zapadna oblast Srbije i Zeta (dananja Crna Gora).

SVETOGORSKI ISIHASTI U SRPSKOJ KNJIEVNOSTI

Inok Isaija, koji je ostavio zapis o bici na Marici, bio je hilandarski monah i poslije iguman manastira svetog Pantelejmona. On prevodi i pie u periodu nakon rasplamsavanja velikog duhovnog pokreta isihazma, koji e ostaviti trajni uticaj na srpsku knjievnost i kulturu. Isaija upravo iz tog razloga i prevodi djelo vizantijskog teologa iz 5. vijeka Pseudo-Dionisija Aeropagita, na kojem ne samo da poiva skoro sva vizantijska teologija nego na kojoj se temelji i isihastika gnoseologija.

Monah Jefrem, bugarskog porijekla, ali sabrat manastira Hilandara i kasnije srpski patrijarh, stvara djela pjesnikog anra, takoe proeta isihastikim motivima. Napisao je, vjerovatno za vrijeme svog boravka u Pei 13551371, tri kanona i sto sedamdeset osmoglasnih stihira. Stihire su strofe koje se dodaju pojedinim stihovima u okviru slubi. Svoje stihire patrijarh Jefrem je organizovao u etiri naroito komponovana niza: Bogorodici (dva niza), Hristu i Krstobogorodine stihire. Njegovi kanoni, pjesniki oblici sastavljeni od devet pjesama po uzoru na biblijske, posveeni su Hristu, Bogorodici i jedan je Kanon za cara.

Trei monah-isihasta iz ovog perioda je svetogorac Siluan, koji je napisao stihove za proloko itije svetog Save, kao i za proloko itije svetog Simeona, i jednu zbirku pisama poznatu pod nazivom Epistolije kir-Siluanove.

U srednjem vijeku su se u Srba pisale dvije vrste itija opirno, retorsko itije, obino sastavljeno od vie desetina ili ak stotina stranica, i kratko, tzv. sinaksarsko itije, koje je ulazilo u sastav veih itijinih cjelina prologa. Stihove koji su prethodili sinaksarskom itiju sv. Save Siluan je sastavio u jednom osobitom stilu, tzv. pleteniju sloves, koji se javio kao direktna knjievna refleksija na pojaano projavljivanje isihastike duhovnosti:

Od slave odbegnuv, slavu pronae, Savo,tamo odakle slava javi se rodu.Roda svetlost vere svetlost prezre,stoga svetilo javi se svemu rodu.Uma visota poasti visotu svre,pa zato uma vie dobrotu stie.Slovo slavi Save splete Siluan.KULTNI SPISI O KOSOVU I

Poslije smrti cara Uroa od nekadanjeg ogromnog Duanovog carstva ostala je samo sredinja oblast Srbije i Zeta Crna Gora. Zetom su vladali Balii, a u Srbiji je Lazar Hrebeljanovi postao najmoniji srpski upan. Sa Turcima, koji ve od osamdesetih godina etrnaestog vijeka sve uestalije upadaju na teritoriju Balkanskog poluostrva, knez Lazar se estoko sukobio 28. juna 1389. godine na Kosovu polju, sjeverno od Pritine. U Kosovskoj bici je poginuo i Lazar i cvijet tadanjeg srpskog mladistva, a Srbija je postala turski vazal. Odmah po svretku ovih zbivanja meu narodom i u knjievnosti formiran je kult velikomuenika kneza Lazara i kosovskih junaka, koji je iz srednjovjekovne knjievnosti uao u narodno epsko predanje i tu vijekovima opstajao. Vaskrsavao je taj kult uvijek tamo gdje je u pisanom tekstu na srpskom jeziku bivalo ivo svjedoanstvo o ovjeku kao rtvovnom biu i biu ljubavi

Nakon Marike bitke, 1371. godine, Turci su sve dublje prodirali u unutranjost Balkanskog poluostrva. Posljednji srpski car, u narodu poznat kao Uro Nejaki, umro je neposredno pred ovu bitku i po njenom okonanju narod je ostao poraen i bez voe. Po pisanom svjedoanstvu zemlja Srbija ostala je bez svih dobara pusta: i bez ljudi i stoke i bez drugih plodova. Jer ne bee kneza, ni voe ni nastavnika u narodu, ni izbavioca, ni spasioca, nego sve ispuni se strahom izmailjanskim, i srca hrabra junakih mueva u enska srca najslabija pretvorie se, jer u to vreme, mislim, i srpske gospode sedmi rod okonanje primi. I zaista tada ivi veliahu ranije umrle... Poslije smrti cara Uroa od nekadanjeg ogromnog Duanovog carstva ostala je samo sredinja oblast Srbije i Zeta Crna Gora. Ostale bive srpske teritorije su bile rasparane meu bivom dvorskom vlastelom, neke su bile i osvojene od Turaka ili vraene Vizantiji u posjed. Zetom su vladali Balii, a u Srbiji je poslije sukoba sa Nikolom Altomanoviem Lazar Hrebeljanovi postao najmoniji srpski upan. Sa svojim zetom Vukom Brankoviem i sestriima Musiima vladao je oblau od Rudnika do Kosova. Knez Lazar je bio rodom iz Prilepca kod Novog brda, ali je jo kao djeak doao kod Duana na dvor i kasnije tu naao sebi zaposlenje. Oenio se Milicom, kerkom kneza Vratka, koji je bio potomak Vukana Nemanjia, sina Stefana Nemanje. Ta Miliina krvna veza sa svetorodnom lozom Nemanjia e naroito postati bitna kasnije, kada Lazar proiri oblasti svoje vladavine i postane tako i teritorijalno, ali i rodbinski njihov legitimni nasljednik.

BITKA NA KOSOVU POLJU

Ve od osamdesetih godina etrnaestog vijeka Turci sve uestalije upadaju na teritoriju Albanije, Jadranskog primorja i Huma. Godine 1386. zauzimaju Ni, a u sljedee dvije godine trpe nekoliko poraza od Srba. Jedan od eih sukoba je bio 1388. godine, kada je Turke kod Bilee porazio vojvoda Vlatko Vukovi. Ovaj i jo nekoliko turskih poraza su bili povodi da sultan Murat ubrza pripreme za svoj dugo spremani i odluujui napad na Srbe. Do kljune bitke je dolo u utorak 28. juna, po novom kalendaru, 1389. godine na Kosovu polju, sjeverno od Pritine. Ogromna je bila snaga turske vojske i izvjesna pogibija veeg dijela srpske vojske. Ipak, knez Lazar je odluio da se suprotstavi. Njegovu moguu dilemu pred bitku je opisala narodna pjesma rijeima:

Misli care misli svakojake/ Mili Boe, to u i kako u?/ Kome u se privoleti carstvu?/ Da li u carstvu nebeskome?/ Da li u carstvu zemaljskome?/ Ako li u se privoleti carstvu,/ privoleti carstvu zemaljskome,/ zemaljsko je zamalena carstvo,/ a nebesko uvek i doveka. Centralnim dijelom srpske vojske je upravljao knez Lazar Hrebeljanovi, lijevim krilom vojvoda Vlatko Vukovi, a desnim Vuk Brankovi. Centrom turske vojske upravljao je sultan Murat. Poznato je da su se glavne borbe vodile na Gazimestanu, dok tok bitke nije poznat, kao ni brojno stanje niti jedne niti druge vojske.

ISHOD BITKE

Po narodnom predanju, u turski tabor je na prevaru, kao tobo srpski izdajica, uao junak Milo Obili i ubio sultana Murata. Milo je odmah potom ubijen, a na Gazimestanu je poginuo i knez Lazar i cvijet tadanjeg srpskog mladistva. Rijetki su bili oni to nisu doli na Kosovo i koji su podlegli kletvi Lazarevoj, koja sauvana u folklornoj pjesnikoj interpretaciji glasi:Ko je Srbin i srpskoga roda,/ i od srpske krvi i kolena,/ a ne doo na boj na Kosovo,/ od ruke mu nita ne rodilo:/ rujno vino ni enica bela!/ Ne imao poljskog berieta,/ ni u domu od srca poroda!/ Rom kapo dok mu je kolena!

Vuk Brankovi je preivio bitku i to je moda razlog to ga je narodno predanje upamtilo kao izdajicu. Vojvoda Vlatko Vukovi, rodom iz Ljubukog kod Mostara, umro je na povratku iz Kosovske bitke u hercegovakom selu Vlahoviima, koje se nalazi na putu ka Dabru. Sahranjen je u seoskoj crkvi, a 1989. godine seljani su, voeni eststogodinjim predanjem, u prisustvu tadanjeg vladike Vladislava otvorili junakov koveg. Po kazivanju jednog seljanina u kovegu je pronaeno oruje, nakit i utura sa vinom, iz koje su svi po malo otpili.

Tijelo kneza Lazara je sahranjeno u njegovoj zadubini Ravanici kod uprije, odakle je za vrijeme velikih seoba prenijeto u Ravanicu Sremsku. U Drugom svjetskom ratu su njegove moti bile u Sabornoj crkvi u Beogradu, a poslije toga su vraene u svoje prvobitno smjestilite Ravanicu.

KOSOVSKA KNJIEVNOST

Odmah po svretku zbivanja na Kosovu polju meu narodom, a i u knjievnosti, formiran je kult velikomuenika kneza Lazara. U stvaranju kosovskog kulta srpske srednjovjekovne knjievnosti uestvovalo je vie ljudi, koji su iza sebe ostavili desetak spisa, uglavnom martirolokog karaktera. Drevni anr martirijuma (slov. muenije) klica je iz koje e se razviti vizantijsko opirno itije kao anr, a samim tim i itije slovenske kulture. To se desilo tako to su spisi o ranohrianskim muenicima s vremenom prerasli u knjievnu i liturgijsku itijnu formu, koja se nije vezivala samo za ivote muenika nego docnije i za ivote drugih hrianskih svetitelja.

anr martirijuma u Srba najprisutniji je u kosovskoj knjievnosti. Muenitvo kneza Lazara i ostalih junaka i njihova dobrovoljna rtva postavljeni su u same temelje srpske kulture. U osnovi rijei "kultura" je upravo rije "kult", te se zbog toga moe rei da kosovski kult nije tematska cjelina samo knjievnosti poznog etrnaestog vijeka i poetka petnaestog nego univerzalni srpski nacionalni i knjievni kod. On je iz srednjovjekovne knjievnosti uao u narodno epsko predanje i tu vijekovima pretrajavao. Vaskrsao je u eposu ustanike knjievnosti devetnaestog vijeka i etosu Njegoevih knjievnih djela. U dvadesetom vijeku, kao i danas, bio je prisutan uvijek tamo gdje je u pisanom tekstu na srpskom jeziku bivalo ivo svjedoanstvo o ovjeku kao rtvovnom biu i biu ljubavi.

PISCI KULTNIH SPISA O KOSOVU

Dva najpoznatija srednjovjekovna pisca kultnih spisa o Kosovu jesu despot Stefan Lazarevi, sin Lazara Hrebeljanovia, i Jelena-Jefimija, ena despota Uroa Mrnjavevia, poginulog u Marikoj bici. Despot Stefan Lazarevi je, pored ostalih svojih djela, sastavio Natpis na kosovskom mramornom stubu, koji je pjesniko svjedoanstvo Lazarevog martirijuma. Jelena je poslije pogibije mua dola kod kneza Lazara na dvor i tamo sa kneginjom Milicom uestvovala u vaspitavanju njene i Lazareve djece. Docnije je kao monahinja Jefimija bitno uestvovala u politikom, kulturnom i drutvenom ivotu onovijekovne Srbije. Poznata je Jefimijina Pohvala knezu Lazaru, vezena zlatnim koncem na crvenoj svili za kneev kivot koveg sa motima.

Glavni tvorac crkvenog kulta kneza Lazara jeste srpski patrijarh Danilo Banjski. On je knezu Lazaru posvetio: Pohvalno slovo, Slubu, Proloko itije i Povesno slovo. Slovo o Svetom knezu Lazaru napisao je Andonije Rafail Epaktit, koje sa Stefanovim, Jefimijinim, Danilovim i sa jo nekoliko spisa nepoznatih autora ini potpun krug srednjovjekovnih kultnih spisa o Kosovu.KULTNI SPISI O KOSOVU II

Andonije Rafail, nepoznati sastavlja Slova o Svetom knezu Lazaru, Danilo Banjski, Jefimija i despot Stefan Lazarevi pisci su djela u znaku Kosova. Oni su opisali mueniko stradanje na polju Kosovu i izrekli mu duhovnu dimenziju. Tu dimenziju je narod prosto opisao kao Lazarevo opredjeljenje za nebesko carstvo, a ne za zemaljsko zamalena carstvo, naspram onoga koje je uvijek i dovijeka.

Stradanje Srba na Kosovu je tako postalo duhovni simbol, zakletva i zavjet dostojan ovjeka i naroda koji priznaje postojanje ivota i iza paravana ulnog i materijalnog. Svjedoenje o postojanju tog i takvog ivota koji je ljubav sama u iskustvu srpskog naroda uvijek je bilo stradanje. Tako je jo od Kosovske bitke, pa sve do najnovije rtve kosovske golgote djeaka Pantelije, kojeg su prije koji dan, dok se kupao u rijeci, ubili Albanci potvrivana ona jevanelska istina da Vaskrsenja ne biva bez smrti, kako je i izrekao vladika Rade u Gorskom vijencu.

Neposredno nakon Kosovske bitke 1389. godine krenulo je formiranje kulta kneza Lazara i srpskih muenika koji su u bici poginuli, kako u knjievnosti, tako i meu narodom. Nije mogue rei odakle je doao prvi podstrek. Vuk S. Karadi odgovara na pitanje zato nema sauvanih epskih pjesama prije Kosova i kae da je ta promjena tako jako udarila u narod da su zaboravili sve to su dotad pjevali i krenuli nanovo sa junakom pjesmom. Ipak, ozbiljniji prouavaoci srednjovjekovne knjievnosti tvrde da pravi izvor kosovskog eposa treba traiti upravo u srpskoj knjievnosti srednjeg vijeka. To je knjievnost koja je imala kontinuiran razvoj tokom gotovo pet stoljea i koja upravo u svojim kultnim spisima o Kosovu dostie idejne i stilske vrhunce. Prvi put u ovom periodu kraja etrnaestog i poetka petnaestog vijeka ta knjievnost postaje donekle nezavisna od striktno bogoslubene rijei, ipak, ne prestajui time i dalje biti liturgijska.

KNJIEVNO DJELO PATRIJARHA DANILA III, BANJSKOG ILI MLAEG

Nakon pogibije kneza Lazara njegovo tijelo preneseno je u pritinsku crkvu Sv. Spasa i izloeno narodu za cjelivanje i poklanjanje. Godine 1390. ili 1391. Lazarevo tijelo prebaeno je u njegovu zadubinu Ravanicu, u istom periodu kada je sa svega etrdesetak godina za patrijarha srpskog doao Danilo III, Banjski ili Mlai.

Danilo III roen je oko 1350. godine i vjerovatno je bio vlasteoskog porijekla. Jo prije Kosova javio se u knjievnosti sa Prolokim itijem i Slubom kralju Milutinu. Ovi tekstovi lie na ranije dvojstvene kultne tekstove posveene svetom Simeonu i Savi, jer se pored Milutina proslavlja i brat mu Dragutin.

U Slovu o Svetom Knezu Lazaru patrijarh Danilo Banjski ostavio je zabiljeene Lazareve rijei koje je knez uputio svome puku neposredno pred bitku:

Vi, o druzi i brao, i velmoe i blagorodni,vojnici, vojvode, veliki, a i mali,sami ste svjedoci i oevicikolika nam dobra Bog u ivotu ovom darovai niega krasnog i slatkog u svetu ovom,slave i bogatstva i svega to je ljudima potrebno,ne lii nas, nego jo vema umnoi,te ako nam ta nevoljno i prebolno bude,da ne budemo Bogu neblagotvorni i neblagodarni za ovo,nego ako ma, ako rane, ako i mnotvo smrti dogodi se nama,slatko za Hrista i pobonost otaastva naeg da podnesemo.Bolja nam je smrt u podvigu,nego li ivot sa stidom,bolje nam je u boju maem okonanje podneti,nego li plea neprijateljima naim pokazati.Mnogo poivesmo u svetu,postarajmo se onda da uskoropodvig stradalniki podnesemo.

Pored Pohvalnog slova, Lazaru je Danilo posvetio jo tri spisa: Proloko itije, Slubu i Povesno slovo. Najpoznatije je, ipak, Pohvalno slovo, koje, kako u literaturi stoji, ima zanimljivu strukturu prave srednjovjekovne drame. Zbog njegovih dijalokih elemenata pomilja se ak i na to da je moda moglo biti scenski izvoeno.

NEPOZNATI RAVANIANIN I ANDOLIJE RAFAIL EPAKTIT

Izmeu 1392. i 1398. godine nastalo je Slovo o Svetom knezu Lazaru od pisca nepoznatog porijekla, vjerovatno Ravanianina. On je uestvovao u prenosu motiju kneza Lazara iz Pritine u Ravanicu 1390. ili 1391. godine. Djelo mu, kao i veinu tekstova posveenih kosovskom kultu, karakterie smjenjivanje retorskih, poetskih, dijelova sa proznim i narativnim.

Andonije Rafail Epaktit (= doljak), sudei po nadimku, nije Srbin, nego se u Srbiju doselio, i to izgleda odnekud iz Vizantije. Napisao je 1419. ili 1420. godine Pohvalu knezu Lazaru, koja je karakteristina po tome to u kosovsku knjievnost direktno i oito unosi elemente poetike isihazma.

Na jednom mjestu, proslavljajui sv. kneza, Rafail veli: Novosvetao kao Aktur, u poslednjem rodu napretka obilaenjem pod ivotvornim sferokruja kolom, izvanrednog potovan