STAN RODOWISKA W POLSCE

Raport 2014

BIBLIOTEKA MONITORINGU RODOWISKAWarszawa 2014

Gwny Inspektorat Ochrony rodowiska

STAN

ROD

OW

ISKA W

POLSC

E - Raport 2014

Gwny Inspektorat Ochrony rodowiskaul. Wawelska 52/5400-922 Warszawawww.gios.gov.ple-mail: gios@gios.gov.pl

BIBLIOTEKA MONITORINGU RODOWISKAWarszawa 2014

Gwny Inspektorat Ochrony rodowiska

STAN RODOWISKA W POLSCE

Raport 2014

Raport opracowany w Gwnym Inspektoracie Ochrony rodowiska

pod kierunkiem Lucyny Dygas Ciokowskiej

i redakcj Barbary Albiniak

przez zesp autorski w skadzie:

Barbara Albiniak

Magda Chreptowicz

Joanna Czajka

Bogdan Fornal

Przemysaw Gruszecki

Hanna Kasprowicz

Margareta Kdzia

Maria Lenartowicz

Magorzata Marciniewicz-Mykieta

Katarzyna Moskalik

Marcin Ostasiewicz

Dorota Radziwi

Barbara Toczko

Mateusz Zakrzewski

Ewa Zraek

oraz

Bonawentura Rajewska-Wich, Janusz W. Krzycin, Grzegorz Zabocki (rozdzia 5)

Anna Romaczak (rozdzia 6)

zaakceptowany przez:

Andrzeja Jagusiewicza

Gwnego Inspektora Ochrony rodowiska

oraz

Janusza Ostapiuka,

Podsekretarza Stanu w Ministerstwie rodowiska

Inspekcja Ochrony rodowiska, Warszawa

Wydanie I. Nakad 750 egz.

Projekt, przygotowanie do druku i druk:

Agencja Wydawniczo-Reklamowa MAGIC

SPIS TRECI

Sowo wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Rozdzia 1. Sytuacja spoeczno-gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Rozdzia 2. Wykorzystanie wody, energii i materiaw oraz gospodarowanie odpadami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Rozdzia 3. Ochrona dziedzictwa przyrodniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353.1 Rnorodno biologiczna, ochrona gatunkowa i obszarowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373.2 Lasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Rozdzia 4. Jako rodowiska, jej wpyw na zdrowie i jako ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 714.1 Zanieczyszczenie powietrza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744.2 Jako wd powierzchniowych i podziemnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 894.3 Powierzchnia ziemi i jako gleb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1224.4 Naraenie na haas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1294.5 Naraenie na pola elektromagnetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1424.6 Naraenie na promieniowanie jonizujce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

Rozdzia 5. Stan warstwy ozonowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Rozdzia 6. Zmiany klimatu i adaptacja do tych zmian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Rozdzia 7. Inspekcja Ochrony rodowiska zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Rozdzia 8. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

Spis rysunkw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

4

Sowo wstpne

Odpowiedni stan rodowiska naturalnego jest gwarancj bezpiecznego funkcjonowania czowieka w rnych wymiarach: spoecznym, ekonomicznym, kulturowym. Ekosystemy s naturalnym kapitaem naszej planety. Po-przez dostarczanie rnorodnych zasobw i wypenianie szeregu wanych funkcji s niezbdne do utrzymania naszego dobrobytu oraz zapewnienia dalszego rozwoju gospodarczego i spoecznego. S naszym otoczeniem i miejscem do ycia, dostarczaj energii, poywienia, wody i wielu surowcw naturalnych, reguluj klimat, kszta-tuj zjawiska hydrologiczne i procesy glebotwrcze, uczestnicz w obiegu skadnikw pokarmowych, pocha-niaj odpady i zanieczyszczenia. Jako poszczeglnych elementw rodowiska silnie wpywa na zdrowie ludzi.

Z kolei praktycznie wszystkie aktywnoci podejmowane przez czowieka wpywaj na rodowisko, jego zasoby oraz stabilno ekosystemw i zdolno wypeniania przez nie istotnych dla nas funkcji (wiadczenia tzw. usug ekosystemowych). Z czci negatywnych oddziaywa rodowisko moe sobie poradzi, ale gdy zostan przekroczone pewne granice, lokalne czy te globalne, istnieje ryzyko, e moe doj do nieodwra-calnych zmian zagraajcych stabilnoci funkcjonowania caej planety.

Globalny kryzys gospodarczy, ktry rozpocz si w 2008 r. i zwizane z nim zainteresowanie pojciem do-brostanu spoeczestw, a take rosnce ceny surowcw wzmocniy postrzeganie rodowiska, jego kondycji, rnorodnoci i zasobnoci jako kluczowego elementu zapewniajcego dobrobyt. Ronie te wiadomo wpywu czowieka na rodowisko. Std te w debatach politycznych rnego szczebla pojawia si koncepcja zielonej gospodarki, ktrej fundamentalnym zaoeniem s takie dziaania podejmowane w sferze ekonomicz-nej, ktre pozwol na zwikszenie dobrobytu spoeczestwa przy jednoczesnym zachowaniu odpowiedniej rnorodnoci i kondycji systemw przyrodniczych.

Osignicie i utrzymanie dobrego stanu rodowiska jest nadrzdnym celem polityki ochrony rodowiska, a wszyst-kie podejmowane w jej ramach dziaania powinny zmierza do realizacji tego celu. Jednoczenie, ze wzgldu na zo-ono powiza pomidzy elementami rodowiska a presjami, problemy rodowiskowe powinny by rozwizywa-ne w sposb moliwie najlepiej zintegrowany z dziaaniami podejmowanymi we wszystkich sektorach gospodarki. Istotnym warunkiem powodzenia jest stay monitoring i analiza stanu rodowiska w powizaniu z presj wywieran na to rodowisko przez procesy oraz zjawiska gospodarcze i spoeczne. Stan rodowiska i jego trendy s wszak nieza-lenym i obiektywnym miernikiem skutecznoci narzdzi i instrumentw stosowanych w ochronie rodowiska.

Niniejszy Raport jest wypenieniem zobowizania zawartego w art. 25b ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony rodowiska1. Zgodnie z tym zobowizaniem Gwny Inspektor Ochrony rodowiska opracowuje, nie rza-dziej ni raz na cztery lata, raport o stanie rodowiska w Polsce uwzgldniajcy w szczeglnoci dane z Pastwo-wego Monitoringu rodowiska (PM). Jego celem jest prezentacja obiektywnej oceny stanu rodowiska w Polsce szerokiemu gronu odbiorcw, w tym decydentom uczestniczcym w procesie zarzdzania rodowiskiem.

Struktura raportu nawizuje do ukadu Polityki ekologicznej pastwa w latach 2009-2012 z perspektyw do roku 2016. W stosunku do poprzednich raportw krajowych rozbudowano informacje dotyczce gospodar-czego ta problemw rodowiskowych w lad za dowiadczeniami Europejskiej Agencji rodowiska w zakre-sie prezentacji problemw rodowiskowych w powizaniu z procesami spoeczno-gospodarczymi. Niniejszy Raport zawiera ocen wszystkich komponentw rodowiska i oddziaywa objtych wieloletnim programem Pastwowego Monitoringu rodowiska. Analiza poszczeglnych zagadnie zostaa przedstawiona w ukadzie stan-presja-reakcja. Umoliwio to pokazanie zwizkw przyczynowo-skutkowych pomidzy oddziaywaniem czowieka na rodowisko, jakoci poszczeglnych elementw rodowiska oraz podejmowaniem stosownych

1 Dz. U. z 2013 r., poz. 686 z pn. zm.

5

dziaa zaradczych lub naprawczych. Poruszane zagadnienia zostay zilustrowane wskanikami dobranymi pod ktem wiarygodnoci i dostpnoci, a take jednoznacznoci i przejrzystoci danych.

Podstaw do niniejszej prezentacji stanu rodowiska w Polsce s najnowsze dostpne zweryfikowane dane i informacje uzyskane w ramach realizacji zada PM wykonywanych przez organy Inspekcji Ochrony rodowiska (IO). Ich cech jest wiarygodno, rzetelno i miarodajno. Kadego roku Gwny Inspektorat Ochrony rodowiska (GIO) opracowuje szereg ocen jakoci poszczeglnych elementw rodowiska i ich wzajemnych oddziaywa, zgodnie z przyjtym, aktualnym na dany okres wieloletnim programem PM. Stanowi one istotny element procesu zarzdzania rodowiskiem, gdy wskazuj m.in. obszary zagroe, w ktrych konieczne jest podjcie dziaa naprawczych. Niniejsza publikacja prezentuje zbiorczo wszystkie elementy ujte w programie PM, a wic rodowisko jako cao, starajc si wykaza powizania zarwno pomidzy poszczeglnymi elementami rodowiska, jak i presjami wywieranymi przez czowieka na te elementy.

Zasady prowadzenia bada i obserwacji oraz wykonywania ocen stanu rodowiska w poszczeglnych pod-systemach maj swoje podstawy w prawie krajowym, ktre w zdecydowanej wikszoci przypadkw jest wynikiem transpozycji prawa wsplnotowego i traktatw Organizacji Narodw Zjednoczonych (ONZ). Obec-ny zakres i sposb realizacji zada PM jest wynikiem modyfikacji i rozszerzania wczeniejszych programw monitoringowych stosownie do zmieniajcych si wymaga wsplnotowych. Szczeglnie widoczne jest to w monitoringu wd: sposb jego realizacji zmienia dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 padziernika 2000 r. ustanawiajca ramy wsplnotowego dziaania w dziedzinie polityki wodnej2 (Ramowa Dyrektywa Wodna RDW). Nowe wymagania spowodoway konieczno rewizji sieci punktw po-miarowo-kontrolnych oraz dostosowania ich lokalizacji do ukadu zlewniowego i wyznaczonych jednolitych czci wd, a take modyfikacj programw pomiarowych. Istotnego znaczenia nabray nowe parametry biologiczne, ktre stay si podstaw do oceny stanu wd powierzchniowych. Ze wzgldu na specyfik pro-gramw pomiarowych i ich modyfikacje trudno jest wic przedstawi stan wszystkich kategorii wd w tym samym odniesieniu czasowym. Z uwagi na wspomniane zmiany w systemie monitoringu i oceny wd w Ra-porcie, oprcz prezentacji wynikw oceny stanu wd, zawarto rwnie informacje o sposobie jego oceny.

Wane zmiany nastpiy rwnie w systemie oceny jakoci powietrza. Od 2010 r. program pomiarowy roz-szerzono o oznaczenia pyu PM2,5, zgodnie z wymaganiami dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakoci powietrza i czystszego powietrza dla Europy3 (CAFE). Tym samym rozszerzy si te zakres wykonywanych corocznie ocen jakoci powietrza w poszczeglnych wo-jewdztwach i w caym kraju. W niniejszym Raporcie zaprezentowano ponadto informacje na temat wskani-ka redniego naraenia ludzi na py PM2,5 dla roku 2012 dla caego kraju oraz wskanikw dla poszczeglnych miast powyej 100 tys. mieszkacw i aglomeracji.

Do zaprezentowania w Raporcie stanu rnorodnoci biologicznej wykorzystano przede wszystkim wyniki uruchomionych w 2006 r. dwch programw monitoringu przyrodniczego: monitoringu siedlisk przyrodni-czych i gatunkw ze szczeglnym uwzgldnieniem specjalnych obszarw ochrony siedlisk (SOO) sieci Natura 2000 oraz monitoringu ptakw, w tym monitoring obszarw specjalnej ochrony ptakw (OSO) sieci Natura 2000. Wypeniaj one wymagania dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony sie-dlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory4 (Dyrektywy Siedliskowej) i dyrektywy Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa5 (Dyrektywy Ptasiej). Programy te s sukcesywnie rozszerzane i dostarczaj coraz obszerniejszej informacji o stanie rnorodnoci biologicznej w Polsce. Z tego

2 Dz.U. L 327 z 22.12.2000, str. 1.3 Dz.U. L 152 z 11.06.2008, str. 1.4 Dz.U. L 206 z 22.07.1992, str. 7.5 Dz.U. L 103 z 25.04.1979, str. 1.

wzgldu, w odrnieniu do poprzedniego raportu, w niniejszym zdecydowano si rozszerzy zakres informa-cji o wynikach wspomnianych wyej programw, z uwzgldnieniem sposobu oceny.

W czci Raportu dotyczcej oddziaywania haasu wykorzystano wyniki uzyskane na podstawie map akustycznych wykonanych w caej Europie w ramach drugiego ju etapu wdraania dyrektywy 2002/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 czerwca 2002 r. odnoszcej si do oceny i zarzdzania pozio-mem haasu w rodowisku6 (Dyrektywy Haasowej). Oddziaywanie haasu przedstawiono take w oparciu o wskaniki krtkoterminowe na podstawie bada prowadzonych przez wojewdzkie inspektoraty ochrony rodowiska na obszarach nieobjtych obowizkiem opracowywania map akustycznych.

W Raporcie przedstawiono informacje na temat jakoci gleb, koncentrujc si przede wszystkim na gle-bach ornych, ze wzgldu zarwno na ich rol w produkcji ywnoci, jak i dominujcy udzia w powierzch-ni kraju w porwnaniu z innymi sposobami uytkowania ziemi. Publikacja prezentuje take informacje o naraeniu na pola elektromagnetyczne (PEM) oraz na promieniowanie jonizujce. W Raporcie zawarto rwnie wiadomoci dotyczce problemw globalnych, takie jak: stan warstwy ozonowej i zmiany klimatu wraz z adaptacjami do tych zmian.

Presje wywierane przez czowieka na poszczeglne elementy rodowiska zostay przedstawione w roz-dziaach i podrozdziaach powiconych tym elementom. Analiz stanu elementw rodowiska poprzedza informacja na temat rozwoju spoeczno-gospodarczego kraju, ktry w znacznej mierze jest czynnikiem de-cydujcym o wpywie czowieka na rodowisko i porednio przekada si na jego stan. Zaprezentowano te podstawowe informacje o efektywnoci ekologicznej polskiej gospodarki z uwzgldnieniem jej materiao-chonnoci, energochonnoci i wodochonnoci oraz gospodarowania odpadami.

Na potrzeby scharakteryzowania presji oraz podejmowanych dziaa zaradczych wykorzystano zarwno dane statystyki publicznej, jak i dane z systemw administracyjnych. Tam, gdzie byo to moliwe do prezenta-cji problemw rodowiskowych uyto midzynarodowych odniesie w oparciu o dane i wskaniki stosowa-ne przez takie instytucje midzynarodowe, jak: Europejska Agencja rodowiska (EEA), Eurostat i Organizacja Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Naley podkreli, e dane gromadzone i przetwarzane przez te instytucje maj te swoje rdo w sprawozdawczoci realizowanej przez Gwnego Inspektora Ochrony rodowiska w zakresie stanu i korzystania ze rodowiska na terenie Polski.

Raport zamyka prezentacja systemu Pastwowego Monitoringu rodowiska jako podstawowego rda in-formacji o stanie rodowiska oraz prezentacja innych zada realizowanych przez Inspekcj Ochrony rodowiska.

W Raporcie przedstawiono dane dostpne w dniu 30 listopada 2013 r., co praktycznie oznacza, e najbar-dziej aktualne dane o jakoci rodowiska s danymi za rok 2012. To przesunicie czasowe pomidzy rokiem koczcym analizy stanu rodowiska zawarte w Raporcie a dat jego powstania wynikaj z procedury prze-twarzania wynikw obserwacji stanu rodowiska realizowanych w ramach PM. Wpyw ma tu take dostp-no danych z innych rde. Dotyczy to przede wszystkim danych o presjach rodowiskowych, ktrych gw-nym rdem pozostaje system statystyki publicznej. Dane o presjach i czynnikach sprawczych s danymi za rok 2011 bd 2012, w zalenoci od harmonogramu sprawozdawczoci.

Rwnolegle z pracami nad niniejszym Raportem Gwny Inspektor Ochrony rodowiska, we wsppracy z krajowymi ekspertami sieci EIONET (Europejska Sie Informacji i Obserwacji rodowiska European Environ-ment and Observation Network), uczestniczy w pracach nad kolejnym raportem Europejskiej Agencji rodowi-ska o stanie rodowiska w Europie (SOER 2015). Streszczenie niniejszego Raportu bdzie wkadem do jednej z czci SOER 2015.

6 Dz.U. L 189 z 18.07.2002, str. 12.

Rozdzia 1.

Sytuacja Spoeczno-goSpodaRcza

9

Sytuacja spoeczno-gospodarcza

Wzrost gospodarczy i przemiany demograficzne naley uzna za czynniki sprawcze, ktre w sposb po-redni wpywaj na stan rodowiska. Rozwj kraju odbywajcy si w sposb niezrwnowaony, bez posza-nowania rodowiska, moe skutkowa nadmiern eksploatacj zasobw naturalnych oraz zwikszon emisj

Rys. 1.1. Przyrost naturalny w Polsce oraz Unii Europejskiej w latach 2001-2012 (rdo: Eurostat)[1.1]

zanieczyszcze do rodowiska.Wedug standardw europejskich Pol-

ska jest duym krajem. Jej powierzchnia wynosi 312 679 km2, co stanowi 7,14% ob-szaru Unii Europejskiej i daje Polsce pite miejsce pod wzgldem wielkoci. Polsk za-mieszkuje 38 538,4 tys. osb (stan na dzie 31 grudnia 2012 r.). Stanowi to 7,6% ogu mieszkacw UE.

Od 2008 roku liczba ludnoci Polski systematycznie zwikszaa si z roku na rok, przeamujc tendencj spadkow, ktra miaa miejsce od drugiej poowy lat dziewidziesitych ubiegego wieku (Rys. 1.1). W latach 2006-2012 wartoci przyrostu naturalnego (rnica midzy liczb urodze i zgonw) ponownie byy dodatnie chocia niewielkie, przy czym w 2012 r. wskanik by bliski 0, nato-miast w 2013 roku by ju ujemny, a jego warto wyniosa -0,6.

Sytuacja demograficzna Polski jest pod wieloma wzgldami niepokojca. Wedug analiz Gwnego Urzdu Statystycznego (GUS) liczba urodze jest obecnie ok. 40% nisza w stosunku do wielkoci rejestro-wanych podczas ostatniego wyu demo-graficznego (Rys. 1.2). Ju od ponad 20 lat mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej ni-ska liczba urodze nie gwarantuje prostej zastpowalnoci pokole. Od 2011 roku wspczynnik dzietnoci ksztatuje si na poziomie poniej 1,3. Oznacza to, e jest on niszy o ok. 0,85 punktu od wielkoci

Rys. 1.2. Urodzenia i zgony w latach 1990-2012 oraz prognoza do 2035 roku (rdo: GUS)[1.7]

optymalnej tego wspczynnika, okrelanej jako korzystna dla stabilnego rozwoju demograficznego, tj. gdy w danym roku na 100 kobiet w wieku 15-49 lat przypada rednio 210-215 urodzonych dzieci. Obecnie w Polsce na 100 kobiet w wieku 15-49 lat przypada poniej 130 urodzonych dzieci[1.7].

rednia gsto zaludnienia wynosi w Polsce 123 os./km2 [1.7], przy redniej europejskiej ok. 117 (wg szacun-kw Eurostat). W miastach mieszka 60,6% ludnoci kraju[1.7], przy czym odsetek ten z roku na rok nieznacznie maleje w wyniku migracji ludnoci z wikszych orodkw miejskich na obszary podmiejskie.

0,0

-0,6

-0,4

-0,2

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

przy

rost/

1000

mies

zka

cw

Polska

UE-28

200

250

300

350

400

450

500

550

600

1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035

tys.

urodzeniazgony

urodzenia - prognozazgony - prognoza

1

10

Polska jest krajem o stabilnym systemie politycznym, aktywnie dziaa w strukturach midzynarodowych (m.in. OECD, WTO, CEFTA), a jej gospodarka trwale si rozwija. Na sytuacj makroekonomiczn kraju w ostat-nich latach w znacznej mierze mia wpyw stan gospodarki wiatowej i unijnej. Po okresie wzrostu gospodar-czego, wzmocnionego wejciem Polski do UE w 2004 r., globalny kryzys gospodarczy w latach 2008 i 2009

Rys. 1.3. Wzrost PKB w Polsce i UE w latach 2000-2012 (rdo: Eurostat)[1.1]

Pomimo poprawy sytuacji gospodar-czej w analizowanym okresie PKB per ca-pita liczony wedug parytetu siy nabyw-czej (PSN) wci pozostaje na niszym poziomie ni rednia warto dla wszyst-kich 28 pastw czonkowskich Unii Euro-pejskiej (Rys. 1.4). Rnica ta powoli, ale systematycznie maleje. W 2003 r. war-to PKB na jednego mieszkaca Polski wedug PSN stanowia ok. 49% red-niej UE, natomiast w 2012 r. ok. 66%. Rnica ta zmniejszya si w widoczny sposb w okresie globalnego kryzysu gospodarczego, w czasie ktrego wik-szo krajw UE znalaza si w znacznie gorszej sytuacji ni Polska. W 2012 r. udzia Polski w tworzeniu unijnego PKB wedug parytetu siy nabywczej kszta-towa si na poziomie 5%.

Rys. 1.4. Produkt Krajowy Brutto wedug parytetu siy nabywczej (PSN) na jednego mieszkaca w Polsce i krajach Unii Europejskiej w latach 2003-2012 (rdo: Eurostat)[1.1]

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

%

Polska

UE

przyczyni si do ograniczenia aktywnoci gospodarczej w kraju. Skutkiem tego byo spowolnienie tempa wzrostu produktu krajowego brutto (PKB) do 1,6% w 2009 r. Po przyspieszeniu tempa wzrostu w dwch kolejnych latach druga fala wiatowego kry-zysu ekonomicznego w 2012 r. spowodo-waa jego spadek do 1,9% (Rys. 1.3). Naley jednak podkreli, e mimo wystpujcych trudnoci sytuacja ekonomiczna Polski wy-glda korzystnie na tle innych pastw UE. Od rozpoczcia kryzysu wiatowego Pol-ska pozostaje jedynym krajem UE, ktry w adnym roku jego trwania nie zanotowa spadku PKB. Poziom PKB Polski w 2012 r. by o 12,8% wyszy ni w 2008 r., natomiast w caej UE poziom PKB spad o 1% midzy 2008 a 2012 rokiem[1.15].

Zmiany strukturalne zachodzce w polskiej gospodarce mona zaobserwowa, analizujc struktur tworzenia wartoci dodanej brutto, czyli wartoci produktw (wyrobw i usug) wytworzonych przez jednostki krajowe ryn-kowe i nierynkowe, pomniejszonej o zuycie porednie poniesione w zwizku z ich wytworzeniem. Warto doda-na brutto w 2012 r. stanowia 88,6% PKB. Dominujc kategori o najwikszym udziale w wartoci dodanej brutto (blisko 64%) s usugi (Rys. 1.5). W cigu ostatnich kilkunastu lat obserwowany jest wzrost udziau wartoci dodanej wielu sektorw zwizanych z dziaalnoci usugow. W szczeglnoci dotyczy to transportu i gospodarki magazy-nowej. Spada za udzia rolnictwa, owiectwa, lenictwa i rybactwa. Stabilny pozostaje udzia budownictwa.

0

5 000

10 000

15 000

20 000

25 000

30 000

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

PSN/

mies

zka

ca

Polska

UE

11

Rys. 1.5. Struktura wartoci dodanej brutto w 2012 roku (rdo: GUS)[1.5]

Struktura wartoci dodanej brutto pozostaje zbliona do waciwej krajom rozwinitym tylko w oglnych propor-cjach. Gazie i produkty nowoczesne maj w polskim PKB zdecydowanie mniejszy udzia ni w krajach wysoko rozwinitych. W midzynarodowych rankingach innowacyjnoci Polska klasyfikowana jest znacznie niej ni wikszo krajw czonkowskich UE. Wyliczony Sumaryczny Wskanik Inno-wacyjnoci (Summary Innovation Index) ksztatuje si na znacznie niszym po-ziomie ni rednia europejska (Rys. 1.6).

Wskanik wydatkw na dziaalno innowacyjn w stosunku do PKB take pozostaje niski, chocia od momen-tu przystpienia Polski do UE systematycznie ronie: z 0,56% w 2003 r. do wg szacunkw 0,77% w 2011 r.[1.15]

Jednym z waniejszych problemw naszego kraju jest stan infrastruktury transportowej, ktrej rozwj po-zostaje w tyle za rozwojem kraju i stanowi istotn barier obniajc konkurencyjno polskiej gospodarki[1.16].

Wedug analizy sytuacji i potrzeb zawartej w projekcie Programu Operacyjnego Infrastruktura i rodowi-sko na lata 2014-2020 (POIi 2014-2020)[1.16] obecna sie kolejowa charakteryzuje si zym stanem technicz-nym. Jedynie 40% sieci kolejowej jest w stanie dobrym, natomiast 32% jest w stanie niezadowalajcym, co powoduje, e na tle pozostaych pastw UE cechuje si ona niskimi dopuszczalnymi prdkociami, ktre mog rozwija pocigi. W cigu ostatnich 7 lat sytuacja nie ulega znaczcej poprawie, chocia dziki inwestycjom

4% 2%

17%

4%

1%

8%

64%

rolnictwo, lenictwo, owiectwo i rybactwo

grnictwo i wydobywanie

przetwrstwo przemysowe

wytwarzanie i zaopatrywanie w energi elektryczn, gaz, par wodn i gorc wod

dostawa wody, gospodarowanie ciekami i odpadami, rekultywacja

budownictwo

usugi

Rys. 1.6. Sumaryczny wskanik innowacyjnoci w krajach UE w 2012 roku (rdo: KE)[1.14]

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

Sum

aryc

zny W

ska

nik I

nnow

acyjn

oci

liderzyinnowacji

skromni innowatorzy

umiarkowaniinnowatorzy

naladowcyinnowacji

12

realizowanym w szczeglnoci przy wspar-ciu rodkw funduszy UE, w 2011 r. nastpi wzrost dopuszczalnych prdkoci.

Sie drg w kraju jest niewystarczajco rozwinita w stosunku do intensywnoci produkcji i wymiany towarw oraz mo-bilnoci mieszkacw. W Polsce w latach 2000-2011 dugo drg utwardzonych wzrosa z 250 tys. do 280 tys. km (wzrost o 12%), podczas gdy liczba pojazdw samochodowych w podobnym okresie (lata 2000-2012) wzrosa o 76,3%, a prze-wz adunkw w transporcie samocho-dowym o 53,8% (Rys. 1.7).

Zwikszenie nakadw i dua skala prac modernizacyjnych zrealizowanych w latach 2000-2012, w tym zwaszcza ze rodkw UE w ramach POIi 2007-2013, zaowoco-way popraw stanu sieci drg krajowych. W tym okresie 8578 km drg krajowych uzyskao dobry stan (wzrost udziau odcin-kw w stanie dobrym z 23,6% do 62,7%, spadek udziau odcinkw w stanie zym z 34,8% do 13,5% i w stanie niezadowala--jcym z 41,6% do 23,8%)[1.16].

W dalszym cigu w kraju brak jest jednak spjnej sieci autostrad i drg szybkiego ruchu, chocia w ostatnich latach, dziki unijnym dotacjom i organizacji EURO 2012, udao si przyspieszy ich budow. Wedug danych statystycznych za rok 2012 polscy kierowcy maj do dyspozycji 2418 km drg, po ktrych mona porusza si z prdkoci co najmniej 120 km/h.

Rys. 1.7. Dynamika zmian wybranych wskanikw dotyczcych sektora transportu w latach 2000-2012 (rdo: GUS)[1.9]

60

80

100

120

140

160

180

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

dugo drg publicznych o twardej nawierzchniliczba zarejestrowanych pojazdw samochodowychmasa adunkw przewiezionych w transporcie samochodowym

rok 2

000 =

100

0

2

4

6

8

10

12

14

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

mld z

suce gospodarce wodnej

suce ochronie rodowiska

W porwnaniu z rokiem 2000 ich dugo wzrosa ponad czterokrotnie.Wanym obszarem krajowej gospodarki s nakady na ochron rodowiska i gospodark wodn[1.12]. Cako-

wite nakady stanowi sum nakadw na rodki trwae suce ochronie rodowiska i gospodarce wodnej oraz kosztw biecych. W 2012 r. nakady na rodki trwae suce ochronie rodowiska wyniosy 10,1 mld z, a nakady suce gospodarce wodnej 2,8 mld (w cenach biecych). Ich udzia w nakadach inwestycyjnych na rodki trwae w caej gospodarce narodowej wynis odpowiednio: 4,3% i 1,2% (w 2005 r. odpowiednio: 4,6% i 1,3%, a w 2011 r. 5,0% i 1,3%), za w produkcie krajowym brutto 0,6% i 0,2% (w 2005 r. odpowiednio: 0,6% i 0,2%, a w 2011 r. 0,8% i 0,2%). W wietle bada prowadzonych przez GUS rok 2012 przynis odwrce-nie obserwowanej od 2002 r. tendencji wzrostowej nakadw na rodki trwae suce ochronie rodowiska. W przypadku nakadw na gospodark wodn rok 2012 jest drugim z kolei rokiem spadku (Rys. 1.8).

Udzia rodkw wasnych inwestorw od kilku lat ksztatuje si na poziomie 40-50% oglnych nakadw na rod-ki trwae w ochronie rodowiska i (do 2010 r.) rwnie w gospodarce wodnej. W latach 2011-2012 udzia rodkw wasnych na inwestycje w gospodarce wodnej zmniejszy si; w 2012 r. rodki wasne stanowiy 48% nakadw na rodki trwae na ochron rodowiska oraz blisko 34% nakadw na rodki trwae na gospodark wodn.

Rys. 1.8. Nakady na rodki trwae suce ochronie rodowiska i gospodarce wodnej w latach 2000-2012 w cenach biecych (rodo: GUS)[1.11]

13

Istotny udzia w 2012 r. w nakadach na rodki trwae suce ochronie rodowiska i gospodarce wodnej (odpowiednio: 20,82% i 23,46%) miay rodki z zagranicy, do ktrych zaliczane s m.in. rodki pozyskane z fundu-szy europejskich, w tym Funduszu Spjnoci i funduszy strukturalnych.

Wanym rdem finansowania ochro-ny rodowiska i gospodarki wodnej pozo-staj fundusze ekologiczne, tj. fundusze ochrony rodowiska i gospodarki wodnej: Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewdzkie fundusze ochrony rodowiska i gospodar-ki wodnej. Ich udzia w 2012 r. w nakadach na rodki trwae suce ochronie rodo-wiska i gospodarce wodnej wynis od-powiednio: 13,9% i 17,3%. Dysponuj one rodkami pochodzcymi m.in. z opat za korzystanie ze rodowiska i z kar za naru-szenie wymaga w zakresie ochrony ro-dowiska, a take ze spat poyczek udzie-lanych inwestorom. Finansowanie ochrony rodowiska i gospodarki wodnej naley ponadto do zada budetw powiatw i gmin, ktre przejy rodki oraz zobowi-zania powiatowych i gminnych funduszy ochrony rodowiska i gospodarki wodnej zlikwidowanych z dniem 1 stycznia 2010 r. Std widoczny jest wzrost udziau rodkw budetowych w tych inwestycjach. Udzia rodkw budetowych, uwzgldniajcych wszystkie poziomy finansowania (cznie z centralnym i wojewdzkim) ksztatowa si na poziomie blisko 10% w przypad-ku ochrony rodowiska oraz blisko 20% w przypadku gospodarki wodnej.

Analizujc poszczeglne kierunki wydatko-wania rodkw trwaych w ochronie rodo-wiska, najwiksze nakady w 2012 r. poniesio-ne zostay na gospodark ciekow (55,9%), ochron powietrza atmosferycznego i klima-tu (22,9%) oraz gospodark odpadami (7,5%) (Rys. 1.9). W przypadku gospodarki wodnej 40,2% wszystkich nakadw skierowane byo na budow infrastruktury zapewniajcej lud-noci wod pitn poprzez inwestycje w uj-cia i doprowadzanie wody (Rys. 1.10).

0

1

2

3

4

5

6

7

8

2000 2005 2011 2012

mld z

gospodarka ciekowa i ochrona wd

ochrona powietrza atmosferycznego i klimatu

gospodarka odpadami

pozostae kierunki

Rys. 1.9. Nakady na rodki trwae suce ochronie rodowiska wg kierunkw inwestowania w cenach biecych (rdo: GUS)[1.11]

Rys. 1.10. Nakady na rodki trwae suce gospodarce wodnej wg kierunkw inwestowania w cenach biecych (rdo: GUS)[1.11]

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

2000 2005 2011 2012

mld z

ujcia i doprowadzenia wody

budowa i modernizacja stacji uzdatniania wodyzbiorniki i stopnie wodne

regulacja i zabudowa rzek i potokw grskich

obwaowania przeciwpowodziowe

stacje pomp na zawalach i obszarach depresyjnych

14

Poprawa sytuacji gospodarczej bdca skutkiem przystpienia Polski do UE w 2004 r. w znaczcy sposb wpyna na zwikszenie liczby miejsc pracy, co skutkowao istotnym spadkiem stopy bezrobocia obserwo-wanym od 2003 r. W 2008 r. stopa bezrobocia osigna najniszy poziom 7,1% (wg BAEL Badania Aktyw-noci Ekonomicznej Ludnoci w wieku 15 lat i wicej)[1.4]. wiatowy kryzys gospodarczy przerwa jednak t pozytywn tendencj. Pogorszenie sytuacji na rynku pracy w Polsce nie byo tak due jak w innych krajach europejskich, jednak odczuwalne. Wedug BAEL w 2012 r. rednioroczna stopa bezrobocia wyniosa 10,1%7, co jest wartoci zblion do redniej w pastwach UE-27 (10,4%)[1.4]. Bezrobocie w Polsce ma w znacznym stopniu charakter dugookresowy. Istotnym problemem jest zwaszcza niski poziom zatrudnienia wrd osb modych. Bezrobocie stanowi jeden z najwaniejszych czynnikw wpywajcych na zasig ubstwa skrajne-go (tzn. poniej poziomu minimum egzystencji)[1.10].

Wskanik zatrudnienia osb w wieku 20-64 lat (liczba osb zatrudnionych w tym przedziale wiekowym w sto-sunku do caej populacji osb w tym wieku) wynis w 2012 r. 64,7% i by jednym z niszych w UE (Rys. 1.11). Naley mie przy tym na uwadze fakt, e cel wyznaczony do osignicia przez Polsk w 2020 r. w zwizku ze Strategi Europa 2020 wynosi 71%[1.15].

Wedug bada GUS, w 2012 r. w polskich gospodarstwach domowych ogem przecitny miesiczny dochd rozporzdzalny na osob uksztatowa si na poziomie 1270 z. Rok 2012 by drugim z kolei ro-kiem realnego spadku dochodw gospodarstw domowych po szeciu kolejnych latach (2005-2010) real-nych wzrostw dochodw. Poziom przecitnych miesicznych wydatkw w gospodarstwach domowych na osob w 2012 r. wynis 1045 z, w tym na towary i usugi konsumpcyjne 1000 z. Rok 2012 by drugim z kolei rokiem realnego spadku wydatkw po piciu kolejnych latach (2006-2010) realnego wzrostu. Udzia

7 Od III kwartau 2012 r. do uoglniania wynikw badania na populacj generaln zastosowano dane o ludnoci Polski w wieku 15 lat i wicej, pochodzce z bilansw opracowanych na podstawie wynikw Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka 2011. Ponadto nastpiy zmiany metodologiczne, majce na celu dostosowanie populacji objtej badaniem do zalece Eurostat. W zwizku z powyszym wyniki BAEL od III kwartau 2012 r. nie s w peni porwnywalne z wynikami badania z poprzednich okresw.

Rys. 1.11. Wskanik zatrudnienia osb w wieku 20-64 lat w 2012 roku (rdo: Eurostat)[1.1]

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90%

wydatkw w dochodzie rozporzdzalnym w 2012 r. stanowi 82,2%. Warto ta systematycznie maleje (w 2003 r. wynosia 95,2%). Ponad poowa badanych gospodarstw domowych oceniaa swoj sytuacj materialn jako przecitn, prawie co czwarte gospodarstwo postrzegao j jako raczej dobr albo bardzo dobr, a co pite jako raczej z albo z[1.8].

Ciekawym sposobem oceny i prezentacji jakoci ycia w kraju jest wskanik Better Life Index, opracowa-ny w 2011 r. przez OECD. Wedug zaoe przyjtych przez OECD wskanik ten lepiej odzwierciedla poziom dobrobytu ni powszechnie stosowany PKB. Przy konstrukcji wskanika OECD zidentyfikowao 11 obszarw istotnych dla jakoci ycia: dochody, warunki mieszkaniowe, praca, poczucie wsplnoty, edukacja, rodowi-sko, zaangaowanie spoeczne, suba zdrowia, zadowolenie z ycia, bezpieczestwo i rwnowaga midzy prac a czasem wolnym. Polska na tle innych pastw OECD prezentuje si umiarkowanie dobrze w ogl-nym ujciu dobrobytu, a w niektrych wskanikach czstkowych wypada powyej redniej. Dochody gospo-darstw domowych s znacznie nisze ni rednia dla krajw OECD, due jest te rozwarstwienie midzy naj-biedniejszymi i najbogatszymi. Polska charakteryzuje si rwnie niszym wskanikiem zatrudnienia. Z kolei w obszarze edukacji nasz kraj wypada lepiej: w Polsce jest wyszy odsetek osb z wyszym wyksztaceniem ni rednio w OECD. Polacy wykazuj te silne poczucie wsplnoty, lecz umiarkowany poziom zaangaowa-nia spoecznego. Wiksza liczba mieszkacw naszego kraju ni rednia dla krajw OECD przyznaje, e ma na co dzie wicej dowiadcze pozytywnych ni negatywnych[1.17].

Rozdzia 2.

WykoRzyStanie Wody, eneRgii i mateRiaW oRaz goSpodaRoWanie odpadami

19

Wykorzystanie wody, energii i materiaw oraz gospodarowanie odpadami

Jak wspomniano we Wstpie do niniejszego Raportu, globalny kryzys gospodarczy oraz rosnce ceny su-rowcw i materiaw wzmocniy postrzeganie rodowiska, jego kondycji, rnorodnoci i zasobnoci jako kluczowego elementu zapewniajcego dobrobyt spoeczestw. W konsekwencji, w debatach politycznych rnego szczebla pojawia si koncepcja zielonej gospodarki. Jej fundamentalnym zaoeniem jest podejmo-wanie takich dziaa w sferze ekonomicznej, ktre pozwol na zwikszenie dobrobytu spoeczestwa przy jednoczesnym zachowaniu odpowiedniej kondycji systemw przyrodniczych.

Rys. 2.1. Zielona gospodarka (rdo: EEA)[2.4]

EKosYstEmY(kapita przyrodniczy)

Cel: zapewnienie ywotnoci ekosystemw

GosPoDARKA(kapita wytworzony)

Cel: zwikszenie efektywno-ci wykorzystania zasobw

DoBRoBYt sPoECZEstW(kapita spoeczny i ludzki)Cel: zwikszenie rwnoci

spoecznej i uczciwy podzia obcie

ZiELoNAGosPoDARKA

Zielona gospodarka moe by ro-zumiana jako taka, w ktrej ro-dowisko, gospodarka i polityka spoeczna oraz innowacje umo-liwiaj spoeczestwu efektywne korzystanie z zasobw popra-wiajc dobrobyt ludzi i przeciw-dziaajc wykluczeniu przy zacho-waniu systemw przyrodniczych zapewniajcych nasze funkcjono-wanie

(rdo: EEA)

Koncepcja zielonej gospodarki stawia przed nami potrjne wyzwanie (Rys. 2.1). Przede wszystkim pod-czas rozwoju gospodarczego naley skoncentrowa si na poprawie efektywnoci korzystania z zasobw rodowiska, tj. na ograniczeniu zuycia zasobw i presji na rodowisko, np. w postaci emisji zanieczyszcze. Po drugie, naley zwrci uwag na ywotno ekosystemw ich stan, zmiany i granice, w ktrych za-chowuj zdolno do regeneracji i wiadczenia okrelonych usug (tzw. usug ekosystemowych). Niezbd-ne jest rwnie uwzgldnienie trzeciego elementu: dobrobytu spoeczestw. Zazielenienie gospodarki mona osign w sytuacji, gdy ceny rynkowe produktw i usug bd uwzgldnia korzyci wynikajce ze rodowiska i koszty zwizane z jego degradacj. Niezbdne jest take zapewnienie rwnego rozdziau kosztw i korzyci rodowiskowych midzy wszystkich uytkownikw rodowiska, co wie si z koniecz-noci przemodelowania gospodarki[2.4].

Obecnie na poziomie europejskim wiele aspektw zielonej gospodarki ujtych jest w politykach gospodarczych i rodowiskowych. Kluczowym dokumentem wytyczajcym cele dla Unii Europejskiej i bdcym odpowiedzi na kryzys gospodarczy jest strategia Europa 20208. Jednym z trzech zdefi niowanych w niej priorytetw jest rozwj zrwnowaony: wspieranie gospodarki efektywnie korzystajcej z zasobw, bardziej przyjaznej rodowisku i bardziej konkurencyjnej. Podstawowymi instrumentami realizacji strategii Europa 2020 s opracowywane przez pastwa czonkowskie UE Krajowe Programy Reform9 oraz przygotowane przez Komisj Europejsk inicjatywy przewodnie, realizowane na poziomie UE, pastw czonkowskich, wadz

8 Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrwnowaonego rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu [Komunikat Komisji. KOM(2010) 2020].9 Krajowy Program Reform na rzecz realizacji strategii Europa 2020 zosta przyjty przez Rad Ministrw 26 kwietnia 2011 r. i zaktualizowany w 2012 i 2013 r.

2

20

regionalnych i lokalnych. Jedna z inicjatyw przewodnich ma na celu wsparcie zmian w kierunku gospodarki niskoemisyjnej i efektywnie korzystajcej z zasobw rodowiska oraz denia do wyeliminowania zalenoci wzrostu gospodarczego od degradacji rodowiska10.

W listopadzie 2013 r. przyjty zosta VII oglny unijny program dziaa w zakresie rodowiska do 2020 r. (7EAP 7th Environment Action Programme) do 2020 r. pod nazw Dobra jako ycia z uwzgldnieniem ogra-nicze naszej planety11. Program ten ma zwikszy wkad polityki ochrony rodowiska w przechodzenie na gospodark zasobooszczdn i niskoemisyjn, w ktrej kapita naturalny jest chroniony i wzmacniany przy rwnoczesnej ochronie zdrowia i dobrostanu obywateli. Program ten, bazujc na istniejcych ju dokumen-tach strategicznych, wyznacza nadrzdne ramy dla polityki ochrony rodowiska do 2020 r. oraz okrela cele priorytetowe do osignicia przez UE i jej pastwa czonkowskie.

rdem presji na rodowisko i jego zasoby jest niemale kada aktywno czowieka zarwno jako jed-nostki, jak i w skali caego spoeczestwa; oglnie ujmujc rozwj gospodarczy i przemiany demograficzne. Jak wspomniano we Wstpie, z czci negatywnych oddziaywa rodowisko moe sobie poradzi, ale gdy zostanie przekroczona pewna granica, istnieje ryzyko, e moe doj do nieodwracalnych zmian zagraaj-cych funkcjonowaniu caej planety. Dlatego istotne jest, by minimalizowa presje. W dalszej czci niniejsze-go rozdziau podjto prb prezentacji poziomu efektywnoci ekologicznej polskiej gospodarki.

Chocia w cigu ostatnich dwudziestu lat poczyniono znaczne postpy w redukcji presji na rodowisko, w dalszym cigu rozwj spoeczno-gospodarczy odbywa si w znacznej mierze kosztem zasobw rodo-wiska i jego kondycji. Dlatego te konieczne jest pene wdroenie zasad zrwnowaonego rozwoju przez wszystkie sektory gospodarki i zwikszanie ich efektywnoci ekologicznej, skutkujce ograniczeniem zuycia zasobw i redukcj emisji zanieczyszcze do rodowiska.

Sumaryczne negatywne oddziaywanie wywierane przez czowieka na rodowisko mona zobrazowa wskanikiem ladu ekologicznego (EF Ecological Footprint)12. Wedug Global Footprint Network[2.12] lad ekologiczny Polski wynosi 4,3 tzw. globalnych hektarw (gha) na osob (dane z 2007 r.). Co prawda, jest to nieco mniej ni rednia europejska wynoszca 4,7 gha/osob, ale naley zwrci uwag, e pod wzgldem rozwoju spoeczno-gospodarczego Polska jest raczej w kocwce pastw UE. Alarmujcy powinien by rw-nie fakt, e Polska do swego rozwoju zuywa dwukrotnie wicej zasobw ni jest dostpne na jej terenie, bowiem zdolno produkcyjna rodowiska Polski wynosi 2,1 gha/osob.

Zasoby przyrodnicze, od ktrych zaley funkcjonowanie spoeczestwa mona w oglnym ujciu podzieli na cztery gwne kategorie: ywno, wod, energi i materiay. Wszystkie wymienione kategorie s istotne dla dobrobytu spoecznego i gospodarki, std te ich zapewnienie jest przedmiotem uwagi i silnej interwen-cji decydentw. Ponadto, kategorie te s ze sob powizane i czsto wzgldem siebie konkurencyjne: eks-ploatacja jednego z zasobw czsto powoduje oddziaywania na pozostae zasoby. Przykadowo, produkcja ywnoci wymaga powierzchni ziemi oraz wody i energii (Rys. 2.2)[2.2].

10 Europa efektywnie korzystajca z zasobw inicjatywa przewodnia strategii Europa 2020 [Komunikat Komisji. KOM(2011) 21].11 Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1386/2013/UE z dnia 20 listopada 2013 r. w sprawie oglnego unijnego programu dziaa w zakresie

rodowiska do 2020 r. Dobra jako ycia z uwzgldnieniem ogranicze naszej planety (Tekst majcy znaczenie dla EOG) [Dz.U. L 354 z 28.12.2013, str. 171].12 EF Ecological Footprint (lad ekologiczny) ocenia nasze zapotrzebowanie na zasoby naturalne biosfery w hektarach powierzchni ldu i morza,

ktre wykorzystujemy do konsumpcji oraz absorpcji naszych zanieczyszcze.

Przeksztacenie UE w zasobooszczdn, zielon i konkurencyjn gospodark niskoemisyjn za 7EAP

Naley osign cele 20/20/20 w zakresie klimatu i energii [] Emisj dwutlenku wgla naley ograniczy co najmniej o 20% w porwnaniu z poziomem z 1990 r. lub, jeli pozwol na to warunki, nawet o 30%; naley zwikszy udzia odnawialnych rde energii w naszym cakowitym zuyciu energii do 20% oraz zwikszy efektywno wykorzystania energii o 20%

za strategi Europa 2020

21

Kluczowe zarwno pod wzgldem jakociowym, jak i ilociowym dla zdrowia ludnoci oraz wszystkich sekto-rw gospodarki s zasoby wodne. Jednoczenie stanowi one niezwykle istotny element i warunek stabilnoci ekosys-temw. Zapotrzebowanie ludzi na wod konkuruje z zapo-trzebowaniem ekosystemw na wod niezbdn do utrzy-mania ich funkcji ekologicznych. Nadmierna eksploatacja zasobw wodnych moe prowadzi m.in. do zmniejszenia przepyww w rzekach, obnienia poziomu wd w jezio-rach, obnienia zwierciada wd podziemnych, wysychania obszarw podmokych. To z kolei wywiera ogromny wpyw na ekosystemy zalene od wody (w tym na bytujce w nich gatunki) i bezporednio zagraa ich stabilnoci. Ponadto w sytuacji zmniejszonych zasobw wodnych moe doj do pogorszenia jakoci wd[2.2].

Polska naley do krajw o niewielkich zasobach wod-nych. Zasoby te w przeliczeniu na jednego mieszkaca nale do najniszych w Europie, dlatego te racjonal-ne gospodarowanie nimi powinno pozostawa jednym z najwaniejszych priorytetw krajowych (patrz: rozdzia 4.2 Jako wd powierzchniowych i podziemnych).

Podstawowym rdem zaopatrzenia w wod na cele go-spodarcze i dla zaspokojenia potrzeb ludnoci s wody po-wierzchniowe. Ich udzia w oglnym poborze wynosi blisko 85%. Wody podziemne, jako wody znacznie lepszej jakoci, s przeznaczone do zaopatrzenia ludnoci w wod prze-znaczon do spoycia. W ostatnim dziesicioleciu pobr

dobrobyt

i zdrowie ludzi

ywno

woda

materiay

energia

globalnei europejskieekosystemy

KAPITA

kapita przyrodniczy (m.in. powietrze, woda, ziemia, morza, rnorodno biologiczna)

kapita wytworzony (m.in. w trakcie cyklu ycia zasobu)

kapita spoeczny i ludzki

powizania pomidzy korzystaniem z zasobw (np. woda potrzebna do produkcji ywnoci)

dostp do rodowiska i naraenie rodowiska na czynniki negatywne (m.in. funkcje regulacyjne i kulturowe)

zapotrzebowanie na zasoby

Rys. 2.2. Kluczowe zasoby wspierajce dobrobyt i zdrowie ludzi (rdo: EEA)[2.2]

dobrobyt

i zdrowie ludzi

ywno

woda

materiay

energia

globalnei europejskieekosystemy

KAPITA

kapita przyrodniczy (m.in. powietrze, woda, ziemia, morza, rnorodno biologiczna)

kapita wytworzony (m.in. w trakcie cyklu ycia zasobu)

kapita spoeczny i ludzki

powizania pomidzy korzystaniem z zasobw (np. woda potrzebna do produkcji ywnoci)

dostp do rodowiska i naraenie rodowiska na czynniki negatywne (m.in. funkcje regulacyjne i kulturowe)

zapotrzebowanie na zasoby

wd utrzymywa si na ustabilizowanym poziomie (Rys. 2.3), co jest wynikiem racjonalizacji gospodarowania zasobami wodnymi. Polska naley do krajw o stosunkowo niskich poborach wody na tle innych pastw euro-pejskich, pod wzgldem iloci pobieranej wody w przeliczeniu na mieszkaca (wg danych Eurostat).

0

1 000

2 000

3 000

4 000

5 000

6 000

7 000

8 000

9 000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

hm

cele produkcyjne nawodnienia w rolnictwie i lenictwie eksploatacja sieci wodocigowej

Rys. 2.3. Pobr wd w Polsce na potrzeby gospodarki narodowej i ludnoci w latach 2000-2012 (rdo: GUS)[2.18]

22

Rys. 2.4. Wskanik eksploatacji wd dla roku 2009 lub ostatniego roku, dla ktrego dostpne s dane (rdo: EEA)[2.2]

Wskanikiem, ktry moe by wykorzystany do oceny racjonalnoci gospodarowania wodami jest wskanik eksploatacji wd (WEI Water Exploitation Index) stosowany przez Europejsk Agencj rodowiska [2.1]. Wska-nik ten przedstawia procentowy udzia rocznego poboru wd w redniorocznych dugoterminowych zaso-bach wd. W przypadku Polski wskanik WEI ksztatuje si poniej 20% (Rys. 2.4). Warto 20% jest uznawana za granic, powyej ktrej mwi si o wystpowaniu zjawiska stresu wodnego.

Pomimo e w ostatnich latach obserwowana jest stabilizacja poborw wd, niezbdne s dziaania na rzecz dalszej racjonalizacji gospodarowania wod i naley traktowa je jako jeden z obszarw priorytetowych po-lityki ekologicznej pastwa. Jest to szczeglnie istotne, gdy wobec obserwowanych zmian klimatycznych deficyt wody na obszarze kraju moe si pogbi.

Rozwj gospodarczy i spoeczny wie si te nierozerwalnie z eksploatacj rnego typu nonikw energii. Zakres problemw zwizanych z produkcj i wykorzystaniem (zuyciem) energii, w tym m.in. wpyw na rodo-wisko i zdrowie ludzi, jest bardzo szeroki. Sektor energetyczny jest odpowiedzialny za wikszo emisji gazw cieplarnianych, a wic przyczynia si do zmian klimatu wywoanych dziaalnoci czowieka. Jest take odpo-wiedzialny za jako powietrza atmosferycznego poprzez emisje substancji zakwaszajcych, prekursorw ozo-nu i pyw. Nadmierna eksploatacja surowcw nieodnawialnych prowadzi te nieuchronnie do ich cakowitego wyczerpania, a naley mie na uwadze, e bezpieczestwo dostaw surowcw jest wielokrotnie rdem kon-fliktw politycznych i gospodarczych. Wykorzystanie energii ze rde odnawialnych w pewnych warunkach moe by rwnie rdem kontrowersji. Przykadowo, uprawy energetyczne mog konkurowa z produkcj ywnoci i podwysza jej ceny, a take negatywnie wpywa na rnorodno biologiczn i krajobrazow.

Istotnym elementem oceny efektywnoci ekologicznej gospodarki jest zuycie energii. Wzrost zeroener-getyczny, czyli wzrost gospodarki nastpujcy bez wzrostu zapotrzebowania na energi pierwotn, jest jed-nym z wyzwa zielonej gospodarki. Gwnym rdem energii w Polsce s zasoby nieodnawialne. Spord nonikw energii pierwotnej w polskiej gospodarce wci dominuje wgiel kamienny (ok. 40% zuycia og-em nonikw energii w 2012 r.), chocia jego udzia w oglnym zuyciu nonikw energii z roku na rok nie-znacznie maleje (Rys. 2.5). W przypadku produkcji energii elektrycznej zdecydowanie najwiksze znaczenie maj dwa gwne paliwa wgiel kamienny i brunatny; ich udzia wynosi blisko 85%.

Wskanik eksploatacji wd dla 2009 r. lub ostatniego roku, dla ktrego dostpne s dane

23

Rys. 2.4. Wskanik eksploatacji wd dla roku 2009 lub ostatniego roku, dla ktrego dostpne s dane (rdo: EEA) [2.2]

Wskanikiem, ktry moe by wykorzystany do oceny racjonalnoci gospodarowania wodami jest wskanik eksploatacji wd (WEI Water Exploitation Index) stosowany przez Europejsk Agencj rodowiska [2.1]. Wskanik ten przedstawia procentowy udzia rocznego poboru wd w redniorocznych dugoterminowych zasobach wd. W przypadku Polski wskanik WEI ksztatuje si poniej 20% (Rys. 2.4). Warto 20% jest uznawana za granic, powyej ktrej mwi si o wystpowaniu zjawiska stresu wodnego.

Pomimo, e w ostatnich latach obserwowana jest stabilizacja poborw wd niezbdne s dziaania na rzecz dalszej racjonalizacji gospodarowania wod i naley traktowa je jako jeden z obszarw priorytetowych polityki ekologicznej pastwa. Jest to szczeglnie istotne, gdy wobec obserwowanych zmian klimatycznych deficyt wody na obszarze kraju moe si pogbi.

Wskanik eksploatacji wd dla 2009 r. lub ostatniego roku, dla ktrego dostpne s dane

brakdanych poza zasigiem EEA

23

Energia pierwotna (primary energy): suma energii zawartej w pierwotnych nonikach energii. Do nonikw, ktre pozyskuje si bezporednio z natury nale: wgiel kamienny energetyczny (cznie z wglem odzyska-nym z had), wgiel kamienny koksowy, wgiel brunatny, ropa naftowa (czne z gazolin), gaz ziemny wyso-kometanowy (czne z gazem z odmetanowania kopal wgla kamiennego), gaz ziemny zaazotowany, torf do celw opaowych, drewno opaowe, paliwa odpadowe stae rolinne i zwierzce, odpady przemysowe stae i cieke (bez produktw naftowych odzyskanych do powtrnego przerobu), odpady komunalne, inne surowce wykorzystywane do celw energetycznych (metanol, etanol, dodatki uszlachetniajce), energia wody wykorzy-stywana do produkcji energii elektrycznej, energia wiatru wykorzystywana do produkcji energii elektrycznej, energia soneczna wykorzystywana do produkcji energii elektrycznej lub ciepa, energia geotermalna wykorzy-stywana do produkcji energii elektrycznej lub ciepa.

Zuycie kocowe energii (finalne) (final consumption) zuycie nonikw energii na potrzeby technolo-giczne, produkcyjne i bytowe bez dalszego przetwarzania na inne noniki energii. Wsad i potrzeby przemian energetycznych oraz straty powstae u producentw i dystrybutorw s z zuycia kocowego wyczone. Uwzgldnia si natomiast zuycie paliw na produkcj ciepa, zuywanego w caoci przez jego wytwrc.

(rdo: GUS)[2.13]

Zuycie energii w gospodarce w ostatnim dziesicioleciu ronie, jednak dynamika trendu wzrostowego jest znacznie sabsza ni dynamika wzrostu PKB (Rys. 2.6). Z roku na rok nastpuj te zmiany struktury finalne-go zuycia energii w kraju. Restrukturyzacja przemysu i dziaania przedsibiorstw majce na celu obnienie energochonnoci spowodoway zmniejszenie zuycia energii w tym sektorze gospodarki. Rozwj transportu drogowego i usug powoduje z kolei wzrost udziau tych sektorw w krajowym zuyciu energii. Najwikszym konsumentem energii, z 30% udziaem w finalnym zuyciu, pozostaj gospodarstwa domowe. Wprowadze-nie systemu docieple (termomodernizacja) oraz poprawa efektywnoci systemw grzewczych przyczyniy si do poprawy efektywnoci wykorzystania energii w ostatnich dziesiciu latach[2.16].

Rys. 2.5. Struktura zuycia nonikw energii pierwotnej w gospodarce narodowej w latach 2000-2012 (rdo: GUS)[2.18]

0

500 000

1 000 000

1 500 000

2 000 000

2 500 000

3 000 000

3 500 000

4 000 000

4 500 000

5 000 000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

TJ

wgiel kamienny wgiel brunatny ropa naftowa gaz ziemny

torf i drewno opaowe energia wody, wiatru, soneczna,geotermalna

paliwa odpadowe stae i innesurowce

24

Rys. 2.6. Dynamika zuycia energii w gospodarce narodowej Polski (rdo: GUS)[2.5, 2.14, 2.16]

W finalnym zuyciu energii dominuj paliwa ropopochodne, ktrych udzia wzrs w latach 2001-2011 z 28% do 32%. Rwnoczenie w tym samym okresie nastpi spadek udziau paliw wglowych z 22% do 18% (Rys. 2.7).

Rys. 2.7. Struktura finalnego zuycia nonikw energii w Polsce wg nonikw w 2001 i 2011 r. (rdo: GUS)[2.16]

Od pocztku XXI w. dokona si ogromny postp w efektywnoci energetycznej polskiej gospodarki. Ener-gochonno pierwotna PKB w 2012 r. wyniosa 298,7 kgoe/1000 Euro13 i bya blisko 30% nisza od wartoci odnotowanej w 2000 r.[2.5] Zmiany te dokonay si gwnie za spraw optymalizacji procesw przemysowych, termomodernizacji budynkw i modernizacji owietlenia ulicznego.

Pomimo szeregu dziaa podejmowanych na rzecz zmniejszenia zuycia energii w polskiej gospodarce, pozostaje ona jedn z najbardziej energochonnych w Unii Europejskiej ze wskanikiem energochonnoci ponad dwukrotnie przewyszajcym redni dla wszystkich krajw UE i blisko czterokrotnie wikszym ni energochonno najbardziej rozwinitych gospodarek UE (wg danych Eurostat)14. Wskanik ten jednak ma-leje w tempie szybszym ni rednia jego warto dla wszystkich pastw UE.

13 Kgoe/1000 Euro to jednostka energochonnoci wyraona w kilogramach oleju umownego (kgoe) w przeliczeniu na 1000 Euro (w tym przypadku warto PKB wyznaczono w odniesieniu do 2005 roku).

14 Porwnanie energochonnoci PKB przy wykorzystaniu parytetu siy nabywczej, eliminujcego wpyw rnic w wysokoci cen zmniejsza rnic do okoo 20%.

80

90

100

110

120

130

140

150

160

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

rok 2

000 =

100

zuycie energii pierwotnej nalne zuycie energii PKB (ceny stae z 2000 r.)

wgiel

paliwa cieke

gaz

ciepo

energia elektryczna

pozostae

22%

28%14%

14%

15%

7%

rok 2001

18%

32%

14%

10%

16%

10%

rok 2011

25

W Polsce najwikszy potencja w produkcji energii zwizany jest z paliwami wglowymi, ktre w najbli-szych latach w dalszym cigu bd stanowi gwne rdo energii. Jednak troska o rodowisko, w szcze-glnoci o jako powietrza, konieczno ograniczenia wpywu na zmiany klimatu, a take ograniczono z i wzrost cen konwencjonalnych nonikw energii powoduj zwikszenie zainteresowania odnawialnymi rdami energii oraz energetyk jdrow. Zwikszenie udziau energii ze rde odnawialnych w produk-cji energii jest elementem polityki energetycznej Unii Europejskiej. Ponadto, zgodnie z przyjt w 2009 r. Polityk energetyczn Polski do 2030 roku, udzia energii ze rde odnawialnych w finalnym zuyciu energii w Polsce powinien wzrosn do co najmniej 15% do roku 2020. Zakada si rwnie, e do 2020 r. udzia ener-gii ze rde odnawialnych we wszystkich rodzajach transportu powinien wynie 10% kocowego zuycia energii w transporcie oraz zakada si zwikszenie wykorzystania biopaliw drugiej generacji. W dniu 7 grudnia 2010 r. Rada Ministrw przyja dokument pn. Krajowy Plan Dziaania w zakresie energii ze rde odnawialnych, okrelajcy krajowe cele w zakresie udziau energii ze rde odnawialnych w jej oglnym zuyciu w ukadzie sektorowym do 2020 r. oraz odpowiednie rodki, ktre naley uruchomi dla osignicia tych celw.

Efektywno energetyczna stosunek uzyskanej wielkoci efektu uytkowego danego obiektu, urzdze-nia technicznego lub instalacji, w typowych warunkach ich uytkowania lub eksploatacji, do iloci zuycia energii przez ten obiekt, urzdzenie techniczne lub instalacj, niezbdnej do uzyskania tego efektu (ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywnoci energetycznej, Dz. U. Nr 94, poz. 551, z pn. zm.).

Krajowy cel w zakresie oszczdnego gospodarowania energi uzyskanie do 2016 r. oszczdnoci energii finalnej w iloci nie mniejszej ni 9% redniego krajowego zuycia tej energii w cigu roku, przy czym ured-nienie obejmuje lata 2001-2005.

Drugi Krajowy Plan Dziaa dotyczcy efektywnoci energetycznej dokument zawiera opis planowa-nych rodkw poprawy efektywnoci energetycznej ukierunkowanych na kocowe wykorzystanie energii w poszczeglnych sektorach gospodarki. Krajowy Plan Dziaa przedstawia rwnie informacj o postpie w realizacji krajowego celu w zakresie oszczdnego gospodarowania energi i podjtych dziaaniach maj-cych na celu usunicie przeszkd w realizacji tego celu. Zosta przygotowany w zwizku z obowizkiem prze-kazywania Komisji Europejskiej sprawozda na podstawie dyrektywy 2006/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie efektywnoci kocowego wykorzystania energii i usug energetycz-nych oraz uchylajcej dyrektyw Rady 93/76/EWG (Tekst majcy znaczenie dla EOG)*. Dokument zosta przyj-ty przez Rad Ministrw w dniu 17 kwietnia 2012 r.[2.20]

*) Dz.U. L 114 z 27.04.2006, str. 64.

W ostatnim dziesicioleciu nastpuje cigy wzrost iloci energii pozyskiwanej ze rde odnawialnych. Udzia energii pozyskanej ze rde odnawialnych w pozyskaniu energii pierwotnej w 2012 r. wynis w Polsce ok. 11,9%, przy udziale wynoszcym 22,3% dla UE[2.5]. Z uwagi na krajowe uwarunkowania geologiczne i kli-matyczne, najwiksz pozycj w bilansie energii odnawialnej stanowi biopaliwa stae ok. 82,2% cznego pozyskania energii ze rde odnawialnych[2.17].

W 2012 r. Unia Europejska osigna 14,1% udzia energii ze rde odnawialnych w cakowitym zuyciu energii. Stanowi to 70,5% poziomu wyznaczonego na rok 2020. Dla poszczeglnych celw byo to zuycie: energii cieplnej 15,6%, energii elektrycznej 23,5% oraz paliwa w transporcie 5,1%. W przypadku Polski udzia energii ze rde odnawialnych w kocowym zuyciu energii brutto wynis 11% wobec celu 15% dla roku 2020 (Rys. 2.8)[2.5]. Ozna-cza to, e Polska wypenia deklaracje ujte w Krajowym Planie Dziaania w zakresie energii ze rde odnawial-nych, a take osigna ju minimalny cel na rok 2014 r. okrelony w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze rde odnawialnych zmie-niajcej i w nastpstwie uchylajcej dyrektyw 2001/77/WE oraz 2003/30/WE (Tekst majcy znaczenie dla EOG)15.

15 Dz.U. L 140 z 5.06.2009, str. 16.

26

Rys. 2.8. Udzia energii ze rde odnawialnych w kocowym zuyciu energii brutto w 2012 r. na tle poziomw docelowych dla roku 2020 wskazanych w dyrektywie 2009/28/WE (rdo: Eurostat)16 [2.3, 2.5]

Udzia energii elektrycznej wytwarzanej z odnawialnych rde energii w krajowym zuyciu energii elek-trycznej brutto wzrs z 2,6% w 2005 r. do 10,7% w 2012 r. (wg danych Eurostat)[2.5]. Krajowe dane statystyczne wskazuj, e najwikszy udzia w wytwarzaniu energii elektrycznej z odnawialnych nonikw energii maj: biopaliwa stae (56,45%), energia wiatru (28,12%) oraz energia wody (12,07%)[2.17].

Polityka energetyczna Polski do 2030 r. zakada rwnie wprowadzenie energetyki jdrowej. Przewiduje si, e pozwoli to na zapewnienia poday odpowiedniej iloci energii elektrycznej, zachowanie zasobw paliw kopalnych (gwnie wgla i gazu zimnego) oraz zmniejszenie emisji gazw cieplarnianych i zanieczyszcze powietrza. Zgodnie z prognozami sporzdzonymi na potrzeby Polityki oraz aktualizacjami wykonanymi na potrzeby Programu polskiej energetyki jdrowej, przyjtego przez Rad Ministrw 28 stycznia 2014 r., udzia elektrowni jdrowych w wytwarzaniu energii elektrycznej w Polsce w 2030 r. bdzie wynosi 12-19% w zale-noci od przyjtych zaoe ekonomiczno-technicznych.

Jednym z celw dotyczcych poprawy efektywnoci energetycznej zawartym w Polityce energetycznej Pol-ski do 2030 roku jest dwukrotny wzrost do 2020 w porwnaniu z rokiem 2006 produkcji energii elektrycznej wytwarzanej w technologii wysokosprawnej kogeneracji, w ktrej nastpuje jednoczesne wytwarzanie ener-gii elektrycznej i cieplnej. Kogeneracja jest jednym z najbardziej efektywnych sposobw przetwarzania ener-gii pierwotnej, zapewniajcym jej oszczdno o ponad 10% w porwnaniu z wytwarzaniem energii i ciepa w systemach rozdzielonych. Wysokosprawna kogeneracja przyczynia si do ograniczenia emisji dwutlenku wgla, oszczdnoci energii, rozwoju wytwarzania energii elektrycznej ze rde odnawialnych oraz poprawy bezpieczestwa energetycznego.

Produkcja energii elektrycznej w kogeneracji w elektrowniach oraz elektrociepowniach zawodowych i przemysowych w 2005 r. wyniosa 21 702 GWh (13,8% cakowitej produkcji energii elektrycznej brutto). W 2010 r. produkcja ta osigna wielko 26 377 GWh (16,7% cakowitej produkcji energii elektrycznej brutto), co oznacza wzrost o 21,5% w stosunku do wartoci z z roku 2005. W 2010 r. z wysokosprawnej kogeneracji uzyskano 251 960,5 TJ ciepa, co stanowi 48,5% udzia w cakowitej produkcji ciepa. Znaczcy udzia w pro-dukcji ciepa w wysokosprawnej kogeneracji maj elektrociepownie zawodowe (w 2010 r. 68,6%)[2.21].

16 Wskanik zosta wyliczony na podstawie danych zebranych w ramach rozporzdzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1099/2008 z dnia 22 padziernika 2008 r. w sprawie statystyki energii (Tekst majcy znaczenie dla EOG) [Dz.U. L 304 z 14.11.2008, str. 1]. Z uwagi na fakt, e nie wszystkie informacje o energii ze rde odnawialnych raportowane przez kraje s uwzgldnione w ww. rozporzdzeniu, wskanik ten moe by przyblieniem wskanika, o ktrym mowa w dyrektywie 2009/28/WE.

0

10

20

30

40

50

60%

2012 cel 2020

27

Istotnymi aspektami efektywnoci ekologicznej gospodarki s pozyskanie i konsumpcja (zuycie) zasobw materiaowych (materiaw). Efektywne wykorzystanie materiaw jest kluczowym elementem dobrobytu w wymiarze dugofalowym. Zarwno jednak ich pozyskanie (np. wydobycie), jak i przetwarzanie, a nastpnie uytkowanie powstaych z nich dbr, koczc na odzysku i unieszkodliwianiu odpadw powoduj wielo-wymiarow presj na wszystkie elementy rodowiska. Dlatego wane jest, by proces gospodarowania zaso-bami w caym cyklu ycia produktu (od koyski a po grb) by jak najmniej szkodliwy oraz jak najbardziej efektywny, tj. zapewnia dostp do nich przyszym pokoleniom.

Krajowe pozyskanie kopalin, bdce czci pozyskania krajowego i wyraone wskanikiem krajowego wykorzystanego pozyskania (DEU domestic extraction used) wynioso w 2011 r. 567,3 mln ton. Dominujc kategori w tym przypadku s surowce niemetaliczne (Rys. 2.9). W cigu ostatnich kilku lat obserwowany jest stay wzrost pozyskania kopalin, z wyjtkiem 2009 r., w ktrym doszo do stosunkowo nieduego zaamania trendu wzrostowego.

Pozyskanie biomasy w Polsce, stanowice pozosta cz pozyskania krajowego, wynioso w 2011 r. ok. 178,4 mln ton. Dominujc kategori stanowi pozostaoci z upraw, pasza i biomasa z wypasu (Rys. 2.9). W latach 2000-2011 wielko pozyskania biomasy zmieniaa si w zakresie od 150 mln do blisko 180 mln ton. Zmianie ulega rwnie struktura: zmniejszy si udzia ziemiopodw, zwikszy si natomiast udzia pozostaoci z upraw oraz drewna.

Krajowa konsumpcja materiaw (DMC)17 rosa przez blisko 10 lat, osigajc w 2011 r. wielko 798 mln ton. Wyjtkiem by rok 2009, kiedy to doszo do niewielkiego spadku, ktry mona przypisa kryzysowi gospo-darczemu. Ponad poow krajowej konsumpcji materiaw stanowi surowce niemetaliczne (w tej katego-rii mieszcz si materiay budowlane, takie jak: piasek czy wir), biomasa 23%, paliwa kopalne 21%, za pozosta cz stanowi rudy metali. Warto wskanika DMC dla Polski odnotowana w 2011 r. naleaa do najwyszych w Unii Europejskiej. Polska zamkna pierwsz trjk pastw o najwyszym wykorzystaniu ma-teriaw, po Niemczech i Francji. Wykorzystanie materiaw w przeliczeniu na jednego mieszkaca wynioso w Polsce blisko 21 ton przy redniej dla UE poniej 15 ton.

17 Krajowa konsumpcja materiaw (DMC domestic material consumption) materia bezporednio wykorzystywany w gospodarce zdefiniowany jako pozyskanie krajowe powikszone o import, a pomniejszone o eksport. Wskanik DMC przedstawia ocen w wartociach absolutnych wyko-rzystania zasobw.

Rys. 2.9. Struktura krajowego pozyskania biomasy (A) oraz kopalin (B) w Polsce w 2011 roku (rdo: Eurostat)[2.5]

5%

71%

24%

rudy metali

surowce niemetaliczne

paliwa kopalne

32,5%

54,8%

12,6%0,1%

ziemiopody (poza pasz)

pozostaoci z upraw, pasza, biomasa z wypasu

drewnopoowy ryb, roliny i zwierzta wodne,owiectwo, zbieractwo

A B

28

Rys. 2.10. Krajowa konsumpcja materiaw (DMC) (rdo: obliczenia wasne na podstawie GUS, Eurostat[2.5])

Obserwowana w latach 2000-2011 dy-namika wzrostu DMC bya zbliona do dynamiki wzrostu PKB (Rys. 2.10). W ana-lizowanych latach krajowa konsumpcja materiaw zwikszya si o 48%, przy jednoczesnym 52% wzrocie PKB. wiad-czy to o praktycznym braku rozdziele-nia wzrostu gospodarczego kraju od wykorzystania zasobw materiaowych i wymaga szczeglnej uwagi oraz analizy w kolejnych latach. Na wzrostowy trend DMC wpywao przede wszystkim blisko 2,5-krotne zwikszenie zuycia surow-cw niemetalicznych. Szczeglnie inten-sywny wzrost wykorzystania materiaw w tej kategorii obserwowany jest w latach 2010-2011, co jest zwizane w znacznej mierze z realizacj projektw infrastruk-turalnych ze rodkw UE. Naley tu mie

0

50

100

150

200

250

300

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

rok 2

000 =

100

ogem biomasarudy metali surowce niemetalicznepaliwa kopalne PKB (ceny stae z 2000 r.)

na uwadze fakt, e poprawa infrastruktury technicznej w celu zwikszenia konkurencyjnoci kraju i wyrwnania opnie w rozwoju gospodarczym jest jednak trudna do realizacji bez wzrostu wykorzystania materiaw.

Wzrostowy trend wykorzystania materiaw jest charakterystyczny dla wikszoci tzw. nowych pastw czon-kowskich, ktre przystpiy do UE w 2004 r. i pniej (poza Czechami). W analizowanym okresie wskanik DMC zmniejszy si o 2,6% w caej Unii Europejskiej, przy czym w tzw. starych krajach czonkowskich o 12,5%.

Miar materiaochonnoci gospodarki jest wskanik produktywnoci materiaowej liczony jako relacja PKB do krajowej konsumpcji materiaw (DMC). Im wysza warto tego wskanika, tym mniej materiaw wy-korzystuje si do wytworzenia jednostki PKB. Warto tego wskanika osignita przez Polsk, podobnie jak w przypadku wikszoci pozostaych tzw. nowych pastw czonkowskich UE, jest znacznie nisza od red-niej unijnej, co wiadczy o wysokiej materiaochonnoci naszej gospodarki. Wskanik materiaochonnoci polskiej gospodarki w 2011 r. wynis 0,4 Euro wytworzonego PKB na kg materiaw bezporednio wykorzy-stanych w gospodarce, przy redniej unijnej wynoszcej 1,58. Polska plasuje si w czowce najbardziej ma-teriaochonnych gospodarek za Rumuni, Bugari i otw. Wskanik produktywnoci polskiej gospodarki zwiksza si z roku na rok do 2010 r., a w 2011 r. obniy si do poziomu z roku 2001, na co wpyn zapewne znaczny wzrost wykorzystania materiaw w latach 2010-2011.

Mona zaoy, e wraz ze zmian struktury gospodarki wic si z coraz powszechniejszym stosowa-niem nowoczesnych technologii wskanik produktywnoci bdzie dalej wzrasta. Niemniej jednak konieczna jest dalsza intensyfikacja dziaa na rzecz zrwnowaonego wykorzystania zasobw. Naley mie na uwadze, e powysze stwierdzenia s znacznym uoglnieniem, gdy ponad 60% PKB uzyskiwane jest z sektora usu-gowego, ktry w zasadzie w minimalnym stopniu przyczynia si do zuycia zasobw.

Wykorzystanie zasobw materiaowych i wytwarzanie odpadw s dwiema stronami tej samej monety. Odpady s potencjalnym zasobem, jeli s wykorzystywane powtrnie, poddawane recyklingowi bd odzy-skowi. Z kolei odpady unieszkodliwiane mog by potraktowane jako utrata zasobw i przejaw nieefektyw-noci gospodarki (Rys. 2.11)[2.2.].

Nieprawidowe gospodarowanie odpadami wywiera negatywny wpyw bezporednio na jako wszystkich elementw rodowiska, a tym samym na kondycj ekosystemw i zdrowie ludzi. Wycieki z niewaciwie zorgani-zowanych skadowisk odpadw mog zanieczyszcza wod i gleb. Skadowiska mog take powodowa zanie-czyszczenie powietrza poprzez emisj szkodliwych substancji lotnych oraz metanu, przyczyniajc si do zmian kli-matu. Skadowiska odpadw zajmuj te nieraz due obszary (utrata powierzchni najczciej cennej powierzchni

29

biologicznie czynnej) oraz powoduj obnienie estetycznych walorw krajobrazu. Nieracjonalne gospodarowanie odpadami jest te oznak nieefektywnego pod wzgldem ochrony rodowiska wykorzystania zasobw.

Prawo polskie i unijne wprowadzio priorytety, zgodnie z ktrymi naley w pierwszej kolejnoci zapobiega powstawaniu odpadw lub ogranicza ich ilo poprzez przygotowanie ich do ponownego uycia, poddawa-nie procesowi recyklingu, innym procesom odzysku lub unieszkodliwieniu. Deponowanie odpadw w rodowi-sku (unieszkodliwianie poprzez skadowanie) powinno by ostatecznym sposobem postpowania z odpadami.

ODPADy PRzEmySOWE

W roku 2012 w Polsce wytworzonych zostao 123 mln ton odpadw przemy-sowych (tj. z wyczeniem odpadw komunalnych). Od pocztku XXI w. masa wytwarzanych odpadw (z wycze-niem odpadw komunalnych) utrzy-muje si na wzgldnie staym pozio-mie, ok. 120 mln ton. Wyrany spadek do 112 mln ton wytwarzanych odpa-dw zanotowano w latach 2008-2010 (Rys. 2.12). Rys. 2.12. Odpady przemysowe wytworzone w Polsce w latach

2000-2012 (rdo: GUS)[2.18]

0

20 000

40 000

60 000

80 000

100 000

120 000

140 000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

tys ton

Gwnym rdem wytwarzania odpadw przemysowych jest grnictwo (w szczeglnoci grnictwo wgla kamiennego blisko 27% oglnej iloci wytworzonych odpadw przemysowych), przetwrstwo przemysowe produkcja metali (7%), produkcja chemikaliw i wyrobw chemicznych (4%) oraz produkcja artykuw spoyw-czych i napojw (ok. 4,6%), a take wytwarzanie i dystrybucja energii elektrycznej (16%). Najwikszy udzia w od-padach wytworzonych stanowi odpady powstajce przy pukaniu i oczyszczaniu kopalin (ok. 25,3%), odpady z flotacyjnego wzbogacania rud metali nieelaznych (ok. 24,2%) oraz mieszanki popioowo-ulowe z mokrego odprowadzania odpadw paleniskowych (8,6%) (Rys. 2.13)[2.18].

Rys. 2.11. Powizania pomidzy wykorzystaniem zasobw materiaowych a wytwarzaniem odpadw w gospodarce (rdo: EEA)[2.2]

krajowywkad

materiaowy(DMI)

imPoRt EKsPoRt EmisjE

krajowakonsumpcja materiaw

(DMC)

materiaydodane

do zasobw (np. budynki)

SUROWCE:niemetaliczne

paliwa kopalne

metale

biomasa

+ materiay z odzysku

i recyklingu

+ materiay z odzysku

i recyklingu

niewykorzystane krajowe pozyskanie odpady

odpady unieszkodliwione, w tym skadowane

odpady termicznie

przeksztacone

krajowe wykorzystane

pozyskanie(DEU)

odpady poddane odzyskowi i recyklingowi

30

Rys. 2.13. Odpady wytworzone w 2012 r. w Polsce wedug rodzajw z wyczeniem odpadw komunalnych (rdo: opracowanie wasne na podstawie danych GUS)[2.18]

Rys. 2.14. Dynamika zmian wytwarzania odpadw przemysowych na tle PKB w cenach staych (rdo: opracowanie wasne na podstawie danych GUS)[2.18]

Rys. 2.15. Zagospodarowanie odpadw przemysowych w Polsce w latach 2000-2012 (rdo: GUS)[2.18]

25,3%

24,2%

8,6%3,7%

3,1%2,2%

2,0%1,9%

29,0%

odpady powstajce przy pukaniu i oczyszczaniu kopalin

odpady z otacyjnego wzbogacania rud metalinieelaznychmieszanki popioowo-ulowe z mokrego odprowadzaniaodpadw paleniskowych

popioy lotne z wgla

mieszaniny popiow lotnych i odpadw staychz wapniowych metod odsiarczania gazw odlotowych

ule z procesw wytapiania

ule, popioy paleniskowe i pyy z kotw

odpady z wydobywania kopalin innych ni rudy metali

pozostae

60

80

100

120

140

160

180

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

rok 2

000 =

100

odpady (z wyczeniemkomunalnych)PKB (ceny stae z 2000 r.)

Gwnym czynnikiem determinujcym ilo wytwarzanych odpadw jest rozwj gospodarczy, ktry wpywa zarwno na intensywno produkcji, jak i poziom kon-sumpcji indywidualnej i wzorce tej kon-sumpcji. Analizujc dynamik zmian iloci wytwarzanych odpadw w odniesieniu do zmian PKB od 2000 r., mona zauway po-zytywny trend stay poziom wytwarzania odpadw przy ponad 50% wzrocie PKB. Mona to w pewnym uoglnieniu uzna za efekt dziaa podejmowanych na rzecz ra-cjonalizacji gospodarki odpadowej w Pol-sce (Rys. 2.14). Z oglnej iloci wytworzo-nych w 2012 roku odpadw 72% poddano odzyskowi, 22% unieszkodliwiono przez skadowanie, blisko 4% unieszkodliwiono w inny sposb ni skadowanie, a 2% pod-dano czasowemu magazynowaniu[2.18].

Z danych prezentowanych przez GUS wynika, e do roku 2005 nastpowa sukcesywny wzrost udziau odpadw przemysowych poddanych odzyskowi w oglnej masie odpadw wytworzo-nych, przy jednoczesnym spadku udzia-u odpadw skadowanych. Natomiast od 2006 r. obserwowana jest tendencja odwrotna (Rys. 2.15). Wzrost udziau od-padw kierowanych na skadowiska jest zjawiskiem niepokojcym i moe wska-zywa, i dziaania podejmowane w celu zwikszenia iloci odzyskanych odpadw przemysowych nie s wystarczajce.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012odzyskunieszkodliwianie z wyczeniemskadowania

skadowanie

czasowe magazynowanie

31

ODPADy KOmuNALNE

W 2012 roku zebrano 9,6 mln ton od-padw komunalnych, co odpowiada 249 kg na mieszkaca/rok. Od 2000 r. nastpi zauwaalny spadek zbieranych odpadw komunalnych, co moe by efektem wzrostu wiadomoci spoecz-nej w zakresie ograniczania iloci wytwa-rzanych odpadw a take prowadzonej edukacji (Rys. 2.16).

W krajach Unii Europejskiej w przeli-czeniu na jednego mieszkaca wytwa-rzanych jest rednio 492 kilogramw odpadw komunalnych w cigu roku. W Polsce wskanik ten wynosi 314 kg i naley do najniszych w UE (Rys. 2.17). Porwnujc powysze dane do poziomu z roku 2007, mona zauway spadek wytwarzanych odpadw komunalnych zarwno w wartociach rednich dla kra-jw Unii Europejskiej (2007 r. 523 kg), jak i dla Polski (2007 r. 322 kg).

Rys. 2.16. Ilo odpadw komunalnych zebranych w Polsce w latach 2000-2012 (rdo: GUS)[2.18]

0

50

100

150

200

250

300

350

0

2

4

6

8

10

12

14

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

kg/mieszkaca

mln

ton

Odpady komunalne zebrane(mln ton)

odpady komunalne na mieszkaca(kg)

Rys. 2.17. Ilo wytwarzanych odpadw komunalnych w przeliczeniu na jednego mieszkaca w 2012 roku w krajach UE (rdo: GUS, Eurostat)[2.5, 2.18]

0

100

200

300

400

500

600

700

800

kg/m

ieszk

aca

rednia UE

32

Jednym z celw Krajowego planu gospo-darki odpadami 2014 jest osignicie wyzna-czonych poziomw recyklingu poszczegl-nych rodzajw odpadw opakowaniowych. Porwnujc osignite w poszczeglnych latach 2007-2012 poziomy recyklingu z wy-znaczonymi w rozporzdzeniu poziomami, mona stwierdzi, e wyznaczone cele zo-stay w wikszoci zrealizowane. Wyjtek stanowi rok 2012, gdzie nie zosta osigni-ty wymagany poziom recyklingu. Byo to zwizane z niskim poziomem odzysku opa-kowa z aluminium oraz papieru i tektury (Rys. 2.18).

W roku 2006 wprowadzono w ycie prze-pisy Unii Europejskiej w zakresie gospoda-rowania zuytym sprztem elektronicznym. Nadzr nad systemem gospodarki zuytym sprztem elektrycznym i elektronicznym sprawuje Gwny Inspektorat Ochrony ro-dowiska. Zauwaalne s (Rys. 2.19) pozytyw-ne tendencje w postpowaniu ze zomem elektrycznym (elektromieciami): coroczny wzrost poziomu zbierania zuytego sprz-tu elektrycznego i elektronicznego z 4,88% w 2008 r. do 32,66% w roku 2012. Jedno-czenie obserwowany jest wzrost poziomu zbierania sprztu elektronicznego w gospo-darstwach domowych z 1,85% w 2008 r. do 30,7% w 2012 r. W przeliczeniu na jednego mieszkaca ilo zebranego zuytego sprz-tu elektrycznego i elektronicznego wzrosa z 0,71 kg w 2007 r. do 3,88 kg w 2012 r.

wiadczy to o rosncej wiadomoci spo-ecznej oraz skutecznoci kampanii edu-kacyjnych zwizanych z postpowaniem z zuytym sprztem elektrycznym i elektro-

Rys. 2.18. Roczne poziomy odzysku i recyklingu odpadw opakowaniowych w Polsce w latach 2007-2012 (rdo: dane Ministerstwa rodowiska publikowane przez GUS)[2.18]

Rys. 2.19. Poziom zbierania zuytego sprztu elektrycznego i elektronicznego w Polsce w latach 2007-2012 (rdo: GIO)[2.6-2.11]

0

10

20

30

40

50

60

70

2007 2008 2009 2010 2011 2012

%

osignity poziom odzysku

wymagany poziom odzysku

osignity poziom recyklingu

wymagany poziom recyklingu

nicznym. Niestety, pomimo pozytywnych tendencji obserwowanych w gospodarowaniu zuytym sprz-tem elektrycznym i elektronicznym nie zosta jeszcze osignity wymagany poziom zbierania wynoszcy 4 kg/mieszkaca/rok.

W roku 2005 wprowadzono w ycie przepisy Unii Europejskiej w zakresie postpowania z pojazdami wycofanymi z eksploatacji. Analizujc dostpne dane, mona zauway systematyczny wzrost liczby pojaz-dw wycofanych z eksploatacji i przekazanych do stacji demontau: z 151 tys. w 2006 r. do ponad 295 tys. w 2011 r.. W tym okresie poziom ponownego uycia i recyklingu tego strumienia odpadw zwikszy si z 84,7% do 89,5%, a poziom ponownego uycia i odzysku zwikszy si z 85,8% do 91,5%18.

18 dane przekazane do Komisji Europejskiej w sprawozdaniach na temat osignitych poziomw ponownego uycia i odzysku oraz ponownego uyciai recyklingu pojazdw wycofanych z eksploatacji w zwizku z dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/53/WE z dnia 18 wrzenia 2000 r. w sprawie pojazdw wycofanych z eksploatacji [Dz.U. L 269 z 21.10.2000, s. 34] dostpne poprzez Centrum Danych o Odpadach w Eurostacie.

0

5

10

15

20

25

30

35

2007 2008 2009 2010 2011 2012

%

poziom zbierania zuytego sprztuelektrycznego i elektronicznegoogem

poziom zbierania zuytego sprztuelektrycznego i elektronicznegoz gospodarstw domowych

Instrumentami wspomagajcymi racjonaln gospodark odpadami s: polityka ekologiczna pastwa oraz plany gospodarki odpadami. Plany gospodarki odpadami opracowywane s na szczeblu krajowym i woje-wdzkim. Bardzo istotna jest zatem rola samorzdu w kreowaniu, a nastpnie realizacji zasad racjonalnej gospodarki odpadami. System sprawozda z realizacji planw gospodarki odpadami motywuje poszczegl-ne jednostki administracyjne do dokadania szczeglnych stara zarwno na etapie opracowywania planw (moliwie realistyczne zaoenia), jak i na poziomie ich realizacji.

Chocia w cigu ostatnich dwudziestu lat poczyniono znaczne postpy w redukcji presji na rodowisko, w dalszym cigu rozwj spoeczno-gospodarczy odbywa si kosztem zasobw rodowiska i jego jakoci. Dlatego te konieczne jest pene wdroenie zasad zrwnowaonego rozwoju przez wszystkie sektory go-spodarki i zwikszanie ich efektywnoci ekologicznej, skutkujce ograniczeniem zuycia zasobw i redukcj emisji zanieczyszcze do rodowiska.

Troska o zasoby naturalne i zrwnowaone zarzdzanie tymi zasobami jest warunkiem sprawnego funkcjo-nowania gospodarki w dugofalowym horyzoncie czasowym. Pomimo podejmowanych dziaa Polska ma jeszcze wiele do zrobienia. W szczeglnoci dotyczy to materiaochonnoci i energochonnoci, ktre s zna-czco wysze od redniej unijnej. Ograniczenie zuycia surowcw i energii bdzie skutkowa nie tylko zmniej-szeniem kosztw funkcjonowania gospodarki w przyszoci, ale rwnie zmniejszeniem presji na wszystkie komponenty rodowiska.

Pomimo e w ostatnich latach obserwowana jest stabilizacji poboru wd, dziaania w zakresie dalszej racjo-nalizacji gospodarowania wod naley traktowa jako jeden z priorytetw polityki ekologicznej, tym bardziej e wobec obserwowanych zmian klimatu spodziewane jest pogbienie deficytu wody na obszarze kraju.

Na uwag zasuguje fakt, i przy staym wzrocie PKB ilo odpadw przemysowych utrzymuje si na zbli-onym poziomie. Niepokojcym zjawiskiem obserwowanych od 2006 r. jest jednak wzrost udziau tych odpa-dw kierowanych na skadowiska i spadek udziau odpadw poddawanych odzyskowi. Od 2000 r. nastpuje spadek zbieranych odpadw komunalnych, wskanik wytwarzania odpadw komunalnych per capita w Pol-sce jest jednym z najniszych w UE.

Rozdzia 3.

OchROna dziedzictwa pRzyROdniczegO

37

Ochrona dziedzictwa przyrodniczego

3.1. Rnorodno biologiczna, ochrona gatunkowa i obszarowa

Przyroda warunkuje ycie czowieka, dostarczajc mu rozlicznych dbr, takich jak, poywienie, surowce, czyst wod i tlen, niezanieczyszczon gleb i wielu innych; daje schronienie, redukuje skutki gradacyjnego wpywu czynnikw biotycznych, chronic przed szkodnikami i chorobami. Wnosi znaczcy wkad w regula-cj procesw klimatycznych na Ziemi. Jej nadrzdn cech jest jej rnorodno, rozumiana jako bogactwo otaczajcych nas ekosystemw, gatunkw i ich zasobw genowych. Rnorodno gwarantuje utrzymanie rwnowagi midzy elementami przyrody oraz prawidowe funkcjonowanie ekosystemw. Utrata rnorod-noci biologicznej ekosystemw stanowi zagroenie dla waciwego funkcjonowania naszej planety, w dal-szej konsekwencji dla gospodarki i ludzkoci[3.1.22].

Wskaniki wymierania gatunkw i utraty siedlisk na wiecie s obecnie bardzo wysokie. Tempo wymiera-nia gatunkw, spowodowane gwnie dziaalnoci czowieka, obecnie jest od 100 do 1000 razy wysze ni tempo wymierania wystpujce w warunkach naturalnych, niezakconych przez czowieka. Wedug danych zgromadzonych przez FAO19, ponad 60% wiatowych ekosystemw ulego degradacji lub jest niewaciwie wykorzystywanych; 75% stad ryb jest nadmiernie eksploatowanych lub w znacznym stopniu wyczerpanych, a od 1990 r. na caym wiecie utracono ok. 75% rnorodnoci genetycznej upraw rolnych. Corocznie wycina si prawie 13 mln ha w lasw tropikalnych; 20% tropikalnych raf koralowych na wiecie ju znikno, nato-miast 95% pozostaych raf naraonych zostanie na ryzyko zniszczenia lub znacznej dewastacji do 2050 r., jeeli nie powstrzyma si zmian klimatu[3.1.56]. Wedug danych Europejskiej Agencji rodowiska (EEA), w UE tylko 17% siedlisk i gatunkw oraz 11 kluczowych ekosystemw chronionych na mocy prawodawstwa wsplnoto-wego utrzymanych jest we waciwym stanie ochrony[3.1.7].

Polska jest krajem o stosunkowo duej rnorodnoci biologicznej. Wynika to z przejciowego klimatu, zrnicowanej rzeby terenu, budowy geologicznej oraz zmiennoci podoa glebowego, przy jednocze-snym braku naturalnych barier geograficznych. W Polsce rnorodno biologiczna jest ksztatowana przede wszystkim przez posiadajce stosunkowo du powierzchni: lasy i obszary wodno-botne, jak rwnie eks-tensywnie uytkowane obszary rolnicze, ktrych wci zachowana mozaikowato siedlisk i zwizana z tym liczba ekotonw stwarzaj dogodne warunki dla bytowania wielu gatunkw rolin i zwierzt o rnych wy-maganiach. Lasy w Polsce zajmuj obecnie ok. 9 164 tys. ha[3.1.44], ldowe siedliska hydrogeniczne 4 340 tys. ha (ok. 13,9% powierzchni Polski, w tym z nich to torfowiska)[3.1.29]; za uytki rolne 18 770 tys. ha[3.1.20], z czego najistotniejsze dla rnorodnoci biologicznej ki i pastwiska stanowi 20,7%[3.1.20].

Do najbogatszych grup organizmw pod wzgldem liczby gatunkw nale glony, ktrych w Polsce stwierdzono ponad 10 tys. gatunkw (Tab. 3.1.1). Bardzo liczn grup, w ktrej jednak zarejestrowano ju

19 Foodand Agriculture Organization of the United Nations, 2010.

3

Celem nadrzdnym Krajowej strategii rnorodnoci biologicznej i zrwnowaonego uytkowania r-norodnoci biologicznej jest zachowanie bogactwa rnorodnoci biologicznej w skali lokalnej, krajowej i glo-balnej oraz zapewnienie trwaoci i moliwoci rozwoju wszystkich poziomw jej organizacji (wewntrzgatunko-wego, midzygatunkowego i ponadgatunkowego) z uwzgldnieniem potrzeb rozwoju spoeczno-gospodarczego Polski oraz koniecznoci zapewnienia odpowiednich warunkw ycia i rozwoju spoeczestwa.

za Krajow strategi ochrony i zrwnowaonego uytkowania rnorodnoci biologicznej oraz Programem dziaa na lata 2007-2013

38

trzykrotnie mniej gatunkw ni glonw, stanowi grzyby. Podobn klas licznoci reprezentuj okrytonasien-ne roliny naczyniowe (ponad 2,4 tys. gatunkw). Tworz one ok. 485 zespow rolinnych20, z ktrych blisko 12% uznaje si za endemity. Kolejn, niemal o poow mniejsz grup, s porosty (ponad 1,4 tys. gatunkw). Krlestwo zwierzt wedug szacunkw jest reprezentowane w Polsce przez 47 tys. gatunkw (ponad 35,3 tys. gatunkw zostao zarejestrowanych), z czego 98% stanowi bezkrgowce, wrd ktrych najliczniejsz grup s owady (a 75% wszystkich zwierzt). Spord krgowcw najliczniejsz gromad s ptaki (453 gatunkw, w tym 250 gatunkw lgowych), a nastpnie ssaki (98 gatunkw.).

Tab. 3.1.1. Liczba zarejestrowanych lub oszacowanych gatunkw, w tym rodzimych wybranych grup z glonw i krlestwa grzybw, rolin i zwierzt w Polsce (rda: 1: GIO/IOP PAN, 2: M [3.1.28]; 3: IOP [3.1.21]; 4: Komisja Faunistyczna [3.1.23])

Nazwa

Liczba gatunkw

Szacowana Zarejestrowana21

W tymrdo danych

W tymrdo danych

Glony Glony 10 000 2 22 14 497 23

2

Krlestwo grzybw

Grzyby 12 500 3 630

Porosty 1 900 1 494

Krlestwo rolin

Wtrobowce 250 234

Mchy ponad 700 697

Roliny naczyniowe: - - 2 930 2 932

Widakowe - - 13

Skrzypowe - - 10

Paprociowe - - 52

Nagonasienne - - 11-13 24

Okrytonasienne - - 2 844 (2 40525 )

Krlestwo zwierzt

Krgowce: 703-709 1, 2, 4 703-709 1, 2, 4

Ssaki - - 109 (98) 1

Ptaki - - 453/ 250 lgowych (447)4, 1

gat. obce

Gady - - 11 (9)

1Pazy - - 18

Ryby sodkowodne oraz minogi

- - 70 (48)

Ryby morskie - - 50 (49) 1, 3 gat. rodzime

Bezkrgowce: - 34 662 (34 428)

1

Miczaki - - 277 (247)

Skorupiaki - - 587 (563)

Owady - - 26 041 (25 904)

Inne bezkrgowce - - 7 757 (7 714)

20 Dotyczy to zespow rolinnych opisanych wedug metody Braun-Blanqueta.21 W nawiasach podane s liczby gatunkw rodzimych bez wystpujcych w Polsce gatunkw obcych sprowadzonych przez czowieka do Polski

celowo lub zawleczonych w rnych okolicznociach, http://www.iop.krakow.pl/gatunkiobce/default.asp.22 Wyjanienia rde w tytule tabeli.23 Uwaa si jednak, e znaczca cz to synonimy.24 W zalenoci od ujcia taksonomicznego.25 Bez 439 antropofitw, ktre s ju staymi skadnikami polskiej flory.

39

Spord wszystkich rodzimych gatunkw wystpujcych w Polsce do gatunkw zagroonych wyginiciem26 (krytycznie zagroonych: CR, zagroonych: EN, lub wysokiego ryzyka, naraonych na wyginicie: VU) zaliczono: 1159 gatunkw zwierzt; wrd nich znalazo si 1080 gatunkw bezkrgowcw (w tym 784 gatun-

kw owadw, 6 gatunkw skorupiakw oraz 61 gatunkw miczakw) oraz 79 gatunkw krgowcw (13 gatunkw ssakw, 34 gatunki ptakw, 3 gatunki gadw i 29 gatunkw ryb, w tym 9 morskich);

335 gatunkw rolin naczyniowych, 62 gatunki mchw, 545 gatunkw porostw, 637 gatunkw grzy-bw wielkoowocnikowych oraz 232 gatunki glonw.

Gatunki i siedliska przyrodnicze objte dyrektyw siedliskow

Siedliska przyrodnicze oraz gatunki rolin i zwierzt rzadkie i zagroone w skali europejskiej podlegaj ochro-nie na mocy tzw. Dyrektywy Siedliskowej27. Wrd nich w Polsce wystpuje 81 typw siedlisk przyrodniczych (w tym 18 o znaczeniu priorytetowym28), 48 gatunkw rolin (w tym 10 gatunkw o znaczeniu priorytetowym) i 141 gatunkw zwierzt z wyczeniem ptakw (w tym 12 gatunkw o znaczeniu priorytetowym) (Tab. 3.1.2).

Tab. 3.1.2. Liczba gatunkw/typw siedlisk przyrodniczych wymienionych w zacznikach Dyrektywy Siedliskowej wystpujcych w Polsce (cz z nich wystpuje w obu regionach biogeograficznych i morskim obszarze Morza Batyckiego) (rdo: GIO/PM, Raport dla KE 2013)

Grupy gatunkw

/typw siedlisk

przyrodniczych

Liczba gatunkw/ typw siedlisk przyrodniczych

AlpejskiRegion

Biogeograficzny

KontynentalnyRegion

Biogeograficzny

Morski obszar Morza Batyckiego

Cay kraj

W tym gatunki/siedliska

przyrodnicze o znaczeniu

priorytetowym dla UE

Siedliska przyrodnicze 41 71 4 81 18

Roliny 20 41 48 10

Zwierzta 89 128 7 141 12

Oceniono, e wkad Polski w ochron zasobw przyrodniczych UE jest kluczowy[3.1.32] w odniesieniu do niej wymienionych gatunkw i typw siedlisk przyrodniczych. S to siedliska przyrodnicze i gatunki, ktre cha-rakteryzuj si znaczcym udziaem areau siedliska lub populacji w Unii Europejskiej, a jednocz