1 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

‘;keph vkbZ ys[kd - lkus xq#th

शे वाहशत्म बायतात तमाय झारेरे अवून ते आता प्रताधधकाय

भुक्त झारे आशे. बायतीम प्रताधधकाय कामदा १९५७ नुवाय

बायतीम वाहशत्त्मकाच्मा भतृ्मुनंतय ६० लऴाांनी त्माच ेवाहशत्म प्रताधधकायभुक्त शोत.े त्मानुवाय १ जानेलायी १९५२ ऩूलीच ेअळा रेखकांचे वलव वाहशत्म प्रताधधकायभुक्त शोत.े

वाने गुरुजीॊची 'श्माभची आई' कादॊफयी तुभच्मा अन्द्रोइड भोफाईर लय वाहशत्म चचॊतन भयाठी फुक यीडय (Marathi Book Reader) लाऩरून लाच ूळकता. अन्द्रोइड फाजायातून वाहशत्म चचॊतन भयाठी फुक यीडय तभुच्मा भोफाईर पोन भध्मे घ्मा. http://market.android.com/details?id=sahityachintan.android.pdfview

प्रायंब ऩषु्कऱ लेऱा भनषु्माचा भोठेऩणा त्माच्मा आईफाऩाॊलय अलरॊफनू अवतो. त्माचे ऩढुच े फये-लाईट जीलन त्माच्मा आईफाऩाॊलय अलरॊफनू अवत.े

त्माच्मा फ-मालाईटाचा ऩामा रशानऩणीच बयरा जात अवतो. ऩाऱण्मात

अवतानाच, आईच्मा खाॊद्मालय खेऱत अवतानाच, ऩढुीर जीलनाच्मा वलकावाच े फी ऩेयर े जात अवत.े भोठेऩणा माचा अथथ जगातीर काशी व्मकतीॊच्मा ओठाॊलय आऩरे नाल काशी काऱ नाचणे, अवा भी कयीत नाशी. हशभारमाच्मा द-माखो-माॊत अवे प्रचॊड ल गगनचुॊफी लषृ अवतीर, की

2 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

जमाॊची नाल े जगारा भाशीत नाशीत; यानालनाॊतीर कानाकोऩ-मात अव े

एखादे यभणीम ल वगुॊधी पूर पुररेरे अवेर, की, जमाचा ऩत्ता कोणारा रागरेरा नाशी. वभरुाच्मा ऩोटात अळी गोरफॊद ल ऩाणीदाय भोत्मे

अवतीर, की जमाची जगाव लाताथ नाशी. ऩथृ्लीच्मा ऩोटात ता-माॊवायख े

तजेस्ली हशये अवतीर; ऩयॊत ुभानलजातीव त्माॊचे अद्मावऩ दळथन नाशी. लय

अनॊत आकाळात अवे अनॊत ताये अवतीर, की जे ऩल्रेदाय दरु्फथणीतनूशी अजून हदवरे नाशीत. भोठेऩणा माचा अथथ जगारा भाशीत अवणे, अवा भी कयीत नाशी. भी ननदोऴ शोत आशे. शऱूशऱू उन्द्नत शोत आशे, शी जमारा जाणील आशे, तो भोठाच शोत आशे. भोठा शोत जाण्माची शी प्रलतृ्ती व्मकतीच्मा हठकाणी आईफाऩच उत्ऩन्द्न करयतात. आईफाऩाॊकडून

मभऱारेरी शी ईश्लयी देणगी शोम. भामफाऩच कऱत ला नकऱत भरुारा रशान ककॊ ला भोठा कयीत अवतात.

भनषु्म जन्द्भतो त्माच्माऩलूीच त्माचे मळषण वरुू झारेरे अवत.े आईच्मा ऩोटात गबथरूऩाने जील आरा. त्माच्माऩलूीच त्माच्मा मळषणाची तमायी झारेरी अवत.े गबथधायणेऩलूीच आईफाऩाॊनी आऩाऩल्मा जीलनात जे वलचाय केर ेअवतीर, जमा बालना रृदमात खेऱवलल्मा अवतीर, जी कभे

केरी अवतीर, त्मा वलाांतनू नलफारकाच्मा मळषणाचीच ऩसु्तके तमाय

केरी जात अवतात. जगात पकत आईफाऩच मळकलतात, अव े नाशी; आजूफाजूच ेवाये जग, वायी वजील-ननजील वषृ्टी मळकलीत अवत;े ऩयॊत ुमा आजूफाजूच्मा वषृ्टीतनू काम मळकाल,े शे आईफाऩच मळकवलतात. भरुाॊच्मा मळषणात जास्तीत जास्त लाटा आईफाऩाॊचा अवतो ल त्मातशी आईचा अचधक. आईच्मा ऩोटातच भऱुी जील याहशरा; आईळी एकरूऩ शोऊनच

जील फाशेय ऩडरा; जण ू नतचाच शोऊन फाशेय आरा. फाशेय आल्मालयशी आईच्माच वान्न्द्नध्मात त्माचा रशानऩणी तयी फशुतके लेऱ जातो. तो आईजलऱ शवतो; आईजलऱ यडतो; आईजलऱ खातोवऩतो; आईजलऱ

खेऱतो-खखदऱतो, झोऩतो, झोऩी जातो, आईजलऱ त्माची ऊठफव वरुू

अवत.े म्शणूनच खयी मळषणदात्री आईच शोम.

3 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आई देश देत ेल भनशी देत.े जन्द्भाव घारणायी तीच ल सान देणायीशी तीच.

रशानऩणी भरुालय जे ऩरयणाभ शोतात, त े दृढतभ अवतात. रशानऩणी भरुाच े भन रयकाभ े अवत.े मबका-मारा, चाय हदलवाॊच्मा उऩाश्मारा, जमाप्रभाणे मभऱेर तो फयालाईट घाव घेण्माची धडऩड कयालीळी लाटत,े

त्माप्रभाणेच फारकाच े रयकाभ े भन ज े ज े आजूफाजूरा अवेर, त्माची ननलडाननलड न कयता अधाळावायख ेबयाबय त्माचा वॊग्रश कयीत अवत.े

अगदी रशान दोनचाय भहशन्द्माॊच्मा भरुारा जय फाशेय अॊगणात ठेलरे, तय

आजूफाजूच्मा हशयव्मा हशयव्मा झाडाभाडाॊचा त्माच्मा भनालय, त्माच्मा ळयीयालय इतका ऩरयणाभ शोतो, की त्माच्मा भनावशी यॊग मेतो, अव े

फामका म्शणतात.- माचा अथथ एलढाच, की रशानऩणी भन पायच

वॊस्कायषभ अवत.े भातीवायख,े भेणावायख ेत ेअवत.े द्माला तो आकाय

त्मारा मभऱेर.

आईने तरेकट खाल्र,े तय भरुारा खोकरा शोईर, आईने उवाचा यव,

आॊब्माचा यव खाल्रा, तय भरुारा थॊडी शोईर, त्माप्रभाणे आईने

भरुादेखत आदऱआऩट केरी, बाॊडणतॊडण केर,े तय भरुाच्मा भनाव

खोकरा शोईर. ऩयॊत ु शी गोष्ट आमा वलवयतात. आईच ेफोरणे, चारणे,

शवणेवलयणे, भरुाच्मा आवभॊतात शोणा-मा आईच्मा वलथ क्रीमा, म्शणज े

भरुाच्मा भनाचे, फधु्दीच,े रृदमाचे दधू शोम. भरुारा दधू ऩाजताना आईच े

डोऱे भत्वयाने रार झारेरे अवतीर, तय भरुाच ेभनशी यागीट शोईर.

अळा प्रकाये भरुाच े मळषण शे भातलेय, वऩत्मालय, आप्तषे्टाॊलय,

वबोलतारच्मा वलथ वजील-ननजील वषृ्टीलय अलरॊफनू आशे. भरुाॊच्मा वभीऩ पाय जऩनू लागाले. लातालयण स्लच्छ याखाल.े वमूथचॊराॊना भाशीत

अवो ला नवो; त्माॊच्मा ककयणाॊनी कभऱे पुरतात, शी गोष्ट खयी. आईफाऩाॊना ल इतय रोकाॊना भाशीत अवो ला नवो; त्माॊच्मा कृत्माॊनी भरुाॊच्मा जीलनकऱमा पुरत अवतात, शे खये. वमूथचॊराॊच्मा ककयणाॊप्रभाणे

भनषु्माच े भनषु्माच े व्मलशाय, आई-फाऩाॊची कृत्मे, स्लच्छ, वतजे ल

तभोशीन अळी अवतीर, तय भरुाॊची भने कभऱाॊप्रभाणे यवऩणूथ, वगुॊधी,

4 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यभणीम ल ऩवलत्र अळी पुरतीर; नाशीतय ती ककडीॊनी खाल्रेरी, योगट,

कपककट, यॊगशीन ल ऩावलत्र्मशीन अळी शोतीर.

भरुाॊच ेजीलन र्फघडवलणे मावायख ेऩाऩ नाशी. स्लच्छ झ-माचे ऩाणी घाण

कयणे मावायख ेऩाऩ नाशी. भरुाॊजलऱ याशणा-माॊनी शी गोष्ट वदैल रषात

ठेलाली. लमवष्ठऋऴी लेदाभध्मे लरूणदेलारा म्शणतात, "शे लरूणदेला !

भाझ्मा शातनू जय काशी लाईट झार ेअवेर, तय त्माफद्दर भाझ्मा लडीर

भॊडऱीव जफाफदाय धय.'

"अत्तत ज्माजान ्कनीमव उऩाये'

कननष्ठाच्मा जलऱ जमेष्ठ अवतो. मा जमेष्ठाने आऩरी जोखीभ ओऱखून

लागरे ऩाहशजे. आईफाऩाॊनी, ळजेा-माॊनी, गरुूजीॊनी-वलाांनी रशान भरुाॊचा वलकाव वदैल डोऱमाॊवभोय ठेलनू त्माॊच्माजलऱ लागाल.े

श्माभरा त्माच्मा बाग्माने थोय भाता मभऱारी शोती. दययोज तो आऩल्मा आईरा भनात धन्द्मलाद देत अव.े कधी कधी चाय अश्ूॊनी नतचे तऩथण कयीत

अव.े आश्भातीर मभत्र त्माची जीलनकथा ऩषु्कऱ लेऱा वलचायीत; ऩयॊत ु

श्माभ वाॊगत नव.े आश्भातीर इतय वाये वलॊगडी आऩाऩल्मा जीलनातीर

नानावलध फयेलाईट अनबुल ऩयस्ऩयाॊना वाॊगत अवत. आऩल्मा वोफत्माॊच्मा जीलनकथा ऐकताना कधी कधी एकाएकी श्माभचे डोऱे बरून

मेत अवत. त्मा लेऱी स्लत:च्मा जीलनातीर तवल्माच स्भतृी त्मारा मेत

अवत. 'श्माभ, त ूवलाांच ेऐकून घेतोव; ऩण स्लत:च ेभात्र का, ये, काशीच

वाॊगत नाशीव ?' अव ेत्माचे मभत्र ऩषु्कऱदा त्मारा म्शणत.

एके हदलळी अवाच आग्रश चाररा शोता. श्माभ बयल्मा आलाजाने

म्शणारा, 'भाझ्मा स्लत:च्मा ऩलूथजीलनाची स्भतृी कयणे भरा पाय

ळोकदामक लाटत,े कायण गतामषु्मातीर चाॊगल्माफयोफय लाईट आठलत,े

ऩणु्माफयोफय ऩाऩशी आठलत.े भी भाझ्मा एकेका दगुुथणारा खोर खड्ड े

खणून गाडून टाकीत आशे. शी वऩळाच्च ेऩनु्द्शा लय उठून भाझ्मा भानगटुीव

फव ूनमेत, म्शणून भाझी शी धडऩड आशे. जीलन ननदोऴ ल ननभथऱ व्शाले, शी भाझी तऱभऱ, शेच भाझ ेध्मेम, शेच भाझ ेस्लप्न ! कळारा भागची वायी आठलण भरा कयामरा रालता ?'

5 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

"केव्शा शोईर जीलन भाझे ननभथऱ ता-माऩयी । शुयशुय शीच एक अॊतयी । '

"ऩयॊत ु आम्शाॊरा तभुच्मा चाॊगल्माच गोष्टी वाॊगा. चाॊगल्मा गोष्टीॊच े

चच ॊतन केल्माने भनषु्म चाॊगरा शोत जातो, अव ेतमु्शीच नेशभी म्शणता.' रशान गोवल ॊदा म्शणारा. "ऩयॊत ुआऩण चाॊगरेच आठलरे ल त ेवाॊचगतरे, तय आऩण ननदोऴ आशोत,

अवा अशॊकायशी जडालमाचा.' मबका म्शणारा. श्माभ गॊबीय शोऊन म्शणारा, 'भनषु्मारा स्लत:चे अध:ऩतन वाॊगालमाव

जळी राज लाटत,े त्माप्रभाणे आऩण कव े चढरो ल चढत आशोत, शे

वाॊगालमावशी राज लाटत.े आत्भप्रौढीचा ळब्दशी भाझ्मा तोंडून फाशेय न

मेलो, अळी देलारा भाझी प्राथथना अवत.े'

नायामण जया शवत म्शणारा, 'भी ननयशॊकायी आशे. माचाच एखादे लेऱेव

अशॊकाय व्शालमाचा, भी आत्भप्रौढी वाॊगत नाशी, अव े म्शणण्मातच

आत्भप्रौढी मेऊन जालमाची !' श्माभ म्शणारा, 'मा जगात जऩाले तलेढे

थोडचे. ठामी ठामी भोशक भोश आशेत. कोवऱालमाव कड े आशेत.

ळकमतोलय जऩाले, मत्न कयाले, प्राभाखणकऩणे झटाल,े आत्भलॊचना करू

नमे. अशॊकायाच ेरूऩ पाय वकू्ष्भ अवत.े वदैल वालध याहशर ेऩाहशजे.' श्माभचा प्रेभऱ मभत्र याभ म्शणारा, 'आऩण का एकभेकाॊव ऩयके आशोत ?

त ूल आम्शी अद्मावऩ एकरूऩ नाशी का झारो ? आऩल्मा आश्भात आता खाजगी अव ेकाशीएक नाशी. आऩण एक. जे आशे, त ेवलाांच्मा भारकीच,े तू आऩरी अनबुलवॊऩत्ती का फये चोरून ठेलतोव ? तझु्माजलऱ लादवललाद

आम्शाॊरा कयालमाचा नाशी. आम्शारा वाॊगण्मात कवरी आशे प्रौढी !

कवरा आशे गलथ ? तझु्मा जीलनात शी भाधुयी, शी वयरता, शी कोभरता, शे

प्रेभ, शे गोड शवणे, शी वेलालतृ्ती, शी ननयशॊकारयता, कोणतशेी काभ

कयण्माव राज न लाटण्माची लतृ्ती शे वाये कोठून आर े? त ेवाॊग. आम्शी आजा-माची ळशु्ूऴा कयतो, तशूी कयतोव; ऩयॊत ुत ूआजा-माची आई शोतोव,

आम्शाॊरा का शोता मेत नाशी ? त ूआऩल्मा नवुत्मा गोड शवण्माने दवु-

मारा आऩरावा कयतोव; ऩयॊत ु त्माच्माजलऱ चाय चाय ताव फवनू,

फोरनूशी त्माचे भन आम्शाॊरा ओढून का घेता मेत नाशी ? वाॊग, शी जाद ू

6 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

कोठून ऩदैा केरीव ? वाॊग, तझु्मा जीलनात शा वगुॊध कोणी मभवऱरा ? शी कस्तयूी कोणी ओतरी ? श्माभ, ल-शाडातीर एक दॊतकथा तरुा भाशीत आशे

का ? एकदा ल-शाडात एका श्ीभॊत व्माऩा-माच ेटोरेजॊग घय फाॊधरे जात

शोत.े त्मा लेऱेव एक नेऩाऱी कस्तयूीवलकमा तथेे कस्तयूी वलकालमाव

आरा. श्ीभॊत व्माऩा-माने त्मा कस्तयूीवलकमाव बाल वलचायरा. तो कस्तयूीवलकमा नतयस्कायाने म्शणारा, 'तमु्शी दक्षषणेतीर गयीफ रोक काम

घेणाय कस्तयूी ? ऩणु्मारा जाऊन काशी खऩरी, तय ऩाशालमाचे !' त्मा श्ीभॊत व्माऩा-माव याग आरा. तो म्शणारा, 'तझुी वायी कस्तयूी भोज. त्मा भातीच्मा गा-मात मभवऱून देतो. कस्तयूीच्मा मब ॊती दक्षषणेतीर रोक

फाॊधतात अव,े उत्तयेव जाऊन वाॊग.' त्मा व्माऩा-माने वायी कस्तयूी खयेदी केरी ल गा-मात मभवऱून हदरी. ल-शाडातीर त्मा घयाच्मा मब ॊतीॊना अजून

कस्तयूीचा लाव मेतो, अव ेवाॊगतात. श्माभ, तझु्मा जीलनाच्मा मब ॊती जेव्शा फाॊधल्मा जात शोत्मा, त्मा लेऱेव कोणी ये, नतथ ेकस्तयूी ओतरी ? आभच्मा जीलनारा ना लाव, ना रूऩ, ना गॊध ! तझु्मा जीलनारा शा लाव कोठून

आरा ? शा यॊग कोणी हदरा, वाॊग.

श्माभच्माने आता याशलेना. तो गॊबीयऩणे ल गहशलयाने म्शणारा, 'भाझ्मा आईच ेशे देणे. गडमाॊनो ! भाझ्मात जे काशी चाॊगर ेआशे, त ेभाझ्मा आईच े

आशे. आई भाझा गरुू, आई भाझी कल्ऩतरू, नतने भरा काम काम तयी हदर े

! नतने भरा काम हदर े नाशी ? वाये काशी हदर े ! प्रेभऱऩणे फघालमाव,

प्रेभऱ फोरालमाव नतनेच भरा मळकवलरे. भनषु्मालय नव्शे, तय गाईगयुाॊलय,

पुराॊऩाखयाॊलय, झाडाभाडाॊलय, प्रेभ कयालमाव नतनेच मळकवलरे. अत्मॊत

कष्ट शोत अवतानाशी तोंडातनू ब्र न काढता ळकम तो आऩरे काभ

उत्कृष्टऩणे कयीत याशणे, शे भरा नतनेच मळकवलरे. कोंडमाचा भाॊडा करून

कवा खाला ल दारयरमातशी स्लत्ल ल वत्त्ल न गभवलता कव े याशाल,े शे

नतनेच भरा मळकवलरे. आईने जे मळकवलरे, त्माचा ऩयाधाांळशी भाझ्मा जीलनात भरा प्रकट कयता आरा नाशी. अजून भाझ्मा भनोबभूीत फीज

पुगत आशे. त्मातनू बयदाय जोभदाय अॊकुय कें व्शा फाशेय मेईर, तो मेलो. भाझ्मा आईनेच जीलनात अत्तय ओतरे. भी भनात म्शणत अवतो,

7 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

"भदंतयंगी करूनी ननलाव वलुाव देई भभ जीलनाव'

तीच लाव देणायी, यॊग देणायी, भी खयोखय कोणी नाशी. वाये नतचे, त्मा थोय

भाउरीच.े वायी भाझी आई!आई!!आई!!!'

अव े म्शणता म्शणता श्माभरा गहशलरून आर.े त्माच्मा डोऱमातनू

घऱघऱा अश्धुाया गऱू रागल्मा. बालनाॊनी त्माॊचे ओठ, त्माॊचे शात,

शाताची फोटे थयथरू रागरी. थोडा लेऱ वायेच ळाॊत शोत.े ता-माॊची थोय

ळाॊती तथे ेऩवयरी शोती. नॊतय बालनाऩयू थोडा ओवयरा ल श्माभ म्शणारा, 'गडमाॊनो! भाझ ेअवे काशी वाॊगण्मावायख ेनाशी; ऩयॊत ुभाझी आई कळी शोती, त ेभी तमु्शारा वाॊगेन. आईच ेगणुगान करून शे ओठ ऩवलत्र कयीन.

आईच्मा आठलतीर, त्मा त्मा गोष्टी वाॊगेन. नतच्मा स्भतृी आऱलीन. योज

यात्री एकेक प्रवॊग भी वाॊगत जाईन. चारेर का?' "शो, चारेर!' वाये

म्शणार.े याभ म्शणारा, 'देलारा भाचगतरा एक डोऱा, देलाने हदरे दोन!'

गोवल ॊदा म्शणारा, 'योजच वधुायव प्मालमाव मभऱणाय. योजच ऩालनगॊगेत

डुॊफालमाव मभऱणाय!'

8 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र ऩहशरी - वावलत्री व्रत

आश्भातीर प्राथथना झारी. वाये वोफती वबोलती भॊडराकाय फवरे शोत.े श्माभच्मा भखुचॊराकड ेवलाांच ेडोऱे रागरे शोत.े तो भ्रातवृॊघ म्शणज ेएक अऩलूथ दृश्म शोत.े लाऱलॊटातीर झया अचधकच वुॊदय ल ऩवलत्र लाटतो. अॊधायात एक ककयणशी आळा देतो. वध्माच्मा ननष्प्रेभ काऱात 'भरा काम त्माचे' अळा काऱात, अव ेप्रेभऱ वॊघ म्शणजे ऩयभ आळा शोम. त्मा भ्रातवृॊघातीर प्रेभावायख े प्रेभ अन्द्मत्र कलचचतच ऩाशालमाव वाऩडर े अवत.े तो आश्भ म्शणज े त्मा गालातीर जीलनारा- वाचील जीलनारा- स्लच्छ ठेलणाया न्जलॊत ल ऩवलत्र झया शोम. गालात वलथत्र ळाॊतता शोती. आकाळात ळाॊतता शोती. काशी फरैाॊच्मा गऱमाॊतीर घॊटाॊचा गोड आलाज दरुून ऐकू मेत शोता. लाया भात्र स्लस्थ नव्शता. तो र्त्रबलुनभॊहदयारा वायखा प्रदक्षषणा घारीत शोता. आऩरी अखॊड प्राथथना गणुगणुत शोता. श्माभने वरुूलात केरी: "भाझ्मा आईच ेभाशेय पाय श्ीभॊत नव्शत,े तयी वखुी शोत.े भाशेयी खाण्मावऩण्माची ददात नव्शती. भाझ्मा आईच ेभाशेय गालातच शोत.े भाझ्मा आईच ेलडीर पाय कभथठ ल धभथननष्ठ शोत.े भाझी आई वलथ बालॊडात भोठी शोती. भाझ्मा आईलय नतच्मा आईफाऩाॊच ेपाय प्रेभ शोत.े भाझ्मा आईरा भाशेयी कोणी आलडी म्शणत, कोणी फमो म्शणत. आलडी! खयेच रशानऩणाऩावनू ती वलाांना आलडत अव.े फमो ! खयेच ती जगाची फमो शोती; आई शोती. भाशेयची गडीभाणव ेकाॊडवऩणी, ऩढेु भोठेऩणीशी जेव्शा भाझ्मा आईरा 'फमो' म्शणून शाक भायीत, तवे्शा ती शाक ककती गोड लाटे म्शणून वाॊग ू ! ती शाक भायण्मात अवरेरा न्जव्शाऱा रृदमाराच कऱे ! "भाझ्मा आईरा दोन बाऊ ल एक फशीण शोती. भाझ्मा आईची आई अत्मॊत ननममभत ल दष शोती. नतच्मा घयातीर बाॊडी आयळाप्रभाणे स्लच्छ अवत. भाझ्मा आईचे रग्न रशानऩणीच झार ेशोत.े वावय

9 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

श्ीभॊत शोत.े वावयची भॊडऱी गालात वयदाय म्शणून भानरी जात. ननदान त े तयी स्लत:रा तवे वभजत. आईच्मा अॊगालय वोन्द्माभोत्माच ेदाचगने शोत.े ऩोत, ऩेटमा, वयीलाकी, गोटतोड,े वाये काशी शोत.े बयल्मा घयात, बयल्मा गोकुऱात ती ऩडरी शोती. वावयच ेनतच ेनाल मळोदा ठेलण्मात आर ेशोत.े वावयी ती रशानाची भोठी शोत शोती. कळारा तोटा नव्शता. चाॊगर े ल्मामरा, चाॊगर ेखामरा शोत.े एकत्र घयात काभशी बयऩयू अव.े उत्वाशी ऩरयन्स्थतीत, वशानबुतूीच्मा लातालयणात काभ कयालमाव भनषु्म कॊ टाऱत नाशी. उरट चाय धॊदे कयण्मात धन्द्मता ल आनॊद भानतो. "मभत्राॊनो ! भाझ्मा लडडराॊच्मा अॊगालय त ेलमाने वतया-अठया लऴाांच ेझार े नाशीत तोच वायी जफाफदायी ऩडरी शोती. कायण आजोफा थकर ेशोत.े लडीरच वाया कायबाय ऩाशू रागर.े देलघेल तचे ऩाशात. आम्शी आभच्मा लडडराॊव बाऊ म्शणत अव ूल रोक त्माॊना बाऊयाल अव ेम्शणत. आजूफाजूच्मा खेडमाॊतीर रोक आम्शाॊरा खोत म्शणून वॊफोधीत.' "खोत म्शणज ेकाम ?' मबकाने प्रश्न वलचायरा. श्माभ म्शणारा, 'खोत म्शणज ेगालचा ठयील ळतेवाया लवरू करून वयकायकड ेऩाठवलणाया र्फनऩगायी दरार.' "त्मारा काशी मभऱत नाशी का?' याभने वलचायर.े "शो, मभऱत ेतय ! वयकायी ळतेवा-माच्मा जलऱजलऱ चौथा हशस्वा खोतारा पामदा अवतो. खोत गालातीर वऩकाॊची आबालणी कयतो. वऩकाॊचा अॊदाज कयतो. 'मारा ऩीक धयणे' अव ेम्शणतात. एखाद्मा ळतेात ऩीक चाॊगर े नवरे, तयी चाॊगर े रालतात! रोकाॊनी लवरू हदरा नाशी, तय वयकायी भदत मभऱत ेल भग जप्ती प्रकयणे शोतात. ठयल्मा लेऱी खोताने ळतेवा-माच े शप्त-े लवरू आरा नवरा, तयी ऩदयचेच ऩवै ेदेऊन बयरेच ऩाहशजेत!' "आभच्मा ल-शाड - नागऩयुाकड ेभारगजुाय अवतात, तवाच प्रकाय हदवतो.' मबका म्शणारा.

10 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

गोवल ॊदा उत्कॊ ठेने म्शणारा, 'ऩयेु ये आता तभुचे ! तमु्शी ऩढेु वाॊगा.' श्माभने ऩनु्द्शा गोष्टीरा वरुूलात केरी. "आम्शी लडलरी गालच ेखोत शोतो. त्मा लडलरी गालात आभची खूऩ भोठी फाग शोती. धो धो ऩाणी लाशत अव.े दाॊड फाॊधून दरुून ऩाणी आणर ेशोत.े त ेउॊचालरून ऩडत अव.े फागेत केऱी, ऩोपऱी, अननव रालरेरे शोत.े ननयननयाऱमा जातीची पणवाची झाड े शोती. काऩ,े फयके, अधथकाऩ;े तमु्शी कोकणात मार तवे्शा शे वाये प्रकाय तमु्शाॊव भी दाखलीन. ती फाग म्शणज ेआभच े लबैल, आभच ेबाग्म अव ेम्शणत; ऩयॊत ुगडमाॊनो! त ेआभच ेलबैल नवनू आभच ेऩाऩ शोते ! ऩाऩ षणबय शवत ेल कामभचे यडत फवत.े ऩाऩ थोडा लेऱ डोके लय कयत;े ऩयॊत ु कामभच े धुऱीत मभऱत.े ऩाऩारा तात्ऩयुता भान, तात्ऩयुत े स्थान. जगात वद्गणुच ळकु्राच्मा ता-माप्रभाणे ळाॊत ल न्स्थय वदैल तऱऩत याशतात. "खोताने लाटेर त्मारा काभारा फोरलाले. फोरालरे तय गेरे ऩाहशज;े नाशीतय खोताचा योऴ व्शालमाचा. गालातीर कष्टाऱू फामकाभाणवाॊनी लाॊगी रालाली, मभयच्मा कयाव्मा; कणगये, करयॊदे, यताऱी रालाली; बोऩऱे, कमरॊगड ेमाॊचे लेर रालाल.े ऩयॊत ुमा वलाांलय खोताची नजय अवालमाची. खयोखय मा जगात दवु-माच्मा श्भालय जगणे मावायख ेदवुये ऩाऩ नाशी. दवु-मारा याफलनू, यात्रॊहदलव श्भलनू, त्माॊना तचु्छ भाननू आऩण गाद्माचगद्थमाॊलय रोऱाले, मावायखा अषम्म अऩयाध नाशी. भाझ्मा आईच्मा अॊगाखाॊद्मालय ज े दाचगने शोत े त े कोठून आर?े ऩाणीदाय भोत्माॊची नथ ! खेडमातीर गयीफ फामकाॊच्मा डोऱमाॊतीर भोत्माॊवायख्मा भरुाॊच्मा अश्ूॊची ती फनरेरी शोती. त्मा गयीफ रोकाॊच्मा वोन्द्मावायख्मा भरुाॊच्मा तोंडालयीर शास्म ल अॊगालयीर फाऱवे आखण तजेरा हशयालनू आणून भाझ्मा आईरा वोन्द्माच ेगोटतोड ेकयण्मात आर ेशोत.े ऩयभेश्लयारा शे वत्म भाझ्मा आईरा ऩटलनू द्मालमाच े शोत.े तो भाझ्मा आईरा जाग ेकयणाय शोता.

11 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

"भाझ े लडीर स्लबालाने दषु्ट शोत े अळातरा बाग नाशी; ऩयॊत ुऩलूथजाॊची प्रथा त्माॊनी चार ू ठेलरी. खोताच्मा अलास्तल अचधकायाचा त्माॊना अमबभान लाटे. कोणी ऐकरी नाशी की, तय त्माॊना लाटे शे कुणफट भाजरे ! कुणब्मारा कुणफट म्शणालमाच े ल भशायारा म्शायडा म्शणालमाच,े अळी शी ऩध्दत ठयरेरी ! अव े म्शणताना आऩणच भाजरो आशोत, वत्तान्द्ध झारो आशोत, शे हमाॊच्मा रषातशी मेत नवत.े "लडडराॊच्मा शातात नलीनच कायबाय आरेरा; तथावऩ, त्माॊना पायवा अनबुल आरा नव्शता. खोतऩणाच्मा तो-मात एखादे लेऱेव लाटेर त ेफोरनू जात ल अनेकाॊची भने दखुवलरी जात. ऩलूथजाॊचीशी ऩाऩे शोतीच. ऩाऩ ककॊ ला ऩणु्म काशी भयत नाशी. जगात काशी पुकट जात नाशी. जे ऩेयार त ेवऩकेर; जे रालार त ेपोपालेर, पऱेर. "एकदा काम झार,े ती अलवेची यात्र शोती. बाऊ लडलरीव गेरे शोत.े वकाऱी आठ लाजता त ेत्मा गाली जाऊन ऩोचर ेशोत.े आज गालारा जाऊ नका, आज अलव आशे, लगयेै घयातीर भॊडऱीॊनी त्माॊना वाॊचगतरे; ऩयॊत ु बाऊ म्शणारे, 'कवरी अलव नन कवरा ळननलाय! जे व्शालमाच े त े शोणाय. प्रत्मेक हदलव ऩवलत्रच आशे. प्रत्मेक हदलव देलाच्मा घरूनच मेतो.' त ेलडलरीव गेरे. हदलवबय याहशरे. नतन्द्शीवाॊजा झाल्मा ल त ेघयी ऩयत जाण्माव ननघार.े घयोब्माच्मा एका म्शातायफाईने वाॊचगतरे, 'बाऊदा! नतन्द्शीवाॊजा म्शणज े दैत्माची लेऱ. मा लेऱेव जाऊ नका. त्मातनू अलवेची काऱयात. फाशेय अॊधाय ऩडरे. तमु्शी नाल्माजलऱ जार तोच अॊधाय शोईर. मेथेच लस्तीरा यशा. कोंफडमारा उठून थॊड लेऱेव जा.' बाऊॊ नी त ेऐकरे नाशी. त ेम्शणार,े 'म्शाता-मे ! अग, ऩामाखारची लाट, झारी यात्र म्शणून काम झार?े भी झऩाझऩ जाईन. दधू काढतात, तो घयी ऩोचेन.' बाऊ ननघार.े फयोफय गडी शोता. त्मा म्शातायीचा ळब्द 'जाऊ नका' वाॊगत शोता. पऱणायी ऩाऩे 'चर, याशू नको', म्शणत शोती.

12 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

गालातीर रोकाॊनी ननयोऩ हदरा. एक जण बेवयू शवरा. काशीॊनी एकभेकाॊकड े ऩाहशरे. बाऊ ल गडी ननघार.े अॊधाय ऩडू रागरा. ऩयभेश्लयाच,े वॊताचे ल वतीचे अश्ू चभकू रागर.े लडलरी गालाऩावनू दीड कोवालय एक ऩ-हमा शोता. ऩालवाऱमात त्मारा उताय शोत नव.े तो ऩ-हमा खोर दयीतनू लशात शोता. त्माच्मा आजूफाजूव ककयथ झाडी शोती. त्मा झाडीत लाघवधु्दा अव.े तथेून हदलवाढलऱमाशी जालमाव नलमळकमाव बम लाटे ! ऩयॊत ुबाऊ ननबथमऩणे जात शोत.े त्माॊना बीती भाशीत नव्शती. बतुखेेत,े जीलजीलाण,ू कवरेच बम त्माॊना लाटत नव.े बाऊ दयीजलऱ आर.े एकदभ ळीऱ लाजरी. बाऊ जया चऩाऩरे. ऩाऩ शे मबत्र ेअवत.े झुडुऩातनू अॊगारा काल पावरेर ेभाॊग फाशेय ऩडर.े बाऊयालाॊच्मा ऩाठीत वोटमा फवरा ल त्मावयळी त ेभटकन खारी फवरे. झटकन ् गडी ऩऱत गेरा. बाऊॊ ना खारी ऩाडण्मात आर.े भाॊगाॊच्मा शातातीर वयेु चभकत शोत.े बाऊॊ च्मा छातीलय भाॊग फवरा. चयचय भान चचयामची ती लेऱ. कयॊदीच्मा जाऱीत यातककड ेओयडत शोत.े ळजेायच्मा बलनातनू एक बजुॊग पूत्काय कयीत वणकन ननघनू गेरा. भाॊगाच े नतकड ेरष नव्शत.े इतकमात एका म्शातायीने ओयड केरी, 'अये, फाभणारा भायर,े खोतारा भायर,े ये, धाला !' त ेभाॊगशी जया भ्मामर.े बाऊ त्मा भाॊगाॊना म्शणार,े 'नका ये भरा भारू ! भी तभुचे काम केर?े वोडा भरा. शी आॊगठी, शी वल्रेजोडी, शे ळॊबय रुऩमे घ्मा. वोडा भरा!' दीनलाणेऩणाने त्मा भाॊगाॊना त ेवलनलीत शोत.े म्शातायीच्मा ओयडण्माने कोणी तयी मेत आशे, अवे हदवर.े कोणाची तयी चाशूर रागरी. भाॊगाॊनी त्मा आॊगठमा, ती वल्रेजोडी, त ेळॊबय रूऩमे घेतरे

ल त्माॊनी ऩोफाया केरा. त ेभाॊग काशी खये खुनी नव्शत.े मा काभात भयुरेरे

नव्शत.े ऩण दारयरमाभऱेु शे घोय कभथ कयालमाव त ेप्रलतृ्त झार ेशोत.े त्मा कू्रय कभाथच्मा भऱुाळीशी दमा शोती, प्रेभ शोत.े स्लत:च्मा भरुाफाऱाॊच्मा प्रेभाने, त्माॊची खा खा दयू व्शाली म्शणून, त ेभाॊग तो खून करू ऩशात शोत.े

13 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

कोणी म्शणतात की, जगात करश, स्ऩधाथ शेच वत्म आशे. ऩयॊत ु त्मा करशाच्मा भऱुाळी, मा धडऩडीच्मा भऱुाळीशी प्रेभ आशे. त ेप्रेभ वॊकुचचत

आशे एलढेच. वषृ्टीच ेअॊनतभ स्लरूऩ पे्रभ आशे, मधु्द नाशी. वशकामथ आशे,

द्लेऴ ला भत्वय नाशी. अवो. बाऊॊ च्मा फयोफयचा गडी जो ऩऱत वटुरा तो थेट आभच्मा ऩारगड गाली गेरा. त्माने घाफ-मा घाफ-मा आभच्मा घयी जाऊन वायी शकीकत वाॊचगतरी. आभच्मा घयातीर ल गालातीर ऩरुूऴ

भॊडऱी रगेच चारनू गेरी. ऩारगडरा ऩोमरव ठाणे शोत.े तथेे लदी देण्मात

आरी. घयात फातभी मेताच आकान्द्त झारा. वा-माॊच्मा तोंडचे ऩाणी ऩऱारे!

घयात हदल ेरागर ेशोत;े ऩयॊत ुवा-माॊची तोंड ेकाऱलॊडरी शोती. कवच ेखाणे

नन कवच े वऩणे! तथेे तय प्राणाळी प्रवॊग शोता. त्मा लेऱेव आम्शी कोणी झारेरो नव्शतो. आईरा वभजू रागर े शोत.े फामकाॊना रलकय वभज ू

रागत.े भाझी आई ती वाया कथा आम्शारा वाॊगे. आई देलाजलऱ गेरी. ननलाथणीचा तोच एक वखा. देलाजलऱ जाऊन आईने ऩदय ऩवयरा. ती म्शणारी, 'देला नायामणा ! तरुा भाझी चच ॊता, तरुा वायी काऱजी. आई

जगदॊफ े ! तझुी भी भरुगी. भरा ऩदयात घे. भाझ े कुॊ कू याख. भाझ े चुड े

अबॊग ठेल. भाझ ेवौबाग्म-नको, आई आई! त्मालय कु-शाड नको ऩडू देऊ !

भी काम करू? कोणत े व्रत घेऊ? देला! भाझी करूणा मेऊ दे तरुा, त ू

करूणेचा वागय. मेऊ दे शो घयी वखुरूऩ. ऩाशीन त्माॊना डोऱे बरुन; नाॊद ू

तझु्मा आळीलाथदे वखुाने जन्द्भबय. भरा दवुये काशी नको. नकोत शे

दाचगने! नकोत ती भोठी लस्त्र!े कळारा भेरी ती खोती! नको भरा, काशी नको. ऩती शाच भाझा दाचगना. तलेढा दे देला.' अव े म्शणून आई वलनल ू

रागरी. यडू रागरी. आईने देलारा आऱवलर,े प्राचथथर;े ऩयॊत ु नवुती प्राथथना काम काभाची?

प्रत्मेक गोष्टीत त्माग ऩाहशजे, व्रत ऩाहशज.े भाझ्मा आईने मा यात्री वावलत्रीच ेव्रत घेतरे. मभत्राॊनो, जीलनाच्मा कठीण प्रवॊगी धीय द्मालमाव

बायताच्मा इनतशावात ककतीतयी हदव्म स्त्री-ऩरुूऴ यत्ने आशेत! याभ आशे,

शरयश्चॊर आशे, वीता आशे, वावलत्री आशे. तमु्शी इनतशावात मरशा ककॊ ला मरशू

14 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

नका. वावलत्री अभय आशे. न्स्त्रमाॊना वदैल ती धीय देईर. भतृ्मळूी झगडण्माच ेधैमथ देईर. भनषु्माचा ऩवलत्र ल ननभथऱ ननश्चम भयणाजलऱ

झगडण्मावशी फऱ देत अवतो. भाझ्मा आईच े वौबाग्म आर.े बाऊ घयी आर.े त्मा लऴाथऩावनू आई

वावलत्रीच ेव्रत कयी. दयलऴी जमेष्ठी ऩनुल मेण्माच्मा आधी दोन हदलव ती उऩलावाव वरुूलात कयी. घेतरेर ेव्रत कधी वोडता मेत नाशी. मा व्रतात

लटऩजूा कयालमाची अवत.े आकाळारा कलटाऱू ऩाशाणा-मा चचयॊजील

अषम लटाची ऩजूा करून अषम वौबाग्म मभऱलालमाच.े लटलषृाप्रभाणे

कूऱ लाढो, त ेजगारा छामा देलो. आधाय देलो, लटलषृ उॊच लय जाऊन जण ू

स्लळयीयाने देलाच्मा ऩामारा स्ऩळथ कयतो. त्मा प्रभाणे कुऱाराशी लय

जाण्माची, उन्द्नत शोण्माची वदैल इच्छा अवो. लटलषृाव अनेक ऩायॊब्मा ल

तणाल ेपुटतात, त्माप्रभाणेच कुऱवलस्ताय शोलो ल कुऱारा फऱकटी मेलो. मा ल अळाच ळकेडो बालना मा लटऩजूेने कऱत ला नकऱत फामकाॊच्मा जीलनात मेत अवतीर. वावलत्रीव्रताच े हदलव जलऱ मेत चारर े म्शणज े भाझी आई गॊबीय शोत

अव.े भी त्मावॊफॊधीचीच एक आठलण वाॊगणाय आशे. आताऩमांतची शी प्रस्तालनाच शोती. त्मा लेऱेव भी आठ-नऊ लऴाांचा अवेन. वावलत्रीव्रतारा आयॊब शोणाय शोता. भाझी आई हशलताऩाने आजायी शोती. हशलताऩ वायखा नतच्मा ऩाठीव रागरा शोता. मा व्रतात तीन हदलव लडारा १०८ प्रदक्षषणा घारालमाच्मा अवतात. आईरा जया चारर ेतय घेयी मेत शोती. आईने 'श्माभ' अळी शाक भायरी. भी आईजलऱ गेरो ल वलचायरे, 'काम

आई? काम शोत?े ऩाम का चेऩ?ू

आई म्शणारी, 'ऩाम नको ये चेऩामरा. भेरे योज चेऩामच ेतयी ककती? त ू

वधु्दा कॊ टाऱरा अवळीर शो. ऩण भी तयी काम करू?'

आईच ेत ेकरूण ळब्द ऐकून भरा लाईट लाटर.े भी यडू रागरो. आई ऩनु्द्शा म्शणारी, 'श्माभ त ू हदलवबय काभ करून दभतोव शो. ऩण उद्माऩावनू

तरुा आणखी एक काभ तीन हदलव कयामरा वाॊगणाय आशे, कयळीर ना तू फाऱ?'

15 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

"कोणत ेकाभ? आई भी कधी तयी नाशी म्शटर ेआशे का? भी म्शटर.े

आई गहशलरून म्शणारी, 'नाशी. त ूकधीवधु्दा नाशी म्शणत नाशीव, शे फघ,

उद्माऩावनू लट-वावलत्रीच े व्रत वरुू शोईर. भरा लडारा १०८ प्रदक्षषणा घारता मेणाय नाशीत. भरा बोलऱ मेईर. कळी तयी ऩायालय तझुा शात

धरून जाईन. ऩजूा कयीन. तीन प्रदक्षषणा घारीन, फाकीच्मा प्रदक्षषणा त ू

घार शो फाऱ.'

अव ेम्शणून आईने भाझा शात आऩल्मा शातात घेतरा. प्रेभऱ ल करूण

अळा दृष्टीन ेनतने भाझ्माकड ेऩाहशर.े

"आई! भाझ्मा ग प्रदक्षषणा कळा चारतीर?' भी वलचायर.े 'चारतीर शो फाऱ, देलारा डोऱे आशेत. देल काशी भेरा नाशी. त्मारा वाये वभजत,े

कऱत.े त ूम्शणज ेभीच नाशी का? अये त ूभाझ्मा ऩोटचा गोऱा. भाझाच

जण ूबाग! भाझचे त ूरूऩ! त ूप्रदक्षषणा घारळीर त्मा भाझ्माच शोतीर. भी दफुऱी, आजायी आशे शे देलारा भाहशती आशे.' आई म्शणारी. "ऩण भरा फामका शवतीर. भी नाशी जाणाय लडालय. ळाऱेत जाणायी भरेु

भरा फघतीर ल ळाऱेत ' अशाऽ ये फामको! अव े म्शणून भाझी पन्जती कयतीर. भरा राज लाटत,े भी नाशी जाणाय! मळलाम ळाऱा फडुरे भास्तय

यागालतीर.' अळा अनेक वफफी भी वाॊग ूरागरो. आईची म्रान भरुा खखन्द्न झारी. ती म्शणारी 'श्माभ आईच े काभ

कयालमाव कवरी ये राज? शे देलाच ेकाभ. त ेकयीत अवता तरुा कोणी शवरे तय तचे लेड े ठयतीर. देलाच े काभ कयालमाव राजू नमे, ऩाऩ

कयालमाव भाणवाने राजाले. श्माभ! त्मा हदलळी चुरीभागचा खोफ-माचा तकुडा त ूघेऊन खाल्राव. भी फनघतरे. ऩण फोरल्म ेनाशी. जाऊ दे. भरुाची जात आशे. ऩयॊत ु त्मा लेऱेव तरुा राज नाशी लाटरी आखण आता देलाच े

काभ कयालमाव तरुा राज लाटत े का ये? भग तो बन्कतवलजम कळारा लाचतोव? तो ऩाॊडलप्रताऩ कळारा लाचतोव? तझुा आलडता श्ीकृष्ण घोड े

शाकी, धभाथघयची उष्टी काढी. काभ कयालमाव, प्रदक्षषणा घारालमाव तरुा राज लाटत ेका? नवराव जाणाय तय भी जाईन शो. मेऊन-जाऊन काम

शोईर, भी बोलऱ मेऊन ऩडने. भयेन तय वटेुन एकदाची. देलाजलऱ तयी

16 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

जाईन. ऩयॊत ु श्माभ! तभुच्मावाठीच जगत्मे ये-' अव े म्शणून आईने

डोऱमाॊना ऩदय रालरा. आईच े ळब्द भाझ्मा भनात खोर गेरे. भाझ े रृदम वलयघऱर,े ऩाझयर,े

ऩालन झार.े 'देलाच ेकाभ कयालमाव राजू नको; ऩाऩ कयण्माची राज धय-'

थोय ळब्द! आजशी त ेळब्द भरा आठलत आशेत. आजकार हमा ळब्दाॊची ककती जरूयी आशे? देलाच्मा काभाची देळाच्मा काभाची, बायतभातचे्मा काभाची, आम्शाव राज लाटत.े ऩयॊत ु लाईट ऩसु्तके लाचण्माची, लाईट

मवनेभा ऩाशण्माची, तऩकीय ओढण्माची, वलडी-मवगयेट ओढण्माची, वऩुायी खाण्माची, चैन कयण्माची राज लाटत नाशी. ऩणु्मकभथ, वत्कभथ कयण्माची राज लाटू रागरी आशे ल अवत्कभथ कयण्मात प्रौढी ल वॊस्कृती मेऊन

याहशरी आशे. पाय लाईट आशे शी न्स्थती. भी आईच्मा ऩामा ऩडरो ल म्शटर,े 'आई! जाईन शो भी. कोणी भरा शवो, कोणी काशी म्शणो. भी जाईन. ऩुॊडरीक आईफाऩाची वेला करून भोठा झारा. देलारा फाॊधून आणता झारा. तझु ेकाभ करून भरा तझुा ल देलाचा राडका शोऊ दे. ळाऱेत भास्तय यागालरे, त्माॊनी भायरे तयी चारेर. आई!

तरुा भाझा याग आरा शोम. तरुा लाईट लाटर?े' अव े केवलरलाणे भी वलचायर.े

"नाशी शो फाऱ. भी तझु्मालय कळी यागलेन? भरा तझु्मालय यागलता मेत

नाशी शो श्माभ!' आई म्शणारी. गडमाॊनो ! भी घयी अवरो ल लटवावलत्री जय आरी अवरी तय लडारा प्रदक्षषणा घारण्माव भी नेशभी जात अव.े भाझ्मा आईच े त्मा हदलळीच े

ळब्द भी कधी वलवयणाय नाशी. 'ऩाऩ कयताना राज लाटू दे चाॊगर ेकयताना राज नको!'

17 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र दवुयी - अक्काच ेरग्न

आश्भातीर वामॊकाऱची जेलणे झारी. वामॊकाऱच्मा जेलणानॊतय

प्राथथनेच्मा लेऱेऩमांत कपयालमारा लगयेै आश्भातीर भॊडऱी जात. आश्भ

शोता त्मा गाली नदी शोती. नदीच ेनाल फशुऱा! नदीतीयालय एक रशानव े

भशादेलाच े देऊऱ शोत.े देलऱाजलऱ वऩ ॊऩऱाच े भोठे ऩयुातन झाड शोत.े

त्मारा ऩाय फाॊधरेरा शोता. त्मा ऩायाजलऱ गालातीर भॊडऱीशी कधी कधी मेऊन फवत अवत.

गोवल ॊदा ल श्माभ फाशेय कपयालमाव गेरे शोत.े त े टेकडीलय जाऊन फवरे

शोत.े रशानगा गोवल ॊदा ऩाला गोड लाजलीत अव.े त्माने आऩरी फाॊफचूी फावयी फयोफय घेतरी शोती ल तो लाजलीत शोता. कवलरृदमाचा श्माभ ऐकत

शोता. एकाएकी गोवल ॊदा थाॊफरा ल त्माने श्माभकड ेऩाहशर.े श्माभचे डोऱे

मभटरेर ेशोत.े तोंडालय गोड ल भधुय अवे तजे शोत.े

"चरता ना आश्भात, प्राथथनेची लेऱ शोईर.'

श्माभने डोऱे उघडर.े श्माभ म्शणारा 'गोवल ॊदा! फावयी म्शणज ेएक हदव्म

लस्त ू आशे. कृष्णाच्मा भयुरीने ऩळऩुषी, दगड-धोंड े वलयघऱून जात. त े

फामकाॊच्मा गाण्मात आशे ना लणथन:

'मभनुाफाई लाशे त्तथय नादे रबु्ध वभीय ये । शारवलना तरूलय ऩषु्ऩ पऱ ऩान ये । गोऩीनाथा आल्म ेआल्म ेवारूनीमा काभ ये । लृदंालनी लाजवलळी लेण,ू जया थांफ ये'

"गोवल ॊदा! रशानऩणी कोकणात वटु्टीच्मा हदलवात ऩालवाऱमात भी गोला-माॊफयोफय यानात जात अव.े गाईगयेु चयत ल गोलायी अरगजुे लाजलीत.

भाझ े चुरत े छान अरगजु े कयीत. रशानळी फाॊफचूी नऱी; ऩण नतच्मात

केलढी ळकती! शल्री ती ब्रावची लगयेै ककथ ळ ऩयदेळी अरगजु े वलकत

घेतात. दोन रूऩमे त्माॊना ऩडतात. ऩयॊत ुखेडमाऩाडमाॊतीर गोयगरयफाॊना शी फावयी आशे. भधुय, वरुब ल वुॊदय! फावयी शे आऩरे याष्रीम लाद्म आशे.

18 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

श्ीकृष्णाने त ेरूढ केरे आशे ल वात राख खेडमाॊत त ेलाजवलर ेजात आशे!

लाजल, आऱल त ेगीत.'

'ऩयॊत ुती ऩशा घॊटा लाजत आशे! प्राथथनेव चरा.' गोवल ॊदा म्शणारा. 'शो चरा. काम ये गोवल ॊदा ! कार भी फयाच लेऱ वाॊगत फवरो का? ऩयॊत ु

थोडी आईची ऩलूथकथा वाॊचगतरी ऩाहशजे शोती. आज रौकय आटऩीन.'

श्माभ म्शणारा. 'कार दशाफाया मभननटेच तमु्शी वाॊगत शोता. उगीच आखडत ेनका घेऊ.

भधून भधून ननयननयाऱे वलचाय ल कल्ऩना मेतात, त्मात आभचा पामदा अवतो. तो लेऱ व्मथथ का जातो?' गोवल ॊदा म्शणारा. फोरत फोरत दोघ ेआश्भात आर.े गच्चीलय प्राथथनेची तमायी झारी. वाये

जभर.े गालातीर काशी भॊडऱी आरी शोती. घॊटा लाजरी. प्राथथना वरुू

झारी. न्स्थयालरा वभाधीत ! न्स्थतप्रस कवा अव.े

लगयेै गीताईतीर न्स्थतप्रसाच्मा रषणाॊची प्राथथना वरुू झारी. शी प्राथथना आता याष्रीम प्राथथनाच जणू झारी आशे.

प्राथथना वॊऩताच श्माभच्मा गोष्टीवाठी भॊडऱी अधीय झारी. श्माभने

गोष्टीव वरुूलात केरी. 'भाझ्मा आईच ेप्रेभ आम्शा वलथ बालॊडाॊत आभच्मा फहशणीलय जया जास्त

शोत.े भाझी फशीण जण ू आईचीच प्रनतभतूी शोती. आम्शी नतरा अकका म्शणतो. भाझी अकका दमा ल षभा, कष्ट ल वोमळकता, माॊची भतूी आशे.

नतरा वावयी प्रथभ वावयुलाव झारा; ऩयॊत ुभाशेयी नतने कधी वाॊचगतरे

नाशी. नतने स्लत:च्मा भरुाव एक चाऩटशी भायरी नाशी. भरुाॊचा याग

आराच तय दयू उठून जात ेल याग ळाॊत करून मेत.े

भाझ्मा अककाच्मा रग्नाच्मा लेऱची गोष्ट आशे. अककाच ेककतीतयी हदलव

रग्नच जभत नव्शत!े नतरा भॊगऱ शोता. त्माभऱेु अडचणी मेत. मळलाम

शुॊडमाची अडचण शोतीच. आभचे नाल शोत े भोठे. फड े घय ऩोकऱ लावा, अळातरी गत झारी शोती. ऩलूीच्मा इतभाभाप्रभाणे याशाल े अवे काशी भॊडऱीव घयात लाटे ल कजथ लाढत शोते. भाझ्मा अककारा वतया हठकाणी

19 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

नाचवलरी, कोठे भरुगी ऩवॊत ऩडरी तय शुॊडा आड मेई. शुॊडा म्शणज े

भरुीच्मा भानेलयचा धोंडाच तो! मा शुॊडमाच्मा त्रावाने भरुीॊच्मा ळयीयाची लाढशी नीट शोत नाशी. त्माॊना आतनू चच ॊता जाऱीत अवत.े 'भरुगी लाढत

चाररी, एकदा रलकय उयकरचे ऩाहशज,े कोठे फमेचा नलया अवेर कोणाव

भाशीत!' अव ेळब्द भरुीॊच्मा कानालय मेत अवतात. त्माॊना जीलन नकोव े

शोत.े आऩल्मा देळातीर तरूणच नादान!

मा शुॊडमाची चार नाशीळी व्शाली म्शणून लीव लऴाथऩलूी स्नेशरतनेे

फॊगारभध्मे स्लत:रा जाऱून घेतरे. त्मा लेऱेव षणबय तरूणाॊनी शुल्रड

केरी. वबा बयवलल्मा, ठयाल केर;े ऩयॊत ु ऩनु्द्शा वाये थॊड! शुॊड े ऩाहशजेत,

मळषणाचा खचथ ऩाहशजे, आॊगठी ऩाहशजे, दचुाकी ऩाहशज,े घडमाऱ ऩाहशजे. भरुीच ेऩवै ेघेणे ला भरुाच ेघेणे, दोन्द्शी गोष्टी वायख्माच नन ॊद्म. गाईवशी वलकू नमे अव े वाॊगणाया भाझा थोय धभथ; ऩयॊत ु त्माच धभाथच े अनमुामी भरुाॊभरुीॊवशी वलकतात माऩयता अधभथ कोणता? तोंडाने धभाथचा तोया वाये

मभयलतात; ऩण कृतीने धभाथची वायी थट्टाच आशे. उदाय रृदमे जमाॊची अवालीत त ेतरूणशी भेरेरेच! नन ॊद्म गोष्टीफद्दर फॊड उबायण्माच ेजोऩमांत

धैमथ शोत नाशी तोऩमांत काशी नाशी. आऩल्मा फहशणीॊच्मा जीलनाचा कोंडभाया कयणा-मा रुढी ल चारी जमाॊना टाकलत नाशीत त्माॊना स्लातॊत्र्म

वप्रम आशे, शे भी कवे म्शण?ू अव ेजगाने कव ेम्शणाल?े ऩयॊत ुजाऊ दे. भी बालनाबयात कोठे तयी लशात चाररो.' "तमु्शी बरतीकड े लाशलत चाररेत तयी आम्शारा भधच मभऱणाय !

आडयानात मळयरात तयी पुरेच दाखवलणाय; तमु्शी फोरत याहशरेत म्शणज े

ऩुॊगी ऐकून नाग डोरतो तवा आभचा अॊतयात्भा डोर ू रागतो.' नाभदेल

म्शणारा. "तभुच े काशीशी अवो त े गोड रागत.े तमु्शीच ना ती ळाशूनगयलावी नाटकभॊडऱीतीर प्रख्मात नट गणऩतयाल माॊची गोष्ट वाॊचगतरी शोती?

शॅम्रेटच ेनाटक जाशीय केरेरे अवाले; ऩयॊत ुगणऩतयाल यॊगबभूीलय मेऊन

तकुायाभ नाटकातीरच फोर ू रागत! प्रेषक म्शणत तचे चार ू याशू दे.

20 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

गणऩतयालाॊच े वायेच छान. तवेच तभुच.े तमु्शी गोष्ट वाॊगा ला प्रलचन

द्मा. आम्शारा आनॊदच आशे.' गोवल ॊदा म्शणारा. "भग अककाच्मा रग्नाचे काम झार?े' याभने वलचायरे.

श्माभ म्शणारा, 'याभची आऩरी भदु्दमाळी गाठ. फये तय ऐका, ऩषु्कऱवे

हशॊडल्माकपयल्मालय जभर े एकदाच े रग्न. रग्न यत्नाचगयीव व्शालमाच े

शोत.े आम्शा वलाांव ऩारगडाशून यत्नाचगयीव जालमाच ेशोत.े भी तवे्शा वशा-वात लऴाांचा अवेन. भरा पायवे आठलत नाशी; ऩयॊत ु आईच तो प्रवॊग

वाॊगत अव.े भरा तो खलऱरेरा वभरु, त्मा फरैगाडमा, त ेवाये आठलत

आशे. गालातीर ल घयची ऩन्द्नाव-ऩाऊणळ ेभॊडऱी ननघारी. फयोफय गडी-भाणव े शोती. फरैगाडमा शणेफॊदयारा रागल्मा. त्मा लेऱेव फोटीची पाय

लाईट न्स्थती शोती. शणेरा धकका नव्शता. ऩडाल वभरुात कभयेशून अचधक

ऩाण्मात उब े अवत. ताॊडरेाच्मा खाॊद्मालय फवनू त्मा ऩडालात जाऊन

फवालमाच.े नॊतय त ेऩडाल फोटीजलऱ जालमाच!े

शणेफॊदय जया त्रावाच ेशोत.े तयी तथेीर देखाचा पाय वुॊदय आशे. शणेच ेऩलूीच े

नाल वलुणथदगुथ. शणेच्मा ककल्ल्माच्मा ओव्मा फामकाॊत रूढ आशेत.

शणेच्मा ककल्ल्मालयी । तोपा भारयल्मा दशेुयी । चंद्र काहढरा फाशेयी । इंग्रजांनी

चॊरवेन याजारा इॊग्रजाॊनी फाशेय काढरा, अव े शी ओली वाॊगत.े शणेच्मा वभरुतीयालय नायऱीची घनदाट लने आशेत. वभोयच उचॊफऱणाया वागय

ऩाशून ती भाडाची झाड े आऩल्मा भाना वायख्मा नाचलीत अवतात.

वभरुाची गॊबीय गजथना वशा वशा कोव ऐकू जात.े शणेरा दीऩगशृ आशे. उॊच

टेकडीलय रार कपयता हदला आशे. मेथे खडक आशेत अळी वचूना न फोरता तो गरफताव देत अवतो. वॊतशी अवेच उॊच जीलनालय उब ेयाशून जगारा भकेुऩणाने भागथदळथन कयीत अवतात. वॊत शे बलवागयातीर दीऩस्तॊबच.

'वतं कृऩेच ेशे दीऩ । करयती वाधका ननष्ऩाऩ ॥ '

अळा अबॊगाचा चयण जभरले्मा गालातीर भॊडऱीऩकैी एकाने म्शटरा. खेडगेालातीर लायकयी लगयैेंच्मा तोंडी ककतीतयी अबॊग, ओव्मा लगयेै

21 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

अवतात. त्माॊना न्जतके ऩाठान्द्तय अवत ेतलेढे आम्शा वमुळक्षषताॊव नवत.े

वमुळक्षषताॊव इॊग्रजी कली भाशीत अवतात. त्माॊची लचने त्माॊना ऩाठ; ऩयॊत ु

सानोफा-तकुायाभ माॊची त्माॊना आठलण नवत.े

श्माभ म्शणारा, 'तो रार हदला यात्री ककती वुॊदय हदवतो! यात्री आकाळात

चॊर अवाला, वभरुारा प्रेभाची बयती मेत अवाली, त्मा लेऱेव वभरुाच्मा लष:स्थऱालय ळकेडो चाॊद नाचताना हदवतात. आऩल्मा गोन्जयलाण्मा गो-मागोभटमा भरुाचे ळकेडो पोटोच वभरु काढून घेत आशे, अव ेलाटत!े'

'वभरुाचा का चॊर भरुगा?' एका रशान भरुाने वलचायर.े

'शो वभरुभॊथनाच्मा लेऱेव तो चौदा यत्नाॊफयोफय फाशेय ऩडरा अळी कथा आशे.' ऩयबाये नाभदेलनेच उत्तय हदर.े

श्माभ लणथनाच्मा बयात शोता. 'आऩल्मा भरुाच्मा अॊगाखाॊद्मालय

घारण्मावाठी वभरुाने दागदाचगने आणर ेआशेत की काम अवेशी भनात

मेत.े ककॊ ला चॊरच ळकेडो रूऩ े घेऊन खारी राटाॊळी खेऱण्मावाठी उतयरा आशे, अव ेलाटत.े वायी भौज अवत.े लाये लशात अवतात. नायऱी डोरत

अवतात, राटा उवऱत अवतात, दीऩ चभकत अवतो, चॊर मभयलत अवतो आखण ऩडाल बयत अवतो. ताॊडरे ल खराळी माॊची आयडाओयड चाररेरी अवत.े कोणाच े वाभान याशून जात,े कोणाच े फदरत,े कोणाच े शयलत!े

कोणारा ऩडाल रागतो, कोणारा उरटी मेत,े ती एखाद्माच्मा अॊगालय शोत े

ल भग तो उवऱतो. हशॊदसु्थानातीर वायी अव्मलस्था, वाया गोंधऱ, वाया उदावीनऩणा, वायी वशानबुनूतळनू्द्मता तथेे हदवनू मेत.े

आम्शी ऩडालात फवरो; ऩडाल चार ूझार.े लल्शलणाये लल्शी भारू रागर.े

चुफकु चुफकु ऩाणी लाजत शोत.े ला-माभऱेु राटाॊच ेतऴुाय अॊगालय उडत शोते. 'ळाफाव, जोयव'े अव े लल्शलणाये म्शणत शोत,े ऩडालात खेचाखेच शोती. भाझी आई अॊगालयच्मा भरुारा घेऊन फवरी शोती. भाझी एक आत्माशी तथेे फवरी शोती. आत्माचेशी अॊगालय वऩणाये भरू शोत.े आत्मा आजायी अवल्माभऱेु नतच्मा अॊगालय दधू नव्शत.े लयच ेदधू भरुारा ऩाजीत; ऩयॊत ु

लयच्मा दधुाने तान्द्हमा रेकयाॊना पायव े वभाधान शोत नाशी. आईच्मा दधुाची चल न्द्मायीच अवत.े त ेनवुत ेदधू नवत.े त्मात प्रेभ ल लात्वल्म

22 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

अवत.े म्शणून त ेदधू फाऱारा फाऱवे देत.े तजेरा देत.े जमा देण्मात प्रेभ

आशे त्मा देण्माने देणाया ल घेणाया दोघाॊव ऩयभवखु शोत.े

ककना-मालयीर फरैगाडमाॊच्मा फरैाॊच्मा गऱमातीर घॊटाॊचा आलाज दरुून

कानालय मेत शोता. फॊदयालयच ेहदल ेअॊधुक हदवत शोत.े फोट दयू हदवालमाव

रागरी शोती. नतचा लयचा हदला हदव ूरागरा शोता. तयी फोट फॊदयात मेऊन

नतरा ऩडाल रागालमाव अधाथ ताव रागरा अवता. 'अये चालतोव काम अवा? काम आशे प्मामरा त्मात?' अव े आत्मा आऩल्मा भरुालय ओयडरी. तो भरुगा अचधकच यडू रागरा. काशी केल्मा याशीना. ऩडालातशी गदी शोती. इकडचे नतकड े व्शालमाव जागा नव्शती. आजूफाजूरा जेव्शा ऩषु्कऱ रोक अवतात, तवे्शा जय भरू यडालमाव रागर े

तय आमाॊना भेल्मावायख ेशोते. आऩल्मा भरुाने शवाले ल खऱेाल,े वलाांनी त्माचे कौतकु कयाले, त्मारा घ्माल,े नाचलाल,े भकेु घ्माले, मात आमाॊना ऩयभानॊद अवतो. त ेऩाशून कृताथथ लाटत;े ऩयॊत ुभरू जय यडू रागर ेतय भात्र

पन्जती! शव-मा भरुारा वाये घेतात, यडणा-मारा कोण घेणाय? लास्तवलक

यडणा-मारा घेण्माची जास्त जरूयी अवत;े ऩयॊत ु त्माचाच वायी नतटकाया कयतात. जगात वाये वखुाच ेवोफती, द:ुखारा कोणी नाशी. दीनारा जगात

कोणी नाशी, ऩनततारा कोणी नाशी. जमारा वशानबुतूीची अत्मॊत जरूयी त्माराच त्माची अत्मॊत लाण.

'दीनको दमार ूदानी दवूया न कोई'

भरू यडू रागर ेतय ती कटकट शोत.े 'झारॊ काम काटमाथरा यडामरा' अशो, 'अवाच योज यडतो' लगयेै फोरणी आईच्मा कानालय मेतात ल नतरा लाटत े

की, भरुावकट ऩथृ्लीच्मा ऩोटात गडऩ व्शाले! च्मालच्माल कयणायी तभावगीय भॊडऱीच जगाच्मा फाजायात पाय.

भाझ्मा आत्मारा त्मा लेऱेव तवेच झार.े भरू तय याशीना. भाझी आई

जलऱच शोती. भाझ्मा आईने आऩल्मा भरुाव गडमाजलऱ हदरे ल ती आत्मारा म्शणारी, 'लन्द्वॊ, भाझ्माजलऱ द्मा त्मारा. भी त्मारा घेत्मे शो.' आईने प्रेभाने आत्माच्मा भरुारा घेतरे ल त्मारा ऩाजरे. तो फाऱ ऩोटबय

भाझ्मा आईच्मा अॊगालय प्मारा; शव ूखेऱू रागरा.

23 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आई त्मा रग्नात स्लत:च्मा भरुावशी यडली ऩयॊत ु लन्द्वॊच्मा भरुारा अगोदय ळाॊत कयी. भरुाॊना काम गोड दधू आईच े मभऱार ेकी, याजेच त!े

आत्माच ेभरू यडू रागताच आईने घ्माल,े ऩाजाले. आईने कधी कुयकुय केरी नाशी; उरट नतरा ऩयभधन्द्मता लाटे, ऩयभवखु ल वभाधान लाटे.

भाझी आई ती गोष्ट एकादे लेऱेव वाॊगे ल म्शणे, 'श्माभ, अये जलऱ अवेर

त ेदवु-माव द्माले. दवु-माचे अश् ूथाॊफलाले, त्मारा शवलाल,े वखुलाले. मा आनॊदावायखा आनॊद नाशी. स्लत:च्मा भरुाच,े श्माभ कोणीशी कोडकौतकु

कयीर; ऩयॊत ुदवु-माच्मा भरुाचेशी कयीर, नततकमाच प्रेभाने कयीर तोच

थोय.'

24 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र नतवयी - भकुी पुरे

"फायकू, बाकय खाल्री की नाशी ये? मेतोव ना आश्भात?' मळलाने वलचायर.े

'आई, लाढ ना रौकय. नतकड े वरुूवधु्दा शोईर गोष्ट.' फायकू आऩल्मा आईरा घाई करू रागरा. 'कवल्मा ये योज उठून गोष्टी ऐकता? योज तझुी घाई. जा उऩाळीच. नाशीतय

आल्मालय बाकय खा.' फायकूची आई म्शणारी. फायकू खयॊच ननघारा. त्मारा त्मा बाकयीऩेषा गोष्टीच आलडत. त्माच्मा ऩोटारा बाकय ऩाहशज े शोती; ऩयॊत ु त्माच्मा रृदमारा श्माभच्मा गोष्टीच

ऩाहशज ेशोत्मा. फायकू ल मळला जरदीने ननघार.े लाटेत ठेच रागरी तयी त्माचे मळलारा बान नव्शत.े

'फोरो फन्वयीधयीन ू जमजमकाय, श्माभवुदंय शयीनू जमजमकाय' अळी आश्भातीर बजनाची धून ऐकू मेत शोती. फायकू ल मळला आर ेतो ळलेटच े

वभाप्तीच ेश्रोक म्शटर ेजात शोत.े

अहशवंा वत्म अततमे ।

ब्रह्भचमव अवगं्रश ळयीयश्रभ अतलाद। वलवत्र बमलजवन ॥

वलवधभी वभानत्ल। तलदेळी तऩळवबालना ।

शी एकादळ वेलाल े। नम्रत्ले व्रतननश्चम े।

श्माभने गोष्टीव वरुूलात केरी : 'आज भी पुराॊची गोष्ट वाॊगणाय आशे. रशानऩणी भरा पुराॊचा पाय नाद

शोता. पुरावायखी वुॊदय ल ऩवलत्र लस्त ू जगात कोणतीच नवेर.

ऩथृ्लीलयच्मा पुराॊनी ल आकाळातीर ता-माॊनी भाझ्मा जीलनालय अनॊत

ऩरयणाभ केरेरे आशेत. भाझ्मा लडडराॊनाशी पुराॊचा पाय नाद. ऩजूेरा बयऩयू पुरे त्माॊना ऩाहशज े अवत. जास्लॊद, कणथ, गरुाफ. यास्तयुा लगयेै

नाना पुरझाड ेळतेालय शोती. भाझ ेलडीर गणऩतीच ेभोठे बकत. दययोज

२१ दलूाांची जुडी त े गणऩतीरा लाशालमाच.े खुयटरेल्मा, लाऱरेल्मा दलूाथ त्माॊनी कधी लाहशल्मा नाशीत. लाटेर नततके राॊफ जातीर; ऩयॊत ु

25 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

हशयव्मागाय, झुफकेदाय राॊफ दलूाथ त े घेऊन मेतीर. 'देलारा वाधी दलूाथ लाशालमाची, ती तयी चाॊगरी नको का?' अव ेत ेम्शणत.

भाझ्मा लडडराॊऩावनू पुराॊच ेलेड भी घेतरे; ऩयॊत ुआईऩावनू पुराॊलय प्रेभ

कयालमाव मळकरो. भी पुराॊवाठी ऩशाटे उठत अव.े आभच्मा गालात फकुर लषृ ऩषु्कऱ शोत.े

फकुऱीची पुरे पायच वुॊदय ल वलुामवक अवतात. त्माॊच्मात भधशी अवतो. रशान रशान जण ूभोतीच अळी ती हदवतात! रशान रशान फटणेच जण ू

अव े लाटत!े फकुऱीच्मा पुराॊच्मा भी ऩयडमा बयबरून आणालमाचा. वकाऱी पुरे जभलनू ठेलालमाची ल दशा लाजता ळाऱा वटूुन आल्मालय

त्माॊचे शाय कयालमाचे. लडीर त े देलऱातीर देलाॊना नेऊन घारीत. वकाऱी फकुऱीची भोत्मावायखी पुरे जभलालमाची ल वामॊकाऱी गरुफाषीची पुरे

गोऱा कयालमाची. वामॊकाऱी गरुफाषीची पुरे जभवलण्मावाठी ळाऱा वटुताच भी ऩऱत जात अव.े दवु-माच्मा घयी जाऊन त्माॊच्मा गरुफाषीलयचीशी पुरे भी आणीत अव.े कायण त्माॊना ती थोडीच शली अवत? पुराॊची आलड आशे कोणारा? देलऩजूा कोणारा शली आशे? देशऩजूा कयणाये वाये शोत आशेत. पूर तोडून कोणी ळेंफडमा नाकात कोंफतीर,

नाशीतय घाभट केवात खोलतीर! पुरे देलाच्मा ऩजूेवाठी पाय तय थोडी तोडाली. नाशीतय ती झाडालयच ळोब ूद्माली. तथे ेती देलाराच लाहशरेरी आशेत.

आज भी पूर तोडू ळकत नाशी. पूर म्शणज े ऩयभेश्लयाची यवभमी-वौंदमथभमी भतूी, अव ेभरा लाटत.े ऩयॊत ुरशानऩणी देलावाठीच तोडून भी जभलीत अव.े गरुफाषीच्मा पुराॊवाठी भरुाॊभरुीॊत बाॊडणे व्शालमाची. गरुफाषीच े पूर पाय वुॊदय अवत.े पुराॊचा देठ राॊफ, फायीक ल कोलऱा अवतो. देठाच्मा टोकारा फायीक भणी अवतो. गरुफाषीची पुरे नाना यॊगाची अवतात. वऩलऱी, ऩीताॊफयी, रार, ऩाॊढयी, मळट्कालाची ककतीतयी प्रकाय! गरुफाषीच े काऱे भणी पायच वुॊदय हदवतात. भाझी आई

तऱुळीच्मा अॊगणात फवनू त्मा पुराॊच्मा भाऱा कयी. गरुफाषीच्मा पुराॊची भाऱ पुराॊचे देठ एकात एक गुॊतलनू करयतात. त्मारा वईुदोया रागत नाशी.

26 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

मा भाऱाॊचेशी अनेक प्रकाय अवतात. तोडमाची भाऱ. दशेुयी भाऱ. फामका ननयननयाऱमा त-शेने ती गुॊपतात.

त्मा हदलळी यवललाय शोता. योज ळाऱा वटुल्मालय वलथजण पुरे लेचालमाव

जात अव.ू ऩाटीदप्तय घयी ठेलनू जो आधी ऩऱत जाई त्मारा अचधक पुरे

मभऱत. ऩयॊत ु यवललायी कोण जाईर माचा नेभ नवे. त्माच्मा आधीच्मा यवललायी भरा एकवधु्दा पूर फाकीच्मा भरुाॊनी मभऱू हदर ेनाशी. म्शणून

त्मा हदलळी भी ननश्चम केरा की, आज आऩण वायी पुरे आणालमाची. रौकय जाऊन कऱमाच तोडून आणालमाच्मा अव ेभी ठयवलरे. गरुफाषीची पुरे चाय लाजल्मालय पुर ूरागतात, वामॊकाऱी नीट पुरतात. पुरे पूर ू

रागण्माच्मा आधीच भी जालमाचे ठयवलरे.

फाशेय ऊन शोत े तयी भी ननघार.े एक पडके फयोफय घेतरे शोत,े तीन

लाजण्माचा वभुाय अवेर. आभच्मा ळजेायच्मा धोंडोऩॊत भास्तयाॊच्मा ल

गोवल ॊदळास्त्र्माॊच्मा घयाऩाठीभागीर गरुफाषीच्मा कऱमा भी तोडल्मा. गरुफाषीच्मा न पुररेल्मा कऱमाॊना घफेु म्शणतात. त ेवाये घफेु भी तोडून

आखणर.े घयी आल्मालय भी एक ताम्शन घेतरे ल त्मात ऩाणी घारनू

कऱमा टाकून ठेवलल्मा. वॊध्माकाऱी आई म्शणारी, 'आज पुरे नाशी का ये आणामरा जात?

भागच्मा यवललायच्मावायखा उमळया गेराव तय एकवधु्दा नाशी शो मभऱणाय. भग यडत फवळीर. भाऱेरा नाशी तय नाशी; ऩण धुऩायतीरा तयी चाय आणून ठेल.' 'भी तय केव्शाच आणून ठेवलरी आशेत, त ूभाऱ कयतवे

का?' भी वलचायर.े

'आण तय. भी मेथेच तऱुळीजलऱ फवत.े म्शणज े घयात डखेे ऩडामरा नकोत.' आई म्शणारी. भी ताम्शन आणालमाव गेरो; ऩयॊत ुताम्शनातीर पुरे नीट पुररी नव्शती. त ेऩाशून भी खट्टद्न झारो. ती पुरे ऩयडीत घारनू भी आईजलऱ नेऊन

हदरी. 'शे ये काम, ऩाणीव े हठफकत े आशे? कऱमाच तोडून आणल्मा शोत्माव

लाटत?े तयीच नीट पुररी नाशीत. श्माभ ! अये झाडालय नीट पूर ू तयी

27 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

द्माले की नाशी त्माॊना? एलढा काम अधाळावायखा गेराव उतालऱा शोऊन?' अव े आई भरा फोरत शोती. तोच ळास्त्रीफोलाॊकडची, धोंडोऩॊताॊकडची फन्द्मा, फाऩ,ू फाफी वायी भरेु आरी. 'श्माभने तभुच्मा वायी आणरी शो पुरे तोडून! आम्शारा एकशी ठेवलर े

नाशी माने!' फाफी म्शणारी. 'का ये श्माभ! केव्शा चोयटमावायखा जाऊन घेऊन आराव वायी पुरे?' फाऩ ू

फोररा. 'चोयटमावायखा? भी नेशभी नाशी लाटत ेमेत तभुच्माकड ेपुरे नेण्मावाठी?'

भी म्शटर.े

'नेशभी आऩण वायीजण फयोफय अवतो.' फन्द्मा म्शणारा. 'तमु्शी भागच्मा यवललायी भरा उळीय झारा तवे्शा, एक तयी पूर ठेवलर ेशोत े

का भाझ्मावाठी?' भी वलचायर.े

'ऩण भी भाझ्मा ऩयडीतरे देत नव्शत ेका? तचू पणका-माने ननघनू गेराव.

'भरा का नाशी थाॊफरात? फये ऩाशून घेईन!' अव ेम्शणून त ूगेराव. शा अवा आज वडू घ्मालमाचा शोता लाटत?े' फाफी म्शणारी. भाझी आई वाये ऐकून घेत शोती. ती ळाॊतऩणे म्शणारी, 'फन्द्मा, फाऩ!ू शी घ्मा तमु्शारा पुरे. ऩनु्द्शा नाशी शो श्माभ अवे कयणाय. नाशी ना ये श्माभ?'

अव ेम्शणून आईने त्माॊना पुरे हदरी. 'श्माभ मेत जा शो योज वॊध्माकाऱी पुरे लेचामरा; नाशीतय याग

धयालमाचाव त.ू का आत्ताच मेतोव? आऩण छाप्ऩोऩाणी, नाशीतय

रषूफाई ताक दे, डयेा पुटरा भडकॊ दे, तो खेऱ खेऱू.' फन्द्मा म्शणारा. भाझी आई म्शणारी, 'आता उळीय झारा आशे. उद्मा खेऱा शो फन्द्मा, फाऩ!ू'

भरेु गेरी. भाझ ेतोंड गोयेभोये झार ेशोत.े आई भरा म्शणारी, 'श्माभ! दवु-

माच्मा घयची पुरे त्माॊना न वाॊगता-वलयता आण ूनमे. त्माॊना वलचारून

आणाली. आऩण आधी गेरो तय त्माॊना शाक भायाली; ऩयॊत ुवलाथत लाईट

गोष्ट म्शणज े अळी भकुी पुरे तोडून आणणे. त ू अधीय झाराव; ऩयॊत ु

ऩदयात काशी ऩडर े नाशी. पुराॊना झाडालय नीट पु र ू द्माल.े फाशेयच्मा ऩाण्मात कऱमा ककती लेऱ टाकल्मा तयी पुरत नाशीत. आईच्मा दधुालय

28 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

फाऱ ऩोवत ेतवे फाशेयच्मा दधुालय ऩोवत नाशी. घयच्मा वाध्मा अन्द्नाने

जळी ऩषु्टी मेत ेतळी खानालऱीतीर दधुातऩुानेशी मेत नाशी. झाड ेम्शणज े

पुराॊच्मा भाता. झाड े कऱमाॊना जीलनयव ऩाजीत अवतात, त्माॊना पुरवलतात. झाडाच्मा भाॊडीलयच कऱमा चाॊगल्मा पुरतात. पुरे पुररी म्शणज ेभग ती देलावाठी आणीत जा. आऩल्मा देलारा दोन कभी मभऱारी तयी चारतीर. फन्द्माच्मा घयच्मा देलाॊना मभऱारी तयी ती देलाॊनाच ना?

कोठे गेरी तयी देलाराच मभऱतीर. आऩल्मा घयातीर देलाॊना वायी पुरे

शलीत अव े लाटू नमे. त े देलारा आलडणाय नाशी. देलाच्मा ऩजूेत वलाांनी बाग घ्माला. देलारा एक पूर मभऱत ेतयी ऩयेु; ऩयॊत ुनीट पुररेरे लशा.' 'गडमाॊनो ! अळा खुडून आणरेल्मा भकुमा कऱमाॊफद्दर भातरेाच लाईट

लाटेर. आई आऩल्मा रशान भरुाॊना भाॊडीलय खेऱवलत,े घयात लाढवलत ेल

भग त्माॊना जगाच्मा वेलेव देऊन टाकत.े त्माप्रभाणेच पुरझाड े पुराॊना लाढवलतात. यवभम, गॊधभम कयतात ल ती वलश्लॊबयाच्मा ऩजूेव देण्मावाठी तमाय अवतात. अधथलट खुडून आणरले्मा कऱमा नीट पुरत नाशीत.

अधथलट काभ ेनीट पुरत नाशीत, पऱत नाशीत. जगात अधथलट काशी नको. जे कयार त ेनीटनेटके, वॊऩणूथ मथावाॊग कया. उळीय रागरा तयी शयकत

नाशी. काशीतयी लेडलेाकड ेकयण्माऩेषा न केरेरे फये. भाझी आई भरा म्शणे,

'श्माभ ! भकुमा कऱमा नको शो तोडू, त्माॊना पुरामरा वॊधी दे. त्माॊना नीट

पुर ूदे.'

29 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र चलथी - ऩणु्मात्भा मळलंत

"त्मा हदलळी ळननलाय शोता, एकादळी शोती.' श्माभने गोष्ट वाॊगालमाव

वरुूलात केरी. "जया थाॊफ. फायकू मालमाचा आशे. कार तो बाकय न खाताच आरा शोता.' मळला म्शणारा. "तो ऩशा आराच. मे फायकू मे; भाझ्माजलऱ फवै.' अवे म्शणून गोवल ॊदान े

फायकूव आऩल्माजलऱ फववलर.े

श्माभ वाॊग ूरागरा: "त ेऩालवाऱमाच े हदलव शोत.े कोकणातीर ऩाऊव तो. भवुऱधाय ऩाऊव

ओतत शोता. न्जकड े नतकड े ऩाण्माच े रोट खऱखऱाटत लशात शोत.े

ऩालवातनू डोकमालय इयरी घेऊन कुडकुडत आम्शी ळाऱेत गेरो. त्मा लेऱेव

कोकणात छत्र्मा पाय फोकाऱल्मा नव्शत्मा. इयरी पायच वुॊदय ल वाधी अवतात. आभचा धाकटा बाऊ जया आजायी शोता म्शणून तो आभच्मा फयोफय ळाऱेत आरा नाशी. दादा ल भी ळाऱेत गेरो. आम्शी ळाऱेत गेरो; ऩयॊत ुघयी मळलॊताचे दखुणे एकाएकी लाढर.े तो दोन

हदलव नारगदुाने आजायी शोता; ऩयॊत ु त े दखुणे फये झार े शोते. दवुयेच

दखुणे उत्ऩन्द्न झार.े ऩशाटे त्माचे ऩोट दखुण्माच े ननमभत्त झार.े ऩोट

जास्त दखु ूरागर.े ऩोट पुग ूरागर.े त्मारा ळौचाव शोईना ल रघ्लीवशी शोईना. खेडमात कोठरा डॉकटय, कोठरा एननभा! घयगतुी उऩाम चारर े

शोत.े आभचा गडी गोवल ॊदा आम्शाव ळाऱेत फोरावलण्मावाठी आरा. अण्णा, दादा, अळी मळलॊता आभची आठलण कयीत शोता. आम्शी ळाऱेतनू घयी आरो तय ककतीतयी गदी! गालातीर काशी लदै्म आर े

शोत.े वऩताॊफयबाई, कुळाआप्ऩा आर ेशोत.े भाझा बाऊ गडफडा रोऱत शोता. ऩोट पुगत चारर ेतयी त्मारा अनतळम तशान रागरी शोती. त्मारा ऩाणी देत नव्शत.े ऩाण्माच्मा बाॊडमाकड े तो गडफडा रोऱत वटेु. त्मारा ऩनु्द्शा धरून ठेलीत.

30 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

त्माचे लम वशा लऴाांच ेअवेर तवे्शा. आदल्मा हदलळीच आई त्मारा यागे

बयरी शोती. अॊगणात चण्माची डाऱ लाऱत घातरी शोती. ळऱेी मेऊन डाऱ

खाऊ रागरी तय मळलॊताने ती शाकररी. ळऱेीने तोंड घारनू डाऱ उडवलरी शोती. ती तो वायखी कयीत शोता. गोऱा करुन ठेलीत शोता. इतकमात

आजीने ऩाहशर ेल ती म्शणारी, 'डाऱ खातोव का ये चोया, आखण कऱू नमे

म्शणून नीट वायखी करून ठेलतो आशेव लाटत?े फयाच की ये आशेव!'

'नाशी ग आजी, भी नव्शतो खात; उगीच आऩरा भाझ्मालय आऱ!'

यडकुॊ डीरा मेऊन मळलॊता म्शणारा. घयात आई वाॊधे दखुण्माने त्मा लेऱेव

आजायी शोती. नतरा चारता मेत नव.े ती पाय अळकत झारी शोती. खोरीत

ऩडरेरी अव.े मळलॊत आत आईजलऱ गेरा तो आईशी त्मारा यागे बयरी. 'डाऱ खात शोताव का ये? ककतीदा वाॊचगतरे लस्तवू शात राल ूनमे म्शणून?'

'आई ! भी देलाळऩथ नाशी शो खाल्री डाऱ, का वायीजणॊ भरा फोरता?'

अव ेम्शणत मळलॊता फाशेय गेरा ल काऱाॊब्माखारी यडत फवरा. आदल्मा हदलळीचा तो प्रकाय; ऩयॊत ु आता तय मळलॊता भयणाच्मा दायी ऩडरा शोता. वत्माची ऩयीषा भयणाच्मा दयफायात शोत अवत.े मळलॊता ननकार भागण्मावाठी का देलाकड े ननघारा? इतके का त्माच्मा भनाव त े

रागरे?

मळलॊत लाचणाय नाशी, अव ेलाटर.े नऊच्मा वभुायाव तय जास्तच झार े

दखुणे. 'आई! भरा ठेला!' तो षीण आलाजात म्शणारा. 'भाझ्माजलऱच आशेव फाऱ त!ू' आई म्शणारी. अळकत ल आजायी आईने

भयणोन्द्भखु मळलॊताचे डोके भाॊडीलय घेतरे शोत.े नतच्मा डोऱमाॊत ऩाणी आरे शोत.े

'आई, भाझ े डोके खारी ठेल शो. तझुी भाॊडी दखुेर. तझु े वाॊधे दखुतात.'

मळलॊत खोर आलाजात म्शणारा. आईच ेरृदम गहशलयरे. 'नाशी शो फाऱ दखुत वाॊधे, भरा काशी शोत नाशी. भरुाच्मा दखुण्माऩढेु आईच े दखुणे हटकत नाशी शो, भरुारा फये

कयण्मावाठी आईच्मा अॊगात नवरेरी ळकती मेत,े भाझी भाॊडी नाशी शो दखुत. तरुाच शी भाझ्मा भाॊडीची शाड ेखुऩत अवतीर.' आई म्शणारी.

31 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आईकड ेळलेटच्मा प्रेभऱ दृष्टीन ेफघत नतचा शात शाताॊत घेऊन मळलॊत

म्शणारा, 'आई! त ू आऩरी भाझ्माजलऱ फव, म्शणज े ऩयेु, त ू जलऱ

अवरीव म्शणज ेझार.े'

मळलॊताचा एकेक ळब्द आईच्मा ल आम्शा वलाांच्मा रृदमाव घये ऩाडीत

शोता. आईरा आदल्मा हदलळीची आठलण झारी. बरून आर े नतच ेडोऱे.

बरून आरा ऊय. नतने एकदभ त्मा भयणोन्द्भखु फाऱाच ेचुॊफन घेतरे. त्मा म्रान शोणा-मा भखुकभरालय अश्ुमव ॊचन केर.े 'त े ऩशा', प्रेभऱ डोऱे

मळलॊताने उघडर ेल आईकड ेऩयभबकतीने ल प्रेभाने त्माने ऩाहशर.े

त्मानॊतय थोडा लेऱ गेरा ल तो आभचा मळलॊत 'याभ याभ' म्शणत आम्शाॊव

वोडून गेरा! आई नेशभी म्शणामची, 'मळलॊत ऩणु्मात्भा शोता, म्शणून तो एकादळीच्मा हदलळी देलाकड े गेरा,' रशानऩणी आम्शी आकाळाकड े ऩशात अव ू ल तो ताया मळलॊताचा अवेर, अव े एकभेकाव दाखलनू म्शणत अव.ू

ऩणु्मात्म्माॊच े आकाळात ताये शोतात, अव े लडीर आम्शाव वाॊगत.

आम्शाराशी त ेखये लाटे.

आज मळलॊत नाशी ल आईशी नाशी; ऩयॊत ुत्मा भयण-प्रवॊगीचे खये उबमताॊच े

प्रेभ, त ेअभय आशे. अवा थोय बाऊ ल अळी थोय भाता भरा मभऱारी शोती. मा वलचायाने भरा धन्द्मता लाटत.े त्माॊच्मा नखाॊची वय भरा नाशी; भी ऩाभय ककडा; ऩयॊत ु भाझ्मातशी काशी चाॊगरुऩणा, काशी प्रेभ अवर े तय

त्माचे शे्म त्मा भातनृनष्ठ बालाव ल भरुाॊच्मा ळीराॊव जऩणा-मा त्मा थोय

भातवे आशे. अळी आई ल अव े बाऊ राबालमारा ऩलूथवकृुतच रागत.े

'फशुता वकृुताॊची जोडी' ऩदयी अवालमाव शली. वत्वॊगती राबालमाव जळी ऩणु्माई रागत,े त्माप्रभाणे थोय भातावऩतये, थोय बालॊड े मभऱालमावशी ऩणु्माई रागत;े ऩयॊत ु भाझी अवेर अव े भरा लाटत नाशी. ईश्लयाच्मा कृऩेची ती देणगी शोती.'

32 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र ऩाचली - भथयुी श्माभची प्रकृती जया फयी नव्शती. याभ म्शणारा, 'आज गोष्ट नाशी वाॊचगतरीव तयी चारेर. त ूऩडून यशा.' "अये आईची आठलण म्शणज ेवकर द:ुखशायी भरभ आशे. बकतारा देलाच े

स्भयण शोताच त्माचे द:ुख शयऩत,े तवेच आईच ेस्भयण शोताच भाझ.े आज

आईची एक वुॊदय आठलण आरी आशे. फवा वाये.' अव ेम्शणून श्माभने

वरुूलात केरी. 'मभत्राॊनो! भनषु्म गयीफ अवरा, फाशेय दरयरा अवरा, तयी भनाने त्माने

श्ीभॊत अवाले. जगातीर ऩषु्कऱळी द:ुखे रृदमातीर दारयरमाभऱेु उत्ऩन्द्न

झारी आशेत. हशॊदसु्थानची फाशेयची श्ीभॊती वाये जग नेलो; ऩयॊत ुबायतीम

रृदमातीर थोय ल अतटू वॊऩत्ती कोणी न नेलो म्शणज ेझार.े

'आभच्मा घयी भथुयी म्शणून एक काॊडऩीण शोती. कोकणात घयोघय लाशीन

ऩयुरेरे अवत.े घयी अवत.े शे बात काॊडून ताॊदऱू कयाले रागतात. शे काभ

कयण्माव मेणा-मा फामकाॊना काॊडवऩणी म्शणतात. घयोघयच्मा काॊडवऩणी ठयरेल्मा अवतात ल लॊळऩयॊऩया काॊडऩाच ेकाभ कयालमाव त्मा मेतात. जण ू

लतनच त.े आभच्माकड ेभथयुी, गजयी, रक्ष्भी अळा दोनतीन काॊडवऩणी शोत्मा. भथुयीचा भरुगा मळलयाभ शा आभच्माकड ेकाभ कयालमाव शोता, तो रशान शोता. दशाफाया लऴाांचा अवेर. 'भथुयी उन्द्शाऱमाच्मा हदलवात

आम्शाव वऩकरेरी कयलॊदे, अऱू, लगयेै आणून द्मालमाची. वऩकरेरी काऱीबोय कयलॊदे म्शणज ेगयीफ कोकणातीर राषेच ती. अऱूवधु्दा गोड

पऱ आशे. त्माचा तऩककयी यॊग अवतो. आत जाड र्फमा अवतात.

भथुयीच्मा घयीच आऱलाच ेझाड शोत ेल त्मालयचे अऱू पाय गोड अवत.

गयीफ भाणव ेनेशभी कृतस अवतात. कधी ऩानपूर देऊन, कधी पऱ देऊन

ती कृतसता प्रकट कयतात. कृतसताफधु्दीवायखी थोय ल वुॊदय लस्त ूमा ऩथृ्लीलय अन्द्म नाशी. 'का ग गज-मे, आज भथुयी नाशी आरी लाटतॊ काॊडामरा? शी दवुयी कोण

आरी?' आईने वलचायर.े

33 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

गजयी म्शणारी, 'भथुयीरा ताऩ आरा आशे. भथुयीने मा चॊरीरा ऩाठवलरे

आशे.'

आऩणाव काभालय जाता न आर ेतय दवु-मा कोणारा तयी त ेकयालमाव

ऩाठलनू त ेकाभ अडू न देणे, शी कतथव्मफधु्दी त्मा गयीफ भोरकयणीतशी शोती. 'फयाच आरा आशे का ग ताऩ?' आईने वलचायर.े

इतकमात भथुयीचा भरुगा मळलयाभ आरा ल म्शणारा, 'श्माभची आई!

भाझ्मा आईरा आरा आशे ताऩ. नतरा फये लाटर ेम्शणज ेमेईर काॊडामरा, तोलय शी चॊरी मेत जाईर.'

'फये शॊ.' आई म्शणारी. मळलयाभ काभ कयण्माव ननघनू गेरा. काॊडवऩणीने

बात भोजून घेतरे. आई काॊडण घारनू धुणी घेऊन वलहशयीलय गेरी. दऩुायी फायाएक लाजता आभची घयातीर जेलणे झारी. मळलयाभ घयी जातो म्शणून वाॊगामरा आरा. 'गयुाॊना ऩाणी घातरेव का, ळणे लगयेै त्माॊचे ओढून ठेलरेव का? नाशी तय

गयेु ऩामाॊनी तडुवलतीर ल त्मातच फवतीर; गलत घारनू ठेल.' आई त्मारा वाॊगत शोती. मळलयाभ म्शणारा, 'वाये केर.े आता भी जातो.' 'थाॊफ

मळलयाभ. इकड ेमे जया.' आई घयात गेरी ल केऱीच्मा ऩानालय कढत बात ल

मर ॊफाच्मा रोणच्माची पोड अव े घेऊन आरी. एका रशानळा गॊजात नतने

ताक आखणर.े 'मळलयाभ शे तझु्मा आईरा शो. म्शणालॊ रौकय फयी शो.' अव े

म्शणून त्मारा त ेवाये देऊन आई घयात गेरी. मळलयाभाने ऩानावकट तो बात आऩल्मा रूभारात फाॊधून घेतरा ल शातात गॊज घेऊन तो घयी गेरा. नतन्द्शीवाॊजा झाल्मा. आभची ळाऱा वटुरी शोती. ऩयलचा म्शणत शोतो आम्शी. 'गज-मे! ती वभई कोंडमारा ऩवुनू नीट रख्ख करून ठेल.' आईने

वाॊचगतरे. आभच्मा घयात यात्री देलाजलऱ नॊदादीऩ अव.े काॊडणाच्मा हदलळी वभई ऩवुालमाची अवा रयलाज अव.े बाताच्मा कोंडमारा ऩवुल्माने

वभई स्लच्छ शोत.े गजयी वभई ऩवु ू रागरी. आई काॊडण भोजून घेऊ

रागरी. काॊडवऩणीव कण्मा, धाऩट लगयेै देण्मात आर.े धाऩट म्शणज े

ताॊदऱू वडताना जो फायीक कोंडा ऩडतो तो. काॊडवऩणी ननघनू गेल्मा.

34 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

मळलयाभाने झाडाॊना ऩाणी घातरे, गयुाॊची दधेु काढरी. आईने गाईच ेदधू

काढर.े मळलयाभ घयी जालमाव ननघारा. वामॊकाऱी आईने भरा गलती चशा आणून ठेलण्माव वाॊचगतर ेशोत.े तऱुळीत आर ेऩयुरे शोत.े त्मातीर

आर ेउकरून काढर.े आई मळलयाभरा म्शणारी, 'मळलयाभ, शा गलती चशा घेऊन जा. शा आल्माचा तकुडा घे. घयी काढा कया; त्मात चाय धन े ल

वऩ ॊऩऱाच े ऩान टाका ल कढत कढत आईरा द्मा. भग ऩाॊघरूण घारा, म्शणज ेघाभ मेईर ल भोकऱी शोईर. थाॊफ शो दोन खडी वाखयेच ेखड ेऩण

देत.े' अवे म्शणून आई घयात गेरी ल खडीवाखय घेऊन आरी. मळलयाभ

वाये घेऊन ननघारा. भथुयेने मळलयाभारा वलचायर,े 'मळलयाभ! शे कोणी हदर?े'

मळलयाभ म्शणारा, 'श्माभच्मा आईने.' भथुयी म्शणारी, 'देलभाणूव आशे

भाउरी. वा-माॊची काऱजी आशे नतरा.' भथुयीने यात्री तो गलती चशा घेतरा, तयी नतरा घाभ आरा नाशी. नतचा ताऩ ननघारा नाशी. वकाऱी मळलयाभ

ऩनु्द्शा काभालय आरा. 'मळलयाभ! तझु्मा आईच ेकव ेआशे?' आईने वलचायर.े

'कऩाऱ रई दखुत,े वायख े ठणकत;े अषी कऩाऱारा शात रालनू फवरी आशे. यात्री झोऩफी नाशी.' त्माने वाॊचगतरे.

'फये आज दऩुायी जाळीर तवे्शा वुॊठ ल वाॊफयमळ ॊग देईन, त ेउगाऱून नतच्मा कऩाऱाव चाॊगरा रेऩ द्मा, म्शणज ेफये लाटेर.' आई म्शणारी. तो जो आऩल्मा काभात दॊग झारा. मळलयाभ गोठा झाडू रागरा. ळणेाच्मा गोल-मा घार ूरागरा. आई बाजी लगयेै चचरू रागरी. दोन प्रशय झार.े मळलयाभ आदल्मा हदलवाप्रभाणे आॊब्माएलढा बात,

रोणच्माची पोड घेऊन ननघारा. वुॊठ ल वाॊफयमळ ॊग आईने त्माच्माजलऱ

हदर.े वाॊफयाच ेमळ ॊग औऴधी अवत ेअवे म्शणतात. वुॊठ, लखेॊड, वाॊफयमळ ॊग

माॊचा ओढा कऩाऱारा हदरा तय डोके दखुणे याशत.े इतयशी कोठे दखुत

अवेर तय माचा रेऩ देतात.

काशी हदलवाॊनी भथुयी फयी झारी. ती पायच खॊगरी शोती. अळकत झारी शोती; ऩयॊत ुती काभालय मेऊ रागरी. ऩॊधयालीव हदलव ती काभालय आरी

35 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

नव्शती. ती काॊडालमारा आररेी ऩाशून आई म्शणारी, 'भथु-मे! ककती ग

लाऱरीव त ू! काॊडण शोईर का तझु्माकडून?'

भथुयी म्शणारी, 'फवत उठत करू काॊडण. इतके हदलव अॊथरूणालय ऩडून

खाल्र,े ऩयेु आता; हशॊडती कपयती आता झारी आशे. चाय हदलवाॊनी शोईन

धडधाकट ! तभुची भामा अवरी म्शणज ेकाम उणे आशे आम्शारा ?'

आई म्शणारी, 'अग वायी देलाची कृऩा. आम्शी ककती एकभेकाॊना ऩयुणाय!

फये ऩण, भरुाॊचा बात झारा आशे. तशूी चाय घाव खा त्माॊच्माफयोफय,

म्शणज े काॊडामरा जया ळकती मेईर. दऩुायी आज मेथेच जेल ऩोटबय,

ऐकरेव ना?'

त्मा हदलळी आभच्माफयोफय भथुयीशी वकाऱच ेजेलरी. भथुयीच्मा तोंडालय

त्मा लेऱेव केलढी कृतसता शोती! ती भथुयी आता म्शातायी झारी आशे. भी एखादे लेऱेव कोकणात गेरो तय

भथुयीरा बेटालमारा जातो. नतच्मा तोंडालय वयुकुत्मा ऩडल्मा आशेत.

तयीशी एक प्रकायची प्रवन्द्नता ल लत्वरता नतच्मा तोंडालय हदवत.े भी जाऊन ऩामा ऩडतो तय ती म्शणत,े 'अये शे काम श्माभ!' नतरा भाझ्मा आईची आठलण मेते ल ती म्शणत,े 'श्माभ! तझुी आई अवती तय तरुा अवा वडापहटॊग न याशू देती. तरुा रगीन कयालमारा रालरॊ अवतॊ नतनॊ. भेरी र्फचायी रौकय. वा-माॊलय नतचा रोब.'

अळी प्रेभऱ ल दमाऱू आई भरा मभऱारी शोती.

36 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र वशाली - थोय अश्र ू

रशानऩणाऩावनू दोन्द्शी लेऱा स्नान कयण्माची भरा वलम रागरी आशे.'

श्माभने वरुूलात केरी. 'वॊध्माकाऱी भी खेऱालमाव जात अव.े छाप्ऩोऩाणी, रॊगडी, धालणे,

रऩॊडाल, रषुॊफाई ताक दे, डयेा पुटरा भडके दे, अवे नाना प्रकायचे खेऱ

आम्शी खेऱत अव.ू खेऱ खेऱून आरो म्शणज ेभी आॊघोऱ कयीत अव.े आई

भरा ऩाणी ताऩलनू ठेलीत अव.े आई घॊगाऱात ऩाणी आणनू देई ल भाझे अॊग चोऱून लगयेै देई. दोन्द्शी लेऱा स्नान कयण्माची ऩध्दत पाय चाॊगरी. यात्री ननजण्माच ेआधी आॊघोऱ झारेरी अवरी तय ळयीय स्लच्छ, ननभथऱ ल

शरके लाटत.े ननजालमाच्मा आधी आऩण प्राथथना म्शणतो, शे भनाचे स्नान,

ळयीय ल भन स्लच्छ अवरी म्शणज ेझोऩ कळी गाढ मेत.े

एके हदलळी भी नेशभीप्रभाणे खेऱून घयी आरो. वदया काढरा, ळेंडीरा तरेाच ेफोट रालर ेल धोंडीलय जाऊन फवरो. आॊघोऱीची एक भोठी धोंड

शोती. आॊघोऱीच े ऩाणी तोंडरीच्मा लेराव जात शोत.े वॊध्माकाऱची आॊघोऱ; नतरा पायव ेऩाणी रागत नव.े आईने खवखवा अॊग चोऱून हदर.े

उयरेर े ऩाणी भी अॊगालय घेऊ रागरो. ऩाणी वॊऩरे ल भी शाका भारू

रागरो. 'आई! अॊग ऩवू भाझ;े ऩाणी वाये वॊऩरे. थॊडी रागत ेभरा. रलकय

अॊग ऩवू.' भी ओयडू रागरो. भाझ्मा रशानऩणी टॉलेर, ऩॊचे आभच्मा गालात पाय झार ेनव्शत.े लडीर ऩरुुऴभॊडऱी धोतय वऩऱून त्माराच अॊग

ऩळुीत. एखादे जुनेय भरुाॊचे अॊग ऩवुण्मावाठी अवे. वॊध्माकाऱी आई

आऩल्मा ओच्माराच भाझ ेअॊग ऩळुी. आई आरी ल नतने भाझ ेअॊग ऩवुरे

ल म्शणारी, 'देलाची पुरे काढ.' भी म्शटर,े 'भाझ े तऱले ओर े आशेत;

त्माॊना भाती रागेर. भाझ ेखारचे तऱले ऩवू.' 'तऱले ये ओर ेअवर ेम्शणून

काम झारे? कळाने ऩवु ूत?े' आई म्शणारी. 'तझु ेओच ेधोंडीलय ऩवय, त्मालय भी ऩाम ठेलीन. ऩाम हटऩनू घेईन ल भग

उडी भायीन. भरा नाशी आलडत ओल्मा ऩामारा भाती रागरेरी. ऩवय

तझुा ओचा.' भी घट्ट धरून म्शटर.े

37 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

शट्टी आशेव शो श्माभ अगदी. एकेक खूऱ कुठून मळकून मेतोव कोणाव

ठाऊक! शॊ ठेला ऩाम.' आईने आऩरे ओच ेधोंडीलय ऩवयरे. भी भाझ ेऩाम

त्मालय ठेवलर,े नीट हटऩनू घेतरे ल उडी भायरी. आईच ेरगुड ेओर ेझार,े

त्माची भरा ऩलाथ नव्शती. नतरा थोडचे त ेत्मा लेऱेव फदरता मेणाय शोत?े

ऩयॊत ुभरुाच्मा ऩामारा भाती राग ूनमे, त्माची शौव ऩयुलाली म्शणून नतने

आऩरे रगुड ेओर ेकरून घेतरे. ती भरुावाठी काम कयणाय नाशी, काम

वोवणाय नाशी, काम देणाय नाशी?

भी घयात गेरो ल देलाची पुरे काढू रागरो. आई ननयाॊजन घेऊन आरी ल

म्शणारी, 'श्माभ! ऩामारा घाण राग ूनमे म्शणून जऩतोव! तवाच भनारा घाण राग ूनमे म्शणून जऩ शो. देलारा वाॊग ळधु्द फधु्दी दे म्शणून.'

गडमाॊनो ! ककती गोड ळब्द! आऩरी ळयीये ल आऩरे कऩड ेमाॊना स्लच्छ

याखण्मावाठी आऩण ककती धडऩडतो, ककती काऱजी घेतो. कऩड ेस्लच्छ

याशाल े म्शणून धोफी आशेत. फटू स्लच्छ यशाल े म्शणून फटूऩशु्मे आशेत,

अॊगारा रालामरा चॊदनी वाफण आशेत. ळयीयाव ल कऩडमाव भऱ राग ू

नमे म्शणून वा-माॊचे प्रमत्न आशेत; ऩयॊत ु भनारा स्लच्छ याखण्माफद्दर

आऩण ककती जऩतो? देलऱारा यॊग देतो; ऩयॊत ु देलाची लास्तऩसु्तशी घेत

नाशी. भन भऱर ेतय यडतो का कधी? आऩरे भन ननभथऱ नाशी म्शणून

यडणाया बाग्मलान वलयऱा. त ेथोय अश् ूमा जगात हदवत नाशीत. कऩडा नाशी, अन्द्न नाशी, ऩयीषा नाऩाव झारी, कोणी भेरे, तय मेऊन वाये

यडतात. मा इतय वलथ गोष्टीॊवाठी अश्ूॊच ेशौद डोऱमाजलऱ बयरेरे आशेत;

ऩयॊत ुभी अजून ळधु्द, ननष्ऩाऩ शोत नाशी म्शणून कोणी तऱभऱतो का?

अजून भाझे भन घाणीत फयफटरेरे आशे, अव ेभनात मेऊन ककतीकाॊव

लाईट लाटत?े भीयाफाईने म्शटर ेआशे. 'अवलुन जर वींच प्रेभलेलर फोई ।'

अश्ूॊच ेऩाणी घारनू प्रेभाची, ईश्लयी बकतीची लेर भी लाढवलरी आशे. शा भीयाफाईचा चयण भी ककतीदा तयी गणुगणुत अवतो. अश्ूॊनी तडुुॊफ

बयरेल्मा रृदमातच बकतीच्मा कभऱाचा जन्द्भ शोत अवतो!'

38 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र वातली - ऩत्रालऱ

"कोकणात ऩषु्कऱळा घयी ऩत्रालऱीलय जेलण्माची ऩध्दत आशे. वाधेऩणात

ककती तयी वुॊदयता ल स्लच्छता अवत े . ताटाॊना ती कल्शई राला ल ती ऩोटात दलडा घाण वायी. भाझ्मा लडडराॊना ऩत्रालऱीलय जेलणे पाय आलड.े

फामकाॊनावधु्दा त्राव कभी. ताटे घावालमाव नकोत. लडीर वकाऱी ळतेालय जालमाच.े इकड े नतकड े कपरून, काभधाभ करून त े दशाच्मा वभुायाव ऩयत घयी मेत अवत. मेताना पुरे, ऩत्रालऱीवाठी ऩाने, कोणा कुणब्माने हदरी अवरी ककॊ ला ळतेाच्मा फाॊधालय केरेरी अवरी तय बाजी अव े घेऊन घयी मालमाचे. लडीर भग स्त्रात करून वॊध्मा, ऩजूा लगयेै

कयालमाव फवत. आम्शी ळाऱेतनू आरेरी भरेु ऩत्रालऱी रालालमाव फवत

अव.ू ताजमा ऩानाॊची हशयलीगाय ऩत्रालऱ ल त्माच ऩानाॊचा रोण.

भरा प्रथभ ऩत्रालऱ रालता मेत नव.े रोण तय अगदी वाधत नवे. आभच्मा कोकणात एक म्शण आशे: "ऩत्रालऱी आधी रोणा। तो जालई ळशाणा।"

ऩत्रालऱ रालण्माऩली जमारा नतच्माशून कठीण अवा रोण रालता मेईर तो जालई ळशाणाच अवरा ऩाहशजे! घयातीर भॊडऱी ऩत्रालऱी रालीत फवत. कधी कधी प्रत्मेकाने ऩाच ऩाच

ऩत्रालऱी रालाव्मा, अव ेआजी ठयलनू टाकी ल प्रत्मेकाव ऩाने लाटून देई.

नाना प्रकायच्मा ऩानाॊच्मा ऩत्रालऱी रालतात. लडाची ऩाने , ऩऱवाची ऩाने,

कुड्माची ऩाने, धाभणीची ऩाने, बोकयीची लाटोऱी ऩाने, ऩाॊढयम्ा चाफ्माची ऩाने, वलाांच्मा ऩत्रालऱी रालतात. श्ाध्दारा भोशाच्मा ऩानाॊचीशी ऩत्रालऱ

कोणी भदु्दाभ रालतात. चातभुाथवात फामका आॊब्माच्मा ऩानाॊच्मा ककॊ ला पणवाच्मा ऩानाॊच्मा ऩत्रालऱीलय जेलण्माच े व्रत घेतात. कोकणात

ऩत्रालऱीव धामभथक वॊस्कृतीत स्थान हदर ेगेरे आशे. झाडाॊची ल त्माॊच्मा ऩानाॊची शी केलढी थोयली. "श्माभ! त ूऩत्रालऱ रालालमाव ळीक. नाशी तय आज जेलालमाव मभऱणाय

नाशी." अव ेआईने भरा फजालर.े

39 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

"भरा रालामरा मेत नाशी, भी काशी रालणाय नाशी," भीशी यागानेच

म्शटर.े

भाझी फशीण भाशेयी आरेरी शोती, ती भरा म्शणारी," श्माभ! मे तरुा भी मळकवलत.े कहठण का आशे त्मात काशी?"

"भरा नको त ू मळकलामरा जा." भी उभथटऩणे त्मा फहशणीव उत्तय हदर.े

भाझी अकका पायच वुॊदय ऩत्रालऱ रालीत अव.े भाझ ेलडीरशी ऩत्रालऱ ल

रोण रालण्मावाठी गालात प्रमवध्द शोत,े आभच्मा गालात याभबटजी म्शणून एक शोत.े त्माॊची तय आख्मानमकाच झारी शोती. जे ऩान शाताव

रागेर त ेघेऊन याभबटजी टोचीत जालमाचे. चाॊगरेच ऩान ऩाहशज,े शे मेथ े

नीट फवणाय नाशी, लगयेै वलचाय त्माॊच्मा भनात मेत नवत. कवेशी ऩान

अवो, याभबटजीॊच्मा ऩत्रालऱीत त्मारा स्थान आशेच. कोणाकड ेरग्नभुॊज

अवरी, प्रेमोजन लगयेै अवर े की, गालातीर भॊडऱी त्माच्माकड े

जभालामाची ल ऩत्रालऱी रालीत फवालमाची ऩयॊऩया भरा मळकणे बाग

ऩडर;े ऩयॊत ुभी ऩडरो शट्टी. भी काशी त्मा हदलळी ऩत्रालऱ रालरी नाशी. भी ऩत्रालऱ रालरी नाशी ल आईने भाझ ेऩान भाॊडरे नाशी.‘ जमाने त्माने

आऩाऩरी ऩत्रालऱ घेऊन फवाल,े’ अवे ठयरे शोत.ेभाझी ऩत्रालऱ नाशी. वायीजण शव ूरागरी. भाझ्मावाठी भाझी अकक यदफदरी करू रागरी."

उद्मा रालळीर ना श्माभ ऩत्रालऱ? उद्मा ळीक शो भाझ्माजलऱ.आई,उद्मा तो रालीर शो. लाढ आज त्मारा," अव ेअकका म्शण ूरागरी; ऩयॊत ुआम्शी एयॊडावायख ेपुगरो शोतो." भी नाशीच रालणाय

जा. नका लाढू भरा जेलामरा. भाझ ेअडर ेआशे खेटय. भी तस्वा उऩाळी याशीन." अव ेयागाने म्शणत भी ओवयीलय गेरो. ऩोटात तय बकू रागरी शोती. कोणी आणखी वभजूत घारालमारा मेत ेका, माची लाट भी ऩाशात

शोतो. ळलेटी भाझी थोय ननयमबभानी अकका, तीच ऩनु्द्शा भजजलऱ आरी. ती म्शणारी,"श्माभ! चर ये जेलालमाव. भी उद्मा वावयी गेल्मे म्शणज े

थोडीच मेणाय आशे वभजलालमाव! ऊठ, चर, रशानवे हठकोऱे राल ल

त्मालय फव जेलालमाव," तीन ऩानाॊच्मा रशान ऩत्रालऱीव हठकाऱे

40 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

म्शणतात. चाय ऩानाॊच्मा ऩत्रालऱीव चौपुरा म्शणतात. ऩऱावाच े भोठे

ऩान अवर ेतय एकाच ऩानालय आम्शी भरेु जेलत अव ूएकच ऩान ऩयेु शोत

अव.े लाटोऱी भोठी ऩत्रालऱ नतरा घेयेदाय ऩत्रालऱ म्शणतात. भाझ्मा लडडराॊना रशान ऩत्रालऱ आलडत नव.े चाॊगरी भोठी गोरदाय आलडत अव े

यानात बयऩयू ऩाने अवतात, त्मात काटकवय कळारा? "वलस्तीणथऩात्र

बोजनभ"’ "जेलालमाव भोठे ऩान घ्माल"े, अव ेत ेम्शणत.

अककाॊच्मा ळब्दाॊनी भी वलयघऱरो वावयी गेल्मालय ती थोडीच रूवणायम्ा बालाजलऱ आरी अवतो! दोन हदलव ती आरी शोती,तयी भी नतच्माळी नीट लागरो नाशी. भरा लाईट लाटर े ल डोळमाॊत ऩाणी आर.े अककाने

भाझ्मा शातात ऩान हदर.े" शे खारी आधायारा राल,’ अव ेती म्शणारी. भी शातात एक चोम घेतरी ल टाका रालरा; ऩयॊत ुचोम पाय रोचट शोती ल

टाका तटेुना." श्माभ! शी दवुयी घे चोम. शी चाॊगरी आशे," अव े म्शणून

अककने दवुयी चोम जुडीतनू काढून हदरी. कव ेतयी भोठभोठे टाके घारनू

भी हठकोऱे तमाय केरे ल घयात नेर.े

"शी भाझी ऩत्रालऱ लाढ भरा." भी आईरा म्शटर.े

"शातऩाम धुऊन आराव का ऩण?" आईने वलचायर.े

"शो केव्शाच शातऩाम धुतरे. भी काशी घाणयेडा नाशी," भी म्शटर.े

"घाणयेडा नाशीव;े ऩयॊत ुव ूव ूतय कयतो आशेव. नाक नीट मळ ॊकरून मे, तो भी इकड ेलाढत.े" आई म्शणारी. भी नाक स्लच्छ करून आरो ल जेलालमाव फवरो. "ऩोटबय जेल चाॊगरा. उगीच शट्ट कयतोव. तो ळजेायचा लाव ूएलढावा आशे;

ऩण कळी छान रालतो ऩत्रालऱ." आई फोरत शोती. भी यागाने बयाबय जेलत शोतो. ऩत्रालऱ कळीतयी रालरेरी शोती. नतचा एक

टाका ननघारा ल भाझ्मा घळात अडलरा. भी घाफयरो. ळलेटी ननघारा एकदाचा. टाके जातात घळात तयी म्शणे तचू ऩत्रालऱ राल . भरा रालामरा मेत नाशी तयी म्शणे राल." भी यागाने म्शटर.े

41 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

"आभच्मा घळात नाशी जात त?े त ू ननष्काऱजीऩणाने रालरीव माच े शे

प्रामन्श्चत्त. जोऩमांत त ू चाॊगरी ऩत्रालऱ रालण्माव मळकणाय नाशीव

तोऩमांत तझुीच ऩत्रालऱ तरुा ठेलण्मात मेईर." आई म्शणारी. भी दवुयम्ा हदलवाऩावनू चाॊगल्मा ऩत्रालऱी रालण्माचा ननश्चम केरा. अकका ऩत्रालऱ कळी रालत,ेदभुड कळी घारत,े त े ऩाशू रागरो. काशी ऩानाॊना दभुड घारालमाची अवत.े जमारा आऩणाऩेषा एखादी गोष्ट

चाॊगरी कयता मेत अवेर त्माच्माजलऱ जाऊन मळकर ेऩाहशजे. त्मात गलथ कळारा? प्रत्मेक गोष्ट चाॊगरी कयता आरी ऩाहशज.े जे जे कयीन त े

उत्कृष्ट कयीन. अव ेभाणवाच ेध्मेम अवाले. ऩत्रालऱ रालणे अवो ला ग्रॊथ

रालणे अवो, ळणे रालणे अवो, ल ळरेा वलणणे अवो भाझ्मा लडडराॊचा शा गणु शोता. त े धुणी दाॊडीलय लाऱत घारीत तय कळी वायखी घारीत;

टोकारा टोक मभऱारेर.े आभच्मा गालात एक गयीफ गशृस्थ शोत.े त े

गोंधऱकयाॊकड ेधुणी लाऱत घारण्माच ेकाभ कयीत. त ेइतकी छान धुणी लाऱत घारीत की, ऩाशात फवाल.े भाझ ेलडीर बाजीच्मा दळमाॊना ऩाणी मळ ॊऩीत त्मा लेऱेव ककती फायीक धायेने मळ ॊऩीत, शाताने धाय धरून मळ ॊऩीत;

ऩयॊत ुत ेकाऱजी घेत. प्रत्मेक गोष्टीत नीटनेटऩणा अवरा ऩाहशज े . वौंदमथ अवर ेऩाहशजे . भाझ्मा आईने भरा प्रत्मेक गोष्ट भनाऩावनू कयालमाव मळकवलरे. प्रत्मेक

गोष्ट चाॊगरी कयालमाव रालर.े आऩण रालररेी ऩत्रालऱ कोणाराशी भाॊडतीर. जय ती नीट नवेर तय जेलणायाच्मा घळात टाका जालमाचा! ऩत्रालऱ रालताना भनात म्शट्र ेऩाहशजे," कोणीशी हशच्मालय जेलो त्मारा नीट जेलता मेईर. घळात जाणाय नाशी. पटीतनू अन्द्न खारी जाणाय

नाशी." भी चाॊगरा ऩत्रालऱ रालण्माव मळकरो. एक हदलव भाझ्मा शातची ऩत्रालऱ भदु्दाभ लडडराॊवाठी भाॊडरी. लडडराॊनी वलचायर,े" चॊरमे! तझुी का ग ऩत्रालऱ?"

अकका म्शणारी,"नाशी. ती श्माभने रालरेरी आशे." लडडर म्शणार,े"

इतकी चाॊगरी केव्शाऩावनू मालमाव रागरी?"

42 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आई म्शणारी, " त्मा हदलळी जेलामरा घातरे नाशी ल त ूचाॊगरी ऩत्रालऱ

रालीऩमांत तझुी तरुाच घ्माली रागेर, अव ेवाॊचगतरे म्शणनू नीट मळकरा रालामरा."

भी आईरा म्शटर,े" आता भागेच कळारा वाॊगतवे? बाऊ! आता चाॊगरी मेत ेकी नाशी भरा?"

"आता काम वुॊदयच रालता मेत;े ऩण रोण कुठे रालता मेतो?" लडीर

म्शणार.े" रोणशी भी रालनू ठेलरा आशे. वलहशयीलय अककाने रालरेरा एक

रोण भी घेऊन आरो ल त्माच्मावायखा रालीत फवरो. ळलेटी वाधरा. भी तमु्शारा जेलण झाल्मालय दाखलीन." भी वाॊचगतरे.

भाझ्मा ऩत्रालऱीच े गणुगान झाल्माभऱेु भी जया पुळारून गेरो शोतो. जेलण झाल्मालय भी रोण लडडराव दाखवलरा." चाॊगरा आशे, ऩयॊत ु मेथे चुकरा. वभोयावभोयच ेकोऩये वायख्मा दभुडीच ेशलेत." अव ेम्शणून त्माॊनी वधुारून हदरा. भी तो वधुायरेरा रोण आईरा नेऊन दाखवलरा. "आता कोण यागे बयेर? उगीच शट्ट कयतो ल भरा शे मेणाय नाशी त ेमेणाय

नाशी म्शणतोव. देलाने जमारा शातऩाम हदर ेत्मारा वाये काशी कयता मेत.े

भनात भात्र शल ेचॊरमे, मारा एक जदाथऱू दे. मळकल्माफद्दर खाऊ. " आईने

वाॊचगतल्माप्रेभाणे अककाने पडताऱातनू एक जदाथऱू भरा हदरा. तो ककती गोड रागरा! वभरुभॊथानॊतय देलाॊना अभतृशी नततके गोड रागर ेनवरे.

गोडी लस्ततू नवनू लस्तवूाठी केरेल्मा श्भात आशे, कभाथतच आनॊद आशे.

43 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र आठली - षभेवलऴमी प्राथवना फाशेय वऩठूय चाॊदणे ऩडरे शोत.े भॊहदयाच्मा गच्चीलय वायी भॊडऱी फवरी शोती. दयूचा नदीप्रलाश चाॊदीच्मा प्रलाशावायखा हदवत शोता. नदीरा वलश्ाॊती भाशीतच नाशी. वायख ेलाशणे नतरा भाशीत. नतची प्राथथना, कभथभम प्राथथना, वायखी चोलीव ताव वरुू अवत.े कभथ कयीत अवताना ती कधी गाणी गणुगणुत,े कधी शवत,े खेऱत,े कधी गॊबीय शोत,े कधी यागाने रार शोत.े

नदी म्शणज ेएक वुॊदय ल गॊबीय गढू आशे. श्माभ त्मा नदीकड ेऩाशातच उबा शोता. वनृ्ष्टवौंदमथ श्माभरा लेड ेकयीत अव.े कधी यम्म वमूाथस्त ऩाशून जण ू

त्माची वभाधी रागे ल ऩढुीर चयण त्माच्मा तोंडातनू फाशेय ऩडत:-

याशूनी गपु्त भागे करयतोलव जादगुायी । यधचतोलव यंगरीरा प्रब ुत ूभशान ्धचतायी ।

ककती ऩाशू ऩाशू तपृ्ती न ये फघनू । ळत बालनांनन हृदम मेई उचंफऱून ॥

मा लेऱेवशी त्माची अळीच वभाधी रागरी शोती का? याभ त्माच्माजलऱ

गेरा ल म्शणारा, 'श्माभ! वायी भॊडऱी आरी; प्राथथनेरा चर. वलथजण लाट

ऩशात आशेत.'

'शो. भी आऩरा ऩाशातच याहशरो.' अव े म्शणून श्माभ त्माच्मावाठी अवरेल्मा जागेलय जाऊन फवरा. प्राथथना झारी ल गोष्टीव वरुूलात झारी. मभत्राॊनो! प्रत्मेक गोष्टीत वॊस्कृती बयरेरी आशे. प्रत्मेक जातीची वलमळष्ट

वॊस्कृती अवत.े वलाांची मभऱून याष्रीम वॊस्कृती शोत अवत.े प्रत्मेक

चारीयीतीत वॊस्कृतीचा वगुॊध बयरेरा आशे. तो ओऱखरा ऩाहशज.े

आऩल्मा वा-मा चारीयीतीत आऩण रष घातरे ऩाहशजे. काशी अनऩुमकुत

चारी अवतीर त्मा वोडून हदल्मा ऩाहशजेत; ऩयॊत ु वॊस्कृतीच े वॊलधथन

कयणा-मा चारी भरू देता काभा नमे. आऩल्मा देळातीर, आऩल्मा वभाजातीर प्रत्मेक आचाय म्शणज ेएक मळकलण आशे.

आभच्मा घयी एक अळी ऩध्दत शोती की, योज दऩुायच्मा भखु्म जेलणाच्मा लेऱी प्रत्मेकाने श्रोक म्शणालमाचा. जेलताना श्रोक म्शटरा नाशी तय

लडीर यागे बयत. लडीर आम्शारा श्रोकशी वुॊदय वुॊदय मळकलीत अवत.

44 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भोयोऩॊत, लाभनऩॊडडत माॊचे वुॊदय श्रोक ल कवलता त े मळकलीत अवत.

तळीच इतय स्तोत्र,े बऩूाऱमा श्रोक लगयेै मळकलीत. ऩशाट झारी की लडीर

मेत, आम्शाव उठलीत. आभच्मा अॊथरूणालय फवत आखण आम्शारा बऩूाऱमा श्रोक लगयेै मळकल ू रागत. आम्शी अॊथरूणातच गोधडमा ऩाॊघरून फवत अव.ू भाझ्मा रशानऩणी आभच्माकड े ब्रॉककट नव्शत.े

गोधडी, ऩावोडी ककॊ ला आईची चौघडी शेच ऩाॊघरूण ल अॊथरूण अवालमाच.े

गणऩतीची, गॊगेची लगयेै बऩूाऱमा लडीर मळकलीत. 'कानी कुॊ डराची प्रबा चॊरवमूथ जैव ेनबा' शे चयण आजशी भरा भधुय लाटतात. लक्रतुॊड भशाकाम,

ळाॊताकायॊ, लवदेुलवतुॊ देलॊ, कृष्णाम लावदेुलाम, लगयेै वॊस्कृत श्रोक, तवेच

गॊग े गोदे मभनेु, कृष्णानजुा वबुरा, कुॊ कुभभॊडडत जनके, देली म्शणे

अनामाथ, मे यथालरय झणी मदयुामा, अवा मेता देख,े भायाल ेभजरा, अॊग लक्र

अधयी धरय ऩाला, लगयेै आमाथ ल श्रोक त े मळकलीत. शे श्रोक आम्शारा रशानऩणी ऩाठ मेत. योज एखादा नलीन श्रोक त ेमळकलामच.े लडीर नवुत े

तोंडऩाठ नवत घेत करून, तय अथथशी वाॊगालमाचे. 'वौमभत्र म्शणज ेकोण?'

अव ेत े वलचायीत. आम्शारा वाॊगता आर ेनाशी तय ऩनु्द्शा प्रश्न वलचायीत.

'रक्ष्भणाची आई कोण?' आम्शी वाॊगाल े 'वौमभत्रा'. भग वौमभत्र म्शणज े

कोण?' आम्शी वाॊगाल े अॊदाजान े 'रक्ष्भण' बरे ळाफाव! अळी भग त े

ळाफावकी देत. वौमभत्र माचा अथथ वाॊचगतल्मालय भग याधेम म्शणज ेकोण,

वौबर म्शणज े कोण लगयेै वलचायीत. जण ू मळषणळास्त्राप्रभाणे त े

मळकलीत. लडडराॊच्मा मा ऩध्दतीभऱेु ळकेडो वॊस्कृत ळब्दाॊचा अथथ आम्शारा वभज ूरागरा शोता. लडडर ऩशाटे मळकलीत तय वामॊकाऱी आई मळकली. 'हदव्मा हदव्मा दीऩोत्काय। कानी कंुडर भोतीशाय। हदला देखून नभतकाय।' ककॊ ला 'नतऱाच े

तरे काऩवाची लात। हदला तले ेभध्मानयात। हदला तले े देलाऩाळी । भाझा नभतकाय वलव देलांच्मा ऩामाऩाळी ॥' लगयेै आई मळकलीत अव.े आम्शाराशी त्माभऱेु ऩाठ कयण्माचा नाद रागे. दऩुायी जेलणाच ेलेऱी जय लडडराॊनी न

मळकवलरेरा ऩयॊत ुआम्शीच ऩाठ केरेरा श्रोक आम्शी म्शटरा तय लडीर

ळाफावकी देत. त्माभऱेु आम्शाव उत्तजेन मभऱे. गालात कोठे रग्नभुॊजी

45 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ऩॊगत अवरी ककॊ ला उत्वलाची वभायाधना अवरी तथेेशी भरेु श्रोक

म्शणत. जो श्रोक चाॊगरा म्शणे त्माची वाये स्ततुी कयीत. अळा यीतीने

घयीदायी श्रोक ऩाठ कयालमाव उत्तजेन मभऱे. जेलताना वुॊदय काव्म, वुॊदय

वलचायाॊच ेश्रोक कानालय ऩडत. जण ूत ेऋवऴतऩथणच शोत अव.े

गालात कोठे जेलणालऱ अवरी तय आभच्माकड ेफोरालणे अवालमाचेच.

आभच्माफयोफय लडीरशी आररेे अवतीर तय श्रोक म्शणालमाव आम्शाव

भानेने, डोऱमाॊनी इळाया देत ल आम्शी रगेच म्शणत अव.ू घयी गेल्मालय

लडीर यागालतीर शी बीती अव.े भरा श्रोक जयी चाॊगर ेल ऩषु्कऱ मेत

शोत ेतयी ऩॊकतीत भी राजत अव.े भाझा आलाज पायवा चाॊगरा नव्शता ल

वबाधीटऩणाशी नव्शता. रशानऩणाऩावनू भी वभाजारा ल वभाजाच्मा टीकेरा बीत अव.े भी राजाऱू ऩषी आशे. अजूनशी पायवा भाणवाऱरेरा झारो नाशी. भी रगेच कालयाफालया शोतो. श्रोक म्शणत अवता कोणी शवरा, कोणी टीका केरी तय भरा लाईट लाटे; ऩयॊत ुलडीर जलऱ अवर े

म्शणज ेभकुाटमाने म्शणालमाव रागे. तथेे गत्मॊतय नवे. त्मा हदलळी गॊगअूप्ऩा ओकाॊकड े वभायाधना शोती. त्माॊचा आभचा पाय

घयोफा. आभच्माकड े आभॊत्रण शोत.े भाझ े लडीर फाशेयगाली गेरेर े शोत.े

दवु-माच्मा घयी जेलालमाव जाण्माची भरा रशानऩणाऩावनूच राज लाटत

अव;े ऩयॊत ुकोणी तयी गेरेच ऩाहशज ेशोत.े शजेयी रागरीच ऩाहशजे. नाशी तय

तो उभथटऩणा, भाजोयेऩणा हदवरा अवता. त्माॊचे भन दखुवलरे, अव ेझार े

अवत.े लडीर घयी नवल्माभऱेु भाझ्मालय जेलालमाव जाण्माची ऩाऱी आरी. दऩुायी स्नान वाॊगणे आर े ल थोडमा लेऱाने भी जलेालमाव गेरो. कणेयाॊगोऱमा घातल्मा शोत्मा. केऱीची वुॊदय ऩाने शोती. भी एका आगोतरीलय जाऊन फवरो. उदफत्त्माॊचा घभघभाट वटुरा शोता. उन्द्शाऱमाच ेहदलव शोत ेम्शणनू ऩाण्माच्मा भोठमा शॊडमाॊना फाशेरून पडकी रालरेरी शोती ल ऩाण्मात लाऱा टाकरेरा शोता. घयोघयचे कोणी आर ेकी नाशी, का आर ेनाशी, माची चलकळी झारी. जो मेणाय अवनू आरा नवेर

त्माच्माकड ेशातात ऩऱीऩॊचऩात्र देऊन एखाद्मा भरुारा ऩाठवलण्मात मेई.

46 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

वायी भॊडऱी आल्मालय ऩानप्रोषण झार ेल 'शयशय भशादेल' शोऊन भॊडऱी जेलालमाव फवरी. भी भकुाटमाने जेलत शोतो. श्रोक म्शणालमाव वरुूलात झारी. भरुाॊनी श्रोक म्शणण्माचा वऩाटा चारवलरा. कोणकोणारा ळाफावकी मभऱत

शोती. फामका लाढीत शोत्मा. एखाद्मा फाईचा भरुगा ऩॊकतीत जेलत अवरा तय ती आऩल्मा भरुारा वलचायी, 'फॊडमा! श्रोक म्शटराव का? म्शण

आधी.' श्रोक म्शणणे म्शणजे वदाचाय ल बऴूण भानर े जाई. 'श्माभ!

श्रोक म्शण ना ये! तरुा तय ककती तयी चाॊगर ेमेतात. तो 'चैतन्द्म वभुनॊ' नाशी तय 'डडडडभ डडन्म्भन ् डडन्म्भन-्' म्शण. भरा आग्रश शोऊ रागरा. भरा राज लाटे ल म्शणण्माचे धैमथ शोईना. 'फामकमा आशेव अगदी!' ळजेायच ेगोवल ॊदबट म्शणार.े वाये भी ऐकून घेतरे. दक्षषणेची हदडकी कढीत

घारनू भी नतरा रख्ख कयीत शोतो. इतयाॊच्मा म्शणण्माकड ेभी रष हदर े

नाशी. एक भरुगा वलाांचे जेलण शोण्माआधीच उठरा, त्माच्मालय वलाांनी तोंडवखु घेतरे. आधी उठणे म्शणज ेऩॊकतीचा अऩभान अव ेवभजण्मात

मेई.

जेलणे झारी. वलथ भॊडऱी उठरी. भी वऩुायी लगयेै खातच नव.े लडीर पाय

यागालत वऩुायी खाल्री तय. वलद्माथ्माांने वऩुायी, वलडा खाऊ नमे, अळी चार शोती. भी घयी आरो. ळननलाय अवल्माभऱेु दोन प्रशयी ळाऱेरा वटु्टी शोती. आईने वलचायर,े 'काम ये शोत ेजेलालमारा? बाजमा कवल्मा केल्मा शोत्मा?' भी वायी शकीकत वाॊचगतरी. आईने वलचायर,े 'श्रोक म्शटराव

की नाशी?'

आता काम उत्तय देणाय? एका खोटमाव दवुये खोटे. एक खोटे ऩाऊर

टाकर ेकी त ेवालयालमाव दवुये खोटे ऩाऊर टाकाल ेरागत.े ऩाऩ ऩाऩाव

लाढलीत अवत.े दृढभरू कयीत अवत.े आईरा भी खोटेच वाॊचगतर,े 'श्रोक

म्शटरा.' आईने ऩनु्द्शा वलचायर,े 'कोणता म्शटराव?

तो म्शटरेरा रोकाॊना आलडरा का?'

47 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ऩनु्द्शा भी खोटे वाॊचगतरे की, 'नेत्री दोन हशये प्रकाळ ऩवये' शा श्रोक म्शटरा. भाझ्मा लडडराॊना शा श्रोक पाय आलडत अव ेल तो आशेशी गोड. भी वाया म्शणून दाखल ूका?

नेत्री दोन हशये प्रकाळ ऩवये अत्मतं त ेवात्जये ।

भाथा ंवेंदयु ऩाझये लरय फये दलूाांकुयांच ेतयेु ॥

भाझ ेधचत्त वलये भनोयथ ऩयेु देखोनन धचतंा शये ॥

गोवालीवतु लावदेुल कवल ये त्मा भोयमारा तभये ॥

भी आईरा शे वाये खोटेच वाॊगत शोतो. तोच ळजेायची भरेु आरी. एकभेकाॊच्मा खोडमा कयालमाच्मा, एकभेकाॊची उणी ऩाशालमाची, एकभेकाॊव भाय फवलालमाचा, शा भरुाॊचा स्लबाल अवतो. ळजेायच ेफॊडमा, फन्द्मा, लाव ूवाये आर ेल आईरा म्शणार,े 'मळोदाकाकू! तभुच्मा श्माभने

आज श्रोक नाशी म्शटरा. वाये त्मारा म्शण म्शण अवे वाॊगत शोत;े ऩयॊत ु

माने म्शटराच नाशी.' 'श्माभनेच भरा मळकवलरेरा 'बरूनन गगन-ताटी ळधु्द नषत्रयत्ने' तो भी म्शटरा ल भरा ळाफावकी मभऱारी.' अव ेलाव ूम्शणारा. गोवल ॊदा म्शणारा, 'अवा मेता देख े यथ ननकट तो श्माभर शयी' शा भी म्शटरा ल नयवअूण्णाॊनी भरा ळाफावकी हदरी.' आई भरा म्शणारी, 'श्माभ ? भरा पववलरेव! खोटे फोरराव ! श्रोक

म्शटरा म्शणून भरा वाॊचगतरेव?'

लाव ूम्शणारा, 'श्माभ ! केव्शा ये म्शटराव?

फन्द्मा म्शणारा, 'अये त्माने भनात म्शटरा अवेर; तो आऩल्मारा कवा ऐकू मेईर?'

फॊडमा म्शणारा, 'ऩण देलाने तय ऐकरा अवेर!' भरेु भाझी थट्टा कयीत

ननघनू गेरी. भरेु म्शणज ेगालातीर न्द्मामाधीळच अवतात. कोणाच ेकाशी रऩ ू देणाय नाशीत. गालातीर वलाांची र्फ ॊग े चव्शाटमालय आणणायी लतथभानऩत्रचे ती! भरा आई म्शणारी, 'श्माभ ! त ूश्रोक म्शटरा नाशीव. शी एक चूक ल खोटे

फोरराव शी तय पाय बमॊकय चूक! देलाच्मा ऩामा ऩड ल म्शण भी ऩनु्द्शा अव े

48 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

खोटे फोरणाय नाशी.' भी भखुस्तॊब तथे ेउबा शोतो. आई ऩनु्द्शा म्शणारी, 'जा, देलाच्मा ऩामा ऩड. नाशी तय घयी मेऊ देत, त्माॊना वाॊगेन; भग भाय

फवेर; फोरणी खाली रागतीर.' भी जागचा शररो नाशी. भरा लाटर,े आई

लडडराॊव वाॊगणाय नाशी. ती वलवरून जाईर. आजचा नतचा याग उद्मा कभी शोईर. आई ऩनु्द्शा म्शणारी, 'नाशी ना ऐकत? फयॊ! भी आता फोरत

नाशी.' लडीर यात्रीवच ऩयगालाशून आर ेशोत.े योजच्माप्रभाणे त ेऩशाटे उठलालमाव

आर.े त्माॊनी बऩूाऱमा वाॊचगतल्मा, आम्शी म्शटल्मा. लडडराॊनी भरा वलचायर,े 'श्माभ! कार कोणता श्रोक म्शटराव?'

आई ताक कयीत शोती. नतची वालरी मब ॊतीलय नाचत शोती. उब ेयाशून ताक

कयाले रागे. भोठा डयेा शोता. भाथ्मावधु्दा भोठा शोता. आईने एकदभ ताक

कयामच ेथाॊफवलर ेल ती म्शणारी, 'श्माभने कार श्रोक म्शटरा नाशी; भरा भात्र खोटेच मेऊन वाॊचगतरे की, म्शटरा. ऩयॊत ुळजेायच्मा भरुाॊनी वायी खयी शकीकत वाॊचगतरी. भी त्मारा वाॊगत शोत्मे की, देलाच्मा ऩाम ऩड ल

ऩनु्द्शा खोटे फोरणाय नाशी, अव ेम्शण; ऩयॊत ुककती वाॊचगतरे तयी ऐकेनाच.'

लडडराॊनी ऐकरे ल यागाने म्शटर,े 'शोम का ये? ऊठ, उठतोव की नाशी? त्मा मब ॊतीजलऱ उबा यशा. श्रोक म्शटराव का कार?'

लडडराॊचा याग ऩाशून भी घाफयरो. भी यडत यडत म्शटर,े 'नाशी म्शटरा.' 'भग खोटॊ का वाॊचगतरेव? ळॊबयदा तरुा वाॊचगतरे आशे की, खोटे फोर ूनमे

म्शणून.' लडडराॊचा याग ल आलाज लाढत शोता. भी काऩत काऩत म्शटर,े

'आता नाशी ऩनु्द्शा खोटे फोरणाय.'

'आखण ती देलाच्मा ऩामा ऩड म्शणून वाॊगत शोती तय ऐकरे नाशीव.

आईफाऩाॊच ेऐकाले शे भाशीत नाशी लाटत?े भाजराव शोम त?ू' लडीर आता उठून भायणाय, अव ेलाटू रागर.े भी यडत यडत आईजलऱ गेरो ल आईच्मा ऩामाॊलय डोके ठेलरे. भाझ ेकढत कढत अश्ू नतच्मा ऩामाॊलय ऩडर.े 'आई!

भी चुकरो, भरा षभा कय.' अव े भी म्शटर.े आईच्माने फोरलेना. ती लात्वल्मभतूी शोती. वलयघऱरेल्मा ढेकऱाप्रभाणे भाझी न्स्थती झारेरी ऩाशून नतरा लाईट लाटर;े ऩयॊत ुस्लत:च्मा बालना आलरून ती म्शणारी,

49 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'देलाच्मा ऩामा ऩड. ऩनु्द्शा खोटे फोरण्माची फधु्दी देऊ नकोव, अव ेत्मारा प्राथूथन वाॊग.'

भी देलाजलऱ उबा याहशरो. स्पुॊ दत स्पुॊ दत देलारा प्राथूथन रोटाॊगण घातरे.

नॊतय भी ऩनु्द्शा मब ॊतीजलऱ जाऊन उबा याहशरो. लडडराॊचा याग भालऱरा शोता. 'मे इकड,े'अव े त े भरा म्शणारे. भी त्माॊच्माजलऱ गेरो. त्माॊनी भरा जलऱ घेतरे. ऩाठीलरून शात कपयलरा ल

त ेम्शणार,े 'जा आता, ळाऱा आशे ना?'

भी म्शटर,े 'आज यवललाय, आज वटु्टी आशे.'

लडीर म्शणार,े 'भग जया नीज शला तय. का ळतेालय मेतोव भाझ्माफयोफय?

ऩत्रालऱीॊना ऩाने ऩण आण.ू' भी शोम म्शटर.े

लडडराॊचा स्लबाल भोठा शुऴाय शोता. त्माॊनी एकदभ वाये लातालयण फदररे.

यागाच ेढग गेरे ल प्रेभाचा प्रकाळ ऩवयरा. जव ेकाशी झारचे नाशी. आम्शी फाऩरेक ळतेालय गेरो. भाझी आई भनूत थभॊत प्रेभ शोती तयी लेऱप्रवॊगी ती कठोय शोत अव.े नतच्मा कठोयऩणातच खये प्रेभ शोत.े खयी भामा शोती. कधी कठोय प्रेभाने तय कधी गोड प्रेभाने आई मा श्माभरा, आम्शा वलाांना लागलीत शोती. कधी ती प्रेभाने थोऩटी; तय कधी यागाने धोऩटी. दोन्द्शी प्रकायाॊनी ती भरा आकाय देत शोती. हमा फेढफ ल ऐदी गोऱमारा रूऩ देत

शोती. थॊडी ल ऊफ दोन्द्शीॊनी वलकाव शोतो. हदलव ल यात्र दोन्द्शीॊभऱेु लाढ शोत.े

वायखाच प्रकाळ अवेर तय नाळ. म्शणून एका कवलतते म्शटरे आशे :-

करूनन भाता अनयुाग याग । वलकावली फाऱ-भना-वलबाग

पुरे तरू वेलनुन उष्ण ळीत । जगी अव ेशीच वलकाव-यीत ॥

50 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र नलली - भोयी गाम

"फायकू आरा की नाशी? आज त्मारा भी दऩुायी यागे बयरो शोतो. एका गाईरा तो भायीत शोता. गाम दवु-माची अवरी तयी ती देलता आशे. जा ये

फायकूरा त्माच्मा घरून आणा.' श्माभ म्शणारा. "तो फाशेय फवरा आशे ऐकत, आत मालमाव राजतो आशे.' मळला म्शणारा. श्माभ उठरा ल फाशेय आरा. त्माने फायकूचा शात धयरा. फायकू ओळाऱरा शोता. तो शातातनू ननवटून जाण्मावाठी धडऩडत शोता. श्माभ त्मारा म्शणारा, 'फायकू! त ू भरा आलडतोव, म्शणून तरुा यागे बयरो. भाझा इतका का तरुा याग आरा? भी तझु्मा बालावायखाच आशे. चर आज भी आभच्मा भोऱ्मा गाईची गोष्ट वाॊगणाय आशे.'

श्माभच्मा प्रेभऱ ळब्दाॊनी फायकू प्राथथनागशृात आरा. श्माभच्मा गोष्टीची वायीजणे लाट ऩाशात शोती. श्माभने वरुूलात केरी: "आभच्मा घयी एक भोयी गाम शोती. ती अजून भाझ्मा डोऱमावभोय आशे.

अळी गाम आऩल्मा वाऱ्मा गालात नाशी, अव ेरोक म्शणत अवत. खयोखय

दृष्ट ऩडण्मावायखी ती शोती. कळी उॊच थोयाड शोती. गॊबीय ल ळाॊत हदव.े

आभच्मा लडडराॊचा ऩाच ळयेाॊचा रोटा शोता. तो बरून ती दधू देई. नतची काव बयदाय अव.े नतची नीट काऱजी घेण्मात मेत अवे.' भाझी आई वकाऱी उठरी म्शणज े गोठमात जालमाची. भोऱ्मा गाईरा आऩल्मा शाताने चाया घारालमाची. भग नतच्मा कऩाऱारा कुॊ कू राली ल

नतची ळऩेटी आऩल्मा तोंडालरून कपयली. गाम म्शणज े देलता. गाईरा शी थोयली फामकाॊनी हदरी आशे; ऩयॊत ु आज खयी गोऩजूा याहशरी नाशी. तोंडदेखरी गोऩजूा आशे, देखल्मा देला दॊडलत, अवा प्रकाय आशे. ऩलूी दवु-

माची गाम आऩल्मा अॊगणात आरी तय नतरा काठी भारून शाकरीत

नवत. नतरा बाकयी लगयेै देत. भठूबय चाया देत. आज दवुऱ्माच्मा गाईव

जया अॊगणात मेऊ दे की, त्मा गोभातचे्मा अॊगालय फवल्माच काठमा. दवुऱ्माची गाम दयू याहशरी. स्लत:च्मा घयच्मा गाईराशी ऩोटबय लयैण,

लेऱेलय ऩाणी मभऱत नाशी. यानात, गालात जे मभऱेर त े नतने खाल.े कोठे

51 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

घाणेयड ेऩाणी प्माले. आज मा गाईरा आऩण बीक भागामरा रालरे आशे

म्शणून आऩणाॊलय बीक भागालमाची ऩाऱी आरी आशे. जळी वेला तवे

पऱ. गाईची वेला न्जतकी करू नततके वखु ल वौबाग्म मेईर.

भाझी आई भधून गोठमात जालमाची. ताॊदऱू धुतरेरे ऩाणी घॊगाऱात

बरून नतरा ऩाजालमाची. त्मारा धुलण म्शणतात. शे थॊड ल ऩौन्ष्टक अवत.े

दऩुायी जेलालमाच ेलेऱेत एक देलऱातीर गयुलाचा नलैेद्म ल एक गाईवाठी, अव े दोन नलैेद्म भाॊडण्मात मेत अवत. देलऱातीर नलैेद्म गयुल मेऊन

घेऊन जाई ल गाईचा गाईरा नेऊन देण्मात मेत अव.े त्मारा गोग्राव

म्शणतात. आई आऩल्मा शाताॊनी शा गोग्राव गाईरा नेऊन देत अव.े मा भो-मा गाईच ेआईलय पाय प्रेभ शोत.े प्रेभ कयाले ल कयलनू घ्माल.े प्रेभ हदल्माने

दणुालत.े आईरा ती चाटालमाची. नतच्मा भानेखारची ऩोऱी आई खाजली, तवतळी भोयी गाम आऩरी भान लय कयी. आईचा ळब्द ऐकताच भोयी गाम

शॊफयत अव.े भो-मा गाईचे दधू आईच काढीत अवे. भोयी गाम दवु-मा कोणारा काढू देत नवे. जमाने द्माले त्माने घ्माल,े अवा जण ूनतचा ननश्चम शोता. दवुये कोणी जय

नतच्मा कावेखारी फवरे तय ती त्माव शुॊगनू ऩाशी. 'गॊधेन गाल: ऩश्मन्न्द्त.'

गाई लावाने ओऱखतात. नतच्मा कावेरा शात रागताच शा शात कोणाचा शे

नतरा कऱत अव.े आईमळलाम दवुया कोणी फवताच ती राथ भायी. ती गाम

स्लत्ललती शोती, वत्मलती शोती, अमबभानी शोती. प्रेभ न कयणाऱमारा ती राथ भायी. 'ऩाप्मा! भाझ्मा कावेरा त ूशात राल ूनकोव; भाझ्मा कावेरा शात रालण्मावाठी भाझा प्रेभऱ लत्व शोऊन मे, 'अव ेजण ूती वाॊगत अव.े

ती भोयी गाम बाग्मलान शोती, अव ेआम्शी वभजत अव.ू जण ूआभच्मा घयाची ती ळोबाच शोती. आभच्मा घयाची देलता शोती. आभच्मा घयातीर

प्रेभ ल ऩावलत्र्म, स्नेश ल वौंदमथ माॊची जण ूती भतूी शोती. ऩयॊत ुऩामराग

म्शणून बमॊकय योग आरा. मा योगाने कोकणात पाय ढोये भयतात. ऩटाऩट

ऩाम आऩटून गयेु भयतात. ऩामारा षत ेऩडतात ल त्माॊत ककड ेशोतात. एक

दोन हदलवाॊत ढोय भयत.े

52 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भो-मा गाईरा ऩामराग झारा. ऩषु्कऱ उऩचाय केर;े ऩयॊत ुगाम फयी झारी नाशी. एका काडीवशी ती मळलेना. भान टाकून ऩडरी शोती. आम्शी घयात

जऩशी केर;े ऩयॊत ुआभची ऩणु्माई वॊऩरी शोती. भोयी गाम आम्शाव वोडून

गेरी! भोयी गाम गेरी त्मा हदलळी आई जेलरी नाशी. आम्शी वाये जेलरो. आईरा ककती लाईट लाटर े त े भी कव े वाॊग!ू जो प्रेभ कयतो त्माराच

पे्रभलस्त ूगेल्माच ेद:ुख कऱत!े इतयाॊव काम वभज? भोयी गाम जेथ ेभेरी त्मा जागेलय आई ऩढेु काशी हदलव शऱदकुॊ कू ल पुरे लाशात अव.े

कधी कधी फोरताना आई म्शणे, 'भोयी गाम गेरी ल तभुच्मा घयाण्माच े

बाग्मशी गेरे. त्मा हदलवाऩावनू घयात बाॊडणतॊटे वरुू झार.े बयल्मा गोकुऱावायख ेतभुच ेघय ऩलूी गालात हदव ेऩयॊत ुभोयी गाम गेल्माऩावनू

अलकऱा आरी. भाझ्मा आईचे म्शणणे खये आशे, पाय व्माऩक अथाथने खये

आशे. जमा हदलवाऩावनू बायतभातचेी भोयी गाम गेरी. जमा हदलवाऩावनू

गाईरा बायतीम रोकाॊनी दयू केर,े नतची शेऱवाॊड केरी, त्मा हदलवाऩावनू

द:ुख, योग, दारयरम, दैन्द्म, दषु्काऱ शी अचधकाचधक मेऊ रागरी. चयखा ल

गाम मा बायतीम बाग्माच्मा दोन आयाध्मदेलता, आधायदेलता, मा दोन

देलताॊची ऩजूा ऩनुयवऩ जोऩमांत वरुू शोणाय नाशी, तोऩमांत तयणोऩाम नाशी. गाम यस्त्मात हदवरी म्शणज े नतरा उजली घारनू नतरा नभस्काय कयणे

म्शणज ेगो-ऩजूा नव्शे. आऩण दाॊमबक झारो आशो. देलारा नभस्काय कयतो ल बालारा छऱतो. गाईराशी भाता म्शणतो; ऩयॊत ु नतरा खामरा प्मामरा देत नाशी; नतच ेदधूशी मभऱत नाशी; मभऱारे तय रूचत नाशी. खोटा लयऩाॊगी नभस्काय कयणाऱमारा नयक वाॊचगतरा आशे. दास्म वाॊचगतरे आशे.'

53 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र दशाली - ऩणवकुटी "भरा ऩण ने ये बाऊ गोष्ट ऐकामरा. योज योज त ूजातोव. आई, वाॊग गॊ बाऊरा भरा घेऊन जामरा. 'लच्छी बाऊच्मा ऩाठीव रागरी शोती. 'तथेे ऩेंगामरा रागळीर. त ूकळारा मेतवे तथेे?' बाऊ म्शणारा. 'ने ये नतरावधु्दा, तीशी ऐकेर. चाॊगरे अवेर त ेवा-माॊनी ऐकाले. भी वधु्दा आर े अवत;े ऩण शे घयातर े आलयता यात्र शोते फाशेय.' बाऊची आई

म्शणारी. 'ळजेायची मबभी जात,े ती शॊळी जात,े शयणीराशी नतचा बाऊ नेतो. त ूनाशीव

का ये भाझा बाऊ?' लच्छी केवलरलाणी शोऊन आऩल्मा बाऊच्मा रृदमारा ऩाझय पोडीत शोती. 'चर, तथेे भग 'भरा झोऩ मेत,े चर घयी' अळी भरा घाई रालरीव तय फघ

भात्र!' अव ेफजालनू लच्छीराशी नतच्मा बालाने आश्भात नेर.े

आश्भातीर शी गोष्टीरूऩ प्रलचन ेऐकालमाव भरेुभरुी मेऊ रागरी. भोठी भाणवेशी जमाॊना लेऱ अवतो ती मेत अवत.

लच्छी ल नतचा बाऊ आरी ती गोष्ट वरुूशी झारी शोती. 'ळलेटी भाझ्मा लडडराॊना त्माॊच्मा बालाॊनी घयाफाशेय शुवकून हदर.े

बाऊफॊदकी! मा बायतलऴाथत बाऊफॊदकी पाय! कौयलऩाॊडलाॊच्मा लेऱेऩावनू

आशे. ती अजून आशे. बालाबालाॊत जेथ े प्रेभ नाशी, तथेे स्लतॊत्रता कळी नाॊदेर, भोष कवा याशीर? जमा घयात भाझ ेलडीर रशानाचे भोठे झार,े

जमा घयात तीव लऴ ेफया लाईट वलाांचा वॊवाय त्माॊनी चारवलरा, जमा घयात

त्माॊनी इतय वलाांना दशी-दधू हदर,े ऩयॊत ुस्लत: चच ॊचचे ेवायच खाल्र,े जमा घयात याशून त्माॊनी बालाफहशणीॊची रग्ने केरी, त्माॊच्मा शौळी ऩयुवलल्मा, त्मा घयातनू त्माॊना फाशेय जाण्माव वाॊगण्मात आर!े घयात आईराशी अऩभानकायक फोरणी वोवाली रागरी. आम्शी त्मा लेऱेव रशान शोतो. आई त्मा वलबकत शोण्माच्मा लेऱची शकीकत डोऱमाॊत ऩाणी आणून कधी कधी वाॊगत अव.े

54 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

तो हदलव भरा अजून आठलतो आशे. आभच्मा गालात भाघी चतथुीचा गणऩनत-उत्वल शोता. शा नलवाचा उत्वल शोता. गणऩतीचा वालथजननक

उत्वल बारऩदातच शोत अव.े भशाडच्मा धायऩाॊनी शा नलव केरा शोता. त्मा लेऱेव अभ्मॊकय शे प्रमवध्द याष्रीम कीतथनकाय आभच्मा गाली आर ेशोत ेल

त्माॊची कीतथने उत्वलात शोत शोती. गालातीर वायी भॊडऱी देलऱात कथेरा गेरी शोती. त्मा यात्री आम्शारा कथेरा जाऊ हदर ेनाशी. आम्शी ननजून गेरो शोतो. यात्री नऊदशाच्मा वभुायाव आईने आम्शाव उठलरे. भाझ ेआईफाऩ

त्मा लेऱेव घयातनू फाशेय ऩडत शोत.े आईच्मा डोऱमाॊतनू अश्ू गऱत शोत.े

जमा घयात याशून नतने भो-मा गाईचे दधू काढरे, गडी भाणवाॊना जेलालमाव

ऩोटबय घातरे, जमा घयात एके काऱी ती वोन्द्माॊनी नटून मभयलरी, त ेघय,

त ेगोकुऱ वोडून ती फाशेय ऩडत शोती. हदलवा राज म्शणून यात्री फाशेय ऩडत

शोती. भाझा धाकटा बाऊ नतच्मा कडलेय शोता. मळलॊताच्मा ऩाठचा तो बाऊ. लडीर ऩढेु झार;े त्माॊच्मा ऩाठोऩाठ आई ल भी भकुाटमाने जात शोतो! कोठे जात शोतो? आईच्मा भाशेयी जात शोतो. गालातच आईचे भाशेय शोत.े

आजोऱच्मा घयी त्मा लेऱेव कोणी नव्शत.े आजोफा आजी ऩणु्माव भरुाकड े

गेरी शोती. काशी हदलवाॊनी ती ऩयत मेणाय शोती. यात्री रऩतछऩत आम्शी आजोफाॊच्मा घयी आरो. देलऱात आनॊद चाररा शोता; ऩयॊत ु आम्शी वतुकमावायख ेलनात चाररो शोतो. देलाच्मा मा वलळार बभूीलय एकाच

लेऱी अनेक प्रमोग चाररेर ेअवतात.

नलीन घयी आता वलम झारी; ऩयॊत ुआईच्मा तोंडालयची खखन्द्नता गेरी नव्शती. काशी हदलवाॊनी आजी ऩयत आरी. भाझी आजी जयी स्लबालाने

प्रेभऱ शोती, तयी थोडी शट्टी शोती. भाझी आई शोता शोईतो आजीजलऱ

मभऱत ेघेई. कायण स्लत:ची ऩरयन्स्थती ती ओऱखून शोती. आईच्मा भनात भाशेयी याशणे पाय खाई. नतरा अऩभान लाटे. नल-मावश

भाशेयी याशणे, त्मातनू भयण फये अवे नतरा शोई. नतचा स्लबाल पाय भानी शोता. एक हदलव आजी ल आजोफा देलऱात ऩयुाण ऐकालमाव गेरे शोत.े

ओटीलय लडीर जभाखचथ मरशीत शोत.े आई ओटीलय गेरी ल म्शणारी

55 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'भाझ्माच्माने मेथे अत:ऩय याशलत नाशी. भी जगाले अव े जय तमु्शारा लाटत अवेर तय स्लतॊत्र घय फाॊधा. मेथे खाणेवऩणे म्शणज ेन्जलालय मेत.े'

लडीर म्शणार,े 'अगॊ, आऩण आऩरेच बात खातो ना? पकत मेथे याशातो. घय फाॊधणे म्शणज े का थट्टा आशे? तमु्शा फामकाॊना वाॊगामरा काम?

ऩरुुऴाॊच्मा अडचणी तमु्शाॊरा काम भाशीत?'

आई एकदभ वॊताऩनू म्शणारी, 'तमु्शा ऩरुुऴाॊना स्लामबभानच नाशी भऱुी.' भाझ े लडीर ळाॊतऩणे ऩयॊत ु खखन्द्नऩणे म्शणार,े 'आम्शारा स्लामबभानच

नाशी! आम्शी भाणवेच नाशी जण!ू दरयरी भाणवाचा वायी दनुनमा अऩभान

कयत,े भग फामको का कयणाय नाशी? कय, तशूी अऩभान कय. तशूी लाटेर

तवे फोर!'

लडडराॊच ेळब्द ऐकून आईरा यडू आर.े 'तभुचा अऩभान कयालमाचा भाझा शेत ूनव्शता शो. उगाच काशी तयी भनाव रालनू घ्मालमाचे; ऩण भरा मेथ े

खयेच याशालेवे लाटत नाशी.' 'भराशी का याशाल ेअवे लाटत?े ऩयॊत ुतरुा आऩरी ऩरयन्स्थती भाशीत आशे

ना? कजथ आशे त्माच ेव्माजशी देता मेत नाशी. घय कळाने फाॊधालमाच?े कव े

तयी गयुाॊच्मा गोठमावायख ेनाशी ना घय फाॊधालमाच?े त्मात याशणे म्शणज े

अऩभानच तो.' लडीर आईची वभजूत कयीत म्शणार.े

'गयुाॊचा गोठाशी चारेर; ऩयॊत ुतो स्लतॊत्र अवरा, आऩरा अवरा म्शणज े

झार.े अगदी वाधी गलतारू झोऩडी फाॊधा. तथे े याशण्मात भरा अऩभान

लाटणाय नाशी; ऩयॊत ु भाशेयच्मा भाणवाॊकड े मेऊन याशणे नको. भाझ्मा बालाॊच्मा फामका उद्मा आल्मा तय त्माशी एखादे लेऱेव अऩभान कयतीर.

आधीच मेथून जाल.े भोठमा कौरारू घयात याशण्माऩेषा ऩानाची झोऩडी फयी. अळी झोऩडी फाॊधालमाव पाय खचथ नाशी मेणाय. मा भाझ्मा शातीतीर

ऩाटल्मा घ्मा, मा ऩयुल्मा नाशीत तय नथशी वलका. नथ नवरी, ऩाटरी नवरी तयी अडत नाशी. कोणाकड ेभरा जालमाच ेआशे? आऩरी स्लतॊत्रता शीच आऩरी ळोबा. कऩाऱारा कुॊ कू ल गऱमात भॊगऱवतू्र एलढे भरा ऩषु्कऱ झार.े स्लतॊत्रता गभालनू शी नथ ल हमा ऩाटल्मा कळारा?' अव े

म्शणून भाझ्मा आईने खयेच नथ ल ऩाटल्मा लडडराॊच्मा ऩढेु ठेलल्मा.

56 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

लडीर स्तॊमबतच झार.े 'तरुा इतके द:ुख शोत अवेर शे नव्शत ेभरा भाशीत.

भी रौकयच रशानवे घय फाॊधतो.' अवे लडडराॊनी आश्लावन हदर.े

भाझी आई वाॊगत े की स्लतॊत्रता मभऱवलण्मावाठी दागदाचगने पेकून दे,

स्लातॊत्र्माचा वाज, स्लातॊत्र्माचा ळृॊगाय शाच वलाांना ळोबादामक ल

भौल्मलान ळृॊगाय शोम.

आभच्मा लाटणीव आरेल्मा रशानळा जागेलय झोऩडी फाॊधालमाव आयॊब

झारा. भातीच्मा मब ॊती शोत्मा. कच्च्मा वलटा. त्मात कोकणात भाऩे

अवतात. वलटाशून आकायाने भाऩे भोठी अवतात. हमा भाऩाॊच्मा मब ॊती उबायल्मा. घय गलताने ळाकारयरे. घयातीर जभीन तमाय कयण्मात आरी. अषय्मततृीमेच्मा भशूुताथने नलीन घयात प्रलेळ कयण्माचे ठयरे. आईरा लाईट लाटत शोत ेल आनॊदशी शोत शोता. ळजेायी हदयाॊची भोठ भोठारी घये,

फॊगरे शोत े आखण आऩरे रशानव े गलतारू घय अव े नतच्मा भनात मेई;

ऩयॊत ुऩनु्द्शा ती म्शणे, 'काशी झारे तयी शे स्लतॊत्र आशे. मेथे भी भारकीण

आशे. मेथून भरा कोणी 'ऊठ' म्शणणाय नाशी.' झोऩडीलजा घयाची लास्तळुाॊती कयण्मात आरी. प्रथभ घयात देल नेऊन

ठेवलर.े भग वाभान नेरे. नायऱाच ेघाटर ेआईने केर ेशोत.े प्रवॊग वाजया केरा ऩाहशजे शोता. वाया हदलव गडफडीत गेरा. लडीर रोकाॊना वाॊगत शोत,े

'तात्ऩयुत ेफाॊधर ेआशे. ऩढेु भोठे फाॊध.ू'

ऩयॊत ु आई आम्शाव म्शणे, 'माॊच्मा शातनू भोठे घय आता केव्शा, कोठून

फाॊधर ेजाणाय? भरा भोठे घय आता देलाकड ेगेल्मालय मभऱेर; ऩयॊत ुशी भठीच भाझा स्लगथ आशे. कायण मेथे भी स्लतॊत्र आशे. मेथ ेमभ ॊधेऩणा नाशी. मेथे खाल्रेरी भीठबाकय अभतृाप्रभाणे रागेर; ऩयॊत ुऩयकमाॊकड ेखाल्रेरी फावुॊदीऩयुी नको.' त्मा हदलळी यात्री आम्शी अॊगणात फवरो शोतो. आकाळात ताये चभकत

शोत.े चॊर कें व्शाच भालऱरा शोता. आईरा धन्द्मता लाटत शोती. घय रशान

शोत;े ऩयॊत ुघयाच्मा ऩढेु ल भागे भोठे अॊगण शोते. शे अॊगण शेच जण ूखये घय.

आई म्शणारी, 'श्माभ! नल ेघय तरुा आलडरे का?'

57 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भी म्शटर,े 'शो, छान आशे आऩरे घय. गरयफाॊची घये अळीच अवतात.

आऩल्मा भथुयीच ेघय अवेच आशे. नतरा आऩरे घय पाय आलडरे.'

भाझ ेळब्द ऐकून आईरा लाईट लाटर?े जी भथुयी आभच्माकड ेकाॊडामरा मेई नतच्मा घयावायख े आऩरे घय! नाशी, आईरा लाईट लाटर ेनाशी. ती म्शणारी, 'शोम, भथुयी गयीफ आशे; ऩयॊत ुभनाने श्ीभॊत आशे. आऩणशी मा रशान घयात याशून भनाने भोठी शोऊ मा. भनाने श्ीभॊत शोऊ मा.' 'शोम, आऩण भनाने श्ीभॊत शोऊ. खयॊच शोऊ.' भी म्शटरे. इतकमात आकाळातनू एक ताया तटुरा. आई एकदभ गॊबीय झारी. धाकटा बाऊ म्शणारा, 'आई! केलढा ग ताया शोता!' आई गॊबीयच शोती. ती म्शणारी, 'श्माभ तझु्मा आईच्मा जीलनाचा ताया रौकयच तटेुर अव ेतय नाशी ना तो वाॊगत? त ेलयच ेभोठे, भोकऱे वुॊदय

आकाळ भरा तय लय नाशी ना फोरालीत? भरा फोरलण्मावाठी तय नाशी ना आरा तो लाया?'

'नाशी शो आई! तो शे आऩरे स्लतॊत्र घय ऩाशण्मावाठी आरा आशे. त्मारा आऩरे वाधे घय, शे स्लतॊत्र घय स्लगाथऩेषाशी अचधक आलडर े अवेर.

मभनेुच्मा ऩाण्मात गोऩाऱाॊनी शात धुतल्मालय जे मळतकण ऩाण्मात ऩडत

त ेखाण्माव स्लगाथतीर देल मेत, अव ेत्मा शरयवलजमात नाशी का? तवे शे

घय ऩाशालमाव त ेतायेशी मेती. कायण आऩल्मा घयात प्रेभ आशे, त ूआशेव.'

भी म्शटर.े

भाझ्मा ऩाठीलरून लात्वल्माने बयरेरा शात कपयलीत आई म्शणारी, 'श्माभ! कोणी ये तरुा अव े फोरालमाव मळकवलरे? ककती गोड ल वुॊदय

फोरतोव? खयेच आऩरे शे वाधे, वुॊदय घय ता-माॊनाशी आलडरे, वा-माॊना आलडरे!'

58 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र अकयाली - बतूदमा "याभ ! तो हदला फाजूरा कय. भाझ्मा डोऱमाॊलय उजेड नको.' श्माभ

म्शणारा. आज फाशेय जया ऩाऊव ऩडत शोता. गाय लाया लाशत शोता. म्शणून भॊडऱी आतच फवरी शोती. योज आकाळाच्मा खारीच प्राथथना ल शे कथाप्रलचन

शोई! श्माभरा हदव्माचा त्राव शोत अव.े याभ हदला फाजूव करू रागरा; ऩयॊत ु

मबका कवचा ऐकतो! 'इथे हदला अवरा, म्शणज े तभुच्मा तोंडालयच े

शालबाल आम्शाॊरा हदवतात. कानाॊनी ऐकतो ल डोऱमाॊनी फघतो. तभुच्मा ळब्दाॊचा ऩरयणाभ शोतो. त्माचप्रभाणे तभुच्मा तोंडालयच्मा आवलबाथलाचाशी शोतो. केलऱ ऐकण्माने काभ शोत अवत,े तय नाटक अॊधायातशी कयता आर े

अवत.े' मबका म्शणारा. 'भी काशी नाटक नाशी कयीत; भाझ्मा रृदमातीर फोर तमु्शाॊरा वाॊगत

आशे.' श्माभ म्शणारा. 'आम्शी नाटक नाशी म्शणत. ऩयॊत ुतभुच्मा तोंडाकडशेी ऩाशण्माने ऩरयणाभ

शोतो. याभतीथथ जऩानात फोरत, त े इॊग्रजीत फोरत; ऩयॊत ु इॊग्रजी न

जाणणायेशी जऩानी रोक व्माख्मान ऐकालमाव जात. याभतीथाांच्मा तोंडालयच ेशालबाल जण ूत्माॊना वलथ वभजालनू देत.' नाभदेल म्शणारा. 'फये अव ू दे हदला. तमु्शारा जमात आनॊद, त्मातच भरा,' अव े म्शणून

श्माभने गोष्टीव वरुूलात केरी: एके हदलळी रशानऩणी आम्शी अॊगणात खेऱत शोतो. तऱुळीचे अॊगण बरे

भोठे राॊफ ल रुॊ द शोत.े तऱुळीच्मा अॊगणात एक उॊचच उॊच फेशेऱमाच ेझाड

शोत.े एकाएकी टऩ ्अवा आलाज झारा. भी ल भाझा धाकटा बाऊ कवरा आलाज झारा, त ेऩाशू रागरो. काशीतयी ऩडर े शोत ेखाव. आम्शी वलथत्र

ळोध ू रागरो. ळोधता ळोधता झाडालरून ऩडरेरे एक ऩाखयाच े रशानव े

वऩल्र ू आढऱर.े त्माची छाती धडऩडत शोती. पायच उॊचालरून त े ऩडरे शोत.े त्माची पायच ददुथळा झारी शोती. रोऱागोऱा झारा शोता. अजून

त्मारा नीट ऩॊख पुटरे नव्शत.े डोऱेवधु्दा त ेनीट उघडीत नव्शत.े रोशायाचा

59 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

बाता जवा शरत अवतो, त्माप्रभाणे त्माचे वाये अॊग एक वायख ेशरत शोत,े

खारीलय शोत शोत.े त्मारा जया शात रालताच त ेआऩरी वगऱी भान ऩढेु

कयी ल ची ची अव ेकेवलरलाणे ओयड.े मा वऩरारा भी घयात उचरनू घेऊन

न्द्मालमाच ेठयवलरे. त्मारा एका पडकमात घेऊन आम्शी घयात गेरो. भी ल

भाझा रशान बाऊ दोघ ेशोतो. भी काऩवू घारनू त्मालय त्मा वऩराव ठेवलरे.

आम्शीशी रशान शोतो. आम्शी तयी काम कयणाय? फारफधु्दीरा ज े जे वचुेर, त ेत ेकरू रागरो. त्मा वऩरारा दाणाऩाणी देऊ रागरो. ताॊदऱाच्मा फायीक कण्मा आणून त्माच्मा चोचीत घार ू रागरो ल झायीने त्माच्मा चोचीत ऩाण्माच े थेंफ घार ू रागरो. त्मारा वऩरारा खाता मेत शोत,े की नाशी, त्मा आभच्मा काऱजीनेच, आभच्मा चोचीत ऩाणी घातल्मानेच,

दाणे घातल्मानेच तय त ेभयणाय नाशी ना माचा आम्शी वलचायच केरा नाशी. मा जगात नवुत ेप्रेभ, केलऱ दमा अवनूच बागत नाशी. जीलन वुॊदय ल

मळस्ली कयण्माव तीन गणुाॊची जरूयी अवत.े ऩहशरी गोष्ट म्शणज ेप्रेभ

ऩाहशज.े दवुयी गोष्ट म्शणज ेसान आखण नतवयी गोष्ट म्शणज ेळकती. प्रेभ,

सान ल फऱ मा नतन्द्शी गोष्टी जमाच्माजलऱ आशेत, त्मारा जगात कृताथथ शोता मेईर. प्रेभशीन सान तशेी व्मथथ; सानशीन प्रेभ तशेी पुकट;

प्रेभसानशीन ळन्कत ल ळन्कतशीन प्रेभ ल सान तीशी व्मथथच. भाझ्मा अॊगात

ळकती अवरी; ऩयॊत ु दवु-मालय प्रेभ नवेर, तय त्मा ळकतीचा दरुूऩमोग

व्शालमाचा. भजजलऱ सान आशे; ऩयॊत ु दवु-मालय प्रेभ नवेर, तय त्मा सानाचा पामदा भी दवु-माव देणाय नाशी आखण प्रेभ अवनू सान नवेर,

तय त ेप्रेभशी अऩाम कयीर. एखाद्मा आईच ेभरुालय प्रेभ आशे; ऩयॊत ुत्मा भरुाॊची आजायीऩणात कळी ळशु्ूऴा कयाली, माच ेसान जय नतरा नवेर, तय

त्मा आॊधऱमा प्रेभाने जे खालमाव देऊ नमे, तशेी ती देईर आखण नतच्मा प्रेभानेच फाऱ भरून जाईर! वभजा, आईजलऱ प्रेभ आशे, सानशी आशे;

ऩयॊत ुती जय स्लत: अळकत ल ऩॊग ूअवेर तयीशी नतच्मा प्रेभाचा ल सानाचा पामदा मभऱणाय नाशी. प्रेभ, सान ल ळकती माॊचा वलकाव जीलनात शला, प्रेभ म्शणज े रृदमाचा वलकाव; सान म्शणज े फधु्दीचा वलकाव ल ळकती

60 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

म्शणज ेळयीयाचा वलकाव. ळयीय, भन ल फधु्दी मा नतशीॊची लाढ जीलनात

शली. आम्शी त्मा वऩरालय प्रेभ कयीत शोतो. ऩयॊत ुआम्शाॊरा सान नव्शत.े त्माच्मा चोचीत ऩीठ, कण्मा, नाना ऩदाथथ बयरे ल वायख े ऩाणी ओतरे! गयीफ

र्फचाये! आभच्मा अडाणी प्रेभानेच त ेफेजाय शोत शोत.े त्माने ळलेटी भान

टाकरी ! भी त्मारा म्शटर,े 'आम्शी तरुा वऩ ॊज-मात कोंडून नाशी शो ठेलणाय! त ूफया शो ल आऩल्मा आईकड ेउडून जा. आम्शी दषु्ट नाशी शो, तझु्मा आईवाठी तयी नको, ये भरू! ती केवलरलाणी ओयडत अवेर. नघयटमा घारीत अवेर.'

आभच्मा फोरण्माकड ेत्मा वऩराच ेरष नव्शत.े भी आईरा म्शटरे, 'आई! शे

वऩर ूफघ ग कव ेकयत ेआशे! अगदी भान लय कयीत नाशी. त्मारा काम

खालमाव देऊ?'

आई फाशेय आरी. नतने वऩरारा प्रेभऱऩणे शातात घेतरे ल म्शणारी, 'श्माभ! शे जगणाय नाशी, शो. त्मारा वखुाने भरू दे. त्मारा एकवायख ेशात

राल ूनका. त्मारा लेदना शोतात. पायच उॊचालरून ऩडर;े गयीफ र्फचाये!'

अव ेम्शणून आईने त ेवऩर ूखारी काऩवालय ठेवलर ेल ती घयात काभकाज

कयालमाव ननघनू गेरी. आम्शी त्मा वऩराकड े ऩाशत शोतो. ळलेटी चोच

लावनू त े भरून ऩडरे. गेरे, त्माचे प्राण गेरे! त्माचे आईफाऩ, बाऊफॊद

कोणी त्माच्माजलऱ नव्शत.े आम्शाॊरा पाय लाईट लाटर.े त्मारा नीट

ऩयुालमाच,े अव ेआम्शी ठयवलर.े

आईरा जाऊन वलचायर,े 'आई! मा वऩरारा आम्शी कोठे ऩरुू? चाॊगरीळी जागा वाॊग. आई म्शणारी, 'त्मा ळलेॊतीजलऱ ककॊ ला त्मा भोग-माजलऱ ऩयुा. ळलेॊतीच्मा झाडारा वुॊदय पुरे मेतीर, भोग-माची पुरे अचधकच तजेरदाय

हदवतीर. कायण तमु्शी त्मा वऩरारा प्रेभ हदर े आशे. त े प्रेभ त े वऩर ू

वलवयणाय नाशी. त्मा पुराॊत तभुच्मावाठी त े मेईर ल तमु्शाॊरा गोड लाव

देईर.'

भी म्शटर,े 'त्मा वोनवाखऱीच्मा गोष्टीवायखॊ, शोम ना? वोनवाखऱीव

नतच्मा आईने भारून ऩयुरे, त्मालय डामऱॊफाच े झाड रावलरे; ऩयॊत ु

61 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

वोनवाखऱी फाऩारा बेटालमारा डामऱॊफात आरी. तवेच शे वऩर ूमेईर, शो ना? भग ळलेॊतीची पुरे ककती छान हदवतीर? पायच लाव मेईर, नाशी का ग आई?'

आई म्शणारी, 'जा रौकय ऩयुा त्मारा. भेरेर ेपाय लेऱ ठेल ूनमे.'

'त्मारा गुॊडाऱालमाव आम्शारा चाॊगरेव ेपडके दे ना.' भी म्शटर.े आईची एक जुनी पाटकी जयीची चोऱी शोती. त्मा चोऱीचा एक तकुडा आईने

पाडून हदरा. त्मा येळभी काऩडात त्मा वऩरारा आम्शी घेतरे. जेथ ेपुरझाड े

शोती, तथे ेगेरो. ळलेॊती ल भोगये त्माॊच्माभध्मे त्माच्मावाठी खऱगी खण ू

रागरो. आभच्मा डोऱमाॊतनू ऩाणी गऱत शोत.े अश्ूॊनी जभीन ऩवलत्र शोत

शोती खऱगी खणरी त्मा खऱगीत पुरे घातरी. त्मा पुराॊलय त्मा वऩराचा देश त्मा लस्त्रात गुॊडाऱून ठेवलरा; ऩयॊत ुत्मालय भाती ढकरलनेा! रोण्माशून

भऊ अळा त्मा वुॊदय चचभकुल्मा देशालय भाती रोटलेना. ळलेटी डोऱे मभटून

भाती रोटरी. भाॊजयाने खऱगी उकरू नमे, म्शणून लयती वुॊदयवा दगड

ठेवलरा ल आम्शी घयी आरो. भाजघयात फाजूरा फवरो ल यडत शोतो. 'का, ये फाजूरा फवराव?' आईने वलचायर.े

'आई! भी त्मा ऩाखयाच ेवतुक धयणाय आशे!' भी म्शटरे. आई शवरी ल म्शणारी, 'अये लेडमा, वतुक नको शो धयालमारा.' भी म्शटर,े 'आऩल्मा घयातरे कोणी भेरे म्शणज ेआऩण धयतो, त?े'

आई म्शणारी, 'भाणूव कोणत्मा तयी योगाने भयतो, मावाठी त्माच्मा जलऱ

अवणा-मा भॊडऱीॊनी इतयाॊऩावनू काशी हदलव दयू याशणे फये; म्शणज े

वाथीच ेयोग अवतात, त्माॊचे जॊत ूपैरालत नाशीत. म्शणून वतुक ऩाऱीत

अवतात. त्मा ऩाखयारा का योग शोता! र्फचाये लरून खारी ऩडर ेल प्राणाव

भकुरे!'

आईच ेळब्द ऐकून भरा आश्चमथ लाटर.े 'आई ! तरुा कोणी शे वाॊचगतरे?'

भी वलचायर.े

आई म्शणारी, 'भागे एकदा ओटीलय त ेकोण गशृस्थ आर ेशोत,े त ेनव्शत े

का फोरत? भी ऐकरे शोत ेल त ेभरा खये लाटर.े जा, शातऩाम धुऊन मे,

म्शणज े झार.े लाईट नको लाटून घेऊ. तमु्शी त्मारा प्रेभ हदरेत, चाॊगर े

62 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

केरेत. देलशी तभुच्मालय प्रेभ कयीर. तमु्शी कधी आजायी ऩडरात ल तभुची आई जलऱ नवरी, तयी दवु-मा मभत्राव उब े कयीर. देलाच्मा रेकयाव,

कीड-भुॊगी, ऩळऩुषी, माॊना जे द्मार, त ेळतऩटीने लाढलनू देलफाप्ऩा आणून

देत अवतो. ऩेयरेरा एक दाणा बयरेरे कणीव घेऊन मेतो. श्माभ! तमु्शी ऩाखयालय प्रेभ केरेत, तवे ऩढेु एकभेकाॊलय कया. नाशीतय ऩळऩुक्ष्माॊलय प्रेभ

कयार; ऩयॊत ुआऩल्माच बालाॊना ऩाण्मात ऩाशार. तवे नका शो करू. तमु्शी वायी बालॊड ेएकभेकाॊना कधी वलवरू नका. तभुची एकच फशीण आशे, नतरा कधी अॊतय देऊ नका; नतरा बयऩयू प्रेभ द्मा.' आई शे वाॊगत अवता गहशलरून आरी शोती. भाझ्मा लडडराॊजलऱ त्माॊचे बाऊ कवे लागर,े शे का नतच्मा डोऱमाॊवभोय शोत?े का ती नेशभी आजायी अव,े तयी नतच्मा बालाॊनी नतरा शलाऩारट कयालमाव कधी नेर े नाशी, म्शणून नतरा लाईट लाटत शोत?े नतच्मा बालना काशी अवोत; ऩयॊत ु ती फोररी त ेवत्म शोत.े भुॊग्माॊना वाखय घारतात; ऩयॊत ुभाणवाॊच्मा भुॊडमा भयुगऱतात! भाॊजये, ऩोऩट माॊलय प्रेभ कयतात; ऩयॊत ुळजेायच्मा बालालय,

भनषु्मालय प्रेभ कयीत नाशीत, शे आऩण ऩाशत नाशी का?

63 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र फायाली - श्माभच ेऩोशणे

कोकणाभध्मे ऩालवाऱमात वलहशयी तडुुॊफ बयरेल्मा अवतात. शातानेवधु्दा ऩाणी घेता मेत,े इतकमा बयतात. ऩालवाऱमाभध्मे ऩोशण्माची कोकणात

भौज अवत.े नलीन भरुाॊना मा लेऱेवच ऩोशालमाव मळकवलतात.

नलमळकमाच्मा कभयेरा वखुड ककॊ ला वऩढर े फाॊधतात ल देतात त्मारा वलहशयीत ढकरनू. वलहशयीत ऩोशणाये अवतातच. वशा वशा ऩरुूऴ खोर

ऩाणी अवर,े तयी तऱाळी जाऊन खय घेऊन मेणाये अट्टी ऩोशणाये अवतात.

ऩाण्मात नाना प्रकायच्मा कोराॊटमा उडमा भायणायेशी अवतात. कोणी वलहशयीत पुगडमा खेऱतात, कोणी ऩयस्ऩयाॊच्मा ऩामाॊना ऩाम रालनू उताणे

शोऊन, भाना लय करून शोडमा करयतात. नाना प्रकाय करयतात. भाझे चुरत े

ऩट्टीच ेऩोशणाये शोते. लडडराॊना ऩोशता मेत अव.े ऩयॊत ुभरा भात्र ऩोशता मेत

नव्शत.े

दवुये ऩोशत अवर,े म्शणज ेभी भजा ऩाशालमाव जात अव.े ऩयॊत ु स्लत:

भात्र ऩाण्मात कधी गेरो नाशी. भरा पाय बीती लाटे. आभच्मा ळजेायची रशान रशान भरेुशी धडाधड उडमा टाकीत. ऩयॊत ुभी भात्र मबत्री बागफुाई!

'ढकरा ये श्माभरा!' अव ेकोणी म्शटर,े की भी तथेून ऩोफाया कयीत अवे. भाझी आई ऩषु्कऱ लेऱा म्शणे, 'अये श्माभ! ऩोशामरा ळीक. ती रशान

रशान भरेु ऩोशतात आखण तरुा ये कवरी बीती? तरुा फडूु का देतीर इतके

वाये जण? उद्मा यवललाय आशे. उद्मा ऩोशामरा जा. तो लयलडकेयाॊचा फाऱू,

तो तरुा मळकलीर. नाशीतय बालोजीॊफयोफय जा. अये उठल्माफवल्मा आऩल्मारा वलहशयीलय काभ. मेथे का ऩणु्माभुॊफईच ेनऱ आशेत? ऩोशालमाव

मेत अवाले. कुवाताईची लेणी ल अॊफी, त्मावधु्दा मळकल्मा ऩोशामरा. त ू

फाॊगडमा तयी बय! ऩण फाॊगडमा बयणा-मा भरुीॊशून वधु्दा त ूमबत्रा. उद्मा जा ऩोशामरा. त्मा फाफकूड े वखुडी आशेत ठेलरेल्मा. त्मा फाॊध कभयेरा लाटर ेतय. आणखी धोतय फाॊधनू लय धयतीर. उद्मा जा शो.' भी काशीच फोररो नाशी. यवललाय उजाडरा. भी कोठेतयी रऩनू फवामच े

ठयवलरे. आज आई ऩोशालमाव ऩाठवलल्मामळलाम याशणाय नाशी, अवे भी

64 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

नककी ओऱखर े शोत.े भी भाऱमालय रऩनू फवरो. आईच्मा प्रथभ त े

रषात आर े नाशी. वाधायण आठ लाजामची लेऱ आरी. ळजेायच े लाव,ू

बास्कय, फन्द्मा, फाऩ ूआर.े

'श्माभची आई! श्माभ मेणाय आशे ना आज ऩोशामरा? हमा ऩाशा वखुडी आणल्मा आशेत.' फन्द्मा म्शणारा. 'शो, मेणाय आशे; ऩयॊत ुआशे कोठे तो? भरा लाटर,े की तभुच्माकडचे आशे.

श्माभ! अये श्माभ! कोठे फाशेय गेरा की काम?' अव,े म्शणून आई भरा ळोध ू

रागरी. भी लरून वायी फोरणी ऐकत शोतो. भरेु म्शणारी, 'नतकड ेआभच्माकड ेनाशी फोला आरा. कोठे रऩनू तय नाशी फवरा? आम्शी लय ऩाशू का, श्माभची आई?

आई म्शणारी, 'फघा फये लय अवरा तय. त्मारा उॊदीय-घळुीवायखी रऩण्माची वलमच आशे. त्मा हदलळी अवाच भाच्माखारी रऩनू फवरा शोता; ऩण लयती जया जऩनू जा शो. तो तकता एकदभ लय उचरतो. अरगत

ऩाम ठेलनू जा.' भरेु भाऱमालय मेऊ रागरी. आता भी वाऩडणाय, अव ेलाटू रागर,े भी फायीक फायीक शोऊ रागरो. ऩयॊत ुफेडकीरा पुगनू जव ेफरै शोता मेणाय

नाशी, त्माप्रभाणे फरैारा फायीक फेडकीशी शोता मेणाय नाशी. भरा अव े

लाटर,े की बन्कतवलजमात सानेश्लय एकदभ रशान भाळी शोऊन तऱमातनू

ऩाणी वऩऊन आर,े तवे भरा जय रशान शोता आरे अवत ेतय! बाताच्मा कणग्माआड भी भाॊजयावायखा रऩनू फवरो शोतो. 'नाशी ये मेथ,े तो का मेथे रऩनू फवेर अडचणीत?' एक जण म्शणारा. 'चरा आऩण जाऊ; उळीय शोईर भागनू.' दवुया म्शणारा. इतकमात बास्कय म्शणारा, 'अये, तो फघा त्मा कणगीच्मा ऩाठीभाग.े

श्माभच तो!' वाये ऩाशू रागर.े

'श्माभ! चर ना ये, अवा काम रऩनू फवतोव ?' वाये म्शणार.े

'आशे ना लय? भरा लाटरेच शोत ेलयती रऩरा अवेर म्शणून. घेऊन जा त्मारा. नेल्मामळलाम याशू नका!' आई म्शणारी. ती भरेु जलऱ मेऊन भरा

65 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ओढू रागरी. ऩयॊत ु ककती झार ेतयी ती ऩयकमाॊची भरेु. ती जोय थोडीच

कयणाय. ती शऱूशऱू ओढीत शोती ल भी वलथ जोय रालीत शोतो. 'श्माभची आई! तो काशी मेत नाशी ल शरत नाशी.' भरेु म्शणारी. आईरा याग आरा ल ती म्शणारी, 'फघ ू दे कवा मेत नाशी तो. कोठे आशे

काटाथ-भीच मेत्मे थाॊफा.' आई लय आरी ल यागाने भाझा शात धरून नतने

ओहढर.े ती भरा पयपटत ओढू रागरी. तयी भी शटून फवतच शोतो. एका शाताने आई ओढीत शोती ल दवु-मा शाताने ती मळ ॊऩटीने भरा भारू रागरी. आई भरुाॊना म्शणारी. 'तमु्शी शात धया ल ओढा. भी ऩाठीभागनू शाकरत ेल झोडऩत ेचाॊगरा! फघ ू

कवा मेत नाशी तो!' भरेु भरा ओढू रागरी ल आई मळ ॊऩटीलय मळ ॊऩटी देऊ रागरी. 'नको ग आई

भारू! आई, आई भेरो!' भी ओयडू रागरो. 'काशी भयत नाशीव! ऊठ, त ूउठून चार ूराग. आज भी वोडणाय नाशी तरुा. ऩाण्मात चाॊगरा दोन चाय लेऱा फडुला ये मारा. चाॊगर ेनाकात तोंडात ऩाणी जाऊ दे. ऊठ. अजून उठत नाशीव? राज नाशी लाटत, मबकायडमा, रऩनू

फवामरा? त्मा भरुी आल्मा फघ पन्जती फघामरा!' अव ेम्शणून आईने

जोयाने भायणे चारवलर.े

'जातो भी. नको भारू!' भी म्शटर.े

'नीघ तय. ऩनु्द्शा ऩऱाराव तय फघ. घयात घेणाय नाशी!' आई म्शणारी. 'श्माभ! अये भी वधु्दा उडी भायत.े ऩयला गोवल ॊदकाकाॊनी भरा खाॊद्मालय

घेऊन उडी भारयरी. भजा आरी.' लेण ूम्शणारी. 'वोडा ये त्माचा शात. तो मेईर शो. श्माभ! अये, बीती नाशी. एकदा उडी भायरीव, म्शणज ेतझुा धीय आऩोआऩच चेऩेर. भग आम्शी नको म्शटर,े

तयी त ूआऩण शोऊन उडमा भायळीर. यडू नकोव.' फन्द्मा म्शणारा. देलधयाॊच्मा वलहशयीलय लयलडकेयाॊचा फाऱू ल इतय तरूण शोतचे. 'काम, आज

आरा का श्माभ? मे ये. भी वखुडी नीट फाॊधतो, शो.' अव म्शणून फाऱू

लयलडकेयाने भाझ्मा कभयेत वखुडी फाॊधल्मा. वलहशयीत खारी दोन चाय

66 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

जण चाॊगर ेऩोशणाये शोते. भी थयथय काऩत शोतो. 'शॊ, भाय फघ ूनीट आता उडी.' फाऱू म्शणारा. भी आता डोकलाले ऩनु्द्शा भागे माल,े ऩढेु शोई, ऩनु्द्शा भागे. नाक धयी, ऩनु्द्शा वोडी. अव ेचारर ेशोत.े

'मबत्रा! लेण,ू त ूभाय उडी, म्शणजे श्माभ भग भायीर.' लेणूचा बाऊ म्शणारा. लेणूने ऩयकयाचा काचा करून उडी भायरी. इतकमात एकदभ भरा कुणीतयी आत रोटून हदर.े

भी ओयडरो, 'भेरो-आई ग, भेरो.' ऩाण्मातनू लय आरो, घाफयरो. ऩाण्मातीर भॊडऱीॊच्मा गऱमारा भी मभठी भारू रागरो. त ेमभठी भारू देत ना. 'आडला शो अस्वा. ऩोट ऩाण्मारा राल ल राॊफ शो. शात शरल.' भरा ऩोशण्माच ेधड ेमभऱू रागरे. फाऱूनेशी उडी घेतरी ल त्माने भरा धरयरे. भाझ्मा ऩोटाखारी शात घारनू

तो भरा मळकल ूरागरा. 'घाफरू नकोव. घाफयराव म्शणज े रौकय दभ रागतो. एकदभ कडरेा धयालमारा नको फघ ू आखण अगदी जलऱ गेल्मामळलाम कडा धरू नमे.'

फाऱू लस्तऩुाठ देत शोता. 'आता कपरून उडी भाय. चढ लय.' फन्द्मा म्शणारा. भी ऩाम-मा चढून लय आरो, नाक धरयरे. ऩढेु भागे कयीत शोतो; ऩयॊत ुळलेटी टाकरी एकदाची उडी! 'ळाफाव, ये श्माभ! आता आरेच ऩोशणे बीती गेरी की वाये आर.े' फाऱू

म्शणारा. त्माने भरा ऩाण्मात धरयरे ल आणखी मळकवलर.े 'आता आणखी एक उडी भाय. म्शणज ेआज ऩयेु.' वायी भरेु म्शणारी. लय मेऊन भी उडी टाककरी. फाऱूने न धरयता थोडा ऩोशरो. भाझ्मा कभयेरा वखुडी शोत्मा, म्शणून फडुण्माची बीती नव्शती. भाझा धीय चेऩरा. ऩाण्माची बीती गेरी. आम्शी वाये घयी जाण्माव ननघारो. भरेु

भाझ्माफयोफय भरा ऩोचलालमारा आरी.

67 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

फन्द्मा म्शणारा, 'श्माभची आई! श्माभने आऩण शोऊन ळलेटी उडी भायरी. भऱुी भ्मामरा नाशी आखण वखुडीलय थोड े थोड े त्मारा ऩोशताशी मेऊ

रागरे. फाऱूकाका म्शणार,े की 'श्माभ रौकयच मळकेर चाॊगर ेऩोशामरा.' 'अये, ऩाण्मात ऩडल्मामळलाम, नाकातोंडात ऩाणी गेल्मामळलाम बीती जात

नाशी. श्माभ डोके चाॊगर ेऩवू. ती ळेंडी ऩवू.' आई म्शणारी. भरेु ननघनू

गेरी, भी डोके ऩवुरे. वकुी रॊगोटी नेवरो. भी घयात जया यागालनू फवरो शोतो. जेलणे लगयेै झारी. आई जेलालमाव फवरी शोती. भी ओवयीलय शोतो. इतकमात 'श्माभ' अळी आईने गोड शाक भायरी. भी आईजलऱ गेरो ल

म्शटर,े 'काम?' आई म्शणारी, 'ती दहमाची कोंढी घे. आत दशी आशे चाटून

टाक. तरुा आलडत ेना?'

'भरा नको जा, वकाऱी भायभाय भारयरेव आखण आता दशी देतवे.' भी यडलरेा शोऊन म्शटर,े 'शे फघ, भाझ्मा अॊगालय अजून लऱ आशेत.

वलहशयीतीर इतकमा ऩाण्मात ऩोचरो, तयी त ेगेरे नाशीत. त ेलऱ अजून

आशेत तोलय तयी दशी नको देऊव. त े लऱ भी इतकमा रलकय कवा वलवयेन?'

आईच ेडोऱे बरून आर ेशोते. ती तळीच उठरी. नतच्माने बात चगऱलेना. ती शात धुऊन आरी. आई तळीच जेलण ऩयेु न शोता उठरी. शे ऩाशून भरा लाईट लाटर.े भाझ ेफोरणे आईरा रागर ेका, अव ेभनात आर.े आईने

तरेाची लाटी आणरी ल भाझ्मा लऱाॊना ती राल ूरागरी. भी काशी फोररो नाशी. आई यडलेरी शोऊन म्शणारी, 'श्माभ! त ूमबत्रा आशेव अव ेका जगाने

तरुा म्शणाल े ? भाझ्मा श्माभरा कोणी नाल े ठेल ूनमेत. श्माभरा कोणी नाल ठेल ूनमे म्शणून भी त्मारा भारयरे. श्माभ! तझु्मा आईरा 'तभुची भरेु

मबत्री आशेत', अव ेकोणी म्शटर,े तय त ेतरुा आलडरे का? त ेतरुा खऩेर

का? तझु्मा आईचा अऩभान तरुा वशन शोईर? भाझ्मा भरुाॊचा कोणी अऩभान केरा, तय त ेभी वशन कयणाय नाशी ल भाझा कोणी अऩभान केरा, तय भाझ्मा भरुाॊनी वशन कयता काभा नमे, अव ेअवेर तयच भी त्माॊची खयी आई ल त ेभाझ ेखये भरुगे. यागाल ूनको. चाॊगरा धीट शो. त ेदशी खा ल

68 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

जा खेऱ. आज ननज ूनको, शो. ऩोशून आल्मालय ननजरे तय रगेच वदी शोत े

शो.' गडमाॊनो! भाझ्मा आईरा धीट भरेु शली शोती. मबत्री नको शोती.

69 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र तेयाली - तलालबभान- यषण

"जो गशृस्थ अवतो त्माने दक्षषणा घ्मालमाची नवत,े दक्षषणा मबषुक

ब्राहभणारा घेण्माचा अचधकाय. कायण त्मारा इतय उत्ऩन्द्न नवत े ल

लेदवलद्मेमळलाम इतय धॊदा नवतो. म्शणून ब्राहभणारा दक्षषणा द्माली, अव े वाॊचगतर े आशे. इतय देळाॊतशी उऩाध्माम आशेत; इतय धभाांतशी त े

आशेत. काशी हठकाणी त्माॊना वयकायातनूच ऩगाय मभऱतो; आऩल्माकड े

वभाजच ब्राहभणारा देई.' श्माभने आयॊब केरा. 'आभच्मा गालात एकदा एके हठकाणी रग्न शोत.े ळलेॊतीलाङननश्चम जेव्शा करयतात, तवे्शा उबम भॊडऱऩात-लधूलय भॊडऩात-दक्षषणा लाटतात.

आऩल्मा ऐऩतीप्रभाणे शी दक्षषणा देतात. लधूघयचा एक उऩाध्माम ल

लयाघयचा एक उऩाध्माम अव ेदोघ ेफयोफय दक्षषणा देत भॊडऩात हशॊडतात.

न्जतकी लयाकडची नततकीच लधूकडची. लयाकडच्माॊनी चाय चाय आणे

हदर,े तय लधूऩषशी चाय चाय आणे देतो. जो शात ऩढेु कयीर, त्मारा दक्षषणा देण्मात मेत अवत.े रग्नारा जेव्शा भॊडऱी जात,े तवे्शा भरेु आऩाऩल्मा लडीर भॊडऱीजलऱच फवरेरी अवरी, तय शे मळषण आऩोआऩच त्माॊना मभऱत.े 'अये, आऩण नाशी शो शात ऩढेु कयालमाचा' लगयेै त े भरुाॊना वाॊगतात.

ऩयॊत ु अरीकड े स्लामबभानच उयरा नाशी. ऩळैावाठी आऩण शऩाऩरेर े

आशोत. पुकट मभऱेर, तलेढे घ्माल.े अळी लतृ्ती झारी आशे. आगगाडीतनू

जऩानी एजॊट मवगायेट लगयेै पुकट लाटतात ल श्ीभॊतशी त्मा पुकट

मवगायेट घेऊन ओढताना भी ऩाहशरेरे आशेत. श्ीभॊतवधु्दा भोपत

दलाखान्द्मात जाऊन औऴध घेतीर. श्ीभॊताॊची भरेुवधु्दा नादायीवाठी अजथ कयतीर. दारयरमाचा ल दास्माचा शा ऩरयणाभ आशे.

भी रग्नारा गेरो ल भरुाॊभध्मे जाऊन फवरो. ळाऱेतीर फयोफयीची आम्शी भरेु एकत्र फवरो शोतो. एका फाजूने फवरे, म्शणून खोडमा कयता मेतात,

टलाऱकी कयता मेत.े कोणाच्मा टोऩीलय नायऱाची ळेंडी ठेला, कोणाच्मा खखळात खड े टाक, कोणारा शऱूच चचभटा घे, अव े चारत.े दक्षषणा

70 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

लाटण्मात आरी. काशी भरुाॊनी शात ऩढेु केर.े भीशी भाझा शात ऩढेु केरा. वशज गोष्ट शोऊन गेरी. भाझ्मा रषात चूक आरी नाशी. रशानऩणी ऩवै े

शातात अवर ेम्शणज ेआनॊद शोतो. भी त ेदोन-आणे घेऊन घयी आरो ल

भोठमा शऴाथने आईजलऱ द्मालमाव गेरो. जण ूभाझ्मा कभाईचे, भाझ्मा श्भाचेच त ेशोत!े बटजी फायाफाया लऴ ेभॊत्र मळकतात, त ेवलधी करयतात, तय

त्माॊना घेऊ दे. भरा त े दोन आणे घेण्माचा काम अचधकाय? प्रत्मेकाने

श्भाल ेल भोफदरा घ्माला, तयच त ेळोबनू हदवत.े

आईने वलचायर,े 'कोठर ेये ऩवै?े' भी म्शटर.े 'ळलेॊतीलाड्.ननश्चमाच ेरग्नात

मभऱार.े' आई एकदभ ओळाऱरी. नतच ेतोंड म्रान झार.े आम्शी गयीफ

झारो शोतो. आऩण गयीफ, म्शणून भरुाने दक्षषणा आणरी का? का आऩण

गयीफ झारो, म्शणून कील मेऊन मबषुकाने आऩल्मा भरुाच्मा शातालय ऩवै े

ठेलरे? कायण एखाद्मा घयॊदाज घयाण्मातीर भरुाने शात ऩढेु केरा, तय

मबषुक आऩण शोऊनच त्मा भरुारा म्शणे, 'लेडमा! त ू का शात ऩढेु

कयालमाचा? त ू त्मा डोंग-माॊकडचा ना? भाझ्मा भरुारा मबषुक अवे का म्शटर ेनाशीत? त्माॊना आभची कील आरी. जगात दवुयम्ाने आऩरी कील

कयाली माशून करुणास्ऩद ल द:ुखप्रद दवुयी कोणती गोष्ट आशे? आईच्मा भनात अव ेळकेडो वलचाय त्मा लेऱी आर ेती फोरेना. ळनू्द्म दृष्टीन ेऩाशत

याहशरी. 'आई, घे ना ग ऩवै.े भी काशी चोरून नाशी शो आणर,े' भी काकुऱतीव मेऊन

म्शटर.े

आई म्शणारी, 'श्माभ! आऩण गयीफ अवरो, तयी गशृस्थ आशोत. आऩण

मबषुक नाशी. मबषुकीचा धॊदा आऩरा नाशी. आऩण दक्षषणा घ्मामची नवत,े त े आऩरे काभ नाशी. आऩण दवु-मारा द्माली. बटजी लेद

मळकतात, धामभथक काभे कयतात, त्माॊना ळतेबात नवत,े शी दक्षषणा शेच

त्माॊचे उत्ऩन्द्न.'

भी म्शटरे, 'आऩल्मा गालातीर त ेऩाॊडूबटजी ककती श्ीभॊत आशेत! त्माॊनी तयी दक्षषणा घ्माली का? वालकायी कयतात; ळतेीबाती आशे. शे अवर े

कवर ेबटजी?'

71 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आई म्शणारी, 'तो त्माॊचा दोऴ. ऩलूी बटजीॊना दक्षषणा जास्त मभऱारी, तय

त े गोयगरयफाॊना देऊन टाकीत; घयी भरेु मळकालमाव ठेलीत. त्मा ऩाॊडलप्रताऩात नाशी का, की नऱयाजाने ब्राहभणाव खूऩ धन हदर.े त ेधन

ब्राहभणाॊनी लाटेतच दवुयम्ाना लाटून हदरे. ऋऴीॊच्मा घयी ककती तयी भरेु

मळकालमाव याशत अवत. आऩण गशृस्थ. आऩण दक्षषणा घेऊ नमे. त ूऩनु्द्शा ऩढेु शात करू नकोव. योहशदाव ऩाणऩोईचेशी ऩाणी प्मामरा नाशी. गशृस्थाने

जगाव द्माले. जगाऩावनू घेऊ नमे.'

आईने त ेदोन आणे ळजेायी फाऱू म्शणून गडी शोता त्मारा देऊन टाकरे. मभत्राॊनो! जगाऩावनू न्जतके आम्शी घेऊ, नततके जगाच ेआऩण मभ ॊधे शोत

अवतो. आऩण दीनलाणे शोत अवतो. दवु-माॊच्मा तोंडाकड ेऩाशणाये शोत

अवतो. दीनलाणे जगणे शे ऩाऩ आशे. ताठयऩणे, उन्द्भत्तऩणे जगणे शेशी ऩाऩच. जगाच े मभ ॊधे शोणे नको. मयुोऩभध्मे शी स्लामबभानी लतृ्ती रशानऩणाऩावनूच मळकवलण्मात मेत अवत.े आईफाऩाॊच्माशी ऩळैालय

जगणे शा तथे े मभ ॊधेऩणा ल कभीऩणा भानतात. अभेरयकेच ेप्रेमवडेंट शूव्शय

माॊची गोष्ट वाॊगतात. त्माॊनी आऩल्मा तयेा लऴ ेलमाच्मा भरुाव भजुयीने

काभ कयालमाव ऩाठवलरे. धनाढम अळा अभेरयकेच ेभखु्म अध्मष शूव्शय

शोत;े ऩयॊत ु त्माच लेऱेव त्माॊचा शा रशान भरुगा एका गलॊडमाच्मा शाताॊखारी काभ कयीत शोता. एका इभायतीच े फाॊधकाभ चारर े शोत.े त े

चारर े अवता काभ कयताना शा भरुगा उॊचालरून ऩडून भेरा. शूव्शयवाशेफाव लाईट लाटर;े ऩयॊत ुत ेम्शणार,े 'भाझ्मा याष्रारा स्लालरॊफन

ल श्भाची भशती मळकवलण्मावाठी भाझा भरुगा भेरा!' स्लालरॊफन शा ऩान्श्चभात्म मळषणाचा ऩामा आशे. स्लालरॊफनाने भान लय

याशत.े ऩयालरॊफनाने भान खारी शोत.े श्भामळलाम काशी घेऊ नमे ल कोणी श्भ केल्मामळलाम त्मारा देऊ नमे. 'तकुा म्शणे घेतो तोशी नयका जातो!' आऱळी भनषु्मारा ऩोवणायाशी ऩाऩी आखण आऱळीशी ऩाऩी. कोणा आऱळारा जेव्शा आऩण देतो तवे्शा तो मभ ॊधा, दीनलाणा अवतो ल आऩण

ऐटीत अवतो. माच्मा उरट त्माच्माकडून काशीतयी काभ करुन घ्माल,े

72 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

राकड ेपोडून घ्मा, कऩड ेधुऊन घ्मा, जभीन खणून घ्मा. काशीतयी काभ

करून घ्मा. त्मात खयोखयच त्मा भाणवाचा उध्दाय आशे.

उद्मोगशीनाव ऩोवण्मात देलाचा अऩभान आशे. देलाने हदरेल्मा शाताऩामाॊचा, फधु्दीचा अऩभान आशे. स्लालरॊफन, स्लामबभान, श्भ हमाॊची भशती आज यमळमात मळकवलण्मात मेत आशे. नकुताच एक अभेरयकन

भानवळास्त्रस यमळमात गेरा शोता. यमळमातीर ऩरयन्स्थती, तथेीर

अॊतफाथहम ऩरयलतथन ऩाशालमाव तो गेरा शोता. भजुयाॊना लाटण्मावाठी म्शणून त्माने झयण्मा (पाऊॊ टन ऩेने), चाकोरेटच्मा लडमा, वुॊदय चाकू लगयेै

लस्त ू घेतल्मा शोत्मा. भजुयाॊच्मा चाऱीत जाऊन तो त्माॊना त्मा फषीव

म्शणून देऊ रागरा. ऩयॊत ु एकशी शात ऩढेु झारा नाशी. कोणीशी लस्त ू

घेतरी नाशी. तो म्शणारा, 'घ्मा, भी प्रेभाने देत आशे.' त ेभजूय म्शणार,े

'स्लत:च्मा श्भाने मभऱलाले. दवुयम्ाने हदरेरी देणगीशी घेऊन कदाचचत

भनात आरस्म, मभ ॊधेऩणा ल ऩयालरॊफन माॊचा उदम व्शालमाचा. मा दगुुथणाॊना मन्त्कॊ चचतशी लाल न देण्माच ेआम्शी ठयवलरे आशे.'

तो अभेरयकन भानवळास्त्रस चककत झारा. केलढी शी वलचायक्राॊती! जमा यमळमात राखो भजूय भागण्मावाठी ऩलूी शात ऩढेु कयीत, तथेे एकशी शात

ऩढेु झारा नाशी. केलढे स्लालरॊफन केलढे तजे, केलढी श्भाची ऩजूा! श्भात आत्भोध्दाय आशे, पुकट घेण्मात ल देण्मात ऩतन आशे. शे हशॊदी भरुाॊना, तभाभ हशॊदी जनतरेा वभजेर, तो वहुदन. घयी दायी, ळाऱेत शे

मळषण देण्मात आर ेऩाहशजे. उष्टे कोणारा घार ूनमे, अवा धभथननमभच

झारा ऩाहशजे. खया धभथ श्भाॊना उत्तजेन देणे शाच शोम. आऱवाने बीक

भागणाया ल श्ीभॊत अवल्माभऱेु गाद्माॊलय रोऱून खाणाया, दोघ े ककडचे!

श्ीभॊतशी दवु-माच्मा श्भालयच जगतो ल आऱळी मबकायी दवुऱ्माच्मा श्भानेच खातो. शे दोघ े वभाजलषृालयीर फाॊडगऱेु आशेत. उन्द्शातान्द्शात

काभ कयणाया भजूय, यस्त े झाडणाया झाडूलारा, भरभतू्र नेणाया बॊगी, भेरेरी गयेु पाडणाया ढोय, लशाणा फाॊधणाया चाॊबाय शे वाये, आमतखेाऊ

रोकाॊऩेषा ऩवलत्र आशेत, शे्ष्ठ आशेत. काशीतयी ननभाथण कया. वलचाय

ननभाथण कया, धान्द्म ननभाथण कया, स्लच्छता ननभाथण कया. काशीतयी भॊगर

73 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

अव,े वुॊदय अव,े हशतकय अव,े ननभाथण कया; तयच जगण्माचा तमु्शाॊव

अचधकाय आशे. जमा याष्रात वभाजवॊलधथक, वभाजयषक, वभाजऩोऴक

श्भाची ऩजूा शोत,े त ेयाष्र लबैलालय चढत.े फाकीची मबकेव रागतात.

भाझ्मा आईने भरा स्लामबभान मळकवलरा; मभ ॊधेऩणा म्शणज े भयण शे

मळकवलरे; दवुयम्ाच ेघेऊ नकोव, दवुऱ्माव दे, शे मळकवलरे.

74 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र चौदाली - श्रीखंडाच्मा लडमा आभच्मा आईरा श्ीखॊडाच्मा लडमा पाय चाॊगल्मा कयता मेत अवत.

आईचा ऩाक कधी र्फघडत नव.े लडमा खुवखुळीत वुॊदय व्शालमाच्मा त्मा लडमा करून देण्मावाठी आईरा ऩषु्कऱदा ळजेायीऩाजायी फोरालीत अवत

ल आईशी आनॊदान ेजात अव.े दवु-माच्मा उऩमोगी ऩडणे शा तय नतचा भोठा आनॊद.

ऩालथतीफाईंची भरुगी लेण ूभाशेयी आरी शोती. ऩालथतीफाई ल आई माॊची भतै्री शोती. लेण ू ऩषु्कऱदा आभच्माकड े मेत अव े ल आई नतरा गाणी म्शणालमाव राली. एके हदलळी आई भरा यागे बयरी शोती. त्मा लेऱेव

लेणूने भाझ े डोऱे ऩवुरे शोत.े लेण ू भाझ्मा भोठमा फहशणीप्रभाणेच भरा लाटे.

त्मा हदलळी ऩालथतीफाई आईरा म्शणाल्मा, 'श्माभची आई! लेण ू ऩयला वावयी जाणाय. नतच्माफयोफय श्ीखॊडाच्मा लडमा देईन म्शणत्मे. तमु्शी मार

का उद्मा नतव-मा प्रशयी? तमु्शी कळा छान कयता! नतच्मा वावयी ऩाठलालमाच्मा आशेत, तय चाॊगल्मा झाल्मा म्शणज ेफये आऩर.े'

भाझी आई म्शणारी, 'मेईन शो. लेणू ऩयलाच का जाणाय? भरा लाटर ेशोत े

की, याशीर वॊक्राॊतीऩमांत. भरावधु्दा नतची कयभणूक शोती. मामची, गाणी म्शणून दाखलामची.' ऩालथतीफाई म्शणाल्मा, 'नतच्मा वावयचे ऩत्र आर े आशे, ऩाठलनू द्मा म्शणून. भरुगी एकदा वावयी गेरी म्शणज ेती आऩरी थोडीच आशे! आरी चाय हदलव, ऩषु्कऱ झार.े त्मा कृष्णीरा वावयची भाणव ेदोन लऴ ेझारी, तयी भाशेयी ऩाठलीत नाशीत. नतची आई त्मा हदलळी यडरी शो. त्माऩेषा तय

लेणूच े फये ना? भग मा शॊ उद्मा. लेणूरा तमु्शाॊरा फोरलामरा ऩाठलीन.

जात्मे भी.' आईने कुॊ कू रालर े ल ऩालथतीफाई गेल्मा. दवु-मा हदलळी दऩुायची जेलणे

झारी, ऩयॊत ुआईरा फये लाटत नव्शत.े उष्टी-खयकटी कळी तयी करून आई

अॊथरुणालय ऩडरी. भी आईरा वलचायर,े 'आई ननजरीवळी?'

75 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'श्माभ! अॊग दखुत ेआशे. जया चेऩतोव का?' आई म्शणारी. भी आईच ेअॊग

चेऩ ूरागरो. आईच ेअॊग कढत झार ेशोत.े नतच ेकऩाऱ भनस्ली दखुत शोत.े

भी भग फाशेय खेऱालमाव गेरो. इकड ेलेण ूआईरा फोरलामरा आरी. आई

ननजरी शोती. 'मेता ना श्माभची आई, आई तभुची लाट ऩाशत ेआशे.' लेण ू

गोड लाणीने म्शणारी. आई उठरी. आई नतरा म्शणारी, 'जया ऩडर,े तो डोऱा रागरा. भी वलवयल्म ेनव्शत्मे. आता मेणायच शोत्मे. चर.'

आई लेणूकड े गेरी ल लडमा करू रागरी. ननयननयाऱमा गोष्टी त्माॊच्मा चारल्मा शोत्मा. भी खेऱून घयी आरो तो आई नाशी. भी आईरा ळोध ू

रागरो. ळलेटी लेणूताईकड ेगरेो. भरा अॊगणात ऩाशताच, 'काम, ये श्माभ!

आईरा ऩाशालमाव आराव लाटत?े मे, तझुी आई भाझ्मावाठी लडमा करयत े

आशे. भी उद्मा वावयी जाणाय आशे, श्माभ.' लेण ूभरा फोररी. भी म्शटरे, 'जाणाय? भग भाझ ेडोऱे कोण ऩवुणाय? आई यागालरी, तय

भाझी फाजू कोण घेणाय?' भरा लेण ूजाणाय म्शणून लाईट लाटर.े 'मे श्माभ!

आऩण केळयाची ऩडू करू. त ूत ेलेरदोड ेनीव ल त्माचे दाणे काढ.' लेणूच्मा काभात भी भदत करू रागरो. लेणूने केळय खरर े ल भी वशाणेलय

लेरदोडमाची ऩडू केरी. 'श्माभ ! कळारा ये आराव?' आईने भरा वलचायर.े आईच्मा फोरण्माचा वयू ओऱखून भी म्शटरे, 'भी काशी लडमाॊवाठी नाशी आरो. लेणूताई! भी शालया आशे का ग? त्मा हदलळी त ूभरा खाऊ हदराव. भी भाचगतरा शोता का?' लेण ूम्शणारी, 'श्माभ! त ूचाॊगरा आशेव. श्माभची आई! श्माभरा यागे

बयत जाऊ नका!' आई म्शणारी, 'लेण्मे ! अगॊ, भरा का भामा नाशी? एखादे लेऱेव यागालत.े

ऩण त्माच्मा फ-मावाठीच. श्माभरा जगाने नाल े ठेल ू नमेत, म्शणून भी त्माची आई एखाद्मा लेऱेव फोरत ेत्मारा. तो चाॊगरा आशे. ऩयॊत ुआणखी चाॊगरा व्शाला, अव ेभरा लाटत.े ऩालथतीफाई, ऩाक झारा शो. ऩाशा, गोऱी झारी.

76 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ताटात लडमा थाऩण्मात आल्मा. आई केऱीच्मा ऩानाने बयाबय थाऩीत

शोती. ऩाच मभननटे गेल्मालय आईने लडमा ऩाडल्मा ल ती म्शणारी, 'ऩालथतीफाई, थोडमा लेऱाने लडमा काढून घ्मा, भी आता जात.े'

लेण ूम्शणारी, 'थाॊफा ना थोडा लेऱ. तभुच्मा शाताये वाये करुन जा.' आईरा नाशी म्शणलेना. थोडमा लेऱाने आईने करथ्माने लडमा काढल्मा. कळा वुॊदय झाल्मा शोत्मा ! ऩालथतीकाकूॊ नी त्मा डब्मात बयल्मा. लेणूने एक लडी देलारा ठेलरी ल एक भरा हदरी. लेणूची आई म्शणारी, 'श्माभ, शे ताट

खयलडून खा. घे.' भी लीयाप्रभाणे ऩढेु वयवालरो ल ताट खयलडून खाल्र.े

ऩालथतीफाईंनी आईच्मा शातात चाय लडमा ठेवलल्मा ल आई कुॊ कू रालनू घयी गेरी. भी लेणूकडचे फवरो शोतो. 'श्माभ! तझु ेवद-माचे फटण तटुरे आशे लाटत.े

वदया काढून दे म्शणज ेनीट रालनू देत्मे.' लेण ूम्शणारी. भी लेणूताईरा वदया काढून हदरा. नतने पणेये काढर.े फामका वईुदोया लगयेै जमा चॊचीवायख्मा वऩळलीत ठेलतात, त्मारा कोकणात पणेये म्शणतात.

लेणूताईने गुॊडी रालरी ल दवु-मा हठकाणी पाटर ेशोत,े तथेशेी मळलरे. भी वदया अॊगात घातरा. लेणूताई म्शणारी 'श्माभ! चर, गरुफाषीची पुरे तोडू

ल तझु्मा आईकड ेघेऊन जाऊ.'

आम्शी पुरे तोडरी ल आभच्मा घयी घेऊन आरो. भाझ्माफयोफय लेणूशी आरी शोती. 'श्माभची आई!' लेणूने शाक भायरी. ऩयॊत ुआई कोठे शोती? ती वलहशयीलय गेरी शोती, का गोठमात शोती? ती अॊथरूणालय शोती. आम्शी एकदभ आईजलऱ आरो. लेण ूम्शणारी, 'ननजल्मातळा? फये नाशी लाटत का? चुरीजलऱ फवनू त्राव

झारा का?' लेणूने आईच्मा कऩाऱारा शात रालनू ऩाहशर ेतो चटका फवरा. 'श्माभची आई ! फयाच आरा आशे शा ताऩ!' ती खखन्द्नऩणे म्शणारी. भी म्शटर,े 'लेणूताई! आईरा दऩुायऩावनूच फये लाटत नव्शत.े ती दऩुायी ननजरी शोती ल भी नतच ेअॊग चेऩीत शोतो.' लेणूने वलचायर,े 'भी तमु्शाॊव फोरालण्माव आर े शोत े तवे्शा तमु्शाॊरा फये

नव्शत ेलाटत का? म्शणून का तमु्शी ऩडरा शोतात? भरा काम भाशीत?

77 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

तमु्शी फोररावधु्दा नाशी. श्माभची आई! अॊगात ताऩ अवताना का तमु्शी आरात ल चुरीजलऱ फवरात?'

आई म्शणारी, 'लेणू ! अगॊ, त्मा लेऱेव काशी पाय ताऩ नव्शता शो. अॊग जया कणकण कयीत शोते एलढेच. श्माभ! जा, फाऱ, हदला राल, नतन्द्शीवाॊजा झाल्मा.' भी हदला रालरा ल देलातऱुळीरा दाखवलरा आखण आईजलऱ मेऊन फवरो. लेणूरा लाईट लाटत शोत.े ती गहशलरून म्शणारी, 'श्माभची आई! तमु्शी अॊगात ताऩ अवता लडमा कयालमाव आरात म्शणून शा ताऩ लाढरा. नवत्मा लडमा झाल्मा तय नवत्मा. आईने कळा तयी केल्मा अवत्मा. प्राणाऩेषा का लडमा जास्त आशेत?'

भाझी आई प्रेभऱऩणे लेणूरा म्शणारी, 'अगॊ, अळा एलढमाळा ताऩाने काम

शोत?े लेण,ू आम्शाॊ फामकाॊना त्माचे काशी लाटत नाशी. अॊगात ताऩ

पणपणत अवाला, कऩाऱ दखुत अवाले, तयी धुण्माची भोट घेऊन ती आम्शी धुऊन आणतो. दशा भाणवाॊचा स्लमॊऩाक करयतो. अव े भनारा रालनू नको घेऊ. अभऱळाने जया घाभ मेईर ल भी भोकऱी शोईन. जा आता त ूघयी. आई तझुी लाट ऩाशत अवेर.'

लेण ू आईजलऱ फवरी. ती जाईना. भी लेणूव म्शटर,े 'लेणूताई! त्मा पुराॊची भाऱ कयतवे? आईरा ताऩ आरा आशे, तचू कय.'

लेणूताईने भाऱ केरी. लेणू आईरा म्शणारी, 'श्माभची आई! भाझ्मावाठी शा तमु्शाॊरा त्राव. शा ताऩ.'

आई म्शणारी, 'लेण्मे, लेडमावायख े काम फोरतवे? त ू भरा ऩयकी का आशेव? जळी भाझी चॊरा, तळीच त.ू लडमा चाॊगल्मा नवत्मा झाल्मा तय

तझु्मा वावयच्मा भाणवाॊनी नाल े ठेवलरी अवती, तय तरुा ककती लाईट

लाटर ेअवत?े भाशेयच्मा भाणवाॊव नाल े ठेवलरेरी ऐकून तझु्मा डोऱमाॊना ऩाणी आर े अवत.े लेणूच्मा वावयच्माॊनी नतच्मा भाशेयच्माॊना नाल े ठेल ू

नमेत, म्शणून भी आल्म.े ऩालथतीफाई ल भी दोघी भरै्त्रणी. त्माॊच्मा भरुीवाठी थोडी कऱ वोवरी, म्शणून काम झार?े तरुा श्माभ ऩयका लाटत

नाशी, तळीच भरा त ूलाटत नाशीव. भरा त्राव का झारा? केलढे वभाधान

78 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

लाटत े आशे भरा! लडमा कयामरा आल्म े नवत,े तय भनारा वायखी रुखरुख रागरी अवती. जा शो आता घयी. भी वकाऱी मेईन. यात्री घाभ

मेऊन ताऩ ननघेर. वकाऱी भोकऱी शोईन.'

लेणूने भरा जलऱ घेतरे ल ती म्शणारी, 'श्माभ ! चर त ूआभच्माकड.े

आईने बाजून चलऱमा केल्मा आशेत ल त्मा ऩडघरुीबय तझु्माजलऱ देत्मे.

भग तझु्मा आईने नवुता बात केरा, म्शणज े झार.े नाशी तय भी बात

ठेलनूच जात.े'

भाझी आई म्शणारी, 'लेण्मे! अग श्माभ ठेलीर बात, त ू तोंडी रालणे

ऩाठलनू दे म्शणज ेझारे.' ऩयॊत ुलेणूने ऐकरे नाशी. नतने वलस्तल ऩेटवलरा, ताॊदऱू घेऊन ओलया धुतरा ल आधण मेताच बात ठेलनू ननघारी. नतच्माफयोफय भीशी गेरो. भी मळजरेल्मा चलऱमा घेऊन आरो ल एकदभ

आईरा जाऊन मभठी भायरी. भाझ ेडोऱे बरून आर ेशोत.े आई म्शणारी, 'श्माभ! काम झार?े'

भी म्शटरे, 'लेण ूम्शणारी, 'श्माभ! तझुी आई पाय थोय आशे. त ूनतच ेऐकत

जा. तझु ेबाग्म भोठे, म्शणून अळी आई तरुा मभऱारी.' अव ेम्शणून नतने

भाझ्मा ऩाठीलरुन शात कपयवलरा ल भरा एकदभ यडू आर ेत ेभरा अजून

आलयत नाशी.' 'जा फाऱ! बात झारा अवेर, तय उतरून ठेल; नाशी तय खारनू ओढेर.'

आईने शऱूच वाॊचगतरे ल भी बात उतरून ठेलरा. दवु-मा हदलळी लेणूताई

वावयी गेरी. आम्शाॊ वलाांना लाईट लाटर.े त्मा श्ीखॊडाच्मा लडमा भरा अद्माऩ आठलतात. लेणूची आई ल भाझी आई दोघी ननघनू गेल्मा. लेणूवधु्दा जगरी नाशी; ऩयॊत ुत ेप्रेभ अजून आशे. त ेप्रेभ अभय आशे. भाणव े

भयतात; ऩयॊत ुत्माॊचे वद्गणु वदैल चभकत याशतात.

79 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र ऩंधयाली - यघऩुती याघल याजायाभ

रशानऩणी भी देलाची बकती पाय कयीत अव.े ननयननयाऱमा ऩोथ्मा लाचून

बकतीच ेफीज रृदमात ऩेयर ेगेरे शोत ेल त ेशऱूशऱू लाढत शोत.े ळाऱेतीर

भरेु भाझ्मा घयी जभत ल भी त्माॊना देलाहदकाॊच्मा, वाधुवॊताॊच्मा गोष्टी वाॊगामचा. भी घयी एक रशानव ेखेऱातरे देऊऱ केर ेशोत.े रशानव ेभखय

केर ेशोत.े त्मारा फेगड लगयेै रालनू त ेवजवलर ेशोत.े वुॊदय ळामऱग्राभ मा देलऱात भी ठेवलरा शोता. तो ळामऱग्राभ पाय तजेस्ली हदवत अव.े

चॊरशावप्रभाणे तो ळामऱग्राभ आऩणशी आऩल्मा तोंडात नेशभी ठेलाला, अव े

भरा लाटे.

यवललाय आरा म्शणज ेभाझ े मभत्र ल भी ऩषु्कऱ बजन कयीत अव.ू कधी कधी आम्शी कथाकीतथनशी कयत अव.ू आभच्माजलऱ भदृॊग लगयेै लाद्मे

थोडीच शोती ! घयातीर रयकाभा डफा घेऊन आम्शी तोच जोयजोयाने

लाजलीत अव ू ल बजन म्शणत अव.ू आभच्मा बजनाने वायी आऱी दभुदभुनू जाई.

वलठोफारा लाहशरी पुरे । बजन करयती रशान भरेु ।

वलठोफारा लाहशरी भाऱ । बजन करयती रशान फाऱ ॥

लगयेै ककती तयी बजने म्शणत आम्शी नाचत अव.ू बन्कतवलजमातीर

ननयननयाऱमा प्रवॊगीच े धाले आम्शी ऩाठ केर े शोत े ल तशेी शात जोडून

म्शणत अव.ू

गजेंद्राची ऐकून करूणा । वत्वय ऩालरावी, जगज्जीलना प्रल्शादयषका भनभोशना । ऩाले आम्शा वत्लय

द्रौऩदीरज्जाननलायणा । ऩांडलायषण भधुवदूना गोऩीजनभानवयंजना । ऩाले आता वत्लय

अनाथनाथा रूत्क्भणीलया । बीभातीयलावी वलशाया जगद्लदं्मा जगदधु्दाया । ऩाले आता वत्लय

लगयेै गोड धाले अजूनशी भरा ऩाठ मेत आशेत ल त ेम्शणताना अजूनशी लतृ्ती वद्गहदत शोत.े

80 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आम्शी त्मा लेऱेव पाय भोठे नव्शतो. भयाठी ऩाचलीत भी शोतो. लम अकया लऴाथच ेशोत ेनव्शत.े ऩयॊत ुबन्कतबालाने आजच्माऩषेाशी त्मा लेऱेव भी भोठा शोतो. त्मा लेऱेव ना ळॊका, ना वॊळम. गोड श्ध्दाऱू बालभम बकती ननजथऱी एकादळी भी कयालमाचा. ऩयभेश्लयाचा जऩ कयामचा, कानत थकस्नान,

भाघस्नान, लळैाखस्नान लगयेै कयालमाचा. कथावायाभतृ मा ऩोथीत

स्नानाच े भशत्त्ल आशे. स्नान करून ळेंडी उजव्मा फाजूने वऩऱरी, तय

अभतृ शोते, अव े त्मा ऩोथीत एके हठकाणी आशे. एका याजऩतु्रारा कोणी ब्राहभणान ेती ळेंडी त्माच्मा तोंडात वऩऱून उठवलर,े अळी कथा हदरी आशे.

भरा त े खये लाटे. आभच्मा गालात कोणीतयी भेरे शोत.े भी आईरा वलचायर,े 'भी ऩशाटे अॊघोऱ करून उजव्मा फाजूने ळेंडी त्माच्मा तोंडात

वऩऱीन. भग तो उठेर. नाशी का?'

आई शवरी ल म्शणारी, 'त ूलेडा आशेव.'

त्मा लेऱीची ती बोऱी श्ध्दा चाॊगरी, की आजचा वॊळम चाॊगरा, भरा काशी वाॊगता मेत नाशी. ऩयॊत ुजाऊ द्मा. भी गोष्ट वाॊगणाय आशे, ती ननयाऱीच.

चातभुाथस्मात आभच्मा गालातीर गणऩतीच्मा देलऱात योज ऩयुाण शोत

अव.े कोणी तयी ळास्त्री मेत ल चाय भहशने आभच्मा गालात भकुकाभ

कयीत. वामॊकाऱी चाय, वाडचेायच्मा वभुायाव ऩोथी वरुू शोत अव.े

गणऩतीच े देऊऱ आभच्मा घयाऩावनू पाय राॊफ नव्शत.े त्मा लेऱेव

आजोऱच्मा घयी आम्शी याशात शोतो. देलऱातीर ऩयुाण जय भोठमाने

वाॊचगतरे, तय वभोयच्मा आभच्मा घयी त ेऐकू मेत अव.े ऩयुाणारा दशा-ऩाच ऩरुूऴ ल दशा-लीव फामका फवत अवत.

त्मा हदलळी यवललाय शोता. देलऱात ऩयुाण वरुू झार ेशोत.े आई ऩयुाणाव

गेरी शोती. ती ऩयुाणारा पाय लेऱ फवत नव.े थोडा लेऱ फवनू, देलदळथन

घेऊन ती ऩयत मेत अव.े घयात कोणी नव्शत.े आम्शी भरेु जभरो शोतो. बजन कयण्माच ेठयरे. घयातीर रयकाभ ेडफ ेआणर.े टाऱ घेतरे ल बजन

वरुू झार.े आम्शी नाचू रागरो, गाऊ रागरो. तो डब्माॊचा आलाज

आम्शाॊरा गोड लाटरा. रशानऩणी वलथच आलाजाॊत वॊगीत लाटत.े भरुाॊना डफा फडवलण्मात आनॊद लाटतो. ऩयॊत ुभोठमा भाणवाॊना ती कटकट शोत!े

81 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

श्रीयाभ जमयाभ जमजमयाभ

अवा घोऴ दभुदभुनू गेरा. आम्शी भत्त झारो शोतो. प्रबवुले रढू आम्शी कुतती प्रेभाची चढरी भज भतती ये

प्रेभाची चढरी भज भतती आभच्मा कोराशराने देलऱातीर ऩयुाणाव अडथऱा आरा. ळास्त्रीफोलाॊच े

ऩयुाण कोणारा ऐकू जाईना. 'काम मळ ॊची काटी!' अवे कोणी म्शण ूरागर.े

'शा वगऱा त्मा श्माभचा चालटऩणा आशे-मेथ ेऩयुाण चारर,े वभजू नमे

का?' ऩण घयातल्मा भाणवाॊना कवे आलडत े शे? त्माॊनी फॊद नको का कयामरा!' 'अशो, ऩोयाॊना शल्री राडोफाच करून ठेवलतात.' अळी बाऴणे

देलऱात शोऊ रागरी. आभचे बजन जोयात चारचू शोत.े आम्शी आजूफाजूच ेजग वलवरून गेरो शोतो. देलऱातीर भॊडऱीनी गयुलारा फोरावलर ेल त्मारा त ेम्शणार,े 'जा, ये, त्मा श्माभच्मा घयी ल म्शणाले आयडाओयडा फॊद कय. मेथे ऩयुाण चारर ेआशे.'

ऩयॊत ुतो ननघण्माऩलूी भाझी आई देलऱातनू ऩयतरी शोती. भॊडऱीॊचे ळब्द

ऐकून नतरा लाईट लाटरे शोत.े ती लेगाने घयी मेत शोती. आम्शी वाये घय

डोकमालय घेतरे शोत.े

आई आल्माच ेआम्शाॊरा बान देखीर नव्शत.े ती उबी याहशरी तयी आम्शी नाचतच शोतो. ळलेटी आई यागाने म्शणारी, 'श्माभ!' नतच्मा त्मा आलाजात

क्रोध शोता. भी चऩाऩरो. बजन थाॊफरे, टाऱ ल डब्माॊच ेभदृॊग भकेु झार.े

आई यागालरी शोती. 'काम झार,े आई?' भी वलचायर.े

'तरुा राज नाशी ये लाटत शा धडुगवू घारामरा-' आई यागाने फोररी. 'आई, शा काम धुडगवू? आम्शी आभच्मा देलावभोय बजन कयीत आशोत.

तचू ना शा ळामऱग्राभ भरा हदराव? फघ, कवा हदवतो आशे! छत्रीच्मा ऩाॊढ-

मा फोंडाचा आम्शी त्मारा भकुुट घातरा आशे. त ू यागालरीव शोम?' भी प्रेभाने ऩदय धरून वलचायर.े इतकमात देलऱातीर मबकू गयुल आरा ल

82 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

म्शणारा, 'श्माभ, देलऱात ऩयुाण चाररे आशे. तभुचा धाॊगडचधॊगा फॊद कया. ऩयुाण कोणारा ऐकू मेत नाशी तभुच्मा ओयडण्माने.'

'आम्शी नाशी फॊद कयणाय जा. त्माॊचे ऩयुाण चारर ेआशे, तय आभच ेबजन

चारर ेआशे.' भाझा एक मभत्र म्शणारा. 'अये श्माभ, जया शऱू बजन कया. शे डफे कळारा लाजलामरा शलेत? आखण

हमा झाॊजा? भोठमाने ओयडर े म्शणजचे देल मभऱतो, अव े नाशी. आऩल्माभऱेु जय दवु-मारा त्राव शोत अवेर, तय त ेये कवर ेबजन?' आई

ळाॊतऩणे म्शणारी. 'वाधुवॊतवधु्दा टाऱ लाजलीत ल बजन कयीत.' भी म्शटरे. 'ऩयॊत ुभदु्दाभ दवु-मारा त्राव देण्मावाठी नवत त ेलाजलीत. इतयाॊना त्राव

झारा अवता, तय त्माॊनी बजन थाॊफवलर ेअवत.े श्माभ, तरुा देलाच ेनाल

वप्रम आशे का शे लाजवलणे वप्रम आशे?' आईने वलचायर.े

'लाजवलरे म्शणज े आई, यॊग चढतो. नवुते नाल कॊ टाऱा आणीर.' भी म्शणारो. 'शऱूशऱू टाऱमा लाजला. तार धया, म्शणज ेझार.े भदु्दाभ अडून फव ूनमे.

लाजवलणे शी भशत्त्लाची गोष्ट नाशी. तमु्शाॊरा देलाच्मा नालाऩेषा आयडाओयड ल लाजवलणे शेच आलडत?े श्माभ, जमा ऩजूेभऱेु उगीचच्मा उगीच दवु-मारा त्राव शोतो, ती कवरी ये ऩजूा? भाझी ऩजूा दवु-माच्मा ऩजूेच्मा आड मेऊ नमे, भाझी प्राथथना दवु-माच्मा प्राथथनेच्मा आड मेऊ नमे.

तमु्शी शऱूशऱू बजन केरेत, तय तभुच ेकाभ शोईर ल देलऱात ऩयुाण ऩण

नीट चारेर. मबकू, जा त.ू शे नाशी शो गरका कयणाय.' अव ेम्शणून आई

ननघनू गेरी ल मबकू ऩण गेरा. आम्शाॊ भरुाॊत लादवललाद वरुू झारा. 'भोठे आर े डुढ्ढाचामथ आम्शाॊरा फॊद

कयामरा! त्माॊच्मा ऩयुाणाऩेषा आभच े बजनच देलारा जास्त आलडरे.

ऩयुाण ऐकतात ल ऩयुाण वॊऩताच त्माच जागी गालाच्मा कुटाऱकमा कयीत

फवतात!' लगयेै आम्शी फोर ूरागरो. ऩयॊत ुकाम कयामच,े त ेठयेना. ळलेटी भी म्शटर,े 'आऩरी चूक झारी. आऩण शऱूशऱू बजन म्शणमूा ल नवुत्मा टाऱमा लाजल ूमा. भोठमाने लाजवलण्मात काम आशे?

83 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'श्माभ! त ूमबत्रा आशेव. आऩल्मारा नाशी शे आलडत.' फाऩ ूम्शणारा. 'मात मबत्रऩेणा कोठे आशे? वलचायाप्रभाणे लागणे शे बऴूण आशे. अवलचायाने

लागण्मात का ऩयाक्रभ आशे?' भी वलचायर.े

भाझ्मालरून रूवनू भाझ े मभत्र ननघनू गेरे. त्माॊना याभनाभाऩेषा डफे फडवलणे वप्रम शोत.े भी एकटाच याहशरो. भी मबत्रा शोतो का? भरा काशी वभजेना. भी यडत यडत देलावभोय 'यघऩुती याघल याजायाभ' कयीत फवरो. रशानऩणी भाझे मभत्र भरा त्मा हदलळी वोडून गेरे. त्माचप्रभाणे आजशी भोठेऩणी भरा मभत्र वोडून जातीर ल भी एकटाच याशीन.

रशानऩणाप्रभाणेच आजशी यडत याभयाभ म्शणत फवेन. यलीॊरनाथ

टागोयाॊनी म्शटर ेआशे:

'तरुा एकटेच जाल े रागेर. जा, त ू आऩरा कॊ दीर घेऊन जा. रोकाॊच्मा टीकेचा झॊजालात वटेुर ल तझु्मा शातातीर हदला वलझेर. ऩयॊत ुतो ऩनु्द्शा राल ल ऩढेु ऩाऊर टाक. तरुा एकटमानेच जाल ेरागेर.'

84 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र वोऱाली - तीथथमात्राथथ ऩरामन

मव ॊशस्थात नामळकरा ल कन्द्मागतात लाईरा भोठी ऩलथणी मेत.े त्मा लेऱेव

उत्तयेकडची गॊगा दक्षषणेकडची गोदालयी ल कृष्णा माॊना बेटालमाव मेत,े

अळी गोड कल्ऩना आशे. आऩल्मा बायतलऴाथत ननवगाथरा वधु्दा कोभर

बालना हदल्मा आशेत. ननवगाथरा भानली कुटुॊफातरा फनवलरा आशे.

दयूदयूच्मा नद्माशी आऩरे एकत्ल ओऱखून एकभेकाॊना बेटालमाव मेतात,

भग भाणवाॊनी बेद नमे का वलवरू? शा भशायाष्रीम ल शा गजुयाती, शा फॊगारी ल शा भरावी, शा ऩॊजाफी ल शा ऩयदेळी, अवे प्राॊनतक बेद आऩण

व्मलशायात ककती आणतो! ऩयॊत ुआऩल्मा थोय ऩलूथजाॊनी वलथ बायताच ेऐकम

नाना यीतीॊनी आऩल्मा भनालय ठववलण्माच ेप्रमत्न केर ेआशेत. स्लत:च े

स्लतॊत्र अन्स्तत्ल याखूनशी भधुय भीरन कयता मेत.े गॊगा वागयारा मभऱारेरी आशे ल नतरा स्लतॊत्र अन्स्तत्ल आशे. बेदात अबेद ऩाशणे, शी ऩलूथजाॊची थोय दृष्टी शोती. त्मा लऴी कन्द्मागत अवल्माभऱेु लाईरा शजायो स्त्री-ऩरुुऴ मात्ररेा जात

शोत.े आभचा रशानवा ऩारगड गाल लाईऩावनू ककत्ती दयू! ऩयॊत ुआभच्मा गालाशून फरैगाडमा करून ककती तयी रोक जात शोत.े भाझ े एक चुरत

आजोफा-भाझ्मा आईच े चुरत-ेत्माॊच्मा ऩत्नी ल इतय गालातीर फयीच

भॊडऱी जाण्माच ेठयत शोत.े चाॊगल्मा दशा-फाया गाडमा एकदभ ननघणाय

शोत्मा. ऩारगड त ेखेड ल खेड त ेचचऩऱूण अव ेभकुकाभ कयीत त्मा गाडमा जाणाय शोत्मा. लाटेत यानात उतयाल,े नदीकाठी भकुकाभ कयाला, वऩठरेबात कयाला, जेलाले ल ऩढेु जाले, अव ेकयीत भॊडऱी जाणाय शोती. अळा प्रलावात खूऩ भजा मेत.े भोटायीने धालऩऱ कयीत जाण्मात आऩण

वषृ्टीळी एकरूऩ शोत नाशी. वनृ्ष्टभाईजलऱ एक मभननट उब े याशाल े ल

जाल,े त्मात काम आनॊद! आईच्मा भाॊडीलय रोऱाले, नतच्माजलऱ फवाल,े

खेऱाल.े मातीर वखु, त्माच े लणथन का कयता मेईर? ननवगथशी आऩरी भाताच. त्मा भातरेा बयबय ऩाशण्मात काम अथथ? नतच्माजलऱ घटका घटका याशू मा. मा फरैगाडमाॊच्मा प्रलावात पाय भौज अवत.े यात्रीच्मा लेऱी

85 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

तय पायच आनॊद. ळाॊत लेऱ अवत.े झाडाॊभधून लयच ेताये ल चॊर भधून

भधून डोकालत अवतात. फरैाॊच्मा गऱमाॊतीर घॊटाॊचा आलाज यात्रीच्मा लेऱी ककती गोड लाटतो! आखण भध्मेच एखादा लाघ यस्त्मात हदवाला, त्माचे त े आगीवायख,े ता-माॊवायख े डोऱे!... शाकाये कयाले ल लाघ ऩनु्द्शा जॊगरात मळयाला. त्मा फरैगाडमाॊच्मा प्रलावात शे वाये अनबुल मभऱत

अवतात.

रशानऩणी भाझ्मा हठकाणी बकती पाय अवल्माभऱेु भराशी लाटर,े की आऩणशी लाईव मा वलाांफयोफय जाल.े भी आईच्मा ऩाठीभाग ेरागरो शोतो; ऩयॊत ुभाझ ेकोणी ऐकेना. भरा पाय लाईट लाटर.े भी आईरा म्शटर,े 'आई!

जाऊ दे ना भरा! भी लाटेत शट्ट कयणाय नाशी. खोर ऩाण्मात जाणाय नाशी. तात्मा (भाझ ेचुरत आजोफा) वाॊगतीर तवा लागेन. बाऊॊ ना (लडडराॊना) वाॊग, म्शणज े त े नाशी म्शणणाय नाशीत. आई! त्मा ऩोथीत... स्नानाच े

भशत्त्ल आशे म्शणून भी भाघस्नान, कानत थकस्नान वायी केरी. भरा गॊगेच े

स्नान करून मेऊन दे. तझुा भरुगा ऩणु्मलान नको का व्शामरा?'

आई म्शणारी, 'श्माभ! अये, आजच्माने काम झार?े त ूऩढेु भोठा शो ल जा गॊगा-गोदाॊना बेटामरा. आज आऩण गयीफ आशोत. नाशी म्शटर,े तयी ऩाच-

वशा रूऩमे तझु्माकरयता द्माल े रागतीर. कोठून आणामचे, फाऱ ऩवै?े

आईफाऩाॊची आसा शीच तझुी कृष्णा, शीच गॊगा. ऩुॊडरीक आईफाऩाच ेऩाम

वोडून, वभोय देल आरा तयी उठरा नाशी. तो त्माॊचे ऩाम चेऩीत फवरा. खयॊ ना?'

ऩयॊत ुभी म्शटर,े 'आई! ध्रुल तय आईफाऩाॊना वोडून गेरा. ऩयुाणात दोन्द्शी प्रकाय आशेत. आई! ऩढुच ेकोणी ऩाहशरे आशे? चाॊगर ेकयालमाचे भनात

आर,े की रगेच कयाले. त्मारा लेऱ फघत फव ू नमे, अवे त्मा वत्मनायामणाच्मा कथेत नाशी का? आई, जाऊ का? तात्माॊना वाॊचगतरे,

तय त ेभरा पुकटवधु्दा नेतीर. त ेका ऩवै ेभागतीर?'

आई म्शणारी, 'अये त ेऩवै े घेणाय नाशीत, शा त्माॊचा भोठेऩणा; ऩयॊत ुअव े

आऩण ओळाऱलाणे जाले का? दवु-मालय फोजा घाराला का? दवु-माॊच्मा न्जलालय देलाची ऩजूा नाशी कयता मेत. दवु-माॊनी रालरेल्मा ल

86 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

लाढवलरेल्मा पुरझाडाॊची पुरे तोडून देलारा लाशण्मात काम ये स्लायस्म?

स्लत: श्भाल,े स्लत: मभऱलाले ल देलारा अऩथण कयाले. जामचे अवेर, तय

ऩामी जा. आशे ताकद?

भी म्शटरे, 'आई! भी दभनू जाईन. वशा कोव चारेन. ऩयॊत ुऩढेु? आखण

गाडमा ऩढेु ननघनू जातीर. भरा वोफत? भरा बीती लाटेर आखण

गाडमाॊफयोफयच चारत जाणे म्शणज ेत्माॊना राजवलणे. त ेभग भरा गाडीत

घेतीरच. त्माॊना तय भी ऩामी मेत आशे, शे कऱता काभा नमे. ऩयॊत ुत्माॊची वोफत तय शली आखण ऩनु्द्शा इतके चाऱीव-ऩन्द्नाव कोव भाझ्माने चारलेर

तयी कव?े'

'आई म्शणारी, 'ध्रुलाच्मा गप्ऩाच वाॊग. ध्रुलारा बीती लाटरी नाशी. जो देलाकड ेजालमाव ननघारा, त्मारा कोणाची आरी आशे बीती? वाऩ-लाघ

त्मारा भागथ दाखवलतीर. खाणाय नाशीत. तो दभनू जय यस्त्मालय झोऩरा ल

त्माच्मा तोंडालय उन्द्शाचा कलडवा ऩडरा, तय वाऩ त्माच्मालय पणा धयीर.

त्मारा तशान रागरी, तय ऩषी चोचीतनू ऩाणी आणून त्माच्मा तोंडात

घारतीर. त्मारा बकू रागरी, तय गाम-भाऊरी मेऊन त्माच्मा तोंडात

दधुाची धाय वोडीर. देलाकड ेजो जालमाव ननघारा, त्मारा वाये मभत्र, वाये

वख.े त्माचे वाये गडी, वाये वाशाय्म कयणाये. आशे का ध्रुलाची श्ध्दा?

त्माचा तो बाल? लेडा! शे काम? यडालमाव काम झारे? अये, आऩण रशान

भाणव.े अजून त ूरशान आशेव आखण आऩण गयीफ आशोत. लेडा शट्ट घेऊ

नकोव.'

भरा खूऩ लाईट लाटरे. उजाडत्मा ऩशाटे मात्रचेी वायी भॊडऱी ननघणाय

शोती. गाडमाॊच्मा ऩाठोऩाठ त्माॊना न हदव,ू अळा यीतीने आऩण जाले, अव े

भनात मेत शोत.े आऩण दभ,ू थकू, आऩणाॊव बकू रागेर, खामरा काम?..

नाना ळॊका भनात मेत शोत्मा; ऩाणी प्माले ल झाडाचा ऩारा ओयफाडून

खाला, फकयी ऩानाॊलय जगत,े आऩण जग.ू चच ॊचेची, कयलॊदीची कोलऱी ऩाने

खाऊ, अव े भनात मोजत शोतो. यात्री वलचाय कयता कयता केव्शा झोऩ

रागरी, त ेकऱरेशी नाशी. भी उठरो, तवे्शा वा-मा गाडमा ननघनू गेल्मा शोत्मा. त्मा हदलळी ळननलाय शोता, ळाऱा शोतीच. भी ऩटकन ऩयवाकड,े

87 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

तोंड धणेु आटोऩर.े झटऩट आॊघोऱ केरी. वॊध्मा केरी. नभस्काय घातरे.

तऱुळीरा ऩाणी घातरे. ऩाटी-दप्तय घेऊन भी ळाऱेत जालमाव ननघारो. आई म्शणारी, 'अये इतकी घाई का? भी ऩानगी कयत्मे, ती खा ल भग जा ळाऱेत. फन्द्मा, फाऩ ूकोठे अजनू गेरे आशेत.? फव जया.' भी यागाने म्शटर,े 'भरा नको जा ऩानगीर्फनगी. खामरा देतवे; ऩण

लाईरा भात्र जाऊ देत नाशीव. भरा लाईची बकू आशे, खामची नाशी. भी आऩरा ळाऱेत जाऊन फवतो.' आई जया यागाने म्शणारी, 'ऩनु्द्शा भाग तय खये खामरा. फघ देईन का. वाये

तझु्मा भनाप्रभाणे झार ेऩाहशजे. भोठा याजाच की नाशी त?ू याजाच्मा तयी ऩोटी मामचे शोत.े मबका-माच्मा घयात जन्द्भनू याजाची ऐट ये कळी चारणाय? चाॊगरी ऩानगी देत्मे, ती नको म्शणतो, दऩुायी ऩण नको जेलवू.

खामची बकू नाशी म्शणे. ककती हदलव याशतोव उऩाळी, त े तयी फघत्मे.

श्माभ, भागे पीय, आईच ेऐकाल ेशो वाॊचगतरेर.े'

ऩयॊत ुभी न ऐकता झऩाझऩ जात शोतो. अजून ळाऱेत भरेु मामरा रागरी नव्शती. लाटेतल्मा गणऩतीच्मा देलऱात मळरून भी देलारा नभस्काय केरा ल 'देला! भाझा ननश्चम त ूहटकल. त ूभाझा वाशाय्मकायी शो.' अळी प्राथथना केरी. भी ळाऱेत गेरो. तवे्शा एकवधु्दा भरुगा ळाऱेत आरा नव्शता. ळाऱा, अद्माऩ उघडरीशी नव्शती. भाझ े दप्तय भी ळाऱेच्मा फाशेयच्मा ऩडलीत ठेलरे ल भी ळाऱेतनू फाशेय

ऩडरो. भरुाॊनी भरा ऩाशू नमे, म्शणून भी झऩाटमाने जात शोतो. भी गालाफाशेय आरो. गालची नदी ओराॊडरी ल ऩढेु चाररो. नतठ्ठमालय आरो. जेथ े तीन यस्त े पुटतात, त्मा जागेरा नतठ्ठा म्शणतात. एका फाजूरा दाऩोरीचा यस्ता शोता, एका फाजूरा खेडचा शोता. भी खेडचा यस्ता धयरा ल

चार ूरागरो. ऩशाटे ननघारेल्मा गाडमा ककती तयी राॊफ गेल्मा शोत्मा. त्मा गाडमा दशा-अकया लऴाांचा भरुगा कळा गाठणाय? भरा भाझे बानच

नव्शत.े ऩयॊत ुऊन राग ूरागर.े भी दभनू गेरो. भरा यडू मेऊ रागर.े घयी ऩयत जाण्माची राज लाटू रागरी. ऩयॊत ु घयी नाशी जालमाचे, तय कोठे

जालमाच?े यानात कोठे याशणाय आखण ककती लेऱ याशणाय?

88 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भी भाघायी लऱरो, भाझ्मा गालाकड े ऩालर े लऱवलरी. डोऱमाॊतनू ऩाणी गऱत शोते ल वमूाथच्मा प्रखय ककयणाॊनी त ेलाऱून जात शोत.े जण ूवमूाथचे ककयण भाझ े अश्ू ऩळुीत शोत.े बय दऩुाय शोण्माची लेऱ. वमूथ डोकमालय

आरा. भी घाभाघभू झारो. वकाऱऩावनू ऩोटात काशी नव्शत.े भी ऩारगड

गालाजलऱ आरो. ऩयॊत ुगालात मळयण्माची राज लाटू रागरी. स्लामबभान

म्शणे, 'गालात जाऊ नको. ऩयत घयी जाऊ नकोव.' ऩोट म्शणे 'घयी जा' घयी न जाण्मात कवरा स्लामबभान? आई-फाऩाॊळी का स्लामबभान दाखलामचा?

प्रेभ कयणा-मावभोय स्लामबभान दाखवलणे म्शणज े प्रेभाचाच अऩभान

आशे.

गालात मळयण्माच े धैमथ भरा झार े नाशी. गालाफाशेय नदीकाठी झोऱाईच े

देऊऱ शोते. शी आभची ग्राभदेलता. फाऱॊनतणी फाऱॊतऩणातनू उठल्मा, की भरू घेऊन झोऱाईरा जातात. नतची खणानायऱाॊनी ओटी बयतात.

भाशेयलामवनी वावयशून आल्मा तय झोऱाईरा जातात. भी त्मा झोऱाईच्मा देलऱात मळयरो. त्मा देलीच्मा ऩाठीभाग ेखूऩ अॊधाय आशे. अॊधायात रऩनू

फवरो. ऩयॊत ु ककती लेऱ फवणाय? ऩोटात कालऱे ओयडत शोत.े ळलेटी राजरजजा वोडरी. स्लामबभान दयू केरा ल देलऱातनू शऱूच फाशेय ऩडरो. गालच्मा यस्त्मारा रागरो. गालातीर घये हदव ूरागरी. खारी भान घारनू चाररो शोतो. ऩाम चटचट बाजत शोत.े आत रृदम जऱत शोत.े लरून डोऱे गऱत

शोत.े अवा भी चाररो. डोऱे बरून मेऊन ऩढेु काशी हदवत नव्शत.े इतकमात

भाझ ेभनगट कोणी तयी धयर!े 'अये आशेव तयी त ूकोठे? तरुा ळोधामच े

तयी ककती? गऱमारा पाव रालामचाव एखाद्मा लेऱी!' अव ेळब्द भाझ्मा कानी ऩडरे. त ेभाझे चुरत ेशोत.े गालात नाना हठकाणी भाझा ळोध चाररा शोता. चुरत,े लडीर, घयची, ळजेायची वायी भाणव े भरा धुॊडीत शोत.े

ळाऱेतीर भरुाॊनी ऩाटीदप्तय घयी आणून हदर;े तवे्शा कऱर े की भी शयलरो. आदल्मा हदलळी शेडभास्तयाॊनी भाझी भोडी ऩसु्ती लाईट आरी शोती, म्शणून भरा भायर ेशोत.े भी ननघनू गेरो, त्माभऱेु ऩनु्द्शा आज भाय फवेर

89 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

कदाचचत, म्शणून गेरो अवेन, अवॊ शेडभास्तयाॊव लाटर.े त ेशेडभास्तय पाय

भायकुटे शोत.े ननगडीच्मा काठमाॊचा बायाच्मा बाया त ेळाऱेत आणून ठेलीत

ल भरुाॊना गयुावायख े झोडऩीत. छत्रीच्मा रोखॊडी काडीनेवधु्दा भरुाॊच्मा उऩडमा शातालय, फोटाॊच्मा ऩे-माॊलय त ेभायीत. त ेगाॊजा ओढीत अवत ल तयथ शोऊन मेत अवत. त्माॊची फदरी व्शाली, म्शणून देलारा आम्शी नलव कयीत

शोतो. भी ऩऱून गेरो, म्शणून त्माॊना लाईट लाटर.े आऩल्मा भायण्माभऱेु शा ऩरयणाभ झारा, अवे त्माॊनी भनात घेतरे. त ेजया घाफयर.े मा श्माभने

वलहशयीत जीलफील तय नाशी ना हदरा. अळी त्माॊना धास्ती लाटरी. ळाऱा वटुल्मालय लडीर जेव्शा चौकळी करू रागर,े तवे्शा लगाथतीर भरुाॊनी आदल्मा हदलळीच्मा ऩसु्तीफद्दरच्मा भायाची शकीकत वाॊचगतरी. लडडराॊना लाटर,े की भायारा मबऊन श्माभ ऩऱारा. लडीर ऩशाटे उठलनू भरा घयी खड े घावामरा ल ककत्ता चगयलामरा रालीत अवत. अषय वधुायण्माच े

प्रमत्न भी कयीत शोतो. 'भास्तयाॊनी उगीच श्माभरा इतके भायर.े ऩोयगा कोठे गेरा? आता काशी कभीजास्त झार.े तय; न व्शाले त ेझार.े तय!' अव े

ळजेायी म्शण ूरागर.े लडीर शेडभास्तयाॊकड ेगेरे ल त्माॊना ऩषु्कऱ टाकून

फोररे. शेडभास्तय म्शणार,े 'आजऩावनू तभुच्मा भरुारा चाय फोटेशी रालणाय नाशी. म्शणज ेतय झार ेना? तभुची भरेु चाॊगरी व्शाली, म्शणून

रालतो शात. भरा त्मात काम मभऱामच े आशे? तभुच्मा भरुारा काठी म्शणून रालणाय नाशी फये, बाऊयाल!'

ऩयॊत ुलडीर म्शणार,े 'ऩनु्द्शा रालणाय नाशी. ऩयॊत ुआधी वाऩडू दे तय खया!' घयात जेलणे तळीच याहशरी शोती. आईच्मा भनात भी लाईरा जाण्मावाठी तय नाशी ना ऩऱून गेरो, अळी ळॊका आरी; ऩयॊत ुनतने ती फोरनू दाखवलरी नाशी. नतरा त ेळकम लाटर ेनाशी. चुरत्माॊनी भाझी फकोटी धरून आखणर.े

यस्त्मात भरुाॊची गदी. चोयारा ऩाशालमाव जव ेरोक जभतात, तवे भरा ऩाशालमाव भरुगे जभर.े लाटेत लडीरशी बेटर.े 'जा ये आऩाऩल्मा घयी. का तभाळा आशे?' लडीर भरुाॊना यागाने फोरर े ल भरेु ननघनू गेरी. लडीर

भाझ्मालय यागलरे नाशीत, काशी नाशी. ती लेऱ यागे बयण्माची नव्शती. भी दभरो शोतो. घयी मेऊन अॊथरूणालय ऩडरो.

90 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

थोडमा लेऱाने लडीर आर ेल म्शणार,े 'श्माभ! ऊठ फाऱ. ऩनु्द्शा नाशी शो भास्तय भायणाय. अये, भास्तयाॊनी भायर ेतय अव ेऩऱून का जाल?े आभच्मा लेऱेव तय घोडीलय वधु्दा चढलीत. भरुारा उरटे टाॊगनू खारनू मभयच्माॊची धुयी घारीत ल लय छडमा भायीत. भायारा मबऊन कव े चारेर? भास्तय

भायणायच. भायणाय नाशी, तो कवरा भास्तय? ऊठ. शातऩाम धू. तोंड फघ

कव ेझारे आशे कोकॊ ब्मावायख ेरार. लाढ ग त्माचे ऩान आधी.' भी उठरो. शातऩाम धुतरे. भाझ्मा ऩऱण्माच ेननमभत्त ऩयस्ऩय भास्तयाॊलय

गेरेरे ऩाशून भनात जया फये लाटर!े भायण्माच ेआता कभी कयतीर, अव े

लाटर.े भाझ्माभऱेु त ेजऩनू लागतीर ल इतय भरुाॊनाशी भायरेच, तय फेताने

भायतीर, अव ेभनात मेऊन आनॊद झारा. इतय भरुाॊलय भी केलढा उऩकाय

केरा, अव े लाटर.े ती भरेु भाझ े आबाय भानतीर, अव े लाटर.े

फाजीयालाच्मा ऩऱण्माने भयाठमाॊच े स्लयाजम गेरे, ऩयॊत ु श्माभच्मा ऩऱण्माने लगाथरा स्लयाजम, अगदी ऩणूथ जयी नाशी, तयी लवाशतीच े तयी मभऱार े! आखण शे वाये श्माभच्मा ध्मानीभनी नवताशी! भी का ऩऱून गेरो शोतो, शे तीन जणाॊना भाशीत शोत.े भरा, आईरा ल

देलारा. ळननलाय अवल्माभऱेु दऩुायची ळाऱा नव्शतीच. भी जेलनू ऩनु्द्शा ननजरो. खूऩ दभरो शोतो ल ऊनशी वडकून रागर ेशोत.े नतन्द्शीवाॊज शोऊन

हदल े रागण्माची लेऱ झारी, तयी भी झोऩरेराच शोतो. आई भाझ्मा अॊथरूणाजलऱ आरी. ती भाझ्माजलऱ फवरी. नतने भाझ्मा कऩाऱारा शात रालनू ऩाहशर.े नतने शाक भायरी, 'श्माभ!' भी डोऱे उघडर.े आईने

अॊगालय शात ठेलरा शोता. ती लात्वल्माने म्शणारी, 'श्माभ, फये नाशी का लाटत? अॊग दखुत?े भी वाॊचगतरे, तयी ऐकरे नाशीव!' अव ेम्शणून आई

भाझ ेअॊग चेऩ ूरागरी. भी भाझ ेडोके एकदभ आईच्मा भाॊडीलय ठेवलर ेल

यडू रागरो. भाझ ेयडणे आलरून भी आईरा म्शटर,े 'आई! भी तझु ेऐकरे

नाशी. अवा ऩऱून गेरो, म्शणून त ू यागालरीव शोम? भास्तयाॊनी भायर,े

म्शणून नाशी शो भी ऩऱारो. त ू नाशी का एखादे लेऱेव भायीत! म्शणून

ऩऱतो का भी? बाऊॊ ना लाटर,े की त्मावाठी भी ऩऱारो. त ू कार

म्शणारीव, 'जामचे, तय ऩामी जा. आशे ताकद?' आई! भी ऩामी जाऊ

91 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ऩाशात शोतो. ऩयॊत ुभाझ्मा ळकतीऩरीकडच ेभी करू ऩाशत शोतो. कोठे फाऱ

ध्रुल आखण कोठे तझुा ळेंफडा श्माभ! आई, तझु्मा श्माभलय यागाल ूनकोव.

तझुा श्माभ आततामी ल शट्टी आशे. भनात मेईर, त ेतो करू फघतो. भग

अवा पवतो ल यडतो. त ूनाशी ना यागालरीव? तझु ेन ऐकता ल तरुा न

वाॊगता ऩऱून गेरो, म्शणून नाशी ना यागालरीव? वाॊग, आई वाॊग. नाशी म्शण.'

भाझ े तोंड कुयलाऱून ल भाझ े डोऱे ऩवुनू आई म्शणारी, 'श्माभ भी का यागालेन? भरा यागशी आरा नाशी ल त ूऩऱून गेराव म्शणून लाईटशी लाटर े

नाशी. तझु्मा काऱजीभऱेु लाईट लाटर.े त ूरशान, तझु ेकव ेशोईर माभऱेु

डोऱे बरून मेत शोते. भी कार तवे फोरल्म,े भाझेच ळब्द कायण म्शणूनशी लाईट लाटत शोत.े ऩयॊत ुत ूऩऱून गेराव, शे पाय लाईट केरेव, अव ेभनात

मेऊन वधु्दा लाईट लाटरे नाशी. श्माभ, त ूलाईट गोष्टीवाठी थोडाच ऩऱून

जात शोताव? ऩयला गालातरा कुणाचावा भरुगा नाटक कॊ ऩनीत

जाण्मावाठी ऩऱून गेरा, तवा का त ूऩऱून जात शोताव? त ूदेलावाठी ऩऱून

जात शोताव. गॊगेच्मा स्नानावाठी ऩऱून जात शोताव. तरुा भी कळी यागाल?ू फाऱ, तझुा भरा अमबभानच लाटेर. भाझा श्माभ ऩऱून गेराच तय

देलावाठी गेरा, अव े भी अमबभानाने म्शणेन. श्माभ! एक रषात ठेल,

तझु्मा आईच े एक लाकम रषात ठेल- 'चोयी-चशाडी करून ऩऱू नकोव.

लाईट वॊगतीवाठी ऩऱू नकोव. बीतीने ऩऱू नकोव.' देलावाठी ऩऱून गेराव

तय जा. वा-मा वॊताॊनी तचे केर.े देलावाठी भाझा भरुगा ऩऱून जाला. अळी भी प्राथथनाशी कयीन!'

यात्र वतयाली - स्लालरॊफनाची मळकलण

"भी रशानऩणी ऩोथ्माऩयुाणे ऩषु्कऱ लाचरी; ऩयॊत ु वॊस्कृत स्तोत्र े लगयेै

भरा पायळी मेत नव्शती. प्रणम्म मळयवा देलॊ.. अनन्द्तॊ लावकुकॊ ळऴेॊ,.. अच्मतुॊ केळलॊ वलष्ण.ु., अळी दोन-चाय रशान रशान स्तोत्रचे मेत शोती. 'अनन्द्तॊ लावकुकॊ ' शे नागाचे स्तोत्र आशे. त े एका नागऩॊचभीच्मा हदलळी

92 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आजोफाॊनी भरा मळकवलरे शोत.े ऩयॊत ु याभयषा शे अप्रनतभ स्तोत्र भरा काशी मेत नव्शत.े वलष्णुवशस्त्रानाभ भी योज लडडराॊच्मा ऩसु्तकालरून

म्शणत अव.े त्माभऱेु तशेी भरा ऩाठ शोऊन गेरे शोत.े लडडराॊना याभयषा मेत शोती; ऩयॊत ु त्माॊनी ती भरा मळकवलरी नाशी. याभयषेच े ऩसु्तकशी आभच्माकड ेनव्शत.े भी रशानऩणी याभाचा बकत अवल्माभऱेु याभयषा आऩल्मारा मेऊ नमे, माचे भरा लाईट लाटे.'

आभच्मा ळजेायी गोवल ॊदबटजी ऩयाॊजऩ े याशात शोत.े त्माॊचा एक भरुगा बास्कय, त्माच्माजलऱ याभयषेच े ऩसु्तक शोत.े तो योज एक-दोन श्रोक

ऩाठ कयीत शोता. वॊध्माकाऱ झारी म्शणज ेबास्कय आभच्माकड ेमेऊन त े

श्रोक म्शणे. त े ऐकून भरा राज लाटे ल बास्कयचा याग मेई. आऩरा अशॊकाय दखुालरा गेरा की, आऩणाॊव याग मेत अवतो. आऩण नेशभी आऩल्मा बोलती अवणायाॊची स्लत:फयोफय तरुना कयीत अवतो. मा तरुनेत आऩण जय हशणकव ठयरो, तय आऩणारा याग मेत अवतो. उॊच

भनषु्म ऩाशून जो खुजा फटुफैंगण अवतो, त्मारा त्माचा नतयस्काय लाटतो. आऩल्माशून दवुया शुळाय आशे, अव ेऩाशून आऩण द:ुखी शोतो. बास्कयरा याभयषा मेत,े माच ेभरा लऴैम्म लाटे. आखण तो भदु्दाभच ऩयलचा, स्तोत्र

लगयेै म्शणण्माच्मा लेऱेवच आभच्माकड ेमेऊन त ेश्रोक जया ऐटीने म्शणे.

त्माभऱेु भरा जास्तच चीड मेई. शा आऩणाॊव भदु्दाभ चचडवलण्माव ऐटीने

मेतो, अव ेऩाशून भी पाय वॊताऩे.

एके हदलळी बास्कय भरा म्शणारा, 'श्माभ! आता दशाच श्रोक भाझ े

याहशरे. आणखी ऩाच-वशा हदलवाॊनी भाझी वायी याभयषा ऩाठ शोईर. तरुा कोठे मेत?े'

भी एकदभ वॊताऩरो ल चचयडीव गेरो. भी त्माच्मा अॊगालय धालनू गेरो ल

ओयडरो, 'बाश्मा! ऩनु्द्शा मेळीर तय फघ भरा अवे हशणलामरा. तमु्शाॊव

मेत ेत ेआशे भाशीत आम्शाॊरा. एलढी ऐट नको. तभुच्माजलऱ ऩसु्तक आशे

म्शणून. भाझ्माजलऱ अवत े तय तझु्माआधी ऩाठ केरी अवती. भोठा आरा आशे ऩाठ कयणाया. जा आऩल्मा घयी. मेऊ नको आभच्माकड.े भी भायीन नाशी तय.'

93 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आभची ळब्दाळब्दी ल फाचाफाची ऐकून आई फाशेय आरी. नतने बास्कयरा वलचायर,े 'काम ये झार ेबास्कय? श्माभने का तरुा भायरे?'

बास्कय म्शणारा, 'श्माभच्मा आई! भी नवुत ेम्शटर,े की आणखी ऩाच-

वशा हदलवाॊनी वायी याभयषा भाझी ऩाठ शोईर, तय तो एकदभ चचडून

भाझ्मा अॊगालय धालनू आरा ल म्शणे, तरुा भायीन, नाशी तय चारता शो.' आई भाझ्माकड े लऱून म्शणारी, 'शोम का ये श्माभ? अव े आऩल्मा ळजेायच्माॊना म्शणाल ेका? तचू चायदा त्माॊच्माकड ेजाळीर.'

भी यागातच म्शटर,े 'तो भरा भदु्दाभ हशणलामरा मेतो. 'तरुा कोठे मेत े

याभयषा?' अव े भरा हशणलीत तो म्शणारा. वलचाय त्मारा, त्माने अव े

म्शटर े की नाशी त.े जवा अगदी वाऱवदू. स्लत:च े काशी वाॊगत नाशी. खोटायडा कुठरा.' आई म्शणारी, 'भरा याभयषा मेत ेल तरुा मेत नाशी, अव े त्माने म्शटर,े

मात ये काम त्माने चचडवलर?े खये त े त्माने वाॊचगतरे. आऩरा कभीऩणा दाखवलरा म्शणून यागलाले कळारा? तो कभीऩणा दयू कयाला. त ू वधु्दा याभयषा मळकाली अव े बास्कयरा लाटत,े म्शणून तो तरुा चचडवलतो. याभवलजम, शरयवलजम ऩनु्द्शा ऩनु्द्शा लाचतोव, ऩण याभयषा ऩाठ का नाशी कयीत?'

भी म्शणारो, 'बाऊ मळकलीत नाशीत ल भजजलऱ ऩसु्तक नाशी.' आई म्शणारी, 'बास्कयच ेऩसु्तक आशे ना, त ेत्मारा नको अवेर तवे्शा घेत

जा. नाशी तय त्माच्मा ऩसु्तकालरून त ेउतरून घे ल ऩाठ कय.'

बास्कय आऩल्मा घयी गेरा ल भी भनातल्मा भनात काशी ननश्चम कयीत

शोतो. मेत्मा यवललायी वायी याभयषा उतरून घ्मालमाची, अव ेभी ठयवलरे.

भी कोये कागद घेऊन त्माॊची लशी मळलरी. रेखणी चाॊगरी तमाय करून

ठेलरी ल यवललायची लाट ऩाशात फवरो. यवललाय उजाडताच भी बास्कयच्मा घयी गेरो. बास्कय कदाचचत ऩसु्तक देणाय नाशी, म्शणून एकदभ

बास्कयच्मा आईजलऱ भी गरेो ल नतरा गोड ळब्दाॊत म्शटर,े 'बीभाताई!

बास्कयरा याभयषेच े ऩसु्तक आजच्मा हदलव भरा द्मालमारा वाॊगता

94 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

का? भी याभयषा उतरून घेणाय आशे. भरा ऩाठ कयालमाची आशे. आज

वटु्टी आशे. भी वफॊध हदलवबय मरशून काढीन.'

बीभाताईंनी बास्कयरा शाक भारयरी ल त्मा म्शणाल्मा, 'बास्कय! श्माभ

एलढा भागतो आशे, तय आजच्मा हदलव दे त्मारा ऩसु्तक. तो काशी पाडणाय र्फडणाय नाशी. श्माभ! ळाईचे डाग लगयेै नको, शो, ऩाडू. नीट जऩनू

लाऩय. दे ये त्मारा.' बास्कय देण्माव तमाय नव्शता. तो म्शणारा, 'आज वटु्टी अवल्माभऱेु उयरेरी वायी याभयषा भी ऩाठ कयणाय आशे. भी नाशी त्मारा देणाय ऩसु्तक. भाझ ेऩाठ कयालमाचे याशीर.'

बीभाताई बास्कयलय यागालल्मा, 'तझुे अगदी आजच अडर ेआशे, नाशी का ये? उद्मा ऩयला ऩाठ कय. तझु्मा ळजेायचा श्माभ ना? त्माच्माजलऱ, कवरी अढी दाखवलतोव? दे त्मारा, नाशी तय फघ.' बीभाताईंचा याग बास्कयरा भाशीत शोता. बास्कयने यागायागाने त ेऩसु्तक भरा आणून हदर.े

भी त े ऩसु्तक घेऊन घयी आरो. मरशालमाव एकाॊत मभऱाला, म्शणून

गयुाॊच्मा भोठमात जाऊन फवरो! गयेु चयालमाव गेरी शोती. दौत, रेखणी, लशी, वाये वाभान मवध्द शोत.े याभयषा मरशालमाव वरुूलात केरी. दऩुायच्मा जेलणाच्मा लेऱेऩमांत फशुतके याभयषा मरशून झारी. दऩुायची जेलणे शोताच ऩनु्द्शा मरशालमाव फवरो. मरहशणे वॊऩरे, त्मा लेऱेव भरा ककती आनॊद झारा शोता, केलढी कृताथथता लाटत शोती. भाझ्मा शाताने

मरशून काढरेरी याभयषा! भाझ्मा आईच्मा भाशेयी जुन्द्मा लेदाहदकाॊच्मा शस्तमरखखत ऩोथ्मा ककती तयी शोत्मा. ठऱक, लऱणदाय अषय, कोठे डाग

नाशी, अळा त्मा, ऩोथ्मा भी ऩाहशल्मा शोत्मा. ऩलूी हशॊदसु्थानात वलथत्र

शाताॊनीच ऩोथ्मा-ऩसु्तके मरशून घेत. वलथ जगात तीच ऩध्दत शोती ल

जमाॊच ेअषय भोत्मावायखे वुॊदय, त्मारा भान मभऱत अव.े भोयोऩॊताॊच्मा चरयत्रात काळीतीर ककती तयी शस्तमरखखत ग्रॊथ त्माॊनी स्लत: मरशून घेतरे

शोत,े त ेहदर ेआशे. त्मा काऱात आऱव भाशीत नव्शता. छाऩखान ेनव्शत.े

ऩसु्तकाॊची टॊचाई. काळीशून ऩसु्तके भोयोऩॊत फायाभतीव फोरालनू घेत ल

त्माॊचे शस्तमरखखत करून घेऊन ऩनु्द्शा काऱजीऩलूथक ऩयत ऩाठलीत!

वभथाांच्मा भठाॊतनू ग्रॊथारमे अवत ल शजाय शजाय ऩोथ्मा

95 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

शस्तमरखखताॊच्मा ठेलरेल्मा अवत. आज छाऩखान े गल्रोगल्री आशेत,

ऩसु्तकाॊचा वकुाऱ आशे; तयीशी सान फेताफाताचेच आशे. भनषु्माच े डोके

अजून खोकेच आशे. जीलन वधुायरे ककॊ ला ववुॊस्कृत झार,े अचधक

भाणुवकीच े झार,े अचधक प्राभाखणकऩणाच े ल कतथव्मदषतचे े झार,े

अचधक त्मागाचे ल प्रेभाचे झार,े अव ेहदवतॊ नाशी. ऩयॊत ुत ेजाऊ दे.

भरा त्मा हदलळी खूऩ आनॊद झारा शोता खया. बास्कयच ेऩसु्तक भी नेऊन

हदर.े

'काम, ये श्माभ! इतकमा रलकय मरशून झार?े' बीभाताईने वलचारयर.े

भी म्शटरे, 'शो! शी ऩाशा लशी. बास्कयरा दऩुारून ऩाठ कयालमाव ऩसु्तक

शल,े म्शणून भी वायखा मरशीतच शोतो.' 'ला! छान आशे तझुे अषय. आता ऩाठ कय, म्शणज े बास्कय चचडलणाय

नाशी.' ती म्शणारी. भी घयी आरो ल याभयषा वायखी लाचीत शोतो. एका आठलडमात ऩाठ

करून टाकालमाची, अवे भी ठयवलरे. ऩढुच्मा यवललायी लडडराॊना एकदभ

चककत कयालमाच,े अव े भनात भी मोन्जर.े योज भी याभयषेची ककती ऩायामणे कयीत शोतो, देलच जाणे ऩयॊत ुलेऱ मभऱताच लशी शाताॊत घेत अव,े

भरा वॊस्कृत व्माकयण मेत नव्शत,े तयी भरा ऩषु्कऱ अथथ वभजत शोता ल

ऩाठ कयताना खूऩ आनॊद शोत शोता. ळलेटी दवुया यवललाय आरा. भाझी याभयषा ऩाठ झारी शोती. वॊध्माकाऱी लडीर केव्शा फाशेरून मेतात ल भी त्माॊना याभयषा म्शणून केव्शा एकदा दाखवलतो, अव े भरा झार े शोत.े ळलेटी वॊध्माकाऱ झारी. घयात हदल े

रागरे ल आकाळात ताये चभचभ करू रागर.े भी अॊगणात पे-मा घारीत

याभयषा भनातल्मा भनात म्शणून फघत शोतो. लडीर आर ेल शात-ऩाम

धुऊन घयात गेरे.

त्माॊनी वलचारयरे, 'काम, श्माभ! ऩयलचा, स्तोत्र लगयेै झार ेका वाये?

भी एकदभ म्शटर,े 'शो, वाये झार.े तमु्शी भाझी याभयषा म्शणून घेता का?

त ेएकदभ म्शणार,े 'त ूकधी मळकराव? आखण कोणी मळकवलरी?'

भी वाॊचगतरे, 'बास्कयच्मा ऩसु्तकालरून भी उतरून घेतरी ल ऩाठ केरी.'

96 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'फघ ूदे तझुी याभयषेची लशी,' त ेकौतकुाने म्शणार.े

भी भाझी लशी त्माॊच्माऩढेु ठेवलरी. लशीची ऩाने वुॊदय आखरेरी शोती. डाग

कोठे नव्शता, ऩयॊत ुअषय ककयटे शोत.े

लडीर म्शणार,े 'ळाफाव अषय नीट आशे; ऩयॊत ुजया राॊफट काढाल.े अव े

फटुके काढू नमे. म्शण ऩाशू आता.' भी याभयषा खडाखड म्शणून दाखवलरी. लडडराॊनी भाझ्मा ऩाठीलरुन शात

कपयवलरा. त्मातीर आनॊद-तो कवा लणथन करून वाॊगता मेईर?

जेलणे शोऊन लडीर फाशेय गेरे ल भी आईजलऱ गेरो. 'आई फघ; कळी आशे

भाझी लशी? भी तरुा कोठे दाखलरी शोती? भी तझु्मालय यागालरो शोतो.' अव ेप्रेभाने म्शटर.े

आई म्शणारी, 'त ूउतरून घेतरेव, शे भरा भाशीत शोत.े तझु ेअषय फघाल,े

म्शणून ककतीदा भनात मेत शोत.े ऩयॊत ुत ूआऩण शोऊन दाखवलळीर, अळी भरा आळा शोती. त ूभरा त्मा यवललायीच दाखलामरा शली शोतीव! आऩण

चाॊगर े केरेरे आईरा दाखलामचे नाशी तय कोणारा? लाईटाफद्दर आई

यागालेर, ऩयॊत ु चाॊगरे केल्माफद्मर आई न्जतके भनाऩावनू कौतकु

कयीर, नततके कोण कयीर? आऩरा भरुगा गणुी शोत आशे, माचा आनॊद

आईरा ककती शोत अवेर? तो भाझा आनॊद त ूभाझ्माऩावनू आठ हदलव

रऩलनू ठेलराव. योज लाटे, श्माभ आज आऩरी लशी भरा दाखलीर ल भी त्मारा ऩोटाळी धयीन. ऩयॊत ु आईलय यागालराव! शोम ना! आईरा लशी दाखवलरी नाशीव. फये, ऩण जाऊ दे. आता झारी की नाशी याभयषा ऩाठ?

ऩसु्तक नाशी, म्शणून यडत फवरा अवता, तय झारी अवती का? अये,

आऩल्मारा शात, ऩाम, डोऱे वाये आशे. स्लत:च्मा ऩामाॊलय उब े याशाल.े

जमारा फधु्दी आशे, भनात ननश्चम आशे, त्मारा वाये काशी आशे. अवाच

कष्ट करून भोठा शो. ऩयालरॊफी कधी शोऊ नको. ऩयॊत ु त्मात एक गोष्ट

रषात ठेल. दवु-माऩेषा आऩल्मारा अचधक काशी मेत,े मा गलाथने कोणारा हशणल ूनकोव. कोणारा तचु्छ रेख ूनकोव. दवु-माराशी आऩल्मा जलऱच े

द्माले ल आऩल्मावायख े कयाल.े' अवे फोरनू आईने लशी शातात घेतरी. नतरा आनॊद झारा. कृताथथता लाटरी.' मा ऩहशल्मा ऩानालय याभाच े चचत्र

97 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

अवर,े की झारी खयी याभयषा! तो भोशन भायलाडी देईर तरुा चचत्र.

त्माच्मा दकुानातीर काऩडालरून अवतात. भाग त्माच्माजलऱ ल चचकटल.

त ूआज देलारा पाय आलडळीर, शो श्माभ! कायण त ूस्लत: कष्ट करून,

वाये मरशून काढून त्माचे स्तोत्र ऩाठ केरेव!'

98 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र अठयाली - अऱणी बाजी याजा ल याभ नदीलय गेरे शोत.े एका मळराखॊडालय दोघ ेफवरे शोत.े याजा म्शणारा, 'याभ! भरा मेथून जालेवेच लाटत नाशी. मेथीर शी नदी, शी लनयाजी, शे भोय वाये ऩाशून ककती आनॊद शोतो. ऩयॊत ुवलाथत भोठा आनॊद

म्शणज ेतभुच्मा वॊगतीचा. श्माभच्मा गोष्टीशी ऐकालमाव मभऱतीर, भरा त्मा पाय आलडतात.'

याभ म्शणारा, 'त्माॊना गोष्टी म्शणाल,े का प्रलचन े म्शणाली; व्माख्माने

म्शणाली, का आठलणी म्शणाव्मा, काशी वभजत नाशी. ऐकताना आनॊद

शोतो, स्पूती मेत.े'

याजा म्शणारा, 'श्माभ फोरतो, त्मात त्माचे ननभथऱ रृदम ओतरेर ेअवत.े

म्शणून वाॊगण्मारा एक वलळऴेच भाधुयी अवत.े म्शणून कृर्त्रभतचेा रलरेळशी नवतो. "अये, ऩण कृर्त्रभता अवल्मामळलाम रोकाॊना आलडत नाशी. आजकारच े

रोक कृर्त्रभतचे ेबोकत ेआशेत. वगऱाच रूऩमा ळधु्द चाॊदीचा अवेर, तय

फाजायात चारत नाशी. त्मात थोडी अळधु्द धात ूमभवऱाली रागत,े तवे्शाच

तो खण ्लाजतो ल व्मलशायात चारतो.' याभ म्शणारा. "भाझ्मा भनात एक वलचाय आशे. तरुा वाॊग?ू त ूशवळीर.' याजाने वलचायर.े

"वाॊग, भी शवणाय नाशी. कोणाच्मा ख-मा बालनाॊना भी कधी शवत नाशी.' याभ म्शणारा. "श्माभच्मा मा आठलणी प्रमवध्द केल्मा तय? भरुाॊना लाचामरा आलडतीर,

फामकाॊना लाचामरा आलडतीर; आईफाऩाॊव त्मा उऩमोगी ऩडतीर;

श्माभच्मा वाॊगण्मात कोकणातीर वॊस्कृती बयरेरी आशे. मा आठलणी म्शणज ेएक वुॊदय वॊस्कृतीच ेलणथनच आशे. नाशी?' याजाने वलचायर.े

"ऩयॊत ु श्माभरा त े आलडणाय नाशी. त्मारा आत्भवलश्लाव नाशी. कोण

अवल्मा गोष्टी लाचामरा तमाय आशे? रोकाॊना बव्म, बडक ऩाहशज.े

'त्माॊना 'ररैा-भजन'ू च्मा गोष्टी ऩाहशजेत. अव ेतो म्शणतो, 'याभ म्शणारा.

99 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

त्माॊचे फोरणे चारर े शोत,े तोच घॊटा झारी. प्राथथनेची घॊटा. दोघ े मभत्र

आश्भात जालमाव ननघारे. श्माभ याजाची लाट ऩशात शोता. याजा ल याभ

दोघ े मेताना त्मारा हदवरे. 'आज भरा नाशी ये शाक भायरीत? अगदी दोघेच गेरात?' श्माभने वलचायर.े

"त ूलाचीत शोताव, म्शणून नाशी फोरावलर.े हदलवबय इतय काभ अवत,े

थोडा लेऱ लाचीत शोताव तय अडथऱा करू नमे, अव े लाटर.े' याजा म्शणारा. "अये, भरा तयी कोठे पायव ेलाचालमाव आलडत?े वलश्लाचा वलळार ग्रॊथ

लाचाला भनषु्माची जीलने लाचाली, रृदमे लाचाली, त्मातीर वखुद:ुख े

जाणून घ्माली, शेच खये लाचन, नाशी का?' श्माभ म्शणारा. "श्माभ, त ू बयऩयू लाचरे आशेव, म्शणून अव े म्शणतोव. वषृ्टीचा ग्रॊथ

लाचालमाव मळकाल ेरागत.े ळतेक-माच्मा आनॊदाच ेकली लणथन कयतात;

ऩयॊत ुळतेक-माव तो उऩबोगता मेत नाशी. कायण त्मारा ती दृष्टी नवत.े'

याजा म्शणारा. इतकमात दवुयी घॊटा झारी. वाये प्राथथनेरा फवरे. प्राथथना वॊऩरी ल

नेशभीप्रभाणे श्माभने आठलण वाॊगण्माव वरुूलात केरी: "मभत्राॊनो! प्रत्मष उदाशयणाने जे मळषण मभऱत,े त े ळकेडो व्माख्माने

ऐकून ककॊ ला अनेक ग्रॊथ लाचूनशी मभऱत नाशी. कृती शी भकेुऩणाने फोरत.े

ळब्दाॊशूनशी शे भकेु ऩरयणाभकायक अवत.े

कव े जेलाले माचीवधु्दा आऩल्माकड े वॊस्कृती आशे. भाझे लडीर नेशभी वाॊगालमाच,े 'आऩल्मा ऩानाकड ेऩाशून जेलाले. ऩानालय लस्त ूअवता भाग ू

नमे. मेईर तवे्शा घ्माल.े ऩॊकतीत वलाांना लाढामरा आणतीर, तवे्शा आऩणाॊवशी मभऱेर. शालयेऩणा करू नमे. ळीत ऩानाच्मा खारी वाॊडू नमे,

ऩानात काशी टाकू नमे. ऩानातीर ऩदाथाांलय टीका करू नमे. ऩानात गुॊतलऱ

ककॊ ला काशी वाऩडर,े तय ननभटूऩणे काढाल.े लाच्मता करू नमे. दवु-माव

लय करून दाखल ूनमे. कायण दवु-माॊना ककऱव मेत.े वलऴायी लस्त ूवाऩडरी तय भात्र वाॊगाल.े ऩान कव ेरख्ख कयाले.' मा वाॊगण्माप्रभाणे लडीर स्लत:

लागत अवत. भी अनेकाॊना जलेताना ऩाहशर ेआशे; ऩयॊत ुभाझ्मा लडडराॊच े

100 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

जेलण झाल्मालय ताट न्जतके स्लच्छ ल ननभथऱ हदव,े तवे भी कोठेशी ऩाहशरे नाशी. त्मा ताटात कोणी जेलरे आशे की नाशी, शे वभजण्माचीशी भायाभाय ऩड.े त्माॊच्मा ताटाफाशेय एक ळीतकण ऩडरेरा हदवालमाचा नाशी. भाझ्मा ऩानाबोलती जय मळत ेहदवरी, तय यागालत ल म्शणत, 'भथुयीच ेएक

कोंफड ेजेलेर, इतकी मळत ेवाॊडरी आशेव. कय गोऱा वायी.' 'अभकु लाईट, शे

अवेच झार,े मारा चल नाशी.' लगयेै त ेकधी फोरत नवत. त्माॊना वायेच

गोड रागे. त्माॊचा एक ळब्द ठयरेरा अव.े 'याजभान्द्म !' त्माॊना कोणी वलचायाल,े 'बाजी कळी झारी आशे?' त्माॊचे उत्तय ठयरेर ेअव.े 'याजभान्द्म.'

जेलणाची कोणतीशी खोडी त्माॊना नव्शती. एके हदलळीची गोष्ट भाझ्मा चाॊगरीच ध्मानात याहशरी आशे. योज लडीर

घयच्मा देलाॊची ऩजूा करून देलऱाव गेरे, म्शणज े आम्शी ऩाटऩाने

घ्मालमाव रागत अव.ू बातामळलाम वलथ लाढून तमाय ठेलीत अव.ू 'आई,

बाऊ आर,े बाऊ आर.े बात उकय.' लडीर देलऱातनू मेताना गणऩतीचे तीथथ आणीत, त ेआम्शी घेतरे, म्शणज ेजेलणे वरुू शोत.

त्मा हदलळी आम्शी जेलालमाव फवरो. आईने यताऱीच्मा ऩाल्माची बाजी केरी शोती. भाझ्मा आईरा कवरीशी बाजी कयालमाव मेत अव.े बोऩऱीचा ऩारा, बेंडीचा कोलऱा कोलऱा ऩारा, वलाांची ती बाजी कयी. ती म्शणालमाची, 'नतखट, भीठ ल तरेाची पोडणी हदरी, की वाये गोड रागत े

आखण खयेच गोड रागे. ती कयी त ेवायेच गोड रागे. जण ू नतच्मा शातात

ऩाकदेलताच शोती. केरेल्मा ऩदाथाथत रृदमातीर वायी गोडी ओतनू तो ऩदाथथ ती तमाय कयीत अव.े भाधुमाथचा वागय वलाांच्मा रृदमात ठेलरेराच

आशे.

ऩयॊत ु त्मा हदलळी भजा आरी. बाजी झारी शोती भऱुी अऱणी! बाजीत

भीठ घारालमारा आई वलवयरी शोती. काभाच्मा बयात याशून गेरे

घारालमाच.े ऩयॊत ुलडीर फोरत ना, म्शणून आम्शीशी कोणी फोररो नाशी. लडडराॊचा वॊमभ भात्र दाॊडगा. जण ूआस्लादव्रतच त ेचारलीत शोत.े आईने

बाजी लाढालमाव आणरी म्शणज े म्शणालमाच,े 'काम पाकडो झारी बाजी!' ऩानातीर भीठशी त्माॊनी बाजीरा रालरे नाशी ककॊ ला जास्त

101 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भाचगतरे नाशी. कायण आईरा वॊळम आरा अवता. लडीर बाजी खात

शोत,े म्शणून आम्शीशी थोडी थोडी खात शोतो. आम्शी भीठ भाचगतरे नाशी. आई भरा म्शणारी, 'तरुा नाशी का ये आलडरी बाजी? खात नाशीव

योजच्मावायखी?'

भी उत्तय देण्माऐलजी लडीर म्शणार,े 'तो आता इॊग्रजी मळकामरा रागरा ना, त्मारा मा ऩारेबाजमा कळा आलडतीर?'

भी म्शटरे, 'अव ेनाशी काशी. इॊग्रजी मळकून भी लाईट शोणाय अवेन, तय

मळकलचू नका भरा. कळारा मळकलता?

लडीर म्शणार,े 'अये, तरुा याग माला म्शणून म्शटर ेशो. त ूजया यागालराव

म्शणज े फये लाटत.े मारा पणवाची बाजी आलडत,े शोम ना ग? उद्मा ऩाटीरलाडीशून आणीन शो. जनू मभऱारा तय उकडगयेच कया.' आई म्शणारी, 'आणाला. ऩषु्कऱ हदलवाॊत पणवाची बाजी केरी नाशी.' फोरणी अळी शोत शोत आभची जेलणे झारी. लडीर ओटीलय गेरे ल

वलष्णुवशस्त्रनाभ

म्शणत ळतऩालरी करू रागर.े ळतऩालरी झाल्मालय जानव्मावाठी चातीलय वतू कातीत फवरे. खाऩयाची चाती शोती. प्रत्मेकाव वतू कातता आर ेऩाहशज,े अवा दॊडक शोता. ऩवाया आटोऩनू आई जेलालमाव फवरी. ती घाव घेत े ल बाजी खाऊन

फघत,े तो बाजी अऱणी! भीठ नाशी भऱुी तीत. भी जलऱच शोतो. आई म्शणारी, 'काम, ये श्माभ! बाजीत भीठ भऱुीच नाशी. तमु्शी कोणी फोररेशी नाशीत. श्माभ वाॊगाल े की नाशी ये! अऱणी कळी ये बाजी खाल्रीत?'

भी म्शटर,े 'बाऊ फोररे नाशीत, म्शणून आम्शीशी फोररो नाशी!' आईरा लाईट लाटर,े 'मभठामळलाम बाजी खाल्रीत ये वा-माॊनी.' ती म्शणारी. नतरा रूखरूख रागरी. ती ऩनु्द्शा म्शणारी, 'तयीच त ू खाल्री नाशीव. नाशी तय फचकबय बाजी तचू खामचा. ननम्भी तचू वॊऩलामचा. तरुा गरुाभा, बाजी शली ऩषु्कऱ, भाझ्मा रषात तवे्शाच आर ेऩाहशज ेशोत.े

ऩयॊत ुआता काम फोरनू?'

102 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आऩरी भोठी चूक झारी, अव ेआईरा लाटर.े जी लस्त ूदवु-मारा करून

द्मालमाची, ती चाॊगरी करून द्माली. जो ऩदाथथ करून द्मालमाचा तो चाॊगरा करून द्माला. भग बाजी अवो, की काशी अवो. आऩण अऱणी बाजी लाढरी, शमगम केरी, ननष्काऱजीऩणा केरा, काभात दषता ठेलरी नाशी, शे फये झार ेनाशी, अव ेआईरा लाटर.े नतरा रूखरूख रागरी. फये, आईरा लाईट लाटू नमे, म्शणून लडीर फोरर े नाशीत. इतकमा खटऩटीने चुरीजलऱ धुयात फवनू स्लमॊऩाक केरा, तो गोड करून खाला, त्मात दोऴ ऩाशू नमे. स्लमॊऩाक कयणा-माचे भन दखुल ूनमे, शी लडडराॊची दृष्टी. मभत्राॊनो! दवु-माचे भन दखुल ू नमे. म्शणून न्जबेलय ताफा ठेलनू अऱणी बाजीशी मभटकमा भारून खाणाये भाझ ेलडीर शे्ष्ठ, का अऱणी बाजी कळी शातनू झारी, का ये, तमु्शी कोणी वाॊचगतरे नाशी, अवे म्शणणायी, चाॊगरा ऩदाथथ शातनू झारा नाशी, म्शणून भनारा रालनू घेणायी, शऱशऱणायी, भाझी आई शे्ष्ठ? दोघेशी थोय ल शे्ष्ठ. हशॊद ूवॊस्कृती, वॊमभ ल वभाधान

माॊलय उबायरेरी आशे; त्माचप्रभाणे कभथकुळरतलेयशी उबायरेरी आशे. शे

दोन्द्शी धड ेभाझ ेआईफाऩ भरा देत शोत.े

103 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र एकोखणवाली - ऩनुजथन्द्भ

"भाझ ेलम त्मा लेऱेव अकया लऴाांच े शोत.े भरा प्रथभ ऩणु्माव भाभाॊकड े

इॊग्रजी मळकण्मावाठी ठेलण्मात आर े शोत.े भाझा भोठा बाऊ तथेे मळकालमाव शोता. ऩयॊत ुभी भाभाॊकड ेनीट लागरो नाशी, त्माॊच्माकडून भी दोन-तीन लेऱा ऩऱून गेरो. नाना खोटमा चशाडमा भी तथे े केल्मा. ळलेटी अवरा वलधुऱा बाचा आऩल्माकड ेनवरेरा फया. उगीच स्लत:च्मा ल दवु-

माच्माशी गऱमारा एखादे लेऱेव पाव रालालमाचा अव ेभाभाॊना लाटर ेल

त्माॊनी भरा घयी ऩाठलनू हदर.े

त्मा लेऱेव कोकणात आभच्मा घयी वायीच ऩरयन्स्थती चभत्कारयक झारी शोती. आभच े लडीर स्लदेळीच्मा चऱलऱीत झारेल्मा खटल्मात मळषा बोगनू नकुतचे तरुुॊ गातनू वटूुन आर े शोत.े त्माॊची प्रकृती पाय अळकत

शोती. म्शणून कोणा दयूच्मा नातरगाकड ेवभरुतीयी प्रकृती वधुायण्मावाठी त ेगेरे शोत.े भाझी भोठी फशीण भाशेयी आरेरी शोती. भाशेयी चाय हदलव

आनॊदान े याशण्मावाठी आरी; ऩयॊत ु पाय आजायी ऩडरी. आईलय वाया काभाचा फोजा शोता. घयात दवुये फाईभाणूव त्मा लेऱेव नव्शत.े फशीण पाय

आजायी शोती. अळा न्स्थतीत आम्शी ऩणु्माशून घयी आररेे. भाझ्माकड े

कोणीच रष देईना, भी वलाांचा नालडता झारो शोतो. भाझ्मा अककालय वा-माॊचा रोब, वलाांच ेप्रेभ शोत.े नतची अॊगालयची भरुगी शोती. त्मा भरुीच ेत्मा लेऱेव पाय शार शोत. कायण नतरा नतच्मा आईच ेदधू मभऱत नव.े आईचा शात नतच्मा कोभर अॊगारा रागत नव.े अककारा वलऴभजलय झारेरा शोता, म्शणून नतच्मा अॊगालयचे दधू ऩाजणे म्शणे धोका शोता. कायण त ेदधू

वलऴायी झारेरे. माभऱेु त्मा रशानळा यॊगचूी पाय आफाऱ शोत अव.े

एके हदलळी अककारा लात आरा. वावयी झारेरे शार नतने कधीशी भाशेयी वाॊचगतरे नव्शत.े ऩयॊत ुभनात वाठवलरेर ेत ेवाये द:ुख ती लातात फोरत

शोती. नतरा ळधु्द नव्शती. त्मा फेळधु्द न्स्थतीत वाये रृदमातीर ती ओके ल

त ेऐकून आईरा पाय लाईट लाटे. इतके ऩवै ेखचूथन रग्न केर,े तयी वावयी जाच का अवाला, अवे नतरा लाटे.

104 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

जमाप्रभाणे बाऊफॊदकी, त्माप्रभाणे वावयुलाव शाशी आऩल्मातीर दगुुथण

आशे. दवु-मा घयातीर आररेी भरुगी, नतच े आईफाऩ व्शालमाच,े शे खये

म्शटर े तय वाववूाव-माॊचे कतथव्म. ऩयॊत ु त्माॊना लाटत,े की वत्तचेी भोरकयीण आरी. वावयचे शार जमा हदलळी थाॊफतीर, तो वहुदन.

वावयुलाव शा बाऴतेीर ळब्दच वाया इनतशाव वाॊगत आशे. भरुी ओव्मा म्शणतात. त्माॊत ऩाशा वावयुलावाच ेकवे लणथन केरेरे आशे.

वावयच ेफोर जव ेकायल्माच ेलेर । गोड कव ेरागतीर काशी केल्मा। वावयच ेफोर जळा येळभाच्मा गाठी। यात्रहंदन यडवलती धामी धामी।

लगयेै ओव्माॊत शे करूण चचत्र काढरेर े आशे. मा ओव्मा फामकाॊनीच

यचरेल्मा आशेत. त्माॊनी स्लत:च्मा न्स्थतीच ेशे शीनदीन लणथन केरेरे आशे.

काल्माथच ेकडू लेर, येळभाच्मा गाठी- मा उऩभा फामकाॊनाच वचुतीर. अजून

वाधी आऩरुकीशी भनषु्मारा मळकालमाची आशे. वाव ूवनेुरा छऱत ेल वनू

ऩनु्द्शा वाव ूझारी, म्शणज ेतचे कयत.े जण ूऩलूथजाॊची छऱाची ऩयॊऩया अखॊड

चारचू याहशरी ऩाहशज.े चाय हदलव वावचू े तय चाय हदलव वनेुच े अळी म्शणच ऩडरी आशे. जमाप्रभाणे ऩॊतोजी भरुाॊना भायतो ल भरुगा ऩढेु

ऩॊतोजी झाल्मालय तचे कयतो, तवेच शे. आम्शाॊराशी भायीत अवत, म्शणून

आम्शी भायतो, शेच ऩषु्कऱ मळषकाॊच ेउत्तय अवत.े भरेु-भरुी जेव्शा खेऱ

खेऱतात तवे्शा नीट ऩाशाले. भरुी जय वाववुनेुचा खेऱ कयीत अवतीर, तय

त्मात वनू झारेल्मा भरुीच ेकेव ओढणे, नतच्मा शातारा रटोऩटीचा डाग

देणे, नतरा मळऱे अन्द्न खामरा घारणे लगयेै शार हदवनू मेतीर. भरुाॊचा ळाऱा ळाऱा म्शणून खेऱ फघा. एखाद्मा खाॊफारा वलद्माथी कयतात ल

त्मारा खूऩ भायतात! 'कयळीर गडफड, का भारू आणखी!' लगयेै फोरनू

जोयजोयाने खाॊफारा भास्तय शोऊन भरेु भायीत अवतात. भाझ्मा फहशणीचा भरुगा आशे. रशान आशे ऩाच-वशा लऴाांचा. तो भरा म्शणतो, 'अण्णा, भरा भास्तय व्शालमाचे आशे, नाशी तय मळऩाई व्शामचे आशे.' भी त्मारा जय

वलचायर,े 'शे दोन धॊदेच त ू का ऩवॊत केरेव?' तय तो म्शणतो, 'म्शणज े

वलाांना भायता मेईर. वगऱमाॊना झोडऩनू काढीन! भास्तय म्शणज ेकाम

कल्ऩना झारी आशे, फघा. म्शणूनच ळाऱा म्शणज े वावयुलाव लाटतो.

105 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ळाऱा ल वावय माॊचे भाशेय झार ेऩाहशज.े भी कोठे तयी फशकत चाररो, अव े

म्शणार; ऩयॊत ु भाझ े वऩत्त उवऱत े मा गोष्टीॊनी. वाधी भाणुवकी आभच्मात नवाली! ऩळऩुषी, ककडाभुॊगी, झाडभाड माॊलयशी प्रेभ कयालमाव

मळकवलणायी भाझी थोय वॊस्कृती- त्मा वॊस्कृतीच े लायवदाय आज ककती नादान झार ेआशेत. वाधी भाणुवकीशी कव ेवलवयरे आशेत. शे ऩाशून रृदम

जऱत,े वऩऱलटून मेत,े ऩयॊत ुजाऊ दे.

दऩुायची जेलणे कळीफळी उयकून अककाच्मा जलऱ वायी जणे फवरो शोतो. ताम्शनात थॊड ऩाणी घारनू त े ताम्शन अककाच्मा कऩाऱालय धयण्मात

आर े शोत.े खेडगेालात कोठून फपाथच्मा वऩळव्मा? कोठर े कोरन लॉटय?

आई ताम्शन धरून फवरी शोती. वलथ भॊडऱीॊची तोंड ेचचभणीवायखी झारी शोती. भाझ्मा आईच्मा काम भनात एकदभ आर,े कोणाव भाशीत. ऩयॊत ु

ताम्शन भरा धयालमाव वाॊगनू ती उठरी. आई उठरी, ती देलाजलऱ गेरी. देलघयात जाऊन ती देलाव म्शणारी, 'देला, ळॊकया, देलऱात जाऊन तझुी वऩ ॊडी तीन हदलव दशीबाताने मर ॊऩीन, ऩोयीरा गणु मेऊ दे. उताय ऩडू दे.

अॊगाची तरखी कभी शोऊ दे. ताऩ उतरू दे.' प्रमत्न चारर ेशोत.े प्रमत्नाॊच्मा फयोफय प्राथथनाशी चाररी शोती. आईचा देलालय बयलवा शोता; ऩयॊत ु

यात्रॊहदलव वेलाशी कयीतच शोती. आऩल्मा प्रमत्नाॊत आऩल्मा तऱभऱीने

देलाच ेवशकामथशी आणर ेऩाहशजे. "यॊग ूउठरी ये ऩाऱण्मात, जा नतरा घेऊन फाशेय जा. मेथे यडल ूनकोव.' अव े

आई भरा म्शणारी. भी उठरो ल अककाची भरुगी खाॊद्माळी घेऊन नतरा खेऱलीत फाशेय गेरो. यॊगरूा इकड े नतकड े हशॊडलनू भी कॊ टाऱरो ल घयात

आरो. नतन्द्शीवाॊजची लेऱ शोत आरी शोती. फाशेय काॊडवऩणीॊना काॊडऩ

घातरेरे शोत,े त े त्माॊच्माजलऱून भोजून घ्मालमाच े शोत.े गयेु गोठमात

मेण्माची लेऱ शोती. गयुाखी 'गयेु आरी शो' एलढे ओयडून ऩढेु जात अव.े त्मा गयुाॊना फाॊधामच े शोत.े अळा त्मा काभाच्मा धाॊदरीत भीशी यॊगरूा तथेेच

ठेलनू फाशेय गेरो. ती रशानगी यॊग ूयडू रागरी. ती आईवाठी का यडत शोती?

आईचा प्रेभाने थफथफरेरा शात अॊगारा रागाला, म्शणून का यडू रागरी?

आईने पे्रभाने फघाल,े म्शणून का ती बकेुरी शोती? भकुी ऩोय! रशान, दफुऱा

106 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

जील! नतची आई अॊथरूणात तऱभऱत शोती, लातात भधून भधून फोरत

शोती. यॊगरूा नतच्मा आईच ेदळथनशी दोन दोन हदलवाॊत शोत नव्शत.े नतचा आत्भा आईरा बेटण्मावाठी का ओयडत शोता? आक्रोळ कयीत शोता?

'भाझ्मा आईजलऱ भरा नेऊन ठेला, षणबय नतच्मा कुळीत भरा ठेला. भरा दधू नको, काशी नको. भी त्मावाठी शऩाऩरेरी नाशी, तो आईचा कृळ

शात भरा राग ू दे, त्मानेच भाझ ेऩोऴण शोईर.' अव ेका ती यडून वाॊगत

शोती? नतच्मा यडण्माची बाऴा कोणारा वभजणाय? त्मा फाररृदमाची, त्मा आत्म्माची ओऱख कोणारा कळी शोणाय? यॊग ूओकवाफोकळी यडू रागरी, टाशो पोडू रागरी. कऱलऱरी. भाझ्मा आईने कयाले तयी काम? काॊडण भोजून घ्माले, का हदला रालाला आखण देलातऱुळीव दाखलाला, का गयेु फाॊधाली, का धाय काढाली, का काढा कयाला. का बाजीबात कयाला. का यॊगरूा खेऱलाले, का अककाजलऱ फवाल?े

नतरा काम शजाय शात शोते? आई! धन्द्म आशे तझुी. न्स्त्रमाॊवायख्मा कष्टाऱू न्स्त्रमाच. त्माॊनीच त्मा ळकेडो खस्ता खाव्मा. बायतीम न्स्त्रमाॊच्मा कष्टाऱूऩणारा ल षभालतृीरा एक बभूातचेीच उऩभा ळोबेर, दवुयी नाशी. अळा थोय न्स्त्रमा जमा घयात अवतात, ती भरा याउऱे, देलाची भॊहदयेच

लाटतात. त्मा न्स्त्रमा हमाच भी देलता भानतो ल भाझा भाथा त्माॊच्मा चयणी नभवलतो. दवुयी देलऱे भरा भाशीत नाशीत.

भाझी आई वॊताऩरी. यागालरीशी. नतच्मा षभेरा वोमळकऩणाराशी काशी वीभा शोती. भमाथदा शोती. 'कोठे गेरा शा काटाथ? नवुत ेखातो भेरा! इकडची काडी नतकड े कयामरा नको! नतकड े रालरेन ् हदल,े आता मेथे आरा आईमळरा छऱामरा. जया ऩोयीरा खेऱल म्शटरॊ, तय पुगरा नवुता एयॊड.

नतन्द्शी र्त्रकाऱ खामरा शल ेभात्र येडमारा, रयॊडोजी नवुता. श्माम्मा, अये

काटमाथ! उचर ना जया नतरा. कऱलऱरी फघ ऩोय. श्लाव धयरॊन ्लाटत.े त ू

भयत नाशीव. त ूभात्र छऱामरा उयरा आशेव.' आई यागालनू द:ुखवॊताऩाने

लेडी शोऊन फोरत शोती. आईच ेळब्द भी ऐकत शोतो. ऩयॊत ुळलेटच ेळब्द भाझ्मा भभी रागर.े भरा यडू आर.े यडत यडत भी त्मा यडणा-मा यॊगवू उचरर ेल फाशेय गेरो. यॊगरूा

107 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ऩोटाळी धरून श्रोक लगयेै म्शण ूरागरो. याभयषा म्शटरी. नतरा घेऊन भी वायखा अॊगणात पे-मा घारीत शोतो. यॊग ू भाझ्मा खाॊद्मालय ननजून गेरी. आईच्मा ळब्दाॊनी भी जागा झारो. कळावाठी जगाले, शे भरा कऱर.े

चकभक झडल्मामळलाम हठणगी ऩडत नाशी. भाझ्मा जीलनात हठणगी ऩडरी, तजे आर,े प्रकाळ आरा. गणुी भनषु्म जगारा शलाशलावा लाटतो. गणुशीन कयॊटे जीलन काम काभाच?े आऩरा काडीचाशी उऩमोग नाशी, आऩरे जीलन म्शणज ेवलाांना बाय! वलाांना त्माऩावनू त्राव, अव ेभरा त्मा हदलळी लाटर.े भाझ्मा जीलनारा त्मा हदलवाऩावनू कराटणी मभऱारी. ननयाऱी हदळा हदव ूरागरी. कोणत्माशी गोष्टीची लेऱ माली रागत अवत े

अव ेम्शणतात, त ेखोटे नाशी. भीशी त्मा हदलळी देलारा प्राथथना केरी. लय

आबाऱाकड े फघत, उगलणा-मा ता-माॊकड े फघत प्राथथना केरी, 'देला! आजऩावनू भी चाॊगरा शोण्माचा प्रमत्न कयीन. भाझ्मा मा ननश्चमाने

प्रवन्द्न शो. भरा चाॊगरा कय ल भाझी अककाशी फयी कय!'

त्मा हदलवाऩावनू अककारा गणु ऩडत चाररा, एलढे खये. भाझी अकका चाॊगरी फयी झारी. ती ळयीयाने फयी झारी, भी भनाने फया झारो. दोघाॊच े

ऩनुजथन्द्भ झार.े अककारा नलीन ळयीय मभऱार ेभरा नलीन रृदम मभऱारे!

108 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र वलवाली - वान्त्त्ल प्रेभाची बकू

"काम, वरुूलात करू ना, ये, गोवल ॊदा?' श्माभने वलचायर.े 'थोडा लेऱ थाॊफाल.े

त ेम्शातायफाफा अजून आर ेनाशीत. तभुच्मा तोंडचा एकशी ळब्द गभालरा, तय त्माॊना लाईट लाटत.े' गोवल ॊदा म्शणारा. "इतके काम अव ेआशे भाझ्माजलऱ? वाध्मा गोष्टी भी वाॊगतो. लेड ेआशेत

रोक झार.े' श्माभ म्शणारा. "तमु्शी वाॊगता, त े तमु्शाॊरा चाॊगर े लाटत े म्शणून वाॊगता ना? का तमु्शाॊराशी त ेटाकाऊ लाटत?े स्लत:रा टाकाऊ लाटत अवनूशी जय वाॊगत

अवरा तय तमु्शी त ेऩाऩ केर,े अव ेशोईर. ती पवलणूक शोईर. आऩणाॊव

जे त्माजम ल अमोग्म लाटत,े त ेआऩणाॊव रोकाॊना कव ेफये देता मेईर?'

मबकाने वलचायर.े

"मळलाम रोकाॊची श्ध्दा अवत,े तय ती का दखुला? त्माॊना तभुचे ऐकण्मात

आनॊद लाटत अवेर, म्शणून त ेमेतात, मेण्माव उत्वकु अवतात. 'गोवल ॊदा म्शणारा. "शे ऩाशा, आरेच म्शातायफाफा. मा, इकड ेफवा.' याभ म्शणारा. "इकडचे फये आशे. अवा मेथे फवतो.' त ेम्शातायफाफा म्शणार.े

'श्माभ, कय वरुूलात आता.' याजा म्शणारा. वायी भॊडऱी उत्वकु झारी. श्माभची कथा वरुू झारी. त्माची रृदमॊगभ

भयुरी लाज ूरागरी. भरा भाझ्मा लडडराॊनी आभच्मा गालाऩावनू वशा कोवाॊलय दाऩोरी म्शणून

एक गाल आशे. तथेे इॊग्रजी मळकालमाव ठेलरे. भाभाॊकडून भी हदल ेरालनू

आरो शोतो. थोड ेहदलव घयी लेद लगयेै मळकत शोतो. ऩयॊत ुलडडराॊनी इॊग्रजी मळकवलण्माच ेठयवलरे. एक-दोन मत्ताॊइतके भाझ ेमळषण झारेरे शोत.े

दाऩोरी भोठा वुॊदय गाल आशे. तथेीर शला पाय आयोग्मदामक आशे. तथेून

वभरु चाय कोव दयू आशे. दाऩोरीव खूऩ भोठीभोठी भदैान ेआशेत. एका काऱी मेथ ेइॊग्रजाॊची ऩरटण शोती; म्शणून दाऩोरीव कॉ ऩ दाऩोरी अवेशी म्शणतात. मा कॉ ऩनॊतय 'काऩ' अवा अऩभ्रॊळ झारा ल शल्री काऩदाऩोरी

109 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

अव ेम्शणतात. तवे ऩाहशर,े तय भाझा तारकुा इॊग्रजाॊच्मा ताब्मात इतय

भशायाष्रात आधी गेरा. नानावाशेफ ऩेळव्माॊनी आॊग्र े माॊचे आयभाय

इॊग्रजाॊच्मा भदतीने फडुवलरे. पायच भोठी चूक शोती ती. आग्रमाॊच्मा आयभायाचा इॊग्रजाॊना ऩामफॊद शोता. इॊग्रजाॊच्मा ल इतयाॊच्मा आयभायाचा आॊग्रमाॊनी अनेकदा अयफी वभरुात ऩयाबल केरा शोता. मळलाजीभशायाजाॊनी भोठमा प्रमत्नाने आयभाय उबायर ेशोत.े ऩलूी भयाठमाॊच ेएक शोडकूशी अयफी वभरुात कपयकत नव्शत;े ऩयॊत ु मा भशाऩरुूऴाने आयभायाच े भशत्त्ल

ओऱखर े शोत.े जमाचा दमाथ त्माचे लबैल. शे वतू्र त्माॊच्मा याजनीतीत

वाॊचगतरेर े आशे. ऩयॊत ु नानावाशेफाने इॊग्रजाॊच्मा भागाथतीर शी अडचण

आऩणशून दयू केरी. इॊग्रजाॊनी आॊग्रमाॊच े आयभाय नाशीव े कयण्मात जी भदत केरी, त्माचा भोफदरा म्शणून जो भरुखू मभऱारा, त्मात फाणकोट

लगयेै दाऩोरी तारकुमातीर फॊदयकाठी गाले शोती; ऩयॊत ु हमाच

तारकुमातीर लेऱाव गालचे भनवफुीची तरलाय गाजवलणाये नाना पडणलीव, हमाच तारकुमात स्लातॊत्र्मावाठी आभयण झगडणाये, स्लयाजम

शा भाझा जन्द्भमवध्द शकक आशे ल तो भी मभऱलणायच, अव े वाॊगणाये

'केवयी' वॊऩादक, गीतायशस्माचे कत े रोकभान्द्म हटऱक माॊचा गाल.

त्माचप्रभाणे वाभान्जक गरुाभचगयीवलरुध्द फॊड उबायणाये, तीन भरुी घेऊन हशॊगण्माव आश्भ काढणाये, भहशरा वलद्माऩीठाच े वॊस्थाऩक

कभथलीय कले शे माच तारकुमातीर. स्लामबभानी वलश्लनाथ नायामण

भॊडरीक ल गखणत वलळायद यघनुाथ ऩरुूऴोत्तभ ऩयाॊजऩ े हमाच

तारकुमातीर.

दाऩोरीच्मा आजूफाजूरा जॊगरशी खूऩ आशे. वरुूच े दाट जॊगर आशे.

त्मातनू लाया लाशू रागरा म्शणज े वभरुाच्मा गजथनेवायखा आलाज

कानाॊलय ऩडतो. काजचूी झाडशेी ऩषु्कऱ आशेत; उन्द्शाऱमात रार, वऩलऱे,

ळेंदयी अव ेशे काज ूझाडालय शॊडमाझुॊफयावायख ेडोरत अवतात! दाऩोरीच्मा आजूफाजूची गाले म्शणज ेवनृ्ष्टवौंदमाांची भाशेयघये आशेत.

दाऩोरीची इॊग्रजी ळाऱा त्मा लेऱेव मभळनची शोती. दाऩोरीच ेछात्रारम एके

लेऱी भुॊफई इराख्मात गाजर े शोत.े मभळनची ळाऱा टेकडीलय शोती.

110 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आजूफाजूरा करभी आॊब्माची झाड ेबयऩयू शोती. पायच यम्म हदव ेळाऱा. मा ळाऱेत भी जाऊ रागरो. अभ्माव वरुू झार.े

दाऩोरीशून भाझा गाल वशा-वाडवेशा कोव शोता. ऩामाचे भी एलढे चारनू

जाईन की नाशी, माचा भरा आत्भवलश्लाव नव्शता; ऩयॊत ुएक हदलव चारत

गेरो ल आत्भवलश्लाव आरा. त्मा लेऱेऩावनू भी दय ळननलाय-यवललायी घयी जाऊ रागरो. ळननलायी दऩुायी दोन लाजता ळाऱा वटुरी की, भी घयी ननघालमाचा ल हदल े रागेऩमांत घयी ऩोचालमाचा. यवललायचा हदलव घयी आईच्मा प्रेभभम वशलावात घारलालमारा ल वोभलायी ऩशाटेव उठून दशा लाजेऩमांत ऩनु्द्शा दाऩोरीव ळाऱेत जालमाचा. एका ळननलायी भी अवाच घयी जालमाव ननघारो. त्मा हदलळी भी जया खखन्द्न ल द:ुखी शोतो. जण ूभरा जगात कोणी नाशी, अव ेत्मा हदलळी लाटत

शोत.े भाझ्मा हठकाणी रशानऩणाऩावनूच शी लतृ्ती आशे. कधी कधी एकदभ भनात मेत,े की खयोखय कोण आशे आऩल्मारा मा जगात? शा वलचाय भनात घेऊन अनेकदा भी यडरो आशे. काशी कायण नवाले ल एकदभ

डोऱे बरून माल,े रृदम वद्गहदत व्शाले, अव ेअनबुल भरा आर ेआशेत. भी म्शणज ेजण ूएक र्फ ॊद!ू कोणा झाडाच ेऩान! षणात लाऱून जाणाय, ऩडून

जाणाय! अव ेअगनतकत्लाच े वलचाय भाझ्मा भनात रशानऩणाऩावनू मेत.

रशानऩणाऩावनू वशानबुतूीॊ ल प्रेभ माॊचा भी बकेुरा शोतो. जण ूमा दोन

लस्त ूळकेडो जन्द्भाॊत भरा मभऱारेल्मा नव्शत्मा. ळतजन्द्भाचाच जण ूभी उऩाळी शोतो! भनषु्म अन्द्नामळलाम जग ूळकेर; ऩण प्रेभामळलाम कवा जग ू

ळकेर? प्रेभ शे जीलनाॊचे जीलन आशे. ज ेप्रेभ न्स्थय आशे, बयऩयू आशे, त े

जीलनाच्मा लषृारा ऩोवत.े लषृाच्मा ऩानाऩानाॊत, पाॊद्मापाॊद्मात, वलथ खोडात आभरूाग्र जवा जीलनयव बयरेरा अवतो, तवे प्रेभ ऩाहशज.े

वोडालॉटयची फाटरी पोडरी, की पवपव ऩाणी फाशेय मेत.े अवर ेषणबय

उत ूजाणाये; ऩयॊत ुदवु-मा षणी न हदवणाये प्रेभ जीलनारा टलटली, वौंदमथ, उल्शाव, देऊ ळकत नाशी. त्मा हदलळी मा प्रेभावाठी जण ूभी बकेुरेरा शोतो. भी घयची प्रेभाची शला खाण्मावाठी ननघारो रोकभान्द्म हटऱक म्शणत अवत, 'भी मव ॊशगडालय

111 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

दोन भहशने जाऊन याशतो. दोन भहशने तथेीर ळधु्द ल स्लच्छ शला, स्लातॊत्र्माची शला खाऊन खारी मेतो. ती शला भरा लऴथबय ऩयुत!े' भाझीशी जण ू तळीच न्स्थती शोती. दय आठा हदलवाॊनी घयी जालमाचे ल घयची प्रेभाची शला खाऊन मालमाचे. मा शलेलय प्रेभशीन जगात आठ हदलव

याशालमाचे ल घयी जालमाच.े त्मा लमात भी प्रेभ घेण्मावाठी बकेुरेरा शोतो. ऩयॊत ु आज भरा वभजत े आशे की, प्रेभ घेण्माऩेषाशी प्रेभ देण्मात ऩयभ

आनॊद आशे. ऩण अॊकुयारा जय तो रशान अवता प्रखय उन्द्शात लाऱू हदर े

नाशी, जऱू हदर ेनाशी, त्मारा ऩाणी घातरे वकूु हदरे नाशी, तय तो अॊकुय

ऩढेुशी छामा देईर. भोठा शोऊन शजायोंना प्रेभ देईर. जमाॊना लाढत्मा लमात,

फाऱऩणी प्रेभ मभऱारे नाशी, त ेरोक ऩढेु जीलनात कठोय शोतात. त्माॊनाशी जगाव प्रेभ देता मेत नाशी. भनषु्म घेतो, तचे देतो. भी यस्त्माने जात शोतो. भधून भधून डोऱमाॊतनू अश् ू मेत शोत,े मा, वाडवेशा कोवाॊच्मा यस्त्मालय लाटेत ककती तयी खेडी आशेत. एके हठकाणी लाटेत जॊगर आशे. कयॊजणी गालाच्मा जलऱ लाटेत एक वलशीय रागत.े त्मा वलहशयीजलऱ भागे यस्त्माने यात्री जाणाये एक वफॊध रग्नच्मा रग्न अदृश्म

झार ेशोत,े अव ेवाॊगतात. मा वलहशयीजलऱ मेताच भरा बीती लाटू रागे. भी याभ याभ म्शणू रागे ल ऩऱतच वटेु. जॊगर आरे म्शणज े लाटे, मा जॊगरातनू लाघफीघ तय नाशी मेणाय! भी त्मा लेऱेव फायातयेा लऴाांचा शोतो. पाय भोठा नव्शतो. लाटेत भरा तशान रागरी, म्शणून वलहशयीत उतरून भी ऩाणी प्मारो. शी घोडवलशीय शोती. म्शणज ेघोडमाॊना आत उतरून जाता मेईर. अळा भोठभोठमा ऩाम-मा त्मा वलहशयीरा फाॊधरेल्मा शोत्मा. जण ू

फाजूने केरेरा न्जनाच! भी ऩाणी वऩऊन ननघारो. यात्र ऩडरे, म्शणून

झऩझऩ ऩालर ेटाकीत चाररो. ळलेटी भी एकदाचा घयी आरो. हदल ेरागनू गेरे शोत.े धाकटा बाऊ श्रोक

लगयेै म्शणत शोता. आई चूर ऩेटलीत शोती. आजी कोणाचा अॊगाया भॊत्रीत

शोती. कोणारा दृष्ट रागरी, तय मा भाझ्मा आजीकड ेअॊगाया घेण्मावाठी रोक मेत अवत. ती आॊब्माच्मा ऩानालय थोडी याख घेऊन मेई ल भॊत्र

112 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

म्शणत आजी ती याख फोटाॊनी चोऱीत अव.े भग शी याख नेऊन जमाच्मालय

दृष्ट ऩडरी अवेर, त्माच्मा कऩाऱारा रालालमाची! भी अॊगणात हदवताच 'अण्णा आरा, अण्णा आरा,' अव े धाकटे बाऊ

आनॊदान ेजमजमकाय करू रागर ेल भरा र्फरगर.े भी घयात गेरो. आई म्शणारी, 'उमळया का ननघाराव? जया रौकय ननघाले, की नाशी ? फाशेय

यात्र झारी.' भी म्शणारो, 'भाझ्माच्माने चारलतच नव्शत.े जण ू गऱून गेल्मावायख े

शोत.े'

'भग कळारा फये ऩामी आराव? ऩढेु वॊक्रातीव मालमाच.े' आई म्शणारी. 'आई! भी तरुा ऩाशण्मावाठी आरो. त ू भाझ्माकड े प्रेभाने ऩाहशरेव, की भरा ळकती मेत.े शी ळकती घेऊन भी ऩयत जाईन.' अवे म्शणून भी आईरा र्फरगरो ल यडू रागरो. आईराशी यडू आर ेल बालाॊनाशी यडू आर.े आईने

आऩरे डोऱे ऩवुरे. नतने आऩल्मा ऩदयाने भाझेशी डोऱे ऩवुरे.

'शे कढत ऩाणी घे ल ऩाम ध.ू थाॊफ, थोड ेतरे रालत्मे. भग लय कढत ऩाणी घे.' अवे म्शणून आईने भाझ्मा ऩामाॊना तरे चोऱर.े ती भाझ्मा ऩामाॊना तरे रालीत शोती ल भी नतच्माकड े ऩाशत शोतो. भरा त्मा लेऱेव ककती आनॊद शोत शोता! त्मा लेऱच्मा न्स्थतीव आनॊद शा ळब्दशी भी राल ूइच्छीत

नाशी. शा ळब्दशी कभी ऩडतो. ती न्स्थती अननलथचनीम शोती. ऩवलत्र शोती. भी ऩाम लगयेै धुतरे ल चुरीऩाळी आईजलऱ फवरो शोतो. 'अण्णा, गोष्ट

वाॊग, नाशीतय एक नलीन श्रोक मळकल.' अवे रशान बाऊ भरा म्शणत

शोत.े इतकमात लडीर फाशेरून आर.े त ेकोठून तयी त्रस्त शोऊन आरेरे

शोत.े भरा ऩाशून नेशभीप्रभाणे त्माॊना आनॊद झारा नाशी. त ेकाशी फोरर े

नाशीत. फाशेय ऩाम धुऊन आर ेल वॊध्मेरा फवरे.

'का, ये, वॊध्मा लगयेै झारी का तझुी? त्माॊनी भरा वलचायर.े त्मा लेऱेव भी वॊध्मा कयीत अव.े वॊध्मेचा अथथ भरा वभजत नव.े तयी तॊत्र कयीत अव ेल

तोंडाने ऩटुऩटुत अव.े 'नाशी केरी, कयतो.' भी म्शटर.े

'तथेे चुरीजलऱ काम फामकावायखा फवरा आशेव? ऊठ. वॊध्मा लगयेै

कयामची.' त ेयागाने फोरर.े

113 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आई म्शणारी, 'आताच तो आरा. दभरा आशे अगदी. गऱून गेल्मावायख े

लाटत,े म्शणारा. जया फवरा आशे. श्माभ! जा, वॊध्मा लगयेै कय.'

भी उठरो ल ऩाटालय फवरो. बस्भाच ेफोट कऩाऱाव पावरे ल आचभने

घेऊ रागरो. भाझ्मा डोऱमाॊतीर ऩाण्माची देलारा ळतअध्मे वटुत शोती. लडीर ऩनु्द्शा म्शणारे, 'नतकड े वॊध्मा लगयेै कयतोव, की नाशी? आखण शे

केलढे डोके लाढर ेआशे? शजाभ मभऱत नाशी, लाटत?े नवुता कालऱा झारा आशे! भी तथेे आरो शोतो तवे्शा फजालर,े की डोके करून घे, म्शणून. का केर े नाशीव? तरुा मळ ॊगे पुटामरा रागरी. उद्मा वकाऱी त्मा गोंद्मा न्द्शाव्मारा नाशी तय रख्मा न्द्शाव्मारा, फोरालनू आण ल डोके तावटून घे.

नाशी तय मेथ ेयाशू नकोव. ननघनू जा.' भी प्रेभाचा बकेुरा शोऊन आरो शोतो, भरा मळव्मा मभऱाल्मा. भरा बाकय

ऩाहशज े शोती, दगड मभऱार.े भरा भाझा शुॊदका आलयेना. त्माचा स्पोट

झारा. 'झार ेकाम यडामरा? कोणी का भायर ेआशे? वोंगे आणता मेतात

वायी.' लडीर म्शणार.े

'ऩण कयीर उद्मा डोके. तथे े ऩवै े द्मामरा रागतात, जलऱ नवतीर.

नवेर केर.े तथे ेऩनु्द्शा दशा लाजता ळाऱेत जामच.े श्माभ! उगी. शो! वॊध्मा झारी का? आयती कया. भी ऩाने लाढत.े बकेुरेरा अवळीर' आई अभतृभम

लाणीने फोरत ेशोती. भरा जीलन ल भतृ्म,ू अभतृ ल वलऴ माॊचा अनबुल मेत

शोता. उन्द्शाऱा ऩालवाऱा, ळयद ल मळमळय माॊचा अनबुल मेत शोता. आयती झारी. ऩाने लाढरी. आम्शी जेलालमाव फवरो. आईने भरा दशी लाढर.े भराच लाढर.े भाझ्माजलऱ रशान बाऊ शोता; त्मारा नाशी लाढर.े

भाझ्माकड ेकोणाच ेरष नाशी, अव ेफघनू भाझ्मा ऩानातीर दशी भी रशान

बालाच्मा बातात घातरे ल त्मारा बात कारलनू हदरा. त े दशी त्मारा देताना भरा धन्द्मता लाटत शोती. भी त्मा हदलळी अगदी शऱुलाय भनाचा झारो शोतो. त्मा लेऱेव भाझ्मा ळयीयाव कोठेशी फोट रालर े अवत,े तय

चटकन ऩाणीच फाशेय आर े अवत.े जण ू अश्ुभम भी फनरो शोतो. आवलाॊची भतूी झारो शोतो. भाझ्मा बालाव भी भोठा झाल्मालय ऩवैे हदर े

114 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

अवतीर; ऩयॊत ु त्मा यात्री त े जे दशी हदर,े त्मात जी गोडी शोती, जी वरृदमता शोती ती ऩळैाअडकमात नव्शती. आम्शी बालॊड ेगोष्टी फोरत ऩडरो. त्माॊना झोऩ रागरी; ऩयॊत ुभरा रागरी नाशी. भी भवुभवुत शोतो. ळलेटी केव्शा तयी भरा झोऩ रागरी. ऩशाटे उठून

लडीर ळतेालय लगयेै गेरे. भी जागा शोतो. आई ऩोतयेे घारीत शोती. कृष्णाच े

गाणे म्शणत शोती. कृष्ण मळोदेचा फाऱ। वकुुभाय रडडलाऱ

कृष्ण मळोदेचा तान्द्शा। त्माव ऩाजी प्रेभऩान्द्शा कृष्ण फाऱ भेघश्माभ। मळोदेचे प्राळी प्रेभ

भी गाणे ऐकत शोतो. भाझ्मा आईच ेनाल मळोदा ल भाझ ेनाल श्माभ. आई

भरा प्रेभ ऩाजीत शोती, भरा प्रेभऩान्द्शा ऩाजीत शोती. भी उठरो ल आईरा जाऊन मभठी भायरी. 'आई, त ू भरा कुळीत घेऊन ननजल. तझुी चौघडी घार. चर, भरा ननजल; थोडा लेऱ थोऩट. याशू दे ऩोतयेे.' भरुाऩढेु आईच े

काम चारणाय? भी जणू त्मा लेऱी कुकुरे फाऱ झारो शोतो. आईजलऱ भी ननजरो. आईने भरा थोऩटर,े ओव्मा म्शटल्मा. ऩशाटेची लेऱ। दयू कोंफडा आयल े

ऩयी फाऱा झोऩी जाले। रशान त ू॥ अॊगाई॥

ऩशाटेची लेऱ। लाज ूरागती यशाट

फाऱा त ूये ऩाऱण्मात। झोऩ घेई ॥ अॊगाई॥

ऩशाटेची लेऱ। का का करयतो कालऱा झोऩ ेऩरय भाझ्मा फाऱा। उठू नको ॥ अॊगाई॥

ऩशाटेची लेऱ। काभाची आशे घाई

फाऱा, त ूझोऩ घेई। आई म्शणे ॥अॊगाई॥

भी ओव्मा ऐकता ऐकता आईरा म्शटर,े 'आई! भी आऩरा ननघनू जातो. भी मेथे याशात नाशी. भी आरो, तय बाऊ ककती यागे बयरे! त े घयी मेण्माच्मा आधीच भरा जाऊ दे.'

आई म्शणारी, 'अव ेनको शो, श्माभ करू. शे चाॊगर ेका? अये, त ेफोररे तयी त्माॊच्मात भनात का अवत?े फाशेय कोणी अऩभान केरा अवेर त्माॊचा,

115 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यागालरेरे अवतीर, म्शणून फोरर.े आजकार आऩरी न्स्थती लाईट आशे.

तरुा कऱत का नाशी? त्माॊचे भन ननयाळ अवत.े त्माॊच ेफोरणे त ूभनालय

घेऊ नकोव. त्माॊनी आजऩमांत तमु्शारा लाढवलर,े तय दोन ळब्द

फोरण्माचाशी त्माॊना अचधकाय नाशी का? इतकी लऴ ेतभुच्मावाठी त्माॊनी अऩभान वोवर,े खस्ता खाल्ल्मा, तमु्शारा रशानाच ेभोठे केर.े तभुच्मा वलद्मेवाठी कजथ काढून, स्लत: पाटकी धोतये नेवनू, त ेऩवै ेदेतात. त ेत ूमा दोन ळब्दाॊभऱेु वलवरून का जाल?े आखण डोके लाढरे आशे, म्शणून फोररे. जुन्द्मा भाणवाॊना त ेफये लाटत नाशी. तमु्शी अजून रशान आशात, म्शणून

फोररे. उद्मा भोठे झारात, तय कोण फोरणाय आशे आखण कोण ऐकणाय

आशे? आईफाऩाॊना फये लाटाल,े म्शणून शजाभत कयण्मावशी त ूतमाय नवाले

का? आईफाऩाॊच्मा धभथबालना दखुावलल्मा जाऊ नमेत, म्शणून इतकेशी त ू

करू नमेव का?' आई भरा वभजालीत शोती. 'केवात कवरा आशे, ग, धभथ?' भी म्शटर.े

आई म्शणारी, 'धभथ प्रत्मेक गोष्टीत आशे. काम खाल,े काम प्माले, मातशी धभथ आशे. केव तयी त ूका ये ठेलतोव ? भोशच तो. भोश वोडणे म्शणज ेधभथ.' मभत्राॊनो! भाझ्मा आईरा त्मा लेऱेव भरा नीट ऩटलनू वाॊगता आरे नवेर;

ऩयॊत ु आज भरा वाये कऱत े आशे. प्रत्मेक गोष्टीत धभथ आशे, शी गोष्ट

आऩणाॊ आश्भलावीमाॊव वाॊगालमाव नको. प्रत्मेक गोष्ट वलचायऩलूथक

कयणे, वत्म, हशत ल भॊगर माॊवाठी कयणे म्शणजचे धभथ. फोरणे, चारणे

फवणे, उठणे, ऐकणे, खाणे, वऩणे, झोऩणे, न्द्शाणे, धणेु, रेणे, वलाथत धभथ आशे. धभथ म्शणज ेशला, धभथ म्शणज ेप्रकाळ. आऩल्मा न्जलाव धभाथची शला, कोठेशी गेरे तयी शली. भी केव ठेलीत शोतो, त ेभी वुॊदय हदवाले, म्शणून !

खये वौंदमथ वद्गणुाॊच ेआशे ल स्लच्छतचे ेआशे, शे भरा आज कऱत ेआशे.

त्मा हदलळी भी लडडराॊलय यागालनू जाणाय शोतो; ऩयॊत ुआईने जाऊ हदर े

नाशी. ती भरा प्रेभ दई. ऩयॊत ुवत्ऩथशी दाखली. नतचे प्रेभ आॊधऱे, फालऱट

नव्शत.े

आई काभधाभ कयालमाव ननघनू गेरी. भी ल भाझ ेबाऊ थोडा लेऱ आणखी झोऩरो. नॊतय भी उठरो, न्द्शाव्मारा फोरालनू आणर.े आभचा ऩडऩणीचा

116 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

न्द्शाली शोता. ऩडऩणीचा म्शणज े लऴाथकाठी न्द्शाव्मारा ठयालीक धान्द्म

द्मालमाच.े भग लऴथबय त्माने शजाभती कयालमाव त्मा घयी जालमाचे. हदलाऱी हदलळी अॊगारा रालालमाव मालमाचे. त ेप्रेभऱ वॊफॊध अवत. ऩयॊत ु

ती ऩध्दत आता खेडमातनूशी नाशीळी शोत चाररी आशे.

गोवल ॊदा न्द्शाली म्शणज ेघयोब्माचा. 'काम, श्माभ! रईळी डोई लाडवलरीव?'

अव ेत्माने वलचायर.े

भी त्मारा म्शटर,े 'गोवल ॊदा! तझुा शात शरका आशे. त ेकाऩातर ेन्द्शाली पाय

यडवलतात.' भाझ ेळब्द ऐकून गोवल ॊदाव फये लाटर.े

आम्शी आॊघोऱी केल्मा. लडीर फाशेरून आर.े मेताना त्माॊनी तॊलवे आणर े

शोत.े तॊलवे म्शणज े जून झारेरी काकडी. कोकणात अळी तॊलळी घयात

टाॊगनू ठेलतात ल ती फयेच हदलव हटकतात. चाय चाय भहशने हटकतात.

ऩालवाऱमातीर बोऩऱे ल तॊलळी मळभग्माऩमांत हटकतात. मळभग्माच ेढोर

लाजरे, म्शणज ेती हटकणाय नाशीत, अळी वभजूत अवत.े

लडीर आईरा म्शणार,े 'शे तॊलवे आणर े आशे. ऩातोऱे कय. श्माभरा आलडतात. शी शऱदीची ऩानेवधु्दा आणरी आशेत. तभुच्मा आॊघोऱी झाल्मा लाटत?े श्माभ, चुरीखारी थोडमा घार. भी ऩण अॊघोऱ करून

देलऱाव जातो. आज आलतथने कयणाय आशे. तझु्मावाठी भी दय ऩॊधया हदलळी गणऩतीलय एकादळणी कयीत अवतो.' लडडराॊच ेगोड ळब्द ऐकून भी राजरो ल ळयभरो. त ेभरा आदल्मा हदलळी यात्री यागे बयरे शोत,े ऩयॊत ु ककती त्माॊचे प्रेभ! भाझ ेफये व्शाले, बरे व्शाले,

भाझा अभ्माव नीट चाराला, म्शणून त े देलाव आऱलीत! भरा ऩातोऱे

आलडत म्शणून फाशेय हशॊडालमाव जाऊन तॊलवे घेऊन आर?े त्माॊच्मालय

यागालनू भी जाणाय शोतो! भी यागाने ऩनु्द्शा दाऩोरीव ननघनू गेरो, अव े

आल्मालय त्माॊनी ऩाहशरे अवत,े तय त्माॊची केलढी ननयाळा झारी अवती! त्मा प्रेभऱ ल थोय वऩतरृृदमाव ककती द:ुख झार ेअवत!े शीच का आऩल्मा भरुाची वऩतबृकती, शीच का कृतसता, शेच का प्रेभ, की दोन ळब्दशी त्मा प्रेभारा ल बकतीरा वशन शोऊ नमेत! दोन ळब्दाॊनीच ती भरून जालीत,

अव ेत्माॊना लाटर ेअवत.े

117 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भी कृतसतनेे लडडराॊकड ेऩाहशर.े फाशेयच्मा चुरीत ऩाणी ताऩलाले, म्शणून

लाऱरेरा ऩातयेा लगयेै घारनू वलस्तल ऩेटवलरा. घयात जाऊन त्माॊनी ळतेालरून पुरे लगयेै आणरी शोती, त्माॊतीर जास्लॊदीच्मा पुराॊची डखे े

लगयेै काढरी. ननयननयाऱमा यॊगाॊची, ननयननयाऱमा प्रकायची पुरे ताटात

ननयननयाऱी भाॊडून ठेलरी. तऱुळी, दलूाथ, फेर ठेलनू हदरा. ऩजूेरा चचभटूबय

ताॊदऱू ठेवलर.े ऩजूेची वायी तमायी करून ठेवलरी. कोयाॊटकीची पुरे गरुाफी यॊगाची पायच नाजूक हदवत शोती. गोकणथ ल गरुाफ माॊचीशी शोती. तीथोटरीत नलैेद्माव दधू ठेवलर.े बस्भाची ऩडगरुी ऩाटाजलऱ ठेलनू

हदरी. लडडराॊच्मा ऩजूेची तमायी करून भी आईरा भदत करू रागरो. काकडी चचयरी ल ती खखवरी. शऱदीची ऩाने ऩवुरे. कोमऱष्टक लगयेै ऩाहशरे. ऩातोऱे मर ॊऩण्मावशी भी रागरो. भरा अगदी ऩातऱ मर ॊऩता मेत अवत.

ताॊदऱुाच ेऩीठ काकडीच्मा खखवात मभवऱतात. त्मात गऱू घारतात. भग

शे ऩीठ शऱदीच्मा ऩानालय ऩवयालमाच.े ननम्म्मा ऩानालय ऩातऱ ऩवरून

ननम्भ े ऩान त्मालय झाकण घारालमाच,े लापेलय शे उकडालमाच,े

उकडल्मालय ऩान वटुत ेल ऩातोऱा तमाय शोतो. लडडराॊची घयची ऩजूा वॊऩत आरी. भग चुरीजलऱ जाऊन वनकाडीने

नीयाॊजन रालनू त्माॊना नेऊन हदर.े त ेउगीच आगकाडमा लाऩयीत नवत.

ऩजूा करून लडीर देलऱाव गेरे. भी एक नायऱ पोडरा. ऩातोऱमाजलऱ

फोऱू काम? ऩातोऱा कळाफयोफय खालमाचा? कोकणात तऩू कभी. गरयफाॊच्मा घयी ताकाच्मा थेंफानेच अन्द्नळनु्ध्द करून घेतात! कोकणात

तऩुाची उणील नायऱाने बरून काढतात. ओरा नायऱ खाललमाचा; भग तो खोलरेरा नायऱ थोड े कढत ऩाणी ल थोड े भीठ घारनू चाॊगरा कुस्कयालमाचा; नॊतय तो वऩऱून त्माचा यव काढालमाचा. शा नायऱाचा यव.

त्मारा आॊगयव म्शणतात. तो पायच खभॊग ल उत्कृष्ट रागतो. त्मा आॊगयवाफयोफय ऩातोऱे, भोदक, खाॊडली लगयेै ऩकलान्द्ने कोकणात खातात.

भी चाॊगरा घट्ट आॊगयव काढरा. जेलणाची तमायी झारी. लडीर आर.े

आनॊदान ेजेलणे झारी. त्मा हदलळी भरा पायच आनॊद शोत शोता.

118 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'श्माभरा लाढ ग आणखी ऩातोऱा. भाझा म्शणून एक लाढ.' लडीर आईरा म्शणार.े भाझ्मा आईप्रभाणे तशेी प्रेभऱ शोत.े त्माॊनी ळायीरयक मळषा आम्शाॊव कधीशी केरी नाशी. दशा उठाफळा काढ, अॊगणातरे गलत फेणून

टाक, त्मा झाडारा चाय कऱळा ऩाणी आणून घार, देलाॊना दशा नभस्काय,

अळा प्रकायच्मा त्माॊच्मा मळषा अवत. एखादे लेऱेव यागाने फोरत; ऩयॊत ु

भायीत नवत.

आभची जेलणे झाल्मालय आई जेलालमाव फवरी. भी आईजलऱ गोष्टी फोरत फवरो शोतो. इतकमात वलाथत रशान ऩाचवशा लऴाांचा बाऊ

आईजलऱ आरा ल म्शणारा 'आई जाऊ?'

'कुठे ये फाफलु्मा?' भी म्शटरे. 'आईरा आशे भाशीत. जाऊ का?' त्माने वलचायर.े

आई म्शणारी, 'जा. ऩण तथेे श्रोकफीक म्शणत नको फव.ू' शवत वदानॊद

ननघनू गेरा. धाकटमा बालाचे नाल वदानॊद शोत.े लडीर त्मारा त्माच

नालाने शाक भायीत, आम्शी त्मारा फाफलु्मा म्शणत अव.ू

भी वलचायर,े 'आई ! कयॊदीकयाॊच्मा झोऩाऱमालय का फवामरा गेरा?'

आई म्शणारी, 'नाशी, ये, त्मारा ऩयवाकड ेजालमाच ेआशे. चालट आशे तो. ऩयवाकडच्मा लेऱी ऩयलानगी घ्मालमारा मेतो! एयव्शी कुठे फाशेय

जालमाच्मा लेऱेव नाशी वलचायामचा. रफाड कुठरा. आखण तथेे ठाकुरीलय

फवनू भोठमाने श्रोक म्शणत फवतो लेडगऱ!' भरा शव ूआर.े

फोरता फोरता आई म्शणारी, 'श्माभ ! त ूआज गेरा अवताव, तय त्माॊना ककती लाईट लाटर ेअवत!े त्माॊना अन्द्न नवत ेगोड रागर.े घाव नवता चगऱलरा. एखादे लेऱेव त्माॊना उचकी रागरी ककॊ ला शातातरा घाव खारी ताटात ऩडरा तय म्शणतात, 'कोणी आठलण काढरी? गजनेू, की श्माभने?

त्माॊचे तभुच्मालय ककती प्रेभ आशे, श्माभ! अये, भी अळी आजायी. भी नाशी शो पाय हदलव जगामची! आता एकटे त्माॊना वोडून भरा जाल े रागेर.

त्माॊना बाऊफहशणी कोणी ऩळुीत नाशी. गरयफारा कोण? तमु्शी भरुगे-

तभुच्माकड े ऩाशूनच त े जगतात. तभुचेच त्माॊना वखु!' अव े म्शणता म्शणता आईचा गऱा दाटून आरा. ऩनु्द्शा म्शणारी, 'श्माभ ! त े नेशभी

119 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

म्शणतात, की 'अवतीर फाऱ, तय पेडतीर काऱ, नाशी तय शोतीर काऱ.'

तमु्शी काऱ नका शोऊ, जय काऱ आरा, तय त्मारा शाकरनू द्मा. त्माॊना वखु द्मा.' आईच े जेलण झारे. भी नतरा भदत केरी. ऩाणी रालनू ऩाट उचरर.े

ऩाटालय ळीत लगयेै ऩडरेरे अवत,े म्शणून ऩाणी रालनू उचरतात. ऩजूेची बाॊडी लगयेै उऩकयणी जभवलरी ल फाशेय घावालमाव नेरी. आईने बाॊडी घावरी, भी वलवऱरी. नॊतय आईने ताकाची दहमाची वलयजणे कढत

ऩाण्माने धुतरी. वदानॊदाची रशानळी कोंडुरी धुतरी. तीत त्माच्मावाठी दधू वलयजून ठेलाले रागे. वलयजणे धुऊन नतने चुरीभागे ळकेत ठेलरी. दधुाणाखारी वलस्तल शला का, नतने ऩाहशर.े माप्रभाणे आईची ननयलाननयल

शोत शोती. आम्शी ओटीलय फवरो. लडडराॊजलऱ प-माभ-माने आम्शी खेऱरो. प्रत्मेक लेऱेव त ेआभच्मालय वकुी काकडी रालीत. भाझ ेवाये खड े

भाया म्शणून त्माॊनी उचरनू घेतरे. हदलव आनॊदात गेरा. आईने, भाझ ेधोतय पाटर ेशोत.े त ेहठगऱ रालनू हदर.े यात्री लडडराॊनी वुॊदय

गोष्ट वाॊचगतरी. जेलामचे कोणाराच नव्शत.े आईने ताकाव पोडणी देऊन

ताकतई केरी शोती. ती आम्शी प्मारो. ऩशाटे आम्शी उठरो. भी आॊघोऱ केरी. आईने बात ठेवलरा शोता. उडदाचा ऩाऩड ल भेतकूट नतने लाढर.े बातात दोन तोंडरीशी नतने टाकरी शोती. भरा आलडतात, म्शणून ळजेायच्मा जानकीलमनीॊनी ती हदरी शोती. भाझ े

जेलण झार.े भी जालमाव ननघारो. आईच्मा ऩामा ऩडरो. 'आता वॊक्राॊतीव

मे, शो. ऩाम पाय दखुत अवर,े तय गाडी करून मे. एखादी बयतीची गाडी ऩाशाली. द्माले दोन आणे आखण माल.े जऩ शो.' अव े आई म्शणारी. लडडराॊना नभस्काय केरा. 'श्माभ! भी फोररो, म्शणून लाईट नको शो लाटून

घेऊ. नीट लाग. अभ्माव कय.' त ेम्शणारे. नॊतय भी दोघाॊ धाकटमा बालाॊव

कुयलाऱून ननघारो. भशायलाडमाऩमांत लडीर ऩोचलालमाव आर.े ऩढेुशी फेशऱमाऩमांत आर.े आभची गालाची शद्द वॊऩत,े तथेे एक भोठे फेशऱमाचे झाड आशे. त ेभाघाये गेरे ल भी एकटाच चार ूरागरो.

120 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आईफाऩाॊच ेप्रेभ भनात मेऊन भी यडत चाररो शोतो. भी दाऩोरीशून घयी गेरो, तवे्शा प्रेभ मभऱाले म्शणून भी यडत गेरो. आता ऩयत जाताना प्रेभ

बयऩयू मभऱाल्माभऱेु रृदम बरून मेऊन यडतच जात शोतो. वखुाच ेअश् ूल

द:ुखाच ेअश्!ू लाटेत एक लाटवरू भरा म्शणारा, 'का ये भरुा, यडतोव? तरुा कोणी नाशी का?

भी त्मारा म्शटर,े 'भाझ ेआईफाऩ आशेत.'

'त ेतझु्मालय प्रेभ नाशी का कयीत, तरुा घारलनू रावलरे का त्माॊनी?'

'नाशी. त ेभाझ्मालय पाय प्रेभ कयतात म्शणून भी यडत आशे. त्मा थोय अऩाय

प्रेभारा भी रामक नाशी, म्शणून भरा लाईट लाटत आशे. त्माॊच्मा प्रेभाव भी कवा उतयाई शोऊ? खयेच कवा फये उतयाई शोऊ? मा वलचायाने भरा यडू मेत

आशे!' वलचायणाया लाटवरू भाझ्माकड ेकृऩाऱूऩणे ऩाशून ननघनू गेरा. भीशी जरदीने चार ूरागरो.

121 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र एकवलवाली - दलूाांची आजी "आभच्मा घयी आभची एक दयूची आजी याशत अव;े नतच े नाल

द्लायकाकाकू. आभच ेलडीर लेगऱे झार,े तवे्शा ती लडडराॊकड ेयाशालमाव

आरी. नतच ेळतेबात शोत.े त्माची व्मलस्था लडीर फघत. लडडराॊलय नतचा रोब शोता. म्शणून ती लडडराॊकड े याशत अव.े मा आजीचे नाल आम्शी 'दलूाांची आजी' अव े ऩाडर े शोत.े चातभुाथस्मात फामका देलारा दलूाांची राखोरी लाशतात, कोणी ऩारयजातकाची राख पुरे लाशतात, कोण

फटभोग-माची राखोरी लाशतात, अवे चारत.े न्जरा दलूाांची राखोरी लाशण्माची इच्छा अवत,े ती इतय फामकाॊना दलूाथ तोडालमाव फोरालत ेल

त्माॊच्मा भदतीने राखोरी ऩयुी कयत.े आभची आजी मा काभावाठी नेशभी तमाय अव.े 'तकुा म्शणे व्शाले वत्मधभाथ वाहम' चाॊगल्मा काभारा नेशभी भदत कयाली. चाॊगल्मा काभात कोणारा ननरूत्वाश कयणे म्शणज े भोठे

ऩाऩ आशे. 'घातरीमा बम नयका जाणे' शे काभ शोणाय नाशी, तरुा त्राव

ऩडरे, अळी बीतो जो घारतो, तो नयकाव जातो. वत्कभथ मवध्दीव जाल े

म्शणून वलाांनी झटाल.े आभची आजी कोणाशी फाईवाठी दलूाथ खुडामच्मा अवोत, तथेे शजय. आम्शाॊव जय कोणी वलचायर,े 'आजी कोठे आशे,' तय

आम्शी वाॊगाल,े 'गेरी दलूाांना.' अव ेकयता कयता त्मा आजीचे नालच भऱुी 'दलूाांची आजी' अव ेऩडरे. आम्शी भोठे झाल्मालयशी नतरा दलूाांची आजी अवेच म्शणत अव.ू

दलूाांच्मा आजीभध्मे अनेक गणु शोत.े उन्द्शाऱमाभध्मे जय ऩाणी आटर,े तय

खोर वलहशयीत उतरून ती तऩेल्माने ऩाणी घागयीत बयी ल आई लय ओढून

घेई. यात्रीची ती ळतेालय एकटी याखण कयी. एकदा नतने चोय ऩकडर ेशोत!े

नतरा बीती शी लस्तचू भाहशती नव्शती. नतरा अॊगाया भॊतयता मेत अव.े

भरेु आजायी ऩडरी, गयेु एकदभ दधू देतनाळी झारी, तय आजीकड ेअॊगाया मालमाचा. अॊगाया जऩत अवता नतरा जय वायख्मा जाॊबमा आल्मा, तय

दृष्ट पाय लाईट ऩडरी, अव े ती म्शणे. गयुाॊच्मा अॊगा-माफयोफय ऩेंडीचा तकुडा आणीत. तो भॊतयरेरा ऩेंडीचा तकुडा म्शळीव ला गाईव खालमाव

122 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

द्मालमाचा. दलूाांच्मा आजीव दखुत अवरेल्मा बागाव तरे चाॊगर ेरालता मेत अवे. कोणाच ेऩाम लऱत अवर,े ऩोट दखुत अवर,े ऩाठीत कऱा मेत

अवल्मा, तय दलूाांच्मा आजीव तरे रालालमाव फोरालणे मालमाचे. नतने

चोऱर,े की गणु मालमाचा. नतच्मा शातात जण ूधन्द्लॊतयी शोता. भाझ ेडोऱे

र्फघडरे शोत,े तवे्शा भाझ्मा तऱऩामाव योज गाईचे दधू ती चोऱीत अव ेल

बयाबय त ेन्जयलीत अवे. दलूाांच्मा आजीजलऱ वलथ प्रकायचे फी-र्फमाणे अवालमाच.े नतच्माजलऱ एक

भोठे नऱकाॊड े शोत.े त्मात बेंडी, ऩडलऱ, वशस्त्रपऱी, दोडका, चचफडू,

काकडी, कायेती इ.वलथ प्रकायच े फी अवालमाच.े वोंगटमाॊनी ककॊ ला कलडमाॊनी खेऱण्मात ती ऩटाईत शोती. कलडमाॊच्मा खऱेावाठी खडूने

नाटवधु्दा ती जमभनीलय ककती आखल्मावायख े काढी. येऴा वयऱ

अवालमाच्मा. भॊगऱागौय लगयेै अवरी, म्शणज े दलूाांची आजी तथे े

अवालमाची. भरुाभरुीॊना नाना प्रकायच ेखेऱ खेऱालमाव ती रालालमाची. आगीनऩावोडमाचा खेऱ नतच्मा आलडीचा. मा खेऱात भरेु ऩाॊघरूणात

रऩलालमाची अवतात ल दवु-मा फाजूकडच्मा भाणवाने मेऊन कोण कोण

रऩवलरेरी आशेत, त्माॊची नाल े वाॊगालमाची. आजी आम्शाॊरा रऩलालमाची. रऩणाया भरुगा ककॊ ला भरुगी अॊगाने भोठी अवल्माव ती वाॊगालमाची. 'जया रशान शो. अॊग चोरून घे.' रऩणाया रशान अवरा, तय

त्मारा ती वाॊगे, 'जया भोठा शो!' शेत ूशा, की ओऱखामरा कठीण जाले. शा खेऱ भोठा गभतीचा. दलूाांच्मा आजीरा देलाहदकाॊची, तळीच देलालयची ककती तयी गाणी मेत अवत. दळालताय, चच ॊधी, उऴाशयण, ऩारयजातक ककती तयी गाणी नतरा मेत.

दलूाांच्मा आजीच े घयातीर योजच े काभ म्शणज े बाजी चचयण्माच े अव.े

रशान भरेु अवरी, तय ती खेऱलालमाची, शेशी काभ अव.े त्मा हदलळी आभच्मा घयी बाजणी कयालामची शोती. बाजणी दऱताना जात ेजड जात.े

आजी शात रालीर, हमा बयलळालय आईने बाजणी कयण्माचे ठयवलरे शोत;े

ऩयॊत ुआजी जया रशयी शोती. आदल्मा हदलळी तीच म्शणारी शोती, 'उद्मा करू शो बाजणी.' ऩयॊत ुउजाडत आजीरा ख-माॊकडून फोरालणे आर.े ख-

123 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

माॊकड ेआजीच ेदयूच ेभाशेयचे नात ेशोत.े भधून भधून ती त्माॊच्माकड ेजात

अव.े फाकी आजी म्शणज ेगालआजी शोती. वलाांकड े नतचा घयोफा ल वायी जणे नतरा फोरालीत अवत. ख-माॊच्मा घयी काशी ऩाऩड घारण्माच ेकाभ

शोत,े म्शणून आजीरा नतकडचे जेलामरा लगयेै ल ऩाऩड घारण्माव

फोरालण्मावाठी तो भनषु्म आरा शोता. आजीने त्मा भाणवारा 'मेत्मे. त ू

जा' अव ेवाॊगनू ऩाठवलरे.

आईरा याग आरा. आता बाजणी कळी शोणाय? जात े कव े ती एकटी ओढणाय?

आई आजीरा म्शणारी, 'तमु्शी जाणाय, मेथे बाजणी कळी शोईर?'

'भी काम ऩत्कय घेतरा आशे, की काम, तझु्मा काभाचा? लाशला, ग! म्शणे,

बाजणी कळी शोईर? भाझ्माने नाशी ओढलत जात,े वभजरीव.' आजी भोठमाने फोर ूरागरी. आईराशी चेल आरा, वॊताऩरी ती. 'म्शणे, ओढलत नाशी! तमु्शाॊरा रोकाॊकड े काभ कयामरा ळकती आशे. घयी तलेढे शात भोडतात! वा-मा गालाने चाॊगर ेम्शणामरा शल ेना; ऩयॊत ुमेथे शात रालतीर तय ळऩथ! मेथे काभ कयार, तय फाटार जळा! मेथे जया शात रालामरा शात दखुतात. मेथे घयी अमाई ग, फमा ग, ऩयॊत ुरोकाॊकड ेउब ेयाशून ऩोशे काॊडार ल कभयेलय

शाॊड ेघेऊन ऩाणी बयार! ढोंग आशे वाये तभुच,े ढोंग.'

"शो, कयणाय रोकाॊकड े काभ, कयणाय. त ू कोण भरा फोरणाय? भी का तझु्मा घयचे खात ेआशे? भाझ ेळते आशे. त ूभरा, मेश्लदे, अव ेफोरत जाऊ

नकोव. त े भाझ्मा काभा मेणाय नाशी. म्शणे, रोकाॊकड े काभ कयतात.

तमु्शाॊरा अवतीर रोक, भरा नाशी कुणी रोक. जळी तमु्शी; तळीच ख-

माॊकडचीशी. ढोंगी-कोणारा, गॊ, म्शणतवे ढोंगी! अवर ेनव्शत ेफाई कधीच

कोणाच ेऐकून घेतरे फोरणे! पायच ळपेायरीव त.ू' आजी बाॊडू रागरी. "भग कार कळारा वाॊचगतरे उद्मा करू बाजणी, म्शणनू? भी तमायी केरी, जात े धुऊन ठेलरे. ऩयॊत ु आमत्मा लेऱी तभुचा ऩाम आऩरा नतवयीकडचे! दवु-मारा तोंडघळी ऩाडता मेत ेतमु्शारा. आम्शी भेरे भयभय

कयाले तय तमु्शी जया शातशी राल ूनमे का?' आई म्शणारी.

124 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

"भी का शात रालीत नाशी? ळथथ आशे फाई, तझु्मा फोरण्माची! नाशी जात

ख-माॊकड,े शो. तझु्मा डोऱमाॊत खुऩत अवेर, तय नाशी जात! जगाने चाॊगर े

म्शणाल ेम्शणून भी शऩाऩल्म,े शोम? फाई, त ूचाॊगर ेम्शण.'

मभत्राॊनो! ऩषु्कऱ रोकाॊच े अव े स्लबाल अवतात की, त े घयाफाशेय पाय

वाऱवदू अवतात. दवु-माकड ेत ेचाय धॊदे कयतीर; ऩयॊत ुघयी इकडची काडी नतकड े कयालमाच े नाशीत. रोकाॊच्मा स्ततुीरा, फाशेयच्मा जगाच्मा स्ततुीरा, भनषु्म रारचालरेरा अवतो. घयच्माॊना तऱभऱत ठेलनू तो फाशेयच्माॊचे दलेु घेण्मावाठी जात अवतो. शे त्माचे कयणे पे्रभाभऱेु नवत,े

तय स्लाथाथभऱेु. लाशला मभऱाली म्शणून अवत ेआखण म्शणून त े त्माजम

शोम. भाझ्मा आईच्मा म्शणण्मात फयीच अनतळमोकती अवरी तयी त्मात

थोड ेतथ्मशी शोत.े

आई ल आजी माॊची बाॊडणे अळी नेशभी शोत अवत. त ेकाशी नलीन नव्शत.े

ऩयॊत ु त्माॊचे बाॊडण पाय लेऱ हटकत नव.े भध्मेच आरेरे त ेलादऱ अव.े

ऩयस्ऩयाॊच्मा भनात जभरेरे वलऴ ओकून फाशेय ऩड,े घाण फाशेय ननघनू जाई

ल ऩनु्द्शा भने स्लच्छ शोत. लादऱ मेत,े त ेळाॊत शोण्मावाठी मेत.े योग मेतात.

त ेळयीयातीर घाण जाऱण्मावाठी मेतात ल भयण मेत,े त ेऩनु्द्शा जीलनयव

देण्मावाठी मेत.े

भाझी आई ळाॊत झारी. फोरेनाळी झारी. आजीच ेथोडा लेऱ वरुूच शोत े

भधून भधून. 'रोकाॊकड ेम्शणे काभ कयतात. भाझ ेशात भी लाटेर तथेे काभ

कयीन. त ूकोण भाझ्मालय रादणाय, वकती कयणाय? तरुा का भाझा शेला ?

भरा रोक फोरालतात, तय तरुा का भत्वय?'

आईच े तोंड फॊद झार,े म्शणनू आजीचेशी फॊद झारे. थोडमा लेऱाने आई

आजीजलऱ गेरी ल म्शणारी, 'भी चुकल्मे, शो फोर ू नमे त े फोरल्म.े

तमु्शाॊरा भी कोण फोरणाय? तमु्शी ककती भोठमा! ऩयॊत ुअरीकड ेमा वा-मा दगदगीन,े काऱजीन ेल दखुण्माॊनी भी अगदीच लेंगल्मे आशे. भरा नाशी याशात भग वभुाय. बान जण ूभी वलवयत्मे. भी भग कोणारा फोरत्मे, माची ळधु्दशी याशात नाशी. भेरे, अवर ेजगनू तयी काम कयामच?े चुकल्मे शो.'

125 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

"जगनू काम कयामच,े अवर ेअबर काम ग फोरतवे? तझुी ऩोयेफाऱे आशेत

अजून रशान. त ू नाशी जगरीव तय त्माॊचे कोण कयीर? ऩषु्कऱ जग.

भरुाफाऱाॊची रग्ने शोऊ देत. वनुा घयात मेऊ देत, लेडवेलरे नको फाई भनात

आण!ू अग, त ूफोररीव म्शणजे भराशी जोय मेतो. भागाशून लाईट लाटत.े'

आजी म्शणारी. "तमु्शी जा ख-माॊकड.े मेत्मे म्शणून कऱवलरे आशेत तमु्शी, तय जा. बाजणी उद्मा शोईर. तवेच जात ेधुतरेरे ठेवलर,े म्शणज ेझार.े लयती दवुये काशी दऱर ेनाशी, की झारे. तमु्शाॊरा आज चशा देत्मे करून; म्शणज ेदभ नाशी रागणाय. आज गायला आशे फाशेय पाय.' आई गोड फोररी. अरीकड ेघयात चशाची ऩडू अव.े कधी कोणी आजायी अवर,े कोणारा दभा रागरा, तय आई करून देई. आईने दलुाांच्मा आजीरा नतच ेयाभऩात्र बरून

चशा हदरा. आजीचा याग गेरा. आजी ख-माॊकड े जालमाव ननघारी ल

जाताना म्शणारी, 'जात्मे, ग मेश्लदे. यागाल ूर्फगाल ूनकोव, शो. भनात धरू

नकोव.'

"तमु्शीच नका धरू भनात, म्शणज ेझार.े कळा झाल्मात तयी तमु्शी लमाने

भोठमा. भी तभुच्मा वनेुवायखी, रेकीवायखी, भाझ ेफोरणे ऩोटात घारीत

जा.' आई म्शणारी. आजी गेरी ल आई घयकाभ करू रागरी. मभत्राॊनो! भाझी आई म्शणज े

ननदोऴ नव्शती. दोऴ कोणात नाशीत? चुका कोण कयीत नाशी? ननदोऴ

पकत एक ऩयभेश्लय. फाकी वलाांना चुकाॊची बऴूणेच अॊगालय घारनू त्मा जगन्द्भाऊरीवभोय जालमाच े आशे! चुका शे भानलाच े बऴूण ल षभा शे

देलाच ेबऴूण. भाझी आई चुका कयी; ऩण वालरून घेई. चुका कयण्मातच ती ऐट मभयलीत नवे.'

126 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र फावलवाली - आनॊदाची हदलाऱी "हदलाऱीच े हदलव जलऱ जलऱ मेत शोत.े ळाऱाॊना वटु्टी झारी शोती. भी दाऩोरीव जलऱच मळकत शोतो. त्माभऱेु वटु्टी शोताच घयी गेरो. भरा ल

भाझ्मा धाकटमा बालाॊना एकेक नलीन वदया लडडराॊनी केरा. ऩयॊत ु

त्माॊच्मा नेवचूी धोतये भात्र पाय पाटरी शोती. आईने ती वतयाॊदा मळलरी शोती. वतया हठकाणी मळलरी शोती. ती आता इतकी वलयरी शोती, की मळलणे कठीण झार ेशोत.े आम्शाॊ भरुाॊना त्माॊची नलीन कऩड े केरे; ऩयॊत ु

स्लत:रा नलीन धोतये घेतरी नाशीत.

आईरा लाईट लाटत शोते. ऩयॊत ुती काम कयणाय? नतच्माजलऱ थोडचे ऩवै े

शोत?े ककती तयी हदलवाॊत नतरा वधु्दा नलीन रगुड ेमभऱार ेनव्शत.े ऩयॊत ु

नतरा स्लत:च ेइतके लाईट लाटत नव.े ऩयॊत ुलडडराॊच े दैन्द्म ऩाशून नतचा जील कयऩे. योज पाटका बाग नन-माॊभध्मे रऩलनू लडीर लेऱ भारून नेत

अवत.

भुॊफई ऩणु्माकडच ेरोक हदलाऱीत घयी मेतात. हदलाऱीच्मा वभुायाव फोटी वरुू शोतात. वभरु ळाॊत अवतो. भुॊफईशून घयी मेणाये रोक मेताना पटाके,

खेऱणी लगयेै हदलाऱीवाठी भरुाॊना घेऊन मेतात. भाझा भोठा बाऊ ऩणु्माव

भाभाॊकड े मळकत शोता. तो काशी मेणाय नव्शता. ऩयॊत ु ऩणु्माशून कोणव े

आभच्मा गाली आर े शोत.े त्माॊच्मा फयोफय ऩणु्माच्मा भाभाॊनी आईरा बाऊफीजेच े तीन रूऩमे ऩाठवलरे शोत.े आभच्मावाठीशी खाऊ ऩाठवलरा शोता. त ेतीन रूऩमे ऩाशून आईरा आनॊद झारा. नतने वलाांची खळुारी वलचायरी. रूऩमे देऊन तो गशृस्थ ननघनू गेरा. आम्शी आईच्मा बोलती जभा झारो. 'भाभाने खाऊ ऩाठवलरा. आम्शाॊरा दे.' आम्शी नतच्मा ऩाठीव रागरो. जयदाऱू ल ऩेऩयमभ ॊटच्मा लडमा शोत्मा. आईने एकेक जयदाऱू ल दोन दोन

लडमा हदल्मा. भाझा धाकटा बाऊ 'दोन जयदाऱू ऩाहशजते' म्शणून शट्ट

धरून फवरा. आई म्शणारी, 'अये, तो तभुच्मावाठीच आशे. आज का एकदभ वॊऩलालमाचा आशे ? ऩयुलनू खाल्रात, तय तमु्शाॊराच फयेच हदलव

127 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ऩयेुर.' तो म्शणारा, 'तय भग आणखी एक लडी दे आखण शी फदरनू दे. भरा गरुाफी यॊगाची दे.' आईने त्मारा लडी फदरनू हदरी ल मळलाम आणखी एक

हदरी. आम्शी अॊगणात खेऱू रागरो. चच ॊध्माचा देळी चेंडू केरा शोता ल

धफाधफी आम्शी खेऱत शोतो. आईने खाऊ पडताऱात, भुॊग्मा न मेतीर, अळा व्मलस्थनेे ठेलनू हदरा. थोडमा लेऱाने नतने भरा शाक भायरी. भी घयात गेरो. आई म्शणारी, 'श्माभ, अभतृळटेजीॊकड ेजाऊन नलीन धोतयजोडमाव काम ऩडत ेवलचारून

मे. त्माॊच्मावाठी शला आशे, म्शणून वाॊग. घयात आशेत का, म्शणून त्माने

वलचायर,े तय गालारा गेरे आशेत, उद्मा मेतीर, अव ेवाॊग. चौकळी करून

मेण्मारा भरा वाॊचगतरे, म्शणनू आरो, अव ेवाॊग, जा.' भी अभतृळटेजीॊच्मा दकुानात गेरो. भोशन्द्मा ल फरी त्माॊचे भरुगे तथे ेशोत.े

भोशन्द्मा भरा म्शणारा, 'काम, ये, श्माभ, काम ऩाहशजे? चचत्र े ऩाहशज े

अवतीर, म्शणून आराव शोम ना?'

भी त्मारा म्शटर,े 'चचत्र े देत नाशीव, भग कळारा भाग?ू भी तझु्माजलऱ

कधी भागणाय नाशी. ऩयॊत ुधोतयाचा बाल वलचायालमाव भी आरो आशे.'

'कोणारा धोतयजोडा? तरुा?' त्माने वलचायर.े

'नाशी, बाऊॊ वाठी. चाॊगरा राॊफ-रुॊ द शला. ऩोत चाॊगरे शल.े ककॊ भत काम, त े

वलचायालमाव भी आरो आशे. दोन-तीन नभनेु दे. त े भी घयी दाखलनू

आणतो.' अव ेभी वाॊचगतरे.

भोशन्द्मा भायलाडमाने दोन-तीन प्रकायच े धोतयजोड े हदर.े अभतृळटे

म्शणार,े 'दाखलनू रौकय आण, शो श्माभ.'

'आम्शी काशी घयी ठेलणाय नाशी ल ठेलरे, तय ऩवै े देऊ.' अवे भी अमबभानाने म्शटर.े 'तझु्माजलऱ बायी झारेत लाटत ेऩवै?े फाऩाजलऱ तय

पद्मा नाशी!' अभतृळटे म्शणार.े

भरा त ेळब्द ऐकून लाईट लाटर,े अभतृळटेाॊच ेआम्शाॊरा कजथ शोत,े म्शणून

त ेतवे फोरर.े स्लामबभानाने जग ूम्शणणा-माने भयाले; ऩयॊत ुकजथ कधी काढू नमे.

128 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भी त ेनभनेु घेऊन घयी आरो ल आईरा दाखवलर.े त्माॊतीर एक आईने

ऩवॊत केरा. ककॊ भत फेताचीच शोती. तीन, वाडतेीन रूऩमे काशी तयी शोती. आईने भजजलऱ ऩवै ेहदर ेल म्शणारी, 'शा घेऊन मे. फाकीच ेऩयत कय.' भी धोतयजोड ेऩयत केर ेल एक वलकत घेऊन आरो. आईने त्माची दोन ऩाने

ननयननयाऱी पाडरी ल त्मा प्रत्मेकारा कुॊ कलाच ेफोट रालनू ठेलरे.

लडीर गालाशून ऩयत आर,े तयी त्माॊना शी गोष्ट कऱरी नव्शती. हदलाऱीच्मा हदलळी ऩशाटे भॊगर स्नाने झाल्मालय आई लडडराॊना नलीन

धोतय नेवालमाव देणाय शोती. आम्शी भरेु शोतो, तयी ती गोष्ट आम्शी पोडरी नाशी. आईच्मा कटात आम्शी नतची भरेु वाभीर झारो शोतो. उद्माची हदलाऱी. आम्शी टाकऱमाच्मा ळेंगा आणून त्माॊतरे इॊरजल

काहढर;े त े लाटून आईने अॊगारा रालण्मावाठी तमाय करून ठेलरे.

ऩामाखारी नयकावयु म्शणून चचयडण्मावाठी कारयॊटे आम्शी गोऱा करून

ठेलरी. अॊगण झाडून स्लच्छ केर.े घाण दयू कयणे म्शणजेच खयोखय

नयकावयु भायणे. नयक शाच अवयु आशे. नयक म्शणजे घाण. हमा घाणीवायखा दषु्ट याषव कोण आशे? याषय ळॊबय भाणव े खाईर; ऩयॊत ु

घाणीतनू उत्ऩन्द्न शोणाया योगरूऩी याषव शजायो रोकाॊना खातो, तयी तपृ्त

शोत नाशी. घाणीवायखा ळत्र ूनाशी. ऩालवाऱमात वलथत्र घाण शोत.े वलष्ठा, ळणे वाये आजूफाजूरा ऩडरेरे अवत.े शी घाण दयू कयालमाची, म्शणज े

नयकावयुारा भायणे शोम आखण भोठी गॊभत आशे. वत्मबाभेने

नयकावयुारा भायर.े ती कृष्णारा म्शणारी, 'तभुच्माने शा भयणाय नाशी, मारा भीच भायीन.' घाण दयू करून स्लच्छता ननभाथण कयणे मात न्स्त्रमाॊचा शातखॊडा आशे. ऩरुूऴ घयात घाण कयतात; ऩयॊत ुफामका स्लच्छता ठेलतात.

फामकाॊच्मा फाशेयऩणात ऩरुूऴाॊच्मा शाताॊत घय अवत.े त ेधड केय काढणाय

नाशीत, चूर वायलणाय नाशीत, ळणे नीट रालणाय नाशीत, बाॊडी घावणाय

नाशीत, हदल े ऩवुणाय नाशीत! चाय हदलवाॊत घय म्शणज े उककयडा अळी न्स्थती करून टाकतात. ऩयॊत ुन्स्त्रमा अॊग धुताच ऩनु्द्शा वाये आयळावायख े

स्लच्छ कयतात. नयकावयु वत्मबाभाच भायीर. घाण न्स्त्रमाच दयू

कयतीर. ऩयॊत ु अमरकडच्मा न्स्त्रमा घयातीर घाण यस्त्मात पेकतात!

129 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

याषव यस्त्मात ठेलरा, तयी तो लाईटच. घाण यस्त्मात पेकू नमे.

म्मनुनमवऩामरटीच्मा ऩेटमा अवतीर, त्माॊत जलऱ जाऊन घाण टाकाली. आम्शी वाये स्लच्छ कयीत शोतो. तऱुळीच ेलृॊदालन आईने नलीन घातरे.

आईने ऩणत्मा ऩवुनू तमाय केल्मा. लाती तमायी केल्मा. वामॊकाऱी त्मा हठकहठकाणी आम्शी रालल्मा. ऩशाटे रलकयच उठालमाच.े म्शणून आम्शी भरेु रौकय झोऩरो. आई भात्र फयाच लेऱ काभ कयीत शोती. उटणी लगयेै

तमाय कयीत शोती. भोठमा ऩशाटे उठून आईने फाशेयच्मा चुल्मात वलस्तल घातरा. नतने स्लत:

आऩरे न्द्शाणे आटोऩर ेल भग आम्शाॊ एकेकारा ती उठल ूरागरी. अॊगारा उटणे, तरे चोऱू रागरी. आधी तरेाचे ऩाच हठऩके जमभनीलय काढून भग

ती आभच्मा अॊगारा राली. खूऩ ऩाणी आॊघोऱीरा ती देत शोती. लडीरशी केव्शाच उठर ेशोत.े त्माॊनी देलाच्मा ऩजूेवाठी पुरे आणून ठेलरी. आभची स्नाने झाल्मालय त ेआॊघोऱीव गेरे.

आम्शी घयच्मा देलारा नभस्काय केरे ल देलऱातनू वधु्दा जाऊन आरो. आईने लडडराॊना आॊघोऱीव ऩाणी हदर.े त्माॊची आॊघोऱ झारी. जुना कद

नेवनू त्माॊनी देलाची ऩजूा केरी. देलाॊना थोड ेलावाच ेतरे त्माॊनी रालर.े

आज देलाॊनावधु्दा कढत ऩाण्माची आॊघोऱ. योज र्फचाये थॊड ऩाण्माच्मा अमबऴकेात कुडकुडामच!े ऩयॊत ुआज त्माॊना गयभ ऩाणी. लडडराॊनी देलाॊची ऩजूा केरी. कयॊजी-अनायळाॊचा नलैेद्म शोता. ऩशाट झाल्माऩावनू बतु्मे

मबषेवाठी मेत शोत.े अॊफाफाईची गाणी म्शणत शोत,े ऩ-ैऩवैा, ऩोशे, कयॊजी भागत शोत ेल आम्शी त्माॊना घारीत शोतो. लडडराॊनी आम्शाॊरा शाक भायरी ल देलाॊचा नलैेद्म त्माॊनी आम्शाॊरा हदरा. योजच ेवमूाथचे नभस्काय घारनू त े

देलऱात गेरे. देलऱातनू थोडमा लेऱाने त ेऩयत आर.े

'भाझ ेधोतय, ग, कुठे आशे आज? हदवत नाशी त.े' त्माॊनी आईरा वलचायर.े

'त्माॊची दोन अॊगऩवुणी केरी. ककती पाटर ेशोत ेत?े' आई म्शणारी. 'अग, भग नेव ूकाम आज? आणखी भहशनाबय त ेगेरे अवत.े' त ेम्शणार.े

'त्माचा अॊत तयी ककती ऩाशालमाचा? त ेधोतय धुताना भरा योज राज लाटत

शोती ल लाईट लाटत शोत.े' आई म्शणारी.

130 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'अग, भरा नेवामरा वधु्दा लाटत शोती. ऩयॊत ुकयामच ेकाम? राज लाटरी, म्शणून लरून काशी ऩवैे ऩडत नाशीत.' त ेम्शणार.े

'शे धोतय नेवा आज.' आईने धोतय ऩढेु केर.े

'शे कोठर?े कोणी आणर?े' त्माॊनी वलचायर.े

'अभतृळठेकडून भी आणवलर.े' आई म्शणारी. 'अग, तो भरा उधाय देत नव्शता. भी त्माच्माजलऱ भाचगतरे का नाशी?

ऩयॊत ुतो उधाय देईना. 'भाझी ऩलूीची फाकीच कळी लवरू शोईर, शीच भरा काऱजी आशे. तमु्शाॊरा उधाय देऊन पवरो,' अव ेतो भरा म्शणारा. त ू

घेऊन आरीव लाटत?े का भोशन्द्मारा फोरालनू त्मारा गऱ घातरीव?'

लडीर चौकळी करू रागर.े

'भी त ेवलकत आणर ेआशे. श्माभने जाऊन आणर.े' आई म्शणारी. 'श्माभजलऱ कोठर ेऩवैे?' त्माॊनी वलचायर.े

'भी हदर.े' आई म्शणारी. 'तझु्माजलऱ कोठर?े' त्माॊनी वलचायर.े

'ऩणु्माशून आप्ऩाने बाऊफीजेच े म्शणून त्मा काऱमा कृष्णाफयोफय

ऩाठवलरे.' आईने वाॊचगतरे.

'केव्शा आरा काऱा कृष्णा?' त्माॊनी वलचायर.े

'झार ेदोन हदलव.' आई म्शणारी. 'तझु ेरगुड ेपाटर ेआशे, त्मारा त ेझारे अवत.े तझु्मा बालाने ऩाठवलरेरी ओलाऱणी-तझुा त्मालय शकक. त ेआम्शाॊरा घ्मालमाचा शकक नाशी.' बाऊ

म्शणार.े

'तमु्शी ल भी ननयाऱी का आशोत? इतकी लऴ ेएके हठकाणी वॊवाय केरा; वखुद:ुख ेऩाहशरी, नाना फयेलाईट अनबुल घेतरे; अजून का आऩण ननयाऱी आशोत? भाझ ेवाये तभुचेच आशे ल तभुचे त ेभाझेच आशे. आशे तयी काम

आऩणाॊजलऱ? तमु्शी नलीन धोतय नेवरात म्शणज े भीच नलीन रगुड े

नेवल्मावायख ेआशे. त्मातच भाझा आनॊद आशे. नेवा, भी त्मारा कुॊ कलाच े

फोट रालरे आशे.' आई म्शणारी.

131 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'भी नलीन धोतय नेवाले ल तरुा नलीन रगुड ेनवाले, माच ेभरा नाशी का लाईट लाटणाय? तरुा आनॊद शोत आशे; ऩयॊत ु भरा द:ुख शोत आशे! त ू

आऩल्मारा आनॊद मभऱवलराव आखण भरा?' त्माॊच्माने फोरलेना. 'भाझा आनॊद तो तभुचाच आशे. तमु्शाॊरा फाशेय चायचौघात जालमाच े

अवत.े गॊगआूप्ऩाॊकड ेआज वोंगटमा खेऱामरा फोरालतीर, गेरे ऩाहशज.े

भरा आज कोठे जामचे आशे फाशेय? ऩढेु वलड झारी. की आधी भरा रगुड े

घ्माल.े अव ेउगीच भनारा रालनू घेऊ नमे. आज हदलाऱी; आज वा-माॊनी शवामचे, आनॊदात याशामच,े आम्शाॊरा आनॊद देण्मावाठी तयी आनॊदी व्शा.' आई म्शणारी. 'तझु्मावायखी जन्द्भाची वोफतीण ल अळी गोड ल गणुी भरेु अवल्मालय भी का आनॊदी शोणाय नाशी? भी दरयरी नवनू श्ीभॊताॊशून श्ीभॊत आशे. भग भी का शवणाय नाशी, का वखुी शोणाय नाशी? आण त े धोतय.' अव े म्शणून

आईच्मा शातातनू त े धोतय त्माॊनी घेतरे. त े त े नेवरे ल देलाॊना त्माॊनी नभस्काय केरा. लडडराॊच े नेवचू ेधोतय ऩाशून आम्शाॊराशी आनॊद झारा; ऩयॊत ुखया आनॊद

जय कोणारा झारा अवेर, तय तो भाझ्मा आईरा. तो अनबुल स्लत:च

अनबुलनू ऩाशाला रागतो. पे्रभऩलूथक त्मागातीर आनॊद त्माची चल तवे

कयीत गेल्मानेच वभजू रागत.े एकदा चटक भात्र रागरी ऩाहशजे.

132 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र तेवलवाली - अधथनायी नटेश्लय

"भे भहशन्द्माच्मा वटुीत भी घयी गेरो शोतो. इॊग्रजी चलथीत भी गेरो शोतो. भी घयी गेरो, म्शणज ेआईरा आधाय लाटे. कायण ती नेशभी आजायी अव.े

एक हदलव ताऩ मेई; दवु-मा हदलळी ताऩ ननघारा, की ती ऩनु्द्शा काभारा रागालमाची ताऩ आरा की ननजालमाच,े ताऩ ननघताच उठालमाचे. ती पाय

अळकत झारी शोती. भी आरो, म्शणज े नतरा फये लाटे. भी नतरा ऩाणी बयण्माव, धुणे धुण्माव भदत कयीत अव.े अॊगणाची झाडरोट कयीत अव.े

आईच ेऩाम चेऩामच,े शा तय वटुीतीर भाझा नेभच झारेरा अव.े

एक हदलव फाशेय स्लच्छ चाॊदणे ऩडरे शोत.े जेलणखाणे झारी शोती. लडीर

जेलनू फाशेय गेरे शोत,े धाकटे बाऊ झोऩी गेरे शोत.े आईच ेउष्टे, ळणे लगयेै

झार.े आई भरा, म्शणारी 'श्माभ! थोड े दऱामच े का ये? का तझुे शात

दखुताशेत? वॊध्माकाऱी त ूखणर ेआशेव. घोऱीचा दऱा केराव ना? शात

दखुत अवर ेतय नको.' भी म्शटरे, 'भऱुीच शात दखुत नाशीत. जात्माच्मा खुॊटमारा तझुा ल भाझा शात दोन्द्शी अवतात. तझुा प्रेभऱ शात भाझ्मा शातारा रागनू भरा ळकती मेत.े चर, भी अॊगणात जात ेघारतो. ऩोत्मालय जात ेघारतो.' आईने घार

म्शणून वाॊचगतरे.

भी अॊगणात जात ेघातरे. आईने दऱण आणर.े दवु-मा हदलळी आॊफोऱमा कयालमाच्मा शोत्मा. भरा आॊफोऱमा पाय आलडत अवत. भामरेकये

अॊगणात दऱत शोती ल चॊर लरून अभतृाचा लऴाथल कयीत शोता. भॊद गाय

लाया वटुरा शोता. आई ओव्मा म्शणत शोती ल ओव्मात 'श्माभ फाऱ' अव े

भाझ ेनाल गुॊपीत शोती. भरा आनॊद लाटत शोता. दऱण्माच े काभ भरा रशानऩणाऩावनू आलडत.े कायण त्माभऱेु आईची वेला कयता मेत अवे. आईफयोफय दऱीत अवता भी जात्मात लयैण

घारालमावशी मळकरो शोतो. आम्शी दऱीत शोतो. दऱणाचा आलाज ऐकून ळजेायच्मा जानकीलमनी आल्मा.

133 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'फाई, शे काम, श्माभ का दऱतो आशे? भी म्शटर,े 'आज यात्री एकटमा कळा दऱीत फवल्मात, म्शणून ऩाशामरा आरे. श्माभ, शे ये काम? त ूइॊग्रजी ना मळकतोव?' जानकीलमनी भरा म्शणाल्मा. भी आईरा वलचायर,े 'आई ! दऱामरा शात रालरा, म्शणून काम झारे?'

आई म्शणारी, 'श्माभ ! अये जानकीफाई थट्टा कयतात शो तझुी. त्माॊच े

तझु्मालय प्रेभ आशे, म्शणून ऩाशालमारा आल्मा. अये, काभ कयणायारा का कोणी नाल े ठेलतीर? आखण आईरा भदत कयण्मात ये कवरी कोणाची राज? आईरा भदत कयणा-मारा शवेर, तो यानटीच वभजरा ऩाहशजे. तझु्मा बन्कतवलजमात जनाफाईफयोफय प्रत्मष ऩाॊडुयॊग नव्शता का दऱामरा रागत?'

'शो, खयेच आशे! ऩण खये अवेर का ग त?े देल कर्फयाच ेळरे े वलण ूरागे,

जनाफाईच ेदऱण दऱू रागे, धुणी धुऊ रागे; नाभदेलाच्मा ऩाठीभाग ेउबा याशून कीतथनात टाऱ लाजली, नाचे खये का, ग, शे वाये?' अव ेभी वलचायर.े

'फवा ना, जानकीफाई, अळा उभ्मा का?' अव ेजानकीफाईव वलनलनू आई

भरा म्शणारी, 'श्माभ, अये, खयेच अवेर त.े देलालय जमाॊची श्ध्दा अवत ेल

त्माचे स्भयण ठेलनू जे काभ कयतात, त्माॊना देल भदत कयतो. त ूभरा भदत कयीत आशेव, ती देलानेच ऩाठवलरी. भे भहशना आरा, की देल भरा भदत कयण्मावाठी तझु्मा रूऩाने जण ू मेतो. अनेकाॊच्मा रूऩाने भदत

कयालमाव देल उबा याशतो. कधी श्माभच्मा रूऩाने, कधी जानकीफाईच्मा रूऩाने.'

'आई, भरा बेटेर का, गॊ, देल?' भी एकदभ वलचायर.े

'ऩणु्मलॊतारा बेटतो. ऩषु्कऱ ऩणु्म कयाले. वलाांच्मा उऩमोगी ऩडाल.े म्शणज े

देल बेटतो.' आई म्शणारी. जानकीलमनी भरा म्शणाल्मा, 'श्माभ, का फोला लगयेै व्शामचे आशे की काम; भग मळकतो आशेव कळावाठी? इॊग्रजी मळकून चाॊगरी भोठी नोकयी कय. आईरा नोकयीलय ने.'

134 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भी म्शटर,े 'भरा वाधू व्शालेव ेलाटत,े बकत व्शाले अवे लाटत.े आई! ओभ

नभो बगलत ेलावदेुलाम शा भॊत्र जऩत ध्रुल फवरा शोता. भी फवरो, तय भरा बेटेर का देल?'

आई म्शणारी, 'फाऱ, ध्रुलाची ऩलूथऩणु्माई केलढी थोय! त्माचा ननश्चम ककती अबॊग! फाऩ याजम द्मालमाव रागरा, तयी तो भाघायी कपयरा नाशी. इतके

दृढ लयैाग्म कोठून आणालमाचे? मा जन्द्भी चाॊगरा शोण्माचा प्रमत्न कय.

भग केव्शा तयी देल बेटेर!'

जानकीफाई म्शणाल्मा, 'श्माभ! वोड, भी रालत े आता शात. दभरा अवळीर त.ू' भी आईरा म्शटर,े 'आई, तचू जया शात वोड. जानकीलमनी ल

भी दऱतो. जानकीलमनी, भरा लयैण घारता मेत.े डोऱे मभटूनवधु्दा घारता मेत.े भी आता तयफेज झारो आशे. आई, वोड ना शात थोडा लेऱ.'

भी आईचा शात वोडवलरा ल जानकीलमनी आखण भी दऱू रागरो. भी लयैण

घार ू रागरो. 'जानकीलमनी! ऩाशा, कव े ऩीठ मेत आशे, त?े डोऱमात

घातरे, तयी खुऩामच ेनाशी. ऩाशा ना.' भी त्माॊना म्शणारो. जानकीलमनी आईरा म्शणाल्मा, 'फाई, श्माभरा तमु्शी अगदी फामकोच

करून टाकरेत!'

आई म्शणारी, 'भाझ्मा घयात कोण आशे भदत कयालमाव? अजून वनू

थोडीच आरी आशे घयात? श्माभ नाशी भदत कयणाय, तय भग कोण

कयीर? जानकीफाई! फामकाॊना कधी कधी ऩरुूऴाॊची काभ ेकयाली रागतात.

त्माॊना कभीऩणा थोडाच आशे? श्माभ भरा डाऱ-ताॊदऱू ननलडालमारा रागतो, धुणी धुलामरा रागतो, बाॊडी वलवऱामरा- वलथ काभाॊत भदत

कयतो. त्मा हदलळी भाझ ेरगुड ेधुतरेन ्शो. भी म्शटर,े 'श्माभ, रोक तरुा शवतीर.' तय म्शणे कवा, 'आई! तझुे रगुड े धुण्मात भाझा खया आनॊद

आशे. तझुी चौघडी भी ऩाॊघयतो. भग धुलालमारा का राज लाटेर?'

जानकीफाई श्माभरा काशी लाटत नाशी. भी श्माभरा फामको करून टाकर े

आशे, तयी त्मारा त ेआलडत.े'

मभत्राॊनो! आईच े त े स्पूनत थभम ळब्द भरा अजून आठलतात. ऩरुूऴाॊच्मा रृदमात कोभरता, प्रेभ, वेलालतृ्ती, कष्ट वशन कयण्माची तमायी,

135 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

वोमळकता, भकेुऩणाने काभ कयणे मा गोष्टी उत्ऩन्द्न झाल्मामळलाम त्माॊचा ऩणूथ वलकाव झारा आशे, अव ेम्शणता मेणाय नाशी. त्माचप्रभाणे न्स्त्रमाॊच्मा रृदमात धैमथ, प्रवॊगी कठोय शोणे, घयी ऩरुूऴभॊडऱी नवेर, तय धीटऩणे

घयची व्मलस्था ऩाशणे, शे गणु मेतीर तवे्शाच त्माॊचा ऩणूथ वलकाव झारा. अव े म्शणता मेईर. हमाराच भी रग्न म्शणतो, रग्न करून शेच

वाधालमाच.े रग्न करून ऩरुूऴ कोभरता मळकतो, रृदमाच ेगणु मळकतो. स्त्री फधु्दीच ेगणु मळकत.े वललाश म्शणज ेरृदम ल फधु्दी, बालना ल वलचाय

माॊचे भधुय मभश्ण, भधुय वशकामथ शोम. ऩरुूऴाॊच्मा रृदमात स्त्रीगणु मेणे ल

स्त्रीजलऱ ऩरुूऴगणु मेणे म्शणजे वललाश शोम. अधथनायीनटेश्लय शे भानलाचे ध्मेम आशे. स्लत: ऩरुूऴ अऩणूथ आशे. स्लत: एकटी स्त्री अऩणूथ आशे. ऩयॊत ु

दोघ ेएकत्र मेऊन दोन ऩणूथ व्मकती फनतात. दोन अऩणूाांच्मा रग्नाने दोन

ऩणूथ जील जण ूफनतात. ननयाऱे रग्न रालण्माची आई भरा जण ूजरूयच

ठेलीत नव्शती. प्रेभ, दमा, कष्ट, वेला मा स्त्री-गणुाॊळी आई भाझ े रग्न

रालनू टाकीत शोती.'

136 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र चोलीवाली - वोभलती अलव

जमा वोभलायी अलव मेत,े नतरा वोभलती अलव म्शणतात. त्मा हदलळी वोभलतीच ेव्रत घेतरेल्मा ब्राम्शणाॊच्मा वलुामवनी फामका वऩ ॊऩऱाची ऩजूा कयतात. वोभलायी अलवेरा कोणत्मा तयी १०८ लस्त ूदेलारा लाशालमाच्मा अवतात. भग ऩढेु १०८ वलड,े १०८ आॊफ,े १०८ रुऩमे, १०८ हदडकमा, १०८

केऱी, १०८ खण, १०८ नायऱ, १०८ ऩेढे, १०८ रगुडी जमारा जळी ऐऩत

अवेर, त्माप्रभाणे देलारा द्मालमाच.े दान कयालमाच,े अळी घटना आशे.

जमाचा जो उऩाध्माम अवेर, त्मारा शे वाये मभऱत.े ऩयॊत ुतो उऩाध्मामशी वलथ स्लत:च्मा घयीच ठेलीत नाशी. ऩायालय इतय उऩाध्मेभॊडऱीॊना तो त े

लाटतो. शी ऩध्दत पायच वुॊदय आशे. त्मागालय ती उबायरेरी आशे ल तीभऱेु

उऩाध्मेभॊडऱीत ऩयस्ऩयाॊचा द्लेऴ-भत्वयशी कयण्मारा अलकाळ याशात

नाशी. भाझी आई जेव्शा एकत्रात शोती, बयल्मा घयात श्ीभॊतीत शोती, तवे्शाच

नतने वोभलतीचे व्रत घेतरे शोत.े १०८ ऩालल्मा, १०८ वलड,े १०८ ऩेढे अळा चाॊगल्मा वोभलती नतने त्मा लेऱेव घातल्मा शोत्मा; ऩयॊत ु आता गरयफी आरी शोती. नतराच नेवालमाव रगुड े नव्शत;े तय १०८ रगुडी कोठून

देणाय? नतराच खालमाव नव्शत,े तय ती काम देणाय? वोभलतीच े व्रत

एकाएकी वोडता मेत नाशी. घयात ऩतीजलऱ तयी कोणत्मा तोंडाने ती भागणाय? ऩतीजलऱ काम शोत?े

नाताऱची वटु्टी अवल्माभऱेु भी घयी शोतो. वोभलती आरी शोती भी आईरा वलचायर,े 'मा वोभलतीरा त ू काम घारणाय? काम ठयवलरे आशेव?

जानकीलमनी १०८ वऩुा-मा-ओल्मा वऩुा-मा घारणाय आशेत.'

आई म्शणारी 'फाऱ, १०८ ऩोपऱी भाझी घारनू झारी आशेत. भागे

वीताआत्माने ऩाठवलरी शोती.' 'भग त ूकाम घारणाय आशेव? दोन हदलव तय याहशरे वोभलतीरा. काशी ठयलालमाव शल े ना! आई! १०८ गऱू म्शणज े का १०८ गऱुाच्मा ढेऩा लाशालमाच्मा! १०८ तरे म्शणजे का १०८ तरेाच ेडफ ेद्मालमाचे!'

137 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आई म्शणारी, 'कोणी १०८ डफ ेहदर,े तयी शयकत नाशी. ऩयॊत ुगयीफ अवरा, तय तो ठयवलतो, की १०८ अदऩाल देईन; १०८ ऩालळये देईन ककॊ ला एकदभ

१। भण गऱू, १। भण तरे अवेशी देतात. त्मात लाटेर तवे १०८ बाग

फवलाले.'

भी वलचायर,े 'आई ! त ू१०८ अदऩाल गऱू घातरेव तय?'

आई म्शणारी, 'श्माभ! घयात वलऴ खालमाव हदडकी नाशी, गऱपाव

रालामरा वतुऱीचा तोडा नाशी. कोठून आणालमाच ेऩवै?े झाड का आशे

आऩल्मा अॊगणात? शरवलरे की ऩडरे ऩवै!े आऩण गयीफ आशोत, श्माभ!'

भी म्शटर,े '१०८ आलऱे घातरेव, तय?'

'फाऱ! १०८ आलऱे एकदा भी घातरे शोत,े वोलरीशून त्माॊनी आणर ेशोत.े

आऩरा वोलरीचा तकुायाभ नव्शता का, त्माने हदर ेशोत.े' आई म्शणारी. आई! १०८ चच ॊचोके घातरे, तय नाशी का चारणाय?' भी शवत शवत

वलचायर.े

आई म्शणारी, 'शो, चारतीर तय काम झारॊ! ऩण...'

'ऩण काम रोक शवतीर, शोम ना? शवतीर त्माॊचे दात हदवतीर! त्माॊच े

शवामरा काम जात?े द्मामरा थोडचे कोणी मेत े आशे? शवामरा वाये,

भदत कयामरा कोणी नाशी, देल तय शवणाय नाशी ना? देल यागालणाय नाशी ना?' भी वलचायर.े

आई म्शणारी, 'श्माभ! देल नाशी यागालणाय. अये, देलारा वलदयुाघयच्मा कण्मावधु्दा आलडल्मा; मभटकमा भायभारून त्माने खाल्ल्मा. वायखे ताट

चाटीत शोता, तयी त्माची तपृ्ती शोईना. देलाने वदुाम्माच ेऩोशे कव ेखाल्र,े

जवा अधाळी ल उऩाळी! रून्कभणीरा एक भठू देण्माव तमाय शोईना. देल

उऩाळीच अवतो. प्रेभाने त्मारा कोण देतो? राखाॊत एखादा! प्रेभाने

हदरेरेच त्माच्मा ऩोटात जालमाचे. बकेुल्मा देलारा रौऩदीचे ऩान खाऊन

ढेकय आरी. देलारा प्रेभाने द्मा. त ेत्मारा दधुाच्मा वभरुाऩेषा थोय आशे.

ळफयीची उष्टी फोये. ती कळी खाल्री याभाने? त ूलाचरे आशेव ना? देलारा वाये चारत,े त्मात बालबकतीचे तऩू ओतरेर ेअवर ेम्शणजे झार.े त्मात

रृदमाचा ओराला अवरा, म्शणज े झार.े भग चच ॊचोकेच काम, ऩण १०८

138 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

दगड जयी देलारा हदरेत, तयी त्मारा खडीवाखयेप्रभाणे गोड रागतीर. त े

प्रेभाने हदरेरे दगड तो चघऱीत फवेर, ळतजन्द्भ चघऱीत फवेर ल

म्शणेर, बकताने पायच अप्रनतभ भेला हदरा. ऩटकन पुटत नाशी. वलयघऱत नाशी. एकेक खडा तोंडात धरून ठेलालमाव लऴथ ऩयेुर. श्माभ!

देलारा ये काम? त्मारा काशीशी द्मा; ऩयॊत ुआऩण जे देऊ त ेदेताना त्मात

रृदम ओतनू हदर ेऩाहशज.े श्माभ! रौऩदी, ळफयी माॊच्मा बकतीइतकी भाझी कोठे आशे बकती? भरा कोठे तळा बकतीने चच ॊचोके बरून देता मेणाय

आशेत? आऩरी नाशी शो नततकी रामकी.' 'भग त ूकाम घारणाय आशेव, वाॊग ना. ठयवलरे अवळीर काशी तयी.' भी वलचायर.े

आई म्शणारी, 'भी १०८ पुरे लाशणाय आशे. पुरावायख े ननभथऱ ल ळधु्द

दवुये काम आशे? पुरे लाशीन, शो भी.' आई म्शणारी, 'श्माभ! ज ेलाशालमाचे, त े देलावाठी अवत.े त ेबटजीवाठी नवत.े देलाच्मा ऩामाॊलय लाहशरेरे पूर बटजीव घ्माले लाटर,े तो थोय

प्रवाद आशे, अव ेत्मारा लाटर,े तय घेईर. नाशी तय देलाच्मा ऩामालय पूर

याशीर. आऩणाॊव दवुये काशी देता मेत नाशी, तय काम कयालमाच?े देता मेईर, त ेदेलारा द्माले.'

'भग कोणती १०८ पुरे लाशणाय आशेव? आऩणाॊकड ेपुरे तयी चाॊगरी कोठे

आशेत? नाशी तय, आई! १०८ ऩानेच लाशा. १०८ तऱुळीची ऩाने, १०८ फेराची ऩाने, १०८ दलूाथ, आई! देलारा पुराॊऩेषा ऩानेच का, ग जास्त आलडतात?

ककतीशी पुरे अवरी, तयी तऱुळीऩत्र, दलूाथ, फेर माॊच्मामळलाम ऩजूा ऩयुीच

शोत नाशी. वलष्णूरा तऱुळीऩत्र, गणऩतीरा दलूाथ, ळॊकयारा फेर. त्माॊना पुराॊऩेषा माॊचीच आऩरी जास्त आलड काॊ, ग, आई? अव ेभी वलचायर.े

आई म्शणारी, 'तऱुळीऩत्र, दलुाथ लगयेै मभऱालमाव त्राव नाशी ऩडत. लाटेर

तथेे शोतात. थोड ेऩाणी घातरे, की झार.े पुरे म्शणज ेठयरेल्मा ऋततूच

पुरालमाची. ऩयॊत ुऩाने आऩरी नेशभी आशेत. झाड न्जलॊत आशे, तोऩमांत

ऩाने आशेतच. ऩानाॊचा दषु्काऱ पायवा नाशी. म्शणून ऋऴीॊनी, वॊताॊनी देलारा ऩानच वप्रम आशे, अव ेवाॊगनू ठेलरे. त ेतयी नेशभी देलारा बकतीने

139 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

लाशालमाव भाणवारा अडचण ऩडू नमे. भाझ्मावायख्मा गयीफ फाईरा देलारा वाधे ऩान लाशालमावशी राज लाटू नमे. दवु-माॊनी देलारा लाहशरेरे

रूऩमे, खण नायऱ ऩाशून भरा त्माॊचा भत्वय लाटू नमे, म्शणून देलारा ऩान

वप्रम आशे, अव ेवॊताॊनी ठयवलर.े

श्ीभॊतारा आऩल्मा वॊऩत्तीची ऐट लाटालमाव नको ल गरयफारा गरयफीची राजशी लाटालमाव नको, अवा मा ऩत्रऩजूेत अथथ आशे. श्ीभॊताने केलढीशी भोठी दक्षषणा हदरी, तयी लयती तऱुळीऩत्र ठेलनू ती दक्षषणा द्मालमाची. शेत ूशा, की श्ीभॊतारा आऩण पाय हदर,े अव ेलाटू नमे. आऩण एक ऩान

हदर,े अवेच त्मारा लाटाल.े गणऩतीच्मा ऩजूेरा, शयताऱकाॊना, भॊगऱागौयीरा शी ऩत्री आधी ऩाहशज.े शी वाधी, वुॊदय ऩाने आधी शलीत. १०८

तऱुळीची दऱे भी ऩढेु केव्शा तयी लाशाणाय आशे.'

'भग मा लेऱेव कळाची पुरे घारणाय? त ूतय वाॊगतच नाशीव!' भी अधीय

शोऊन म्शटर.े

आई म्शणारी, 'भी ऩयला यात्री त्माॊना वाॊचगतरे, की वोभलतीरा चाॊगरीळी पुरे घारालमाचे ठयवलरे आशे. झेंडू, ऩाॊढ-मा चाफ्माची पुरे शी आशेतच.

ऩयॊत ुजय चाॊगरी वलुामवक आणता आरी कोठून, तय आणाली.' भी एकदभ म्शटर,े 'म्शणून बाऊ गालारा गेरे आशेत, शोम.'

'शोम, त ेजारगालरा गेरे आशेत. तथे ेफव्माांची भोठी फाग आशे. त्मा फागेत

नागचाफ्माची पुरझाड आशेत. ती १०८ पुरे मभऱारी तय ऩाशाली, म्शणून

त े राॊफ गेरे आशेत. 'आऩल्माजलऱ ऩवै े नाशीत; ऩयॊत ु चारण्माच े श्भ

कयालमाव ऩाम आशेत' अव ेत ेम्शणार,े' आई म्शणारी. मभत्राॊनो! चाफ्माच े अनेक प्रकाय आशेत. ऩाॊढया चापा, हशयला चापा, वोनचापा ल नागचापा, ऩाॊढ-मा चाफ्मामळलाम फाकीच्मा वलाांव वगुॊध

आशे. वोनचाफ्माचा लाव पाय अवतो; ऩयॊत ुनागचाफ्माचा गोड अवतो. चाय फाजूॊना चाय चाय ळभु्र स्लच्छ रुॊ द अळा ऩाकऱमा ल भध्मे वऩलऱा ऩयागऩॊज अव ेशे पूर अवत.े पायच वुॊदय हदवत ेशे पुर.

गरयफीत याशूनशी ध्मेमलाद दाखलणायी ल आचायणायी भाझी आई शोती. ऩतीरा देता मेणाय नाशी, त ेत्माच्माजलऱ भागनू त्मारा यडवलणायी, खखन्द्न

140 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

कयणायी ती नव्शती. त्मारा राजवलणायी, खारी भान घारालमाव

रागणायी ती नव्शती. त्माच्मा जलऱ वाधी पुरेच भागणायी, ऩयॊत ु ती खटऩट करून दयूलय जाऊन चाॊगरी ऩाशून आणा, अव ेवाॊगणायी, ऩतीराशी ध्मेमलाद मळकवलणायी, देलावाठी खझजालमाव रालणायी अळी ती वाध्ली शोती.

141 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र ऩॊचवलवाली - देलारा वायी वप्रम

वॊध्माकाऱच ेचाय-ऩाच लाजण्माची लेऱ शोती. वटु्टी शोती, म्शणून भी घयी गेरेरा शोतो. आई देलऱात दळथनारा गेरी शोती. भी घयीच शोतो. देलदळथन

करून आई आरी तवे्शा भी नतरा वलचायर.े 'आई! भी जाऊ का फाशेय?

कभऱमा देलधयाकड,े नाशी तय फन्द्मा लयलडकेयाकड ेजाईन, गोंधऱेकयाॊचा फाऩ ूमेथ ेआरा, तय त्मारा फशुधा भी फन्द्माकड ेआशे, अव ेवाॊग. जाऊ का?'

आईरा म्शणारी, 'श्माभ! त ूजा. ऩयॊत ुतरुा एक काभ वाॊगत्मे, त ेआधी कय. फाऱदादाॊच्मा कलाडीऩढेु एक म्शायीण फवरी आशे. म्शातायी आशे

अगदी. नतच्मा डोकमालयचा गोमरा खारी ऩडरा आशे. नतच्मा डोकमालय

द्मामरा शला आशे. ती म्शायीण आजायी ल अळकत हदवत आशे. नतच्मा डोकमालय भोऱी दे ल घयी मे; भी तरुा आॊघोऱ घारीन, जा.' 'आई! रोकाॊनी फॊनघतरे, तय भरा शवतीर. भरा भायामरा मेतीर; काल

काल करून नवुत ेखामरा मेतीर भरा. खयेच जाऊ?' अव ेभी वलचायर.े

'रोकाॊना वाॊग 'भी घयी जाऊन आॊघोऱ कयणाय आशे. ती म्शातायी मेथे ककती लेऱ कोणी भशाय मेतो का, म्शणून लाट ऩशात फवणाय? भोऱी वलकून

नतरा ऩयत दयू भशायलाडमात जामच ेआशे' लगयेै वाॊग ल घयी मे.' अवे आई

म्शणारी. आईच ेम्शणणे ऐकालमाच,े एलढे भरा ठाऊक. भी गेरो. भी जण ूयस्त्मानेच

जात आशे, अव ेम्शातायीरा दाखवलर.े भी भदु्दाभ नतच्मावाठी आरो आशे,

अव े नतरा लाटू नमे, म्शणून भी जऩत शोतो. भी नतरा वलचायर,े 'का ग,

डोकमालय का द्मामरी शली आशे भोऱी? भी देतो.' अव े म्शणून भी एकीकडून भोऱी उचर ूरागरो. 'नको ये दादा, तमु्शी फाभण. कोणी ऩाहमरॊ, तय भायतीर भरा! नको ये

दादा. जा, फाफा. कोणी मेईर भशायलाडमातनू लयॊड लगयेै घेऊन, तो देईर

डोईलय.' अव ेती गमालमा करून वलनल ूरागरी. 'अग, भी घयी गेल्मालय आॊघोऱ कयीन शो, घे' अवे म्शणून ळलेटी नतच्मा डोकमालय भी भोऱी चढवलरी.

142 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'अये श्माभ! ती भशायीण ना? अये, नतरा मळलराव काम? एलढमात इॊग्रजी मळकून वाशेफ झाराव लाटतॊ? बाऊयालाॊना वाॊचगतरेच ऩाहशजे.' श्ीधयबट

कोठूनवे अकस्भात उगलरे ल भरा फोर ूरागर.े इतकमात त्माॊचा ळब्द

ऐकून ळजेायच्मा घयात ओवयीलय फवरेरे दवुये गशृस्थशी फाशेय आर े

आखण 'श्माभ! अगदीच च्मेलराव त.ू अये, काशी ताऱतॊत्र तयी!' अव ेत ेफोर ू

रागरे. भी त्माॊना म्शटर,े 'भी घयी जाऊन आॊघोऱ कयणाय आशे. तवाच घयात

मळरून काशी घय फाटवलणाय नाशी. शी म्शातायी ककती लेऱ थाॊफेर? काऱोख

शोईर नतरा जालमारा. नदीतनू जालमाच ेआशे नतरा. भी स्नान कयणाय

आशे. 'स्नानात ्ळधु्दी:' शे भरा भाशीत आशे.' अव ेम्शणून भी तथेून गेरो. भी घयी आरो. आई म्शणारी, 'त्मा म्शातायीरा आऩल्माकडचे शाक भाय.

कोठे राॊफ जाईर गोमरा घेऊन? ऩनु्द्शा ऩडामचा एखादा. आऩल्माकडची पाटीशी वयरी आशेत. जा, शाक भाय नतरा.' 'ए गोमरेलारी! अग, इकड ेमे.' भी नतरा शाक भायरी. आभच्मा कलाडातनू

ती आत आरी. आईने नतरा ककती ननठली बात घारण्माच ेत ेठयवलरे. भी कणगीतनू बात काढून आणरे ल नतच्मा ऩदयात घातरे. आईने नतरा वलचायर,े 'म्शाता-मे, आजायी का गॊ आशेव?'

'व्शम, भाम. ताऩ रई मेतो. काम कयाताॊल, ऩोटारा शलॊ ना!' अव े ती म्शणारी. 'दऩुायचा बात उयरेरा आशे. मळऱा झारा आशे. देऊ का तरुा?' आईने

वलचायर.े

'द्मा, आई, देल तभुचे बरे कयो. गरयफाच े दनुनमेत कुणी नाशी, फघा!' दीनलाणी म्शातायी फोररी. आईने बात ऩत्रालऱीलय आणरा. भी तो नतरा हदरा. अॊगणाच्मा कडरेा फवनू नतने खाल्रा. 'लामच ऩाणी घारताल, दादा?' ती भरा म्शणारी. ऩाणी आणून भी दरुून नतच्मा ओॊजऱीलय घातरे. ऩाणी वऩऊन दलुा देत ती ननघनू गेरी.

143 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'चर, श्माभ, त ूआॊघोऱ कय.' आईने वाॊचगतरे. आईने केऱीजलऱ दरुून

भाझ्मा अॊगालय ऩाणी घातरे ल वाये अॊग मबजल्मालय भी दवु-मा दगडालय

फवरो. भग स्लत:च्मा शाताने ऩाणी घेऊन भी आॊघोऱ केरी. आॊघोऱ करून

भी घयात गेरो. भी आईरा म्शटर,े 'आई, भागे ती खेयाॊकड े जेलणालऱ

झारी ना, त्मा हदलळी की नाशी, एक गयीफ म्शायीण भाॊडलाच्मा दायाळी बीक भागत शोती शो. आम्शी भाॊडलात जेलत शोतो. ऩयुणऩोऱी खात शोतो, आग्रश शोत शोता; बास्कयबटजीॊना इतका आग्रश झारा, की त े यागालनू

उठालमाव रागर.े ऩयॊत ुआऩटमाॊनी त्माॊना फववलर.े ऩयॊत ुफाशेयच्मा त्मा भशायणीरा कोणी काशी घातरे नाशी. ती उन्द्शात तऱभऱत शोती. ऩॊकतीत

ऩॊख्मालय ऩाणी घारनू लाया घारीत शोत.े लाऱमाचे ऩाणी लाढीत शोत;े ऩयॊत ु

ती गयीफ मबकायीण ओयडत शोती, 'घाव घारा शो, दादा.' आई? नतरा घावबय अन्द्न, ऩोटबय ऩाणी कोणी हदर े नाशी. एलढेच नव्शे, तय एक

गशृस्थ भरा त्माॊचे नाल नाशी भाशीत- त े भुॊफईरा नोकयीव अवतात ल

ऩीताॊफय नेवरेर े शोत.े त े लाढील शोत-े त े एकदभ भाॊडलाफाशेय गेरे ल

म्शायणीच्मा अॊगालय ओयडून म्शणार,े 'राज नाशी लाटत बीक भागामरा मा लेऱी! अजून जेलणेशी झारी नाशीत. जेलणे झाल्मालय मे उष्टे

भागामरा. आत ब्राहभण जेलतात, तय तथे ेओयडत फवरी! तमु्शी अरीकड े

भाजरीत म्शायडी! नीघ, का भारू लशाण पेकून?' अवे म्शणून आई, त्मा ऩीताॊफयधायी भनषु्माने खयेच लशाण उचररी. 'नको, ये दादा. नको ये भारू.

जात्मे, ये दादा.' अव ेम्शणत ती ननघनू गेरी. आई, शे भुॊफईरा इयाण्माच्मा शॉटेरात खातात. दवु-माचे जोड ेऩवुतात. माॊची हमा आऩल्मा गालात ऐट

ल मभजाव! भघाची ती म्शायीण नाशी का म्शणारी, 'गरयफारा कोणी नाशी,' तचे खये. आई! उद्मा जय एखादा भशायाचा भरुगा भाभरेदाय शोऊन आरा, तय त्मारा शे वोलऱे रोक आऩल्मा घयी भेजलानी देतीर. त्मारा ऩानवऩुायी, अत्तय, गरुाफ कयतीर; त्माच्मा गऱमात शाय घारतीर आई!

ऩवैा ल वत्ता माॊना नभस्काय कयणे शाच का ग माॊचा धभथ? शाच का, ग,

हमाॊचा देल? शातात लशाण घेऊन त्माचा ऩीताॊफय फाटरा नाशी. ऩामाॊत

ऩामतणे घारनू शी वोलऱी, शे भकुटे, कद शातात घेऊन खुळार जातात;

144 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ऩयॊत ुशी लशाण जमाने हमाॊना ऩामाॊत घारालमाव हदरी, तो भात्र घाणेयडा! त्माची वालरीशी नको! आई ! शे कवे, ग? शे कवर ेवोलऱे! शा का धभथ?

देलारा शे आलडरे का, ग? एक ऩवैा तलेढा माॊचा देल आशे, नाशी?

आई म्शणारी, 'फाऱ! जगात वाये ऩळैारा, वत्तरेा भान देतात शो. त्मा ऩॊढयीनाथाॊची गोष्ट वाॊगतात ना. त ेगयीफ शोत.े तवे्शा त्माॊना वाये ऩॊडमा ऩॊडमा म्शणून शाका भायीत; ऩयॊत ुऩढेु त ेदेळालय गेरे, मळकर,े लकीर झार.े

त्माॊनी ल-शाड-खानदेळात पालडमाॊलायी ऩवैा मभऱवलरा. भग त ेआऩल्मा गालात एकदा आर ेशोत.े आऩल्मा वोभेश्लयाचा त्माॊनी भोठा उत्वल केरा. रोक त्माॊना 'ऩॊढयीनाथ फाफा' म्शण ूरागर.े कुणाच्माशी घयी त ेगेरे शोत.े

तथेे त्माॊना फवालमाव ऩाट देण्मात आरा. तो ऩाट त्माॊनी दयू केरा ल

म्शणार,े 'तात्मा, शा ऩाट भरा नाशी तमु्शी हदरात, भाझ्मा ऩळैारा हदरात.

भाझ्मा शातातरी शी वोन्द्माची वरकडी मा ऩाटालय ठेलतो ल भी खारीच

फवतो. तमु्शी ऩळैारा भान देता; भनषु्मारा भान देत नाशी. भनषु्माच्मा रृदमातीर देलारा भान देत नाशी. रृदमातीर श्ीभॊतीव भान देत नाशी. तमु्शाॊरा शे वऩलऱे ऩाॊढये दगड आखण

त्मा कागदी नोटा हमाच ऩजूम आशेत.' श्माभ, अव े त े म्शणालमाच.े

भशायाभाॊगाजलऱ ऩवैे नाशीत, म्शणून त्माॊना आऩण दयू ठेलतो. शेच उद्मा जय श्ीभॊत झार.े तय आऩण भशायभाॊग ठरू. श्माभ! भशाय अवो ला भाॊग

अवो, वलाांना भदत कयाली. घयी मेऊन आॊघोऱ कयाली. कायण वभाजात

याशालमाचे आशे. वभाजाच्मा नन ॊदेरा तोंड द्मालमाच ेधैमथ नाशी म्शणून, त े

ऩाऩी आशेत, त्माॊचा स्ऩळथ झारा, म्शणून नव्शे. ऩाऩी तय आऩण वायेच

आशोत.'

'खये ऩाऩातनू कोणाची वटुका झारी आशे? भी ननष्ऩाऩ आशे, अव ेछातीरा शात रालनू कोणारा म्शणता मेईर? उरट ननढऱाच्मा घाभाने प्राभाखणक

श्भाने बाकय मभऱवलणाये भशायभाॊगच अचधक ऩणु्मलान आशेत, नाशी, आई?' भी वलचायर.े

'श्माभ! आऩरे त ेवलठनाककड ेळते आशे ना, त ेखये भशायाचेच आशे. भरा वाये भाशीत आशे. काशी तयी ऩलूी अदभण गल्रा हदरा शोता. त्माची वलाई-

145 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

हदडी करून त े ळते आऩण मभऱवलरे. अये, आऩणच देलाघयी ऩाऩी ठरू.

आऩणाॊरा खारी भान घारनू उब ेयाशाल ेरागेर, शो!' आई खखन्द्न शोऊन

म्शणारी. 'आई ! दाभाजीवाठी देल वलठू भशाय नव्शता का ग झारा? भशाय म्शणज े

घाणेयडा, ऩाऩी अव ेदेलारा लाटत.े तय त्माने त ेरूऩ धायण केर ेअवत ेका ग?' भी वलचायर.े

आई म्शणारी, 'श्माभ! देलारा वायेच आकाय ऩवलत्र लाटतात. त्माने भाळाच े

रूऩ घेतरे, कावलाच े घेतरे, डुकयाच े घेतरे, मव ॊशाचे घेतरे. हमातीर अथथ शाच, की देलारा वाये आकाय ऩवलत्र आशेत. देल ब्राहभणाच्मा देशात आशे,

भाळाच्मा आशे, भशायाच्माशी आशे. देल गजेंराच्मावाठी धालतो, घोडमाॊना खाजलतो, गाई चायतो. त्मारा कुब्जाशी आलडत ेल ळफयीशी वप्रम लाटत.े

त्मारा गशु कोऱी आलडतो, जटाम ू शा ऩषी आलडतो, शनुभॊत शा लानय

आलडतो. श्माभ! देलारा वायी वप्रम आशेत. कायण वायी त्माचीच. त ूभाझा, म्शणून भरा आलडतोव; तळी आऩण वायी देलाची, म्शणनू वायी त्मारा आलडतो. भरा आलडरे, त े त ू कयतोव, त्माप्रभाणे देलारा आलडरे, त े

कयण्माचा आऩण प्रमत्न केरा ऩाहशजे, ऩयॊत ु श्माभ ! जमाचे आऩल्मा आईफाऩाॊलय, फहशणबालालय प्रेभ नाशी, तो भशायालय, भाॊगालय कयीर का?

आधी घयातीर वा-माॊलय प्रेभ कया. भग एकनाथाप्रभाणे भशायाच्मा भरुीवशी ऩोटाळी धयण्माच े वाभथ्मथ मेईर. प्रेभ रृदमात भालत नाशीव े

झार,े म्शणज ेत ेवलाांकड ेधालत.े श्माभ, भी काम तरुा वाॊगणाय? देल वलथत्र

आशे म्शणून ऩयुाणात वाॊगतात. भरा तयी लेडीरा काम कऱत?े त ूभोठा झाराव, म्शणज ेतरुा कऱेर.'

आई भजजलऱ फोरता फोरता हदल ेरागालमाची लेऱ झारी. भरा कोणी तयी 'श्माभ श्माभ' म्शणून फाशेरून शाक भायरी, म्शणून भी ननघनू गेरो. मभत्राॊनो! आऩण खोटे शे्ष्ठकननष्ठऩणाच ेलाद ऩरुून टाकू मा. वभाजवेला कयणाया प्रत्मेक जण ऩवलत्र आशे, शे रषात धरू मा. शे जोऩमांत शोत नाशी, तो ऩमांत भी अवेच म्शणणाय.

(ऩद चार- भेये भौराफरुा)

146 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भाझ्मा बायती मा देल भऱुी नयुरा ।

वगऱा अधंाय ये बायतांतरय बयरा ? ॥ भाझ्मा ॥

नाहश दमा तनेश नतथ ेदेल का अव े

फधंुबाल तीऱ न, नतथ ेप्रब ुकवा लवे

देल भहंदयी ना देल अतंयी ना देल तो अत्ज भेरा ॥ भाझ्मा ॥

147 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र वन्व्लवाली - फॊधपेु्रभाची मळकलण

भे भहशन्द्माची वटु्टी शोती. आम्शी वायी बालॊड ेत्मा लेऱी घयी जभरो शोतो. ऩणु्माव भाभाॊकड ेमळकालमाव याहशरेरा भाझा भोठा बाऊ घयी आरा शोता. तो ऩणु्माव देलीच्मा वाथीत आजायी ऩडरा शोता. त्मारा अतोनात देली आल्मा शोत्मा. अॊगालय तीऱ ठेलण्मावशी जागा नव्शती. भोठमा भनु्ष्करीनेच तो लाचरा शोता. भी दाऩोरीव जलऱच मळकालमाव याहशरेरा शोतो. भरा घयी जाता मेत अव.े ळननलायी-यवललायीवधु्दा भनात आर,े तय

भी घयी जाऊन मालमाचा. ऩयॊत ुभाझा भोठा बाऊ दोन लऴाांनी घयी मेत

अव.े त्मा लेऱेव तो दोन लऴाांनी घयी आरा शोता. दखुण्मातनू उठून अळकत

शोऊन घयी आरा शोता. देलीच्मा योगातनू उठरेल्मा भाणवाच्मा अॊगात उष्णता पाय लाढत.े देलीची पाय आग अवत.े काशी तयी थॊड ऩदाथथ ऩोटात जालमाची आलश्मकता अवत.े गरुकॊ द देणे वलाथत चाॊगर.े ऩयॊत ुआभच्मा घयी कुठरा गरुकॊ द?

ऩवै ेकोठून आणालमाच?े भाझ्मा आईने गरयफीचाच उऩाम ळोधून काढरा. काॊदा पाय थॊड अवतो. काॊदा पाय स्लस्त आशे. ऩौन्ष्ठकशी आशे. काॊद्मात

पॉस्पयव आशे, अव ेडॉकटय वाॊगतात. तरुुॊ गात अवताना आम्शी काॊद्माव

याष्रीम अन्द्न म्शणत अव.ू कायण नेशभी काॊदा अवेच. काॊदा-बाकय खाणा-मा भालऱमाॊनीच केलढा ऩयाक्रभ केरा! ळायीरयक श्भ बयऩयू कयणा-माॊव

काॊद्माऩावनू अऩाम नाशी. ऩयॊत ुकेलऱ फौन्ध्दक श्भ कयणा-माव भात्र

तो फया नव्शे.

काॊद्माच े गणुधभथ काशी अवोत. भाझ्मा आईने काॊद्माना अधथलट लाप

हदरी. लयची वारे काढून त ेगऱुाच्मा ऩाकात घातरे. शा काॊदेऩाक पाय थॊड

अवतो. अव ेवाॊगतात. आई भाझ्मा भोठमा बालाव योज ऩाकातीर दोन

तीन काॊदे देऊ रागरी. भी एक हदलव आईरा म्शटर,े 'आई! आम्शाॊरा कधी ऩाकातरा काॊदा देऊ

नकोव, शो. भी तझुा नालडताच भऱुी. दादारा काॊदे नन र्फ ॊदे. त्मारा बातालय तऩू जास्त, दशी जास्त, आम्शाॊरा काशी नाशी. आम्शी जलऱच ेना!

148 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आम्शी नेशभी घयी मेतो. आम्शाॊरा कोण वलचायतो! जलऱ अव ेत ेकोऩ-मात

फवे, राॊफचे स्लप्नी हदव.े आशे, फोला! दादाची भात्र चभाण आशे. भरा तयी देली आल्मा अवत्मा, तय फये झार े अवत!े मभऱारा अवता काॊदेऩाक,

मभऱार ेअवत ेदशी-दधू, मभऱार ेअवत ेगाईचे तऩू!'

भाझ े ळब्द ऐकून दादाव लाईट लाटर.े भाझा दादा थोय भनाचा शोता. मळकण्मावाठी त्माराशी ऩषु्कऱ कष्ट कयाले रागत शोत.े ऩयॊत ुभकुाटमाने

वाये वशन कयीत अव.े भाझ्मावायखा खटमाऱ, खोडवाऱ तो नव्शता. ळाॊत

ल धीभा शोता. वभरु जवा आत लडलानऱाने जऱत अवतो, तवा तो आत

द:ुखाने, अऩभानाच ेजऱे; ऩयॊत ुतोंडातनू ब्र कधी काढीत नव.े तो भनातीर

द:ुख कधी कोणाव वाॊगत नवे. स्लत:च ेद:ुख, स्लत:ची करूण कशाणी दवु-

माव वाॊगनू त्मारा आणखी का द:ुख द्मा, अव ेतो म्शणे. दादा आईरा म्शणारा, 'खयेच, आई, भरा एकटमारा खामरा राज लाटत,े शो. उद्माऩावनू भरा देऊ नकोव. वा-माॊना देणाय अवळीर, तयच भरा दे. देली फ-मा झाल्मा. आता काम? फयणीत आशे, तो चाय हदलव आम्शी वायी मभऱून खाऊ.'

आई म्शणारी, 'अये, तमु्शी भाझी कुणी वालत्र का भरेु आशात. श्माभ! अव,े

ये, काम घारनू ऩाडून फोरतोव! अये, त्माच्मा तऱऩामाॊची, डोऱमाॊची वायखी आग शोत अवत,े यात्री तऱभऱत अवतो, त्मारा झोऩ मेत नाशी. शे

तरुा भाशीत नाशी का? त्मारा थॊडाला मभऱाला, म्शणून शे औऴध आशे.

खाण्मावाठीच का जन्द्भ आशे? म्शणे, भरा का नाशी देली आल्मा? श्माभ,

अये अव ेम्शणाल ेका? देलारा काम लाटेर? चाॊगर ेधडधाकट ळयीय हदर े

आशे; तय तरुा नवती बतु ेआठलतात. अव ेकरू नमे. श्माभ, त ूका आता रशान आशेव? भग ऩोथ्मा-ऩयुाणे कळारा, ये लाचतोव ती? याभालय

रक्ष्भणाच-ेबयताच े ककती प्रेभ! उगीचच लाचामच ेलाटत?े काशी त्मातरा गणु घ्माला. तझुाच ना तो बाऊ, का कोणी ऩयका आशे? अये, ऩयकमाचाशी शेला करू नमे. ऩयकमाराशी तो आजायी अवेर, तय द्माले. त ूघयी आराव,

म्शणज ेतझु्मा ऩामाॊना नाशी का भी तरे चोऱीत? कढत ऩाणी देत? त ूघयी आराव, म्शणज े काशी गोड करून भी नाशी का तरुा घारीत?

149 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

नायऱीऩाकाच्मा लडमा, नाशी तय दवुये काशी तयी नाशी का करून देत

फयोफय? बालाचा का अवा भत्वय कयाला? ऩढेु भग भोठेऩणी एकभेकाॊची तोंडशेी नाशी ये ऩाशणाय! अव ेनको शो करू श्माभ!'

दादा आईरा म्शणारा, 'आई! त ूउगीच भनारा रालनू घेतवे. श्माभच्मा भनात नवत ेशो काशी. चर, त ूआम्शाॊरा आज ऩानग्मा करून देणाय आशेव

ना? भी आण ूकेऱीच ेपाऱके काढून?'

आई म्शणारी, 'जा ये, श्माभ, पाऱके काढून आण. वमु-माचे ऩाने नको, शो काऩ!ू त ेऩानकाऩ ेघे ल लयची ऩाने काऩ, जा.' भी गेरो ल ऩानकाप्माने केऱीच्मा उॊच गेरेल्मा डाॊगा काऩनू खारी ऩडल्मा. ऩाने नीट काऩनू घयी आणरी. 'अण्णा! टाटोऱा भरा लाजलामरा दे. भी पटेपटे कयीन.' फाफलु्मा म्शणारा. आई ऩानग्मा कयालमाव फवरी. कढत कढत ऩानगी आम्शी खाऊ रागरो. लयती रोणी पावरे शोत.े त्माभऱेु पायच छान रागत शोती. 'अये, ऩशाटे

तऱुळीरा नलैदे्म दाखवलरेरी रोणीवाखय तथे े मळ ॊऩीत अवेर, ती घ्मा!' आई म्शणारी. योज ऩशाटे तऱुळीरा रोणीवाखयेचा नलैेद्म आई दाखलीत

अव.े दादाने काॊदेऩाक आणरा ल ऩानगीफयोफय त्माने वलाांना लाढरा. आई

म्शणारी, 'श्माभ, उद्मा नको शो भाग.ू तभुच्मा बालालय तभुची दृष्ट नको, शो. ऩडामरा. ऐकरेव ना, श्माभ? आता ळशाणा शो.' भी त्मा हदलळी यागालरेरा शोतो. वकाऱऩावनू भी कोणाळी धड फोररो नाशी. दादाने भरा वलटीदाॊडू खेऱालमाव फोरवलर.े भी गेरो नाशी. दादा भग

फाफलु्माफयोफय धनषु्मफाणाॊनी खेऱू रागरा. छत्रीच्मा काडीच े घावनू

फाफलु्माने फाण केर ेशोत.े दादा नेभ भायीत शोता. तो झाडाॊना फाण भायी ल

झाडातनू चीक फाशेय ऩड.े भी यागाने जाऊन म्शटर,े 'दादा! त्मा झाडाॊना का दखुलतोव? त्माॊच्मा आॊगतनू यकत काढतोव?'

'दादा म्शणारा, भग वलटीदाॊडू खेऱालमाव मेतोव?'

'भाझ ेअडर ेआशे खेटय! भी नाशी मेत जा!'

150 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

पणका-माने भी ननघनू गेरो. दादालय भाझ ेप्रेभ नव्शत;े ऩयॊत ुझाडालय भी प्रेभ दाखल ूऩाशात शोतो! ती लॊचना शोती. जो बालालय प्रेभ कयीत नाशी, तो झाडालय काम कयणाय!

दऩुायची जेलणे झारी. दादा ऩडरा शोता. तो आऩरे तऱले शाताॊनी कुयलाऱीत शोता. त्माच्मा तऱऩामाॊची वायखी आग शोत अव.े आज इतकी लऴ ेझारी, तयीशी त्माच्मा तऱव्माॊची आग शोते; भग त्मा लेऱेव तय तो नकुताच देलीतनू उठरेरा. दादाच्मा ऩामाॊलय भी योज ऩाम देत अव.े त्मारा त्माभऱेु फये लाटत अवे. ऩयॊत ु त्मा हदलळी भी यागालरेरा शोतो. दादा भाझ्माकड ेऩाशात शोता; भकेुऩणाने भरा फोरालीत शोता. ऩयॊत ु त्माच्मा ऩामाॊलय ऩाम द्मालमाच ेनाशीत, अव ेभी ठयवलरे शोत.े भी दषु्ट झारो शोतो. भाझ्माभधीर वाये प्रेभ त्मा हदलळी भरून गेरे शोत.े त्मा हदलळी भी पत्तय

झारो शोतो. दादाने ळलेटी भरा शाक भायरी ल तो म्शणारा, 'श्माभ! देतोव

का ये तऱव्मालय ऩाम? भरा तरुा वाॊगामरा राज लाटत,े शो. योज योज तयी तरुा ककती वाॊगालमाच?े ऩण श्माभ, भी ऩणु्माव गेल्मालय नाशी शो कोणारा वाॊगणाय. मेथे त ूआशेव, म्शणून वाॊगतो, दे ये जया.' दादाच्मा ळब्दाॊनी भी आत वलयघऱून गेरो शोतो. ऩयॊत ु अशॊकाय शोता. अशॊकाय वलतऱरा नव्शता. फपाथच्मा याळी वमूाथच्मा ककयणाॊनी वलतऱतात.

त्माप्रभाणे अशॊकायाच्मा याळी प्रेभाच्मा स्ऩळाथने वलतऱतात. ऩयॊत ु त्मा लेऱेव भी ठयवलरे शोत.े दादाच्मा ळब्दाव भी दाद हदरी नाशी. भी काशी केल्मा उठरो नाशी. आई जेलत शोती ल दादाच ेळब्द नतच्मा कानी ऩडत शोत.े ती शात धुऊन

आरी. भी जागचा शाररो नव्शतो, शे नतने ऩाहशर.े ती दादाजलऱ आरी ल

म्शणारी, 'गजू! भी देत ेशो, तझु्मा ऩामालय ऩाम. त्मारा कळारा वाॊगतोव?

त्मारा कळारा त्राव देतोव? तो कोण आशे तझुा? बाऊ वख्खे दाईद ऩकके!'

अव ेम्शणत आई खयेच दादाच्मा ऩामाॊलय, त्माच्मा तऱव्माॊलय ऩाम देऊ

रागरी. नतकड े उष्टी-खयकटी तळीच ऩडरी शोती. खटाऱबय बाॊडी घावामची शोती; ऩयॊत ुत ेवाये आईने ऩडू हदर.े स्लमॊऩाकघयाच े दाय कुत्र े

लगयेै आत मेऊ नमे, म्शणून रोटून घेऊन ती दादाच्मा वेलेवाठी आरी.

151 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भाझी पे्रभभतूी, त्मागभतूी, कष्टभतूी आई! भोठमा भनाची आई! एक

ळब्दशी भरा ती फोररी नाशी; भाझ्मालय यागलरी नाशी. ळलेटी भीच

ळयभरो. भाझा अशॊकाय ऩाय वलतऱरा. भी आईजलऱ गरेो ल म्शटर,े

'आई! त ूजा. भी देतो ऩाम. आई, शो ना दयू.'

आई म्शणारी, 'द्मामचे अवतीर. तय नीट शऱूशऱू दे. धवभवुऱमावायख े

नको देऊ. त्मारा झोऩ रागेऩमांत दे. भग खेऱामरा जा. श्माभ! तझुाच ना तो बाऊ?' अव े म्शणून आई गेरी. उष्टमाॊना ळणे रालनू ती बाॊडी घावालमाव फाशेय गेरी. दादाच्मा ऩामाॊलय भी ऩाम देत शोतो. भाझ्मा ऩामाॊच्मा फोटाॊनी त्माचे तऱले चेऩीत शोतो. ळलेटी त्मा भाझ्मा ननयशॊकायी दादाव झोऩ रागरी. भाझा याग भालऱरा. जवजवा वमूथ अस्ताव जाऊ रागरा, तवतवा भाझा क्रोधशी अस्ताव जाऊ रागरा. यात्रीची जेलणे झारी. आईच ेउष्टेळणे लगयेै

झार.े अॊगणात आम्शी फवरो शोतो. तऱुळीलय रालरेरी गऱती अजून

गऱत शोती. उन्द्शाऱमात तऱुळीलय एका भडकमात रशान बोक ऩाडून

त्मात ऩाणी बरून टाॊगतात ल त्मात मेताजाता ऩाणी घारतात. मारा गऱती म्शणतात. त्माभऱेु तऱुव थॊड याशत,े उन्द्शाने कयऩनू जात नाशी. तऱुळीजलऱ ऩणती रालरेरी शोती. ऩयॊत ु अॊगणात हदव्माची जरूयी नव्शती. वुॊदय चाॊदणे ऩडरेरे शोत.े भाझ्मा दादाच्मा भनावायख े ननभथऱ

चाॊदणे ऩडरे शोत.े दादा, भी, ऩरुूऴोत्तभ ल फाफलु्मा अॊगणात फवरो शोतो! दलूाांची आजी, आईवधु्दा फवल्मा शोत्मा. ळजेायच्मा जानकीलमनीवधु्दा आल्मा शोत्मा. मबजत घातरेल्मा लाराॊच्मा डामऱॊब्मा काढामच्मा शोत्मा. आम्शी बयाबय उऩडमा ऩाटालय डामऱॊब्मा दोन्द्शी शाताॊनी काढीत शोतो. भी आईरा म्शटर,े 'आई! त ू त े अमबभन्द्मचू े गाणे म्शण ना, भरा त े पाय

आलडत.े 'ऩडरा अलबभन्म ूभन्म ूलीय यणी । चक्रव्मशू यधचरा द्रोणांनी ।

ऩडरा अलबभन्म ू । ' म्शणतवे का? कृष्ण ल अजुथन यात्री यणाॊगणात

अमबभन्द्म ूकोठे ऩडरा शोता, त ेळोधालमाव जातात; भखुाने 'कृष्ण कृष्ण'

अवा भॊजुऱ जऩ अमबभन्द्म ू कयीत अवतो, त्मा भॊजूऱ आलाजालरून

152 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

अमबभन्द्म ू मेथेच अवेर, अव े त्माॊना लाटर.े कव ेछान आशे गाणे! आई!

म्शण ना, ग!'

आई म्शणारी, 'आज आजीच छानदाय गाणे म्शणणाय आशे. तचे आज

ऐक. म्शणा ना शो तमु्शी त े चच ॊधीच ेगाणे. भीशी ऩषु्कऱ हदलवाॊत ऐकरे

नाशी.' आईने आजीव वाॊचगतर.े

दलूाांच्मा आजीरा गाणी मेत अवत, म्शणून भागेच वाॊचगतरे आशे. चच ॊधीॊच े

गाणे भी ऐकरे नव्शत.े भरा लाटर,े काशी तयी 'ऩ-हमातरी ऩातयेी कोण शुक्

कयी' अळावायखचे त ेअवेर. भी उतालऱा शोऊन त ेनको चच ॊधीच े मबकाय

गाणे, चाॊगर ेऩीताॊफयाच ेतयी आजी म्शण. अव ेम्शटरे. आजी म्शणारी. 'श्माभ! ऐक तय खये. त्मा चच ॊधीच्मा गाण्मात ऩीताॊफय

ऩठैण्माच आशेत.'

आजी गाणे म्शणू रागरी. आजीचा आलाज गोड शोता. ती मोग्म तथे ेजोय

देऊन शात लगयेै शारलनू गाणे म्शणे, बालनाभम शोऊन गाणे म्शणे,

वलऴमाळी एकरूऩ शोऊन गाणे म्शणे. त्मा गाण्माचे आकडकडल-ेध्रुलऩद

अव ेशोत.े

'द्रौऩदीवी फधं ुळोबे नायामण'

शे चच ॊधीच ेगाणे जमाने यचर ेतो थोय कली अवरा ऩाहशजे. भोठी वरृदम ल

यम्म कल्ऩना मा गाण्मात आशे. कृष्णाच ेरौऩदीलय पाय प्रेभ ल रौऩदीचेशी कृष्णालय. अजुथन ल कृष्ण शे जव ेएकरूऩ; म्शणून अजुथनाराशी कृष्ण अव े

नाल आशे. त्माचप्रभाणे कृष्ण ल रौऩदी माॊच्माॊतशी जण ू अमबन्द्नत्ल,

अद्लतै आशे, अव े दाखवलण्मावाठी रौऩदीवशी 'कृष्णा' नाल मभऱारेर े

आशे. मा गाण्मात पाय वुॊदय प्रवॊग कलीने कन्ल्ऩरा आशे. कृष्णाच ेऩाठल्मा फहशणीलय-वबुरेलय- प्रेभ कभी; ऩयॊत ु रौऩदी- शी भानरेरी फशीण -

हशच्मालय जास्त. अवे का? कलीरा शी ळॊका आरी ल ती त्माने मा गाण्मात

भाॊडून नतच ेननयवन केरे आशे.

प्रवॊग अवा आशे. एके हदलळी नतन्द्शी रोकी पेयी कयणाये नायद ब्रहभलीणा खाॊद्मालय टाकून बन्कतप्रेभाने गाणी म्शणत कृष्णाकड े आर.े नायद शे

नतन्द्शी रोकाॊत म्शणज ेवयु, नय, अवयु मा नतन्द्शी रोकाॊत- वान्त्त्ल याजव ल

153 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ताभव; शे्ष्ठ, भध्मभ ल कननष्ठ अळा नतन्द्शी प्रकायच्मा रोकाॊत कपयत.

त्माभऱेु त्माॊना नाना अनबुल मेत, नाना दृश्मे ऩाशालमाव मभऱत. कोणाचा भहशभा लाढल, कोणाचा गलथ दयू कय, कोठे कोऩ-मात वगुॊधी पुर पुररेरे

अवर,े तय त्माचा लाव वलथत्र ने, इत्मादी काभ ेत ेकयीत अवालमाच.े त्माॊना वलाांच्माकड ेस्थान अवे. कायण त ेनन:स्ऩशृ शोत ेल वलाांच्मा कल्माणावाठी त ेझटत अवत.

मा लेऱेव ऩाॊडलाॊकड े कृष्ण ऩाशुणा आरेरा शोता. नायदारा ऩाशताच

कृष्णदेल उठर ेल त्माॊनी त्माव षेभमरॊगन हदर ेल कुळर प्रश्न केरे. नायद

म्शणार,े 'देला! आज तझु्मालय दाला कयण्मावाठी भी आरो आशे. कृष्ण

म्शणज ेवभदृष्टी, नन:ऩषऩाती, अव ेभी वलथत्र वाॊगतो. ऩयॊत ुएके हठकाणी भरा कोणी म्शटर,े 'नायदा, ऩयेु तझु्मा कृष्णाची स्ततुी. अये ऩाठच्मा फहशणीऩेषा त्माचे त्मा भानरेल्मा रौऩदीलय जास्त प्रेभ. कवरी वभान

दृष्टी नन काम?' भी काम फोरणाय? म्शटर,े देलाजलऱ जाऊन वॊळम दयू

करून माल.े वाॊग आता वाये. तझुी वख्खी फशीण जी वबुरा, नतच्मालय तझु े

प्रेभ कभी का. त ेवाॊग.'

कृष्ण म्शणारा, 'नायदा? भी ननन्ष्क्रम आशे. जो भरा ओढीर, नतकड ेभी जातो. लाया वलथत्र आशे; ऩयॊत ु घय फॊद करून ठेलणाया, खखडकमा रालनू

घेणाया भनषु्म जय अव े म्शणून रागरा, लाया जमाॊची घये फॊद नाशी, त्माॊच्माच घयात जातो, भाझ्मा घयात का मेत नाशी, तय त ेमोग्म शोईर

का? जमाॊनी दाये वताड उघडी ठेलरी, त्माॊच्मा घयात लाया मळयरा. त्माॊच्मा घयात प्रकाळ मळयरा, न्जतके दाय उघडार, नततका प्रकाळ ल शला आत

जाणाय. तवेच भाझ.े रौऩदीचा दोय फऱकट अवेर, नतने खेचून घेतरे.

वबुरेचा तटुका अवेर, भजफतू नवेर, त्मारा भी काम कयणाय? भी स्लत:

ननन्ष्क्रम आशे. रोकी नन:स्ऩशृ भी, वदा अन्जत भी, चचत्ती उदावीन भी' शेच भाझ ेमोग्म लणथन आशे. ऩयॊत ुतरुा ऩयीषा ऩाशालमाची आशे का? शे फघ,

भी वाॊगतो, तवे कय. वबुरेकड ेधालत-ऩऱत जा ल नतरा वाॊग, कृष्णाच े

फोट काऩरे आशे, एक चच ॊधी दे फाॊधामरा. नतने हदरी, तय घेऊन मे. नतने न

हदरी, तय रौऩदीकड ेजा ल नतच्माजलऱ भाग.'

154 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

नायद वबुरेकड े आर.े वबुरा म्शणारी, 'मे ये नायदा! प्रथभ वाॊग, काशी कुठरी लाताथ वाॊग. कैरावालय, ब्रहभरोकी, ऩाताऱात, कोठे काम ऩाहशरेव,

वाॊग. तझु ेआऩरे फये. वायीकड ेहशॊडतोव. तरुा नायदा, कॊ टाऱा कधी मेतच

नवेर. योज उठल्मा नलीन रोक, नलीन देळ. आज नॊदनलन, उद्मा भधुलन. फवै. अये, एलढी घाई काम आशे?'

नायद म्शणार,े 'वबुराताई, फवामरा लेऱ नाशी. कृष्णाच ेफोट काऩरे आशे.

बऱबऱ यकत मेत आशे. फोट फाॊधामरा एक चच ॊधी दे.'

'नायदा, आता चच ॊधी कुठे ळोध?ू शा ऩीताॊफय, शा त्माॊनी उत्तय

हदन्ग्लजमाच्मा लेऱी आणरा आखण शा ळार ू शा कुॊ तीबोज याजाने बेट

म्शणून ऩाठवलरा शोता. नायदा, घयात एक चच ॊधी वाऩडरे तय ळऩथ. शी भोरलान ऩठैणी. नायद! चच ॊधी नाशी ये!' अव ेवबुरा म्शणारी. 'फये तय, भी रौऩदीताईंकड ेजातो.' अवे म्शणून नायद ननघार.े

रौऩदी कृष्ण कृष्ण म्शणत पुराॊचा शाय गुॊपीत शोती. नायदारा ऩाशताच

रौऩदी उठरी. 'मे नायदा! शा शाय तझु्माच गऱमात घारत.े फवै मा चौयॊगालय. शल्री भाझा कृष्ण मेथ ेआशे, म्शणून आराव, नाशी ये? माच्मा बोलती तमु्शी वाये बुॊगे जभालमाचे! ऩण भाझा कृष्ण वाया रटूु नका, शो भरा ठेला थोडा.' 'रौऩदी! थट्टा कयालमारा लेऱ नाशी, फोरालमारा लेऱ नाशी. कृष्णाच ेफोट

काऩरे आशे. एक चच ॊधी दे आधी.' नायद, घाफ-मा घाफ-मा म्शणारा. 'खये का, नायदा! ककतीव े ये, काऩरे? भाझ्मा कृष्णाच ेफोट काऩरे? अयेये!'

अव ेम्शणून नेवचूा ऩीताॊफयच पाडून नतने चच ॊधी हदरी. बयजरय ग ऩीतांफय हदरा पाडून। द्रौऩदीव फधं ूळोबे नायामण।

भाझ्मा आजीने गाणे इतके बालऩणूथ म्शटर ेकी, भी तल्रीन शोऊन गेरो शोतो. डामऱॊब्मा काढालमाच ेवलवरून गेरो शोतो. गाणे झार.े भरा आई म्शणारी, 'श्माभ! आलडर ेकी नाशी? ऐकरेव की नाशी नीट?'

आईचा शेत ूओऱखरा. भी आईरा वलचायर,े 'आई! आजीरा त ू शेच गाणे

आज म्शणालमाव का वाॊचगतरेव, त ेओऱख?ू'

155 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'ओऱख फये. त ूका भनकलडा आशेव? आईने म्शटर.े

भी म्शणारो, 'आज दऩुायी दादाच्मा ऩामाॊलय भी ऩाम देत नव्शतो. वकाऱी त्मारा काॊदेऩाक खाऊ देत नव्शतो. वबुरा वख्खी फशीण अवनू कृष्णारा चच ॊधी देईना. तवा भी वख्खा बाऊ अवनूशी प्रेभ कयीत नाशी. भरा शे तरुा दाखलनू द्मालमाच े शोत े शोम ना? भरा राजवलण्मावाठी शे गाणे त ू

आजीरा म्शणालमाव वाॊचगतरेव. खये, की नाशी वाॊग.'

आई म्शणारी. 'शोम. तरुा राजवलण्मावाठी नाशी; तय तरुा प्रेभ

मळकवलण्मावाठी.' भी एकदभ उठरो ल दादाजलऱ गेरो. दादाचा शात शातात धरून भी गदगद

स्लयात म्शटर,े 'दादा! आजऩावनू भी तरुा 'नाशी' म्शणणाय नाशी. भी तरुा प्रेभ देईन. बकती देईन. भाझ्मा दऩुायच्मा लतथनाफद्दर त ूभरा षभा कय.'

दादा म्शणारा, 'श्माभ! शे काम ये? षभा नन र्फभा कवची भागतोव? भी दऩुायच े वलवरूनशी गेरो शोतो. आकाळातीर ढग षणबय अवतात, तवा तझुा याग. तझुा रशयी स्लबाल भरा भाशीत आशे आखण तझु े भन

स्पहटकाप्रभाणे ननभथऱ आशे, शेशी भरा भाशीत आशे, आई! आम्शी कधी एकभेकाॊव अॊतय देणाय नाशी. षणबय बाॊडरो, तयी कपरून एकभेकाॊव

मभठी भारू.'

आई म्शणारी, 'तमु्शी ऩयस्ऩय प्रेभ कया. त्मातच आभचा आनॊद, देलाचा आनॊद.'

156 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र वत्तावलवाली - उदाय वऩतरृृदम

आभच्मा घयात त्मालेऱी गाम व्मारी शोती. गाईचे दधुाच्मा खलथव घयी केरा शोता. आईरा भाझी आठलण मेत शोती. भरा खलथव पाय आलडत

अव.े भी रशान शोतो, तवे्शा गलऱलाडीची याधा गलऱण भाझ्मावाठी नतच्मा घयी खलथव अवरा तय घेऊन मेत अव.े ती याधा गलऱण ऩढेु

रलकयच भेरी. 'श्माभरा खलथव ऩाठवलरा अवता, कोणी मेणाय-जाणाये अवत ेतय!' आई

लडडराॊना म्शणारी. लडीर म्शणार,े 'कोणी मेणाये-जाणाये कळारा? भीच घेऊन जातो. घयच्मा गाईच्मा चचकाचा खलथव. श्माभरा आनॊद शोईर. उद्मा ऩशाटे उठून भीच

घेऊन जाईन. ऩयॊत ुकळात देळीर?'

'त्मा ळयेाच्मा बाॊडमात करून देईन. त ेबाॊडचे घट्ट खलथवाने बयरेरे घेऊन

जाल.े' आई म्शणारी. आईने वुॊदय खलथव तमाय केरा, खलथवाची ती फोगणी घेऊन लडीर ऩाणी ऩामी दाऩोरीव मालमाव ननघार.े

ळाऱेरा भधरी वटु्टी झारी शोती. कोंडरेरी ऩाखये फाशेय उठून आरी शोती. कोंडरेरी लावये फाशेय भोकऱी हशॊडत शोती. ळाऱेच्मा आजफूाजूव खूऩच

झाडी शोती. करभी आॊब्माची झाड ेशोती. करभी आॊब्माच्मा झाडारा पाय

खारऩावनू पाॊद्मा पुटतात. त्मा झाडाच्मा पाॊद्मा जण ू जमभनीरा रागतात. बभूातरेा मभठी भायीत अवतात. भधल्मा वटु्टीत वयूऩायॊब्माचा खेऱ आॊब्माच्मा झाडाॊलरून भरेु खेऱत अवत जण ूती लानयेच फनत ल

बयाबय उडमा भायीत.

भरेु इकड े नतकड े बटकत शोती. कोणी घरून आणरेरे पयाऱाच े खात

शोती. कोणी झाडालय फवनू गात शोती, कोणी पाॊदीलय फवनू झोके घेत

शोती. कोणी खेऱत शोती, कोणी झाडाखारी येररी शोती, कोणी लाचीत

शोती, तय कोणी लगाथतच फवनू याहशरी शोती. भी ल भाझ े मभत्र एका झाडाखारी फवरो शोतो. आम्शी बेंडमा रालीत शोतो. भरा ऩषु्कऱच

157 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

कवलता ऩाठ मेत शोत्मा. जलऱजलऱ वाये नलनीत भरा ऩाठ शोत.े वॊस्कृत

स्तोत्र,े गॊगारशयी, भहशम्न लगयेै मेत शोती; मळलाम भरा कवलता कयण्माचा नाद शोता. ओव्मा तय बयाबय कयता मेत अवत. ओली, अबॊग, हदॊडी, वाकी, मावायखी वोऩी लतृ्त े कलचचतच अवतीर. ती अमबजात भयाठी लतृ्त े

आशेत. भी एका फाजूरा एकटा ल फाकी वायी भरेु दवु-मा फाजूव; तयी भी त्माॊच्मालय बेंडमा रालीत अव.े भरा भरेु थटे्टने फारकली अव ेम्शणत.

आम्शी बेंडमा रालण्माच्मा बयात शोतो. इतकमात काशी भरेु 'श्माभ, अये

श्माभ' अळी शाक भायत आरी. त्माॊतीर एकजण भरा म्शणारा, 'श्माभ!

अये, कोणीतयी तरुा ळोधीत आशे. आभचा श्माभ कोठे आशे, अळी चौकळी कयीत आशे.' इतकमात भाझे लडीर भाझा ळोध कयीत भाझ्माजलऱ मेऊन

ठेऩरेशी. भी वलचायर,े 'बाऊ इकड ेकळारा आरात? आता आभची घॊटा शोईर. भी घयी बेटरो अवतो.' लडडराॊचा तो कवातयी गफाऱमावायखा केरेरा ऩोळाख

ऩाशून भरा राज लाटत शोती. इॊग्रजी मळकणा-मा भरुाॊत भी लालयत शोतो. जयी कळाच ेभरा भशत्त्ल कऱू रागर ेनव्शत,े तयी झकऩक ऩोळाखाच ेकऱू

रागरे शोत.े वशा कोव चारनू आरले्मा वऩत्माचे प्रेभ भरा हदवरे नाशी! भी आॊधऱा झारो शोतो. मळषणाने रृदमाचा वलकाव शोण्माऐलजी वॊकोचच

शोत शोता. मळषणाने अॊतयदृष्टी मेण्माऐलजी अचधकच फहशदृथष्टी भी शोऊ

रागरो शोतो. लस्तचू्मा अॊतयॊगात जाण्माव मळषणाने तमाय शोण्माऐलजी लस्तचू्मा फाहम रूऩयॊगालयच बरु ू रागरो शोतो. जे मळषण भनषु्मारा इतयाॊच्मा रृदमात नेत नाशी, इतयाॊच्मा रृदमभॊहदयातीर वत्मदृष्टी दाखलीत नाशी, त े मळषण नव्शे. मळषणाने भरा प्रत्मेक लस्त,ू प्रत्मेक

व्मकती म्शणज े सानभॊहदय लाटर े ऩाहशज.े हमा वलथ फाहम आकायाच्मा आत जी हदव्म ल बव्म वषृ्टी अवत,े नतच ेदळथन भरा झार ेऩाहशजे. त े

जोऩमांत शोत नाशी, अॊधुकशी शोत नाशी, तोऩमांत घेतरेर े मळषण व्मथथ वभजाल.े रृदमाचा वलकाव शी एक अनतभशत्त्लाची, जीलनात वुॊदयता ल

कोभरता आणणायी लस्त ूआशे.

158 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

वशा कोव लडीर चारनू आर,े का आर?े तो खलथव ती एक खलथवाची लडी भरुारा देण्मावाठी. ककती प्रेभ! त्मा प्रेभारा कष्टशी आनॊदरूऩच लाटत

शोत.े खये प्रेभ तचे, जमारा अनॊत कष्ट, शार ल आऩत्ती वुॊदय आखण भधुय

लाटतात! शे अवर े हदव्म प्रेभ भरा रशानऩणी मभऱारे शोत.े आज भी भाझ्मा आईफाऩाॊच्मा त्मा प्रेभातशी दोऴ ऩाशीन. त्माॊनी स्लत:च्मा गालातीर एखाद्मा गरयफाच्मा भरुारा खलथव हदरा अवता तय? एखाद्मा शरयजनाच्मा भरुारा हदरा अवता तय? ळजेायची भरेु श्माभचीच रूऩ ेमाॊना का न लाटाली? तभकमा आकायाचा, अभकमा यॊगाचा, अभकमा नालाचा, अवा वलमळष्ट नाभरूऩात्भक भातीचा एक गोऱा त्माॊना आऩरावा का लाटाला?

ऩयॊत ु शी थोय दृष्टी एकदभ मेत नाशी. भनषु्म शऱूशऱू लाढत जातो. आवन्कतभम जीलनातनू ननयावकत जीलनाकड े लऱतो. भाझ े आईफाऩ

भरा अऩयॊऩाय प्रेभ ऩाजीत शोत,े म्शणून थोडतेयी प्रेभ भरा आज देता मेत

आशे, भाझ्माभधीर पे्रभऱऩणाच े फी त्मा लेऱेव ऩेयरे जात शोत.े त्माच

फीजाचा शा अॊकुय आशे. भरा नकऱत, त्माॊनाशी नकऱत, भाझ ेआईफाऩ

भाझ्मा जीलनात भाझ्मा रृदमातीर फागेत कोभर ल प्रेभऱ बालनाॊची योऩे

रालीत शोत.े म्शणून आज भाझ्मा जीलनात थोडा आनॊद आशे, थोडा वगुॊध

आशे, ओवाड नाशी, रूष बगबगीत नाशी. भरेु भरा शवतीर, 'त ेका तझु ेलडीर? काम पेटा फाॊधरा आशे, काम तो कोट!' अव ेम्शणून चचडलतीर, हमाचेच भरा लाईट लाटत शोत.े लडडराॊच्मा रृदमाकड े भी ऩाशत नव्शतो. भाझीच भरा काऱजी शोती. भाझ्माच

प्रनतष्ठेच्मा ऩजूेचा भी वलचाय कयीत शोतो. आऩण वाये जण 'अशॊ लेद'

अवतो. आऩण द्वललेदी नाशी, र्त्रलेदी नाशी, चतलेुदी नाशी. आऩण वाये

एकलेदी आशोत ल त्मा लेदाच ेनाल आशे. 'अशॊ!' वायखा आऩराच वलचाय

आऩण कयीत फवतो. आऩरा भान, आऩरे वखु, आऩरी आढमता, आऩरी अब्र,ू वाये आऩरेच.' आऩणाव म्शणूनच भोठे शोता मेत नाशी. जो स्लत:व

वलवरू ळकत नाशी, तो काम प्रेभ कयणाय?

159 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

लडीर म्शणार,े 'श्माभ! तझु्मा आईने तरुा खलथव ऩाठवलरा आशे.

तझु्मावाठी भी घेऊन आरो आशे. तो त ूल तझु े मभत्र खा ल फोगणी ऩयत

द्मा.' त्माॊनी खलथवाची फोगणी भजजलऱ हदरी. इतय भरेु भाझ्माकड े

ऩाशून कपदी कपदी शवत शोती. भी ळयभरो शोतो. भाझे लडीर ऩनु्द्शा म्शणार,े 'श्माभ! अये, फघत काम फवराव? टाक उयकून! राजामरा काम

झार?े मा, ये भरुाॊनो! तमु्शीशी घ्मा. श्माभरा एकटमाने खालमारा राज

लाटत अवेर. एकटमाने नाशी तयी नमेच खाऊ. चायचौघाॊना द्माले.' इतय

भरेु ननघनू गेरी. भाझ ेमभत्र पकत याहशरे. एक धीट मभत्र ऩढेु आरा. त्माने

बाॊडमाचे पडके वोडरे. 'मे ये श्माभ! मा ये आऩण पन्द्ना करू. पडळा ऩाडू.'

अव ेतो म्शणारा. आम्शी वाये खलथवालय घवयरो. भाझ ेलडीर फाजूव जया ऩडर ेशोत.े त ेदभनू आर ेशोते. त्माॊनी खलथव घेतरा नाशी. आम्शी देत शोतो, तय म्शणार,े 'तमु्शीच खा. भरुाॊनीच खाण्मात गॊभत आशे.'

आम्शी वाया खलथव खाऊन टाकरा. पायच वुॊदय झारा शोता. थकरेल्मा लडडराॊचा जया डोऱा रागरा शोता. इतकमात घण घण घॊटा झारी. लडीर

एकदभ जाग े झार.े त े म्शणार,े 'झारा, ये, खाऊन? आण त े बाॊड.े भी नदीलय घावनू घेईन.' त े बाॊड े भी तवेच त्माॊच्माजलऱ हदर.े लडीर

जालमाव ननघार.े त ेम्शणार,े 'अभ्माव नीट कय, शो. प्रकृतीव जऩ. गाईचे लावरू चाॊगर ेआशे. ऩाडा झारा आशे.' अव ेम्शणून त ेगेरे. आम्शी ळाऱेत

गेरो. भरा भाझी ळयभ लाटत शोती; अळा प्रेभऱ आईफाऩाॊचा भी कृतघ्न भरुगा आशे, अव ेभाझ्मा भनात मेत शोत.े गोष्ट तय शोऊन गेरी; ऩयॊत ुरूखरूख

रागनू याहशरी. वशा कोव केलऱ खलथवाची लाटी घेऊन मेणाये लडीर ल

त्माॊना ऩाठवलणायी भाझी थोय आई! मा दोघाॊच्मा प्रेभाच ेअनॊत ऋण कव े

पेडणाय? भाझ्मा ळकेडो फशीणबालाॊना जय भी अवेच ननयऩेष प्रेभ देईन.

तय त्मानेच थोड ेअनणृी शोता मेईर. मेयव्शी नाशी.

160 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र अठ्ठावलवाली - वाॊफ वदामळल ऩाऊव दे

त्मा लऴी ऩाऊव आधी चाॊगरा ऩडरा; ऩयॊत ुभागनू ऩडनेा. रालणी झारी शोती; ऩयॊत ुऩढेु ळतेातीर चचखर लाऱून गेरा. खाचयातीर ऩाणी नाशीव े

झार.े भाऱालयीर गलत वकूुन जाऊ रागर.े रोकाॊना काऱजी लाटू रागरी. ळतेकयी आकाळाकड े आळनेे फघत शोता. कोठे काऱा डाग हदवतो का, ऩाशत शोता. ऩाऊव शा आधाय आशे. ऩालवाभऱेु जग चारर ेआशे. ऩाऊव

नाशी तय काशी नाशी. जीलनारा ऩाणी ऩाहशज.े ऩाण्मारा ळब्दच भऱुी 'जीलन' शा आम्शी मोजरा आशे. भरा वॊस्कृत बाऴचेा कधी कधी पाय

भोठेऩणा लाटतो. ऩथृ्लीरा, ऩाण्मारा लगयेै जे ळब्द आशेत, त्माॊत केलढे

काव्म आशे. ऩथृ्लीरा 'षभा' शा ळब्द जमाने मोजना. तो केलढा थोय कली अवेर! तवेच ऩाण्मारा 'जीलन' शा ळब्द जमाने रालरा, त्माचेशी रृदम

ककती भोठे अवेर! ऩाण्मारा ककती गोड गोड नाले आम्शी हदरी आशेत!

ऩाण्मारा अभतृ, ऩम, जीलन अळी वुॊदय नाल ेजमाॊनी हदरी त्मा ऩलूथजाॊच े

भरा कौतकु लाटत.े ऩाण्मारा अभतृ नाशी म्शणालमाच े तय कळारा?

कोभेजरेल्मा पुराॊलय थोड ेऩाणी मळ ॊऩा, लाऱरेल्मा झाडारा ऩाणी घारा, वकुरेल्मा गलतालय चाय दलाचे थेंफ ऩडू देत. म्शणज ेऩशा कळी जीलनारा टलटली तथे े मेत ेती. भयणाराशी जीलन देणाये म्शणज ेऩाणीच शोम. थोड े

ऩाणी प्मा, रगेच थकला दयू शोतो, शुळायी मेत.े ऩाण्मारा लहैदक ऋऴीॊनी भाता म्शटर ेआशे. आई भरुारा दधू देत.े ऩयॊत ुदधुाशूनशी ऩाणी थोय आशे.

ऩाणी नेशभी ऩाहशजे. ऩाण्माचा यव जन्द्भल्माऩावनू भयेऩालेतो ऩाहशज.े प्रेभ

कयणा-मा आमाॊप्रभाणे शे ऩाणी आशे, अव े ऋऴी म्शणतो. ऩाण्मात

जीलनळकती आशे, तळी कळात आशे? ऩाण्माचा भहशभा कोण लणथन

कयीर? ऩनु्द्शा ननरूऩाधी! जमारा यॊग नाशी, गॊध नाशी, आकाय नाशी. जो यॊग

द्मार, जो गॊध द्मार, जो आकाय द्मार, तवे त ेऩाणी आशे. ऩाणी म्शणज े

बगलॊताच ेरूऩ आशे.

त्मा लऴी ऩाणी ऩडनेा, ऩीक लाढेना. अलऴथणाची चचन्द्शे हदव ू रागरी. अलऴथण जाल े ल लऴाथल व्शाला, म्शणून आभच्मा गालात ळॊकयारा

161 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

कोंडण्माची जुनी ऩध्दत आशे. गालात ळॊकयाच े देऊऱ आशे. ऩाण्मात

ळॊकयाच्मा वऩ ॊडीव फडुलालमाच.े वाया गाबाया ऩाण्माने बरून टाकालमाचा. बटजी रूर म्शणत अवतात ल काशी रोक ऩाण्माचे शाॊड ेबयबरून आणीत

अवतात ल ओतीत अवतात. वात हदलव अशोयात्र अमबऴके कयालमाचा. वात हदलवच नाशी, तय ऩाऊव ऩडऩेमांत. गालात ऩाऱमा ठयतात. रूर

कोणाकोणाव म्शणता मेतो, त्माची मादी शोत अव ेल त्माॊना लेऱ लाटून त े

देत. तवेच ऩाणी आणण्माच्माशी ऩाऱमा रालीत.

ळॊकयाच्मा देलऱात गदी शोती. रूराचा गॊबीय आलाज मेत शोता. रूरवकूत

पाय गॊबीय, तजेस्ली ल उदात्त आशे. कलीच्मा- त्मा ऋऴीच्मा- डोऱमाॊवभोय

वलथ ब्रहभाॊड आशे, अवे लाटत.े बयाबया वायी वषृ्टी त्माॊच्मा डोऱमावभोरून

जात आशे, अव े लाटत.े वषृ्टीतीर भाणवाच्मा वा-मा गयजा त्माच्मा डोऱमावभोय आरले्मा आशेत. तो वलश्लावी जण ूएकरूऩ झारेरा आशे,

अव ेलाटत.े भाझ्मा लडडराॊना रूर मेत अव.े त्माॊची यात्री फाऱानॊतय ऩाऱी मेत अव.े

आई भरा म्शणारी, 'जा ना ये देलऱात. त ू ऩाणी आणालमाव नाशी का रागत, जा.' 'भरा नाशी उचरणाय त ेशॊड.े केलढार ेशॊड ेल घागयी!' भी म्शटर,े

'अये, आऩरी रशान कऱळी घेऊन जा. नाशी तय ताॊब्मा नेराव, तयी चारेर.

वलहशयीतनू एकेक ताॊब्मा फडुलून आणाला ल देलालय ओताला. गणऩतीच्मा वलहशयीत उतयालमाचेशी वोऩे आशे. वयऱ ऩामठण्मा आशेत. जा, तो ताॊब्मा घेऊन जा.' आई म्शणारी. 'एलढावा ताॊब्मा ग काम घेऊन जामच?े त ूम्शणळीर की, झायी नाशी तय

ऩॊचऩत्रीच घेऊन जा. रोक शवतीर तथे!े' भी नाखुळीने म्शटर.े

'श्माभ! कोणी शवणाय नाशी. उरट, त ूभोठी घागय उचर ूरागराव, तय

भात्र रोक शवतीर. आऩल्मा ळकतीफाशेय काभ करू ऩाशणे तशेी लाईट; ऩयॊत ु

आऩल्मारा जेलढे कयता मेईर, तशेी न कयणे ल आऱळावायख ेफवणे तशेी लाईट. शे वा-मा गालाचे काभ आशे. तरुा रूर म्शणता मेत नाशी, तय नवुत े

ऩाणी घार. मा काभात तझुा बाग त ू उचर. प्रत्मेकाने शातबाय रालरा

162 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ऩाहशज.े काभचुकायऩणा लाईट. गोलधथन ऩलथत कृष्णाने उचररा, तय

वगऱमा गोऩाराॊनी आऩाऩल्मा काठमा रालल्मा शोत्मा. मा वा-माॊची ळकती वायखी का शोती? त ूउगीच लाचतोव भात्र. अवर ेनवुत ेलाचून काम

कयामच?े वायी अककर ळणेात जामची. त्मा याभाच्मा वेतचू्मा लेऱेचीशी नाशी का गोष्ट? भारुती, वगु्रील, अॊगद वाये भोठभोठे लानय ऩलथत आणीत

शोत.े ऩयॊत ुती रशानळी खाय. नतरा लाटर,े आऩणशी याभाच्मा वेतवू भदत

कयाली. शा वेत ूफाॊधणे ऩवलत्र आशे. यालणारा दयू कयणे शे वगऱमा जगाच्मा हशतावाठी शोत.े त्माभऱेु वा-मा जगाने त्मा काभात बाग घेणे मोग्म शोते. ती रशानळी खायकुॊ डी लाऱूत रोऱे ल लाऱूच े कण जे नतच्मा अॊगारा चचटकत, नतच्मा केवात अडकत, त ेवेतजूलऱ आणून ती टाकी तथे ेजाऊन

अॊग झाडी ल त ेकण ऩडत. नतरा ळकती शोती, त्माप्रभाणे ती काभ कयीत

शोती. तरुा शॊडा उचरत नवेर, तय कऱळी घे. कऱळीने दभराव, तय

ताॊब्मा आण. त्मानेशी दभराव, तय पुरऩात्र ने, जा, ळाभ? ककती ये

वाॊगामच?े' आई भरा वभजालनू वाॊगत शोती. ळलेटी भी उठरो. रशानळी कऱळी घेऊन देलऱात गेरो. ककतीतयी भरेु

ऩाणी नेत शोती, ळॊकयारा कोंडीत शोती, ऩाण्मात फडुलीत शोती. देलऱात

भॊत्र चाररे शोत.े ऩाणी ओतरे जात शोत.े गॊबीय देखाला शोता. भाझ्माशून

रशान रशान भरेु ताॊफे बरून ऩाणी नेत शोती. भी त्माॊच्माॊत मभवऱरो. भरा प्रथभ राज लाटत शोती. एक बटजी भरा म्शणार,े 'श्माभ, आज

आराव लाटत?े त ूइॊग्रजी मळकतोव, म्शणून राज लाटत शोती लाटत?े' भी काशी फोररो नाशी. रशान भरेु ऩाणी आणताना भॊत्र म्शणत शोती. लेदातीर

भॊत्र नव्शेत शो, वॊस्कृत नव्शेत, शो त्माॊचे भॊत्र भयाठीत शोत.े

'वांफ वदालळल ऩाऊव दे

ळते ेबात ेवऩकू दे

ऩळैाने ऩामरी वलकू दे.'

शे त्माॊचे भॊत्र शोत.े ऩाऊव ऩडो, ळतेबात े वऩकोत, स्लस्ताई शोलो, अव े

देलाजलऱ ती भरेु भागत शोती. भरा प्रथभ राज लाटत शोती. वॊस्कृत रूर

163 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

मेत नव्शता ल शे फारभॊत्रशी म्शणालमाव राज लाटत शोती. ऩयॊत ु त्मा भरुाॊच्मा उत्वाशाने भाझी राज ऩऱून गेरी. भीशी भोठभोठमाने 'वाॊफ

वदामळल ऩाऊव दे' म्शणून रागरो; भीशी त्मा भरुाॊत मभवऱून गेरो. त्माॊच्माफयोफय नाचू रागरो. वाभदुानमक काभात आऩणाॊवशी जे कयता मेईर, त ेआऩण ननयरवऩणे

केर ेऩाहशज.े त्मात राज कळाची? भुॊगीने भुॊगीप्रभाणे काभ कयाले. शत्तीने

शत्तीप्रभाणे.

164 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र एकोणनतवाली - भोठा शोण्मावाठी चोयी आऩल्मा गालाऩावनू काशी थोडमा अॊतयालय राटलण म्शणून एक गाल

आशे. तो पडकमाॊचा गाल. तथेे पडके इनाभदाय अजून याशतात. शरयऩॊत

पडके प्रमवध्द वयदाय त्माॊच्माॊतीर त ेआशेत. आभच्मा लडडराॊचा ल त्माॊचा घयोफा अव.े राटलणच े फऱलॊतयाल पडके लडडराॊकड े नेशभी मेत अवत.

आम्शाॊ भरुाॊजलऱ त ेप्रेभाने गप्ऩा भायीत. त्माॊना अशॊकाय नव्शता. पाय

वाधे ल बोऱे शोत.े त्माॊच्मा फोटातीर अॊगठी काढून घेऊन भी रऩलनू ठेलीत

अव.े तवे्शा भरा म्शणामच,े 'श्माभ! तरुा ऩाहशज ेकी काम अॊगठी?' त्माॊनी अव े वलचायर,े म्शणज ेती भाझ्मा फोटात भी घारीत अव;े ऩयॊत ुएकाशी फोटात ती फवत नव!े ती खारी ऩड.े' अये, जाडा शो जया, भग फवेर शो ती.' अव ेभग त ेशवनू म्शणालमाच.े

भी दाऩोरीशून घयी आरो शोतो. फऱलॊतयाल ल दवुये कोणीतयी अव े

आभच्माकड ेऩाशुणे आरेरे शोत.े दाऩोरीरा भरा लाचनाचा नाद रागरा. ऩयॊत ुचाॊगरी ऩसु्तके मभऱत ना. दाबोऱकय भॊडऱीॊची ऩसु्तके भी लाचीत

अव;े ऩयॊत ु काशी वभजत नव.े स्ऩेन्द्वयच े चरयत्र भी लाचरेरे थोड े भरा आठलत.े त्माच वभुायाव याभतीथाांच ेखॊड बास्कयऩॊत पडके काढू रागर े

शोत.े भाझ्मालय मा पडकमाॊचा रेखाॊचा पाय ऩरयणाभ झारेरा आशे. माॊतीर

तजेस्ली, वोजजलर, वालेळ भयाठी बाऴा भरा गदुगलु्मा कयी. त ेबाग भी जण ूऩाठ केर ेशोते. ऩयॊत ुत्मा लेऱेव भरा शे बाग मभऱार ेनाशी. भाझ्मा कोणातयी आप्ताॊच्मा घयी एक हदलव भी एक बाग ऩाहशरा ल तो भरा पाय

आलडरा. ऩयॊत ु त्मा गशृस्थाॊनी एकदभ भाझ्मा शाताॊतनू तो घेतरा ल

म्शणार,े 'तरुा ये काम वभजणाय त्मात?' भरा लाईट लाटर.े त्माॊच्माऩेषा भराच तो बाग जास्त वभजरा अवता. कायण भी वरृदम शोतो. भी कवलरृदमाचा शोतो. भामफाऩाॊनी भाझी भनोबमूभका तमाय केरी शोती. भयाठीतीर ऩोथ्मा-ऩयुाणे लाचून भाझ ेभन प्रेभऱ ल बन्कतभम, श्ध्दाभम

ल बालभम झारेरे शोत.े भरा लाटर,े 'आऩण बाग वलकत घ्माल.े' ऩयॊत ुऩवै े

कोठून आणालमाच!े लगाथतीर ऩसु्तकेशी वायी भजजलऱ नवत. इॊग्रजी

165 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

मळकत शोतो; ऩयॊत ुएकशी कोळ भजजलऱ नव्शता. अॊदाजाने भी ळब्दाॊच े

अथथ काढून नेत अवे. याभतीथाांच ेबाग आऩणाॊव ऩाहशजेतच, अवे भरा लाटर.े

आभच्माकड ेआरेल्मा ऩाशुण्माॊच्मा खखळात ऩवै ेशोत.े फ-माच नोटा शोत्मा, त्मातीर एक राॊफलाली, अव ेभी ठयवलरे. दवु-माॊच ेऩवैे चोयणे शे ऩाऩ शोत;े

ऩयॊत ुशे ऩाऩ करूनशी ऩसु्तक लाचण्माच ेऩणु्म मभऱलाले, अव ेभरा लाटर!े

भाझ्मा धाकटमा बालाव भी श्रोक मळकलीत शोतो. 'आव शी तझुी पाय रागरी दे दमाननधे फतु्ध्द चांगरी' फधु्दी चाॊगरी देण्माफद्दर भी श्रोक मळकलीत शोतो; ऩयॊत ु चोयी करून

फवरो शोतो! भाझ ेलडीर ल त ेऩाशुणे एकत्र फवरे शोत.े ऩनु्द्शा ऩनु्द्शा त्माॊनी नोटा भोजल्मा. एक ऩाच रूऩमाॊची नोट कभी! 'बाऊयाल! ऩाच रूऩमे कभी बयतात. एक नोट नाशी.' त ेऩाशुणे म्शणार.े

'नीट ऩाहशल्मात का वा-मा खखळाॊतनू? कोणारा हदरी तय नाशीत?'

भाझ ेश्रोक मळकलणे वायॊ थाॊफरे, चोयारा कोठरी झोऩ? घयात आई जेलत

शोती. नतच्माजलऱ जाऊन भी गप्ऩा भायीत फवरो. 'आई? तरुा इतकावा बात कवा ऩयेुर? आज उयरा नाशी, लाटत?े' भी वलचायर.े 'फाऱा, इच्छा कोठे आशे? दोन घाव कवेतयी फऱेच ऩोटात

दलडामाच.े दोन धॊदे झार े ऩाहशजेत ना? ऩाणीउदक कयता आर े ऩाहशज े

ना? तमु्शी कधी भोठे व्शार-इकड ेरष आशे वाये.' आई म्शणारी. 'आई! भी खयेच भोठा शोईन. ऩषु्कऱ मळकेन. खूऩ लाचीन!' भी म्शटर.े

'ळीक, ऩण चाॊगरा. शो. मळकरेरे रोक र्फघडतात, म्शणून बीती लाटत.े

पाय मळकरेत नाशी, पाय भोठे नाशी झारेत, तयी भनाने चाॊगर ेयाशा. भाझी भरेु भोठी नवरी तयी चारतीर; ऩयॊत ु गणुी अव ू देत, अव े भी देलारा वाॊगत अवत.े' आई म्शणारी. ती प्रेभऱ, थोय भाता ककती गोड वाॊगत

शोती! भाझ्मा अमळक्षषत आईरा अवे चाॊगर ेवलचाय कवे वाॊगता मेत, माचे भरा आश्चमथ लाटे. भशॊभदारा रोक म्शणत, 'त ू देलाचा ऩगैॊफय अवळीर,

तय चभत्काय करून दाखल.' तवे्शा भशॊभद म्शणारा, 'वा-मा वषृ्टीत

चभत्काय आशेत. भी आणखी कळारा करू? वभरुालरून तभुच्मा रशान

166 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

रशान नाला ला-माने जातात, शा चभत्काय नाशी का? त्मा अपाट

वागयाच्मा लषस्थरालय ननबथमऩणे त्मा नाचतात, डोरतात, शा चभत्काय

नाशी का? यानात चयालमाव गेरेरी भकुी गयेु तभुच्मा घयी प्रेभाने ऩयत

मेतात, शा चभत्काय नाशी का? लाऱलॊटात झुऱझऱु झये हदवाल,े लाऱलॊटात

भधुय अळी खजुयाची झाड ेअवाली, शे चभत्काय नाशीत का? अव ेवाॊगत

ळलेटी भशॊभद म्शणारा, 'भाझ्मावायख्मा अडाण्माच्मा तोंडातनू तो कुयाण

लदवलतो, शा चभत्काय नाशी का?' मभत्राॊनो, भाझ्मा आईच्मा भखुातनू तो कुयाणच फोरलीत शोता. कुयाण म्शणज े वऩऱलटून ननघारेरे उद्गाय.

आईवधु्दा कऱकऱीनेच भरा वाॊगत शोती. रृदम वऩऱलटून ननघारेरेच ते ळब्द शोत.े रृदमगाबा-मातीर जी ऩवलत्र ळॊकयाची वऩ ॊडी, नतचाच तो ध्लनी शोता. नतच ेफोरणे भाझी श्ुनतस्भतृी शोती. 'भोठा नाशी झाराव, तयी गणुी शो.' थोय ळब्द. त ेऐकत अवतानाच भाझ्मा रृदमात भरा वल ॊच ू डवत शोत,े वाऩ दॊळ कयीत शोत.े मभत्राॊनो! इॊग्रॊडरा टमडूय याज ेझार.े त्माॊच्मा कायककदीत न्जकडनेतकड ेगपु्त ऩोरीव अवत.

एका इनतशावकायाने अव ेमरहशर ेआशे, की, 'त्मा लेऱेव प्रत्मेक उळीखारी वल ॊच ूशोत.े' कोठेशी वलश्लावाने डोके ठेलालमाव त्मा याजमात जागा नव्शती. रृदमाच्मा याजमातवधु्दा वल ॊच ूआशेत. त ेतमु्शाॊव झोऩ ू देत नाशीत. वायख े

तभुच्मा ऩाठीभागनू मेत अवतात. कोठे ऩाताऱात गेरात, भेरात, तयी त े

गपु्त दतू आशेतच. वद्वद्वललेकफधु्दीची टोचणी ती वदैल आशेच आशे.

'घयात तय कोणी आर ेनाशी. चभत्कायच म्शणालमाचा!' लडीर म्शणार.े

'श्माभरा लगयेै वलचाया, कोणी भरुगा लगयेै आरा शोता का? लाईट अवतात

काशी भरेु. अरीकड ेभरुाॊना लाईट वलमी रागत आशेत. रशानऩणीच वलडी ल वलडा माॊमळलाम त्माॊचे चारत नाशी. श्माभ! अये श्माभ!' फऱलॊतयालाॊनी शाक भायरी. भी गेरो. 'काम? भी वलचायर.े फऱलॊतयाल म्शणार,े 'श्माभ! तझुा कोणी मभत्र लगयेै आरा शोता ये? एक नोट नाशीळी झारी आशे.'

भी म्शटरे, 'नाशी, फोला. भीच आज फाशेय खेऱालमाव गेरो शोतो. वॊध्माकाऱी आरो. कोणी आर ेनव्शत.े'

167 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

लडीर म्शणार,े 'श्माभ! त ूतय नाशी घेतरीव? घेतरी अवरीव तय वाॊग.'

'छे, शो! तो कवा घेईर?' फऱलॊतयाल म्शणार.े

आई शात धुऊन आरी. नतराशी वाया प्रकाय कऱरा. लडडराॊनाच चुटऩटु

रागरी. स्लत:च्मा घयात ऩवै े नाशीवे शोणे म्शणज े ती राजच शोती. लडडराॊनी ऩनु्द्शा भरा वलचायार.े 'श्माभ अगदी खयेच नाशी ना घेतरेव ऩवै े

त?ू कॊ ऩावऩेटी ककॊ ला कळारा घेतरे अवळीर? कॊ ऩावऩोटीवाठी ऩवै ेभागत

शोताव.'

आई म्शणारी, 'श्माभ नाशी शो घ्मामचा. तो यागालरा रूवरा, तयी कोणाच्मा लस्तवू शात रालालमाचा नाशी. तलेढा त्माचा गणु चाॊगरा आशे

आखण काशी केर,े तयी तो कफरू कयतो. तो रऩलनू ठेलणाय नाशी. भागे

एकदा एक लडी घेतरी शोतीन त्माने. तवे्शा वलचायल्माफयोफय त्माने कफरू

केर ेल म्शणारा, 'भी घेतरी शो, आई.' श्माभ घेणाय नाशी ल घेईर, तय

कफरू कयीर. 'श्माभ! त ूनाशी ना फाऱ शात रालराव?'

आईचा भाझ्मालय केलढा वलश्लाव! 'आधी घेणाय नाशी. घेईर, तय कफरू

कयीर.' नतची भाझ्मालय केलढी श्ध्दा! आईचा वलश्लावघात भी करू का?

तकुायाभाच्मा एका अबॊगात आशे : 'वलश्लावाची धन्म जाती' जमाच्मालय वलश्लाव टाकता मेतो, त्माची जात धन्द्म शोम. त ेरोक धन्द्म

शोत. भाझ्मा अवत्माचा ककल्रा ढावऱरा. आईच्मा वाध्मा ल श्ध्दाभम

ळब्दाॊनी भाझा ककल्रा ऩडरा, जभीनदोस्त झारा. भाझ्मा डोऱमाॊतनू ऩाणी मेऊ रागर.े त्मा दफुऱमा अश्ूॊनी ऩाऩ-ऩलथत

ऩडरा. 'श्माभ, यडू नकोव. त ू घेतरेव म्शणून का भी म्शटर?े त ूनाशीव

घ्मामचाव. भरा भाशीतच आशे. उगी!' अव ेआई म्शणारी. आईच्मा ळब्दाॊनी भी अचधकच वलयघऱरो. भी एकदभ आईच्मा जलऱ

गेरो ल केवलरलाणे यडत आईरा म्शटर,े 'आई, तझु्मा श्माभनेच ती नोट

घेतरी आशे. शी घे ती नोट. आई, आई!'

भाझ्माने फोरलेना. आईरा लाईट लाटर.े 'भाझा भरुगा घेणाय नाशी!' केलढा नतचा वलश्लाव! स्लत:च्मा भरुाफद्दर नतरा जो अशॊकाय शोता, अमबभान शोता, तो गेरा; ऩयॊत ुवलथ गेरा नाशी. देलाने नतची अब्र ूयाखरी.

168 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

घेणाय नाशी; ऩयॊत ुघेईर तय कफरू कयीर.' नतचा भरुगा वलथस्ली कवोटीव

उतयरा नाशी; ऩयॊत ुअध्माथ कवोटीव तयी उतयरा. 'श्माभ, ऩनु्द्शा नको शो शात राल.ू शाच ऩहशरा ल ळलेटचा शात रालराव शो. त ूकफरू केरवे, चाॊगरे झार.े उगी!' आईने भाझी वभजूत घातरी. फऱलॊतयालाॊनी भाझ ेकौतकु केर.े त्माॊनी भरा एक रूऩमा हदरा, ऩयॊत ुतोशी भी आईजलऱ हदरा. 'श्माभ! त ूका ये घेतरे शोतवे त ेऩवै?े' आईने वलचायर.े

'आई ! भोठा शोण्मावाठी, ऩसु्तके लाचून भोठा शोण्मावाठी !' भी म्शटर.े

'अये, ऩण ऩहशरीच्मा ऩसु्तकात 'चोयी कधी करू नमे', अव ेलाचरेव, त ेतय

अजून मळकरा नाशीव? भग आणखी दवुयी ऩसु्तके कळारा?' भाझी आई

फोररी; ऩयॊत ुत ेफोरणे पाय खोर शोत.े

गडमाॊनो! ऩतॊजरीच्मा बाष्मात, म्शणे अव े एक लाकम आशे, की 'एक:

ळब्द: वम्मक् सात: स्लगेरोके काभधुग्बलनत । ' एकच ळब्द; ऩयॊत ुजय

त्माचे नीट सान झार ेअवेर, तय भनषु्मारा भोष मभऱतो. 'वम्मक् सात:'

नीट वभजरेरा; लाचरेरा नव्शे, घोकरेरा नव्शे, तय वभजरेरा. ज े

खयोखय वभजर,े त ेआऩण अनबुलात आणतो, आचयणात आणतो. रशान

भरू कॊ हदरारा धरू ऩाशत,े कॊ हदराची काच ताऩरेरी अवत.े आई रेकयारा दयू कयत.े ऩनु्द्शा त े कॊ हदराजलऱ जात.े ळलेटी आई म्शणत,े 'राल, राल

शात!' त ेरशान भरू शात रालत.े शातारा चटका फवतो. ऩनु्द्शा त ेभरू काच

धयीत नाशी. त े सान ऩकके झार.े वॅकक्रहटव म्शणूनच सानारा वद्गणु

म्शणतो. वॊस्कृतभध्मेशी ऩयभसानारा अनबुतूी शा ळब्द रालतात.

अनबुतूी म्शणज ेअनबुल. ज ेजीलनात अनबुवलतो, तचे सान.

'चोयी करू नमे' शे लाकम भी ऩढरो शोतो: ऩयॊत ुमळकरो नव्शतो. वत्म, दमा, प्रेभ अहशॊवा, ब्रहभचमथ-रशान ळब्द. आऩण ऩटकन त े उच्चायतो; ऩयॊत ु

त्माॊची अनबुतूी व्शालमाव ळकेडो जन्द्भशी ऩयुणाय नाशीत!

169 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र नतवाली - तू लमान ेभोठा नाशीव....भनान.े..

भे भहशन्द्माची वटु्टी वॊऩनू भी ऩयत दाऩोरीव मळकालमाव गेरो. ळाऱा वरुू

झारी. ऩालवाऱाशी वरुू झारा. तप्त जमभनीरा भेघ ळाॊतल ू रागर.े

ताऩरेल्मा जमभनीलय ऩाणी ऩड ेल कवा वुॊदय लाव वटेु ! नलीनच ऩाऊव

जेव्शा वरुू शोतो, तवे्शा भातीचा एक यम्म वुॊदय लाव वटुत अवतो. 'गॊधलती ऩथृ्ली' मा लचनाची त्मा लेऱेव आठलण मेते. पुरापऱात जो यव ल जो गॊध

अवतो, एक प्रकायचा स्लाद अवतो तो ऩथृ्लीच्माच ऩोटातरा. घरुन दाऩोरीव मेताना मा लेऱेव भी एक ननश्चम करून आरो शोतो. वटु्टीत

घयी अवताना एके हदलळी रशान बाऊ नलीन वद-मावाठी शट्ट धरून फवरा शोता. त्मा लेऱेव त्माची वभजूत घारताना आई म्शणारी, 'तझुे अण्णा-दादा भोठे शोतीर, योजगायी शोतीर, भग तरुा वशा भहशन्द्माॊनी नलीन

वदया मळलतीर. आता नको शट्ट धरू. 'मभत्रानों! भाझ्मा रशानऩणी कऩडमाॊच े फॊड पाय भाजरे नव्शत.े आम्शाॊरा कोट भाशीतच नव्शता. ककत्मेक हदलव वदयाशी लऴाथ दोन लऴाांनी नलीन मभऱालमाचा. थॊडीच्मा हदलवात धोतय चौघडी करून गऱमाळी फाॊधून ळाऱेत जालमाचे. भपरय

नव्शत.े जाककटे नव्शती, गयभ कोट नव्शत.े आता ळशयाॊत तय वलचारूच

नका. ऩयॊत ु खेडमाॊतनूशी ककतीतयी कऩड े रागतात. लाया प्रकाळ माॊचा अॊगारा न्जतका स्ऩळथ शोईर, नततका चाॊगरा. लाया ल प्रकाळ माॊच्मा रूऩाने

प्रत्मष ऩयभेश्लयच आऩरी अॊगे स्लच्छ कयालमाव जण ूमेत अवतो! ऩयॊत ु

त्मा वनृ्ष्टभाऊरीरा आऩण अॊगाव शात राल ूदेत नाशी ल नाना योग ळलेटी आऩणाॊव जडतात. एक यमळमन डॉकटय म्शणतो, 'जगातीर ऩषु्कऱवे योग

पाजीर कऩडमाॊभऱेु शोतात.' यमळमातीर भरेु पाय थॊडी नवरी, म्शणज े

पकत रॊगोट रालनूच ळाऱेत जातात. कऩडा कभी लाऩयण्माची लतृ्ती नलीन यमळमा ननभाथण कयीत आशे. वलचायाच्मा डोऱमाॊनी यमळमा ऩाशण्माचा मत्न कयीत आशे ल तवे चारण्माचेशी ठयलीत आशे.

170 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भाझ्मा धाकटमा बालाचा वदया पाटरा शोता. आईने त्मारा दोन तीन

गाफडमा रालल्मा शोत्मा. आऩल्मा बालाव नलीन कऩडा मळलनू

न्द्मालमाचा, अव ेभी ठयलनू आरो शोतो; ऩयॊत ुऩवै ेकोठून आणालमाच?े

भाझ ेलडीर कोटथ-कचेयीच्मा काभाव लयचेलय दाऩोरीव मेत. दारयरम मेत

शोत,े तयी कजजदेरारी वटुरी नव्शती. व्मवनच अवत ेतशेी. काशी रोकाॊना कोटथ-कचे-माॊमळलाम चैनच ऩडत नाशी. स्लत:चे वॊऩरे, तय दवु-माचे खटर े

चारलालमाव त ेघेतात. 'तझुा खटरा भी न्जॊकून हदरा, तय भरा इतके ऩवै,े

खटरा पवरा. तय झारेरा खचथ वाया भाझा.' अव े वाॊगनू खटरा चारवलण्माची कॊ त्राटे घेणाये रोक भी ऩाहशर ेआशेत.

लडीर दाऩोरीव आरे, म्शणजे आणा दोन आणे भरा खाऊरा म्शणून

देऊन जालमाच.े खाऊच्मा ऩळैातीर एक ऩवैा खाऊभध्मे न खचथण्माच ेभी ठयवलरे. जमेष्ठात आभची ळाऱा वरुू झारी. गणेळचतथुीरा तीन भहशने

शोत.े तलेढमात भहशन्द्माॊत मा खाऊच्मा ऩळैाॊचा रूऩमाबय जभरा अवता, गणेळचतथुीव धाकटमा बालाव कोट ककॊ ला वदया मळलनू न्द्मालमाचा, अव े

भी भनात ननन्श्चत केरे. ध्मेमालय डोऱे शोत.े योज ऩवै े भोजत शोतो. गणेळचतथुी जलऱ मेत

चाररी. भजजलऱ एक रूऩमा दोन आणे जभर े शोत.े गौयी गणऩतीरा नलीन कऩड ेकयतात. आऩल्मा गालातीर भरुाॊना त्माॊचे आईफाऩ नलीन

कऩड े मळलतीर; ऩयॊत ुभाझ्मा बालाव कोण मळलीर? भाझ्मा बालारा भी मळलनू नेईन.

भी मळ ॊप्माकड ेगेरो. भाझ्मा बालाच्मा लमाचा एक भरुगा भी फयोफय घेऊन

गेरो. त्माच्मा अॊगाचा कोट मळलालमाव भी वाॊचगतरे. दोन लाय काऩड

घेतरे. अधाथ लाय अस्तय घेतर.े कोट तमाय झारा. जलऱच्मा ऩळैात वाया खचथ बागरा. तो कोट शातात घेतरा, तवे्शा भाझ े डोऱे अश्ूॊनी न्द्शार े शोत.े नलीन

कऩडमारा भॊगरवचूक कुॊ कू रालतात; ऩयॊत ु पे्रभवचूक अश्ूच भी त्मा कोटालय मळ ॊऩडरे.

171 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भी घयी जाण्माव ननघारो. ऩाऊव भी म्शणत शोता. भी जमाॊच्माकड ेयाहशरो शोतो, त ेम्शणार,े 'ऩालवाऩाण्माचा जाऊ नकोव. नदीनाल्माॊना ऩयू आर े

अवतीर. वऩवईचा ऩ-हमा, वोंडघेयचा ऩ-शा माॊना उताय नवेर; आभच े

ऐक.' भी कोणाच ेऐकरे नाशी. रृदमात पे्रभऩयू आरा शोता, तो नदीनाल्माव

थोडीच बीक घारणाय!

नलीन कोट फाॊधून घेऊन भी ननघारो. ऩॊख अवत,े तय एकदभ उडून गेरो अवतो. चारण्माच ेश्भच लाटत नव्शत.े वखुस्लप्नात दॊग शोतो. आईरा ककती आनॊद शोईर, मा कल्ऩनेत भी शोतो. एक नानेटी भाझ्मा ऩामाजलऱून उडी भारून गेरी. नानेटी म्शणून एक वाऩाचा प्रकाय आशे.

नतचा हशयला यॊग अवतो. नानेटी उडमा भायीत जात.े भरा जया बीती लाटरी. जऩनू चार ू रागरो. वऩवईचा ऩ-हमा दथुडी बरून लाशत शोता. त्माच्मा ऩाण्मारा ओढ पाय. काम कयामच?े आईच ेनाल घेतरे ल मळयरो ऩाण्मात. शातात काठी शोती. ऩढेु काठी टाकालमाची ल भग ऩाऊर

टाकालमाच.े भी लाशून जाण्माच्मा फेतात शोतो. ऩयॊत ु कवा फाशेय आरो, देलारा भाशीत! भाझ े प्रेभ भरा तायीत शोत.े इतय नदीनाल्माॊना प्रेभाना बेटालमाव जाणाया तो नारा! तो भरा कवा फडुलीर? भी भाझ्मा बालाव

बेटालमाव जात शोतो. त्मा नाल्माइतकाच उत्वकु शोतो, धालऩऱ कयीत

शोतो. त्मा नाल्माप्रभाणेच भीशी रृदम बरून मेऊन जात शोतो. यस्त्मातीर खडी लय आरी शोती. वमुाॊवायखे दगड ऩामाॊना खुऩत शोत.े

ऩयॊत ुभाझ े नतकड ेरष नव्शत.े अॊधाय शोण्माऩलूीच घयी जाण्माची धडऩड

चाररी शोती. ऩयॊत ुलाटेतच अॊधाय ऩडरा. कडाड् कडाड् आकाळ गयजत

शोत.े वलजा चभचभ कयीत शोत्मा. खऱखऱ ऩाणी लाशत शोत.े त्मा ऩॊचभशाबतूाॊच्मा नाचातनू भी चाररो शोतो. ळलेटी एकदाचा भी घयी आरो. ओराचचॊफ शोऊन गेरो शोतो. 'आई! भी फाशेरून शाक भायरी. शलेत पाय गायठा आरेरा शोता. लडीर वॊध्मा कयीत

शोत ेल आईने ळगेडीत ननखाये ळकेण्मावाठी हदर ेशोत.े

'अण्णा आरा, आई अण्णा!' धाकटमा बालाने दाय उघडर.े दोघे रशान बाऊ

बेटर.े

172 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'इतकमा ऩालवातनू श्माभ कळारा आराव? वाया मबजराव ना?' आई

वलचारू रागरी. 'वोंडघेयच्मा ऩ-हमारा ऩाणी नव्शत ेका ये?' लडडराॊनी वलचायर.े

'शो! ऩयॊत ुभी आरो कवातयी?' भी म्शटर.े

'त्मा हदलळी एक फाई लाशून गेरी शो त्मातनू!' लडीर म्शणारे. 'गणऩतीची कृऩा. फये, त ेकऩड ेकाढ. कढत ऩाण्माने आॊघोऱ कय.' आई

म्शणारी. भी आॊघोऱीव गेरो. धाकटमा बालाने भाझ ेरशानवे गाठोड ेवोडर.े रशान

भरुाॊना वलमच अवत.े त्माॊना लाटत अवत,े की काशी तयी आऩल्मावाठी आणररे ेअवेर. ऩयॊत.ु ऩयॊत ुभी भाझ्मा बालॊडाव काम आणणाय? कोणता खाऊ आणणाय? कोणत ेखेऱणे आणणाय? कोणत ेयॊगीत चचत्राॊच ेऩसु्तक

देणाय? भी गयीफ शोतो. ऩयॊत ु भाझ्मा बालाव त्मा गाठोडमात काशीतयी वाऩडर.े त्मात कोट

वाऩडरा. नलीन कोट! तो कोट नव्शता, त े रृदम शोत,े त े प्रेभ शोते! ती आईची पररऩू झारेरी मळकलण शोती. 'अण्णा शा रशानवा कोणाचा कोट? शा नलीन कोट कोणारा ये? धाकटा बाऊ कोट घेऊन भजजलऱ मेऊन वलचारू रागरा. 'भग वाॊगेन. घयात जा घेऊन.' भी म्शटर.े

'आई! शा फघ कोट. शा काशी अण्णाच्मा अॊगाचा नाशी. शा भरा आणरान.्

शोम आई!' धाकटा बाऊ आईरा वलचारू रागरा. आईने कोयड ेधोतय हदर.े भी चरुीजलऱ ळकेत फवरो. आई म्शणारी, 'श्माभ! शा कोणाचा कोट?'

'भोरू जोळाॊकड े का ये द्मालमाचा आशे? काऩातल्मा भकुमाने ऩाठलरा अवेर!' लडीर म्शणार.े

'नाशी. शा भी ऩरुूऴोत्तभवाठी मळलनू आणरा आशे.' भी म्शटर.े

'ऩवै,े ये कोठर?े कोणाच े कजथ काढरेव? का पीचे दलडरेव?' लडडराॊनी वलचायर.े

173 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'कोणाच्मा ऩळैाॊना शात तय नाशी रालराव?' आईने कातय स्लयात

वलचायर.े

'आई! त्मा हदलळी त ूवाॊचगतरे शोतवे 'शा ऩहशरा ल ळलेटचा शात रालरेरा.' त ेभी वलवयेन का? भी कजथ काढरे नाशी, चोयरेशी नाशीत, पीचेशी खचचथर े

नाशीत.' भी म्शटर.े

'भग उधाय का मळलनू आणराव, श्माभ?' लडडराॊनी वलचायर.े

'बाऊ, तमु्शी भरा खाऊरा आणा, दोन आणे देत अवा; त ेभी जभवलर.े

गेल्मा दोन-भहशन्द्माॊच ेवाये जभवलर.े त्माॊतनू शा कोट मळलनू आणरा. आई

म्शणत अव,े 'तझु ेअण्णा, दादा भोठे शोतीर, भग तरुा नलीन मळलतीर

कोट'. भी भनात ठयवलरे शोत,े की गणऩतीरा नलीन कोट आणालमाचा. ऩरुूऴोत्तभ, फघ तरुा शोतो का?' भी म्शटर.े

'अण्णा ! शा फघ छान शोतो आखण आतराशी खखवा! आता भाझी ऩेन्न्द्वर

शयलणाय नाशी. आई, फघ!' ऩरुूऴोत्तभ, आईरा दाखल ूरागरा. भी वाॊचगतरेरी शकीकत ऐकून आईरा गहशलय आरा ल ती म्शणारी, 'श्माभ! त ूलमाने भोठा नाशीव, ऩळैाने भोठा नाशीव, मळकून भोठा नाशीव;

ऩयॊत ुभनाने भोठा आजच झाराव, शो. शेच प्रेभ, फाऱाॊनो, ऩढेुशी ठेला. मा प्रेभालय, देला, दृष्ट नको कुणाची ऩाडू!'

लडडराॊनीशी भाझ्मा ऩाठीलरून शात कपयवलरा. त ेफोररे नाशीत. त्मा शात

कपयवलण्मात वाये फोरणे शोत.े वा-मा स्भतृी शोत्मा. 'आई, मारा कुॊ कू राल?ू' ऩरुूऴोत्तभाने वलचायर.े

'फाऱ, आता घडी करून ठेल. उद्मा कुॊ कू रालनू, देलाॊना नभस्काय करून

अॊगात घार. नलीन कोट घारनू गणऩती आणालमाव जा, शो.' आई

म्शणारी.

174 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र एकनतवाली - राडघयच ेताभस्तीथथ याजारा आज ऩयत जालमाच े शोत.े त्मारा लाईट लाटत शोत.े श्माभच्मा आईच्मा वगऱमा आठलणी ऐकालमारा आऩण नाशी, म्शणनू त्मारा लाईट

लाटत शोत.े ऩयॊत ुकतथव्म कठोय आशे. कतथव्मावाठी वाये भोश दयू टाकाल े

रागतात. चाॊगल्मा गोष्टीॊच े भोश दयू ठेलाले रागतात. भोश लाईट

गोष्टीॊचचे अवतात अवे नाशी; तय चाॊगल्मा गोष्टीॊचेशी अवतात.

'श्माभ! आता आऩण ऩयत केव्शा बेटू? तझुी यवाऱ लाणी ऩनु्द्शा केव्शा ऐकालमाव मभऱेर? श्माभ, त ू जमा आठलणी वाॊगतोव, त्मा अवतात

वाध्मा; ऩयॊत ु त्मातनू वुॊदय धभथ त ूदाखलनू देतोव. कृष्णाच्मा रशानळा तोंडात मळोदेरा वलश्ल हदवर;े तवे तझु्मा मा रशान गोष्टीॊत धभाथच े ल

वॊस्कृतीच े वलळार दळथन शोत.े श्माभ! कार भी याभजलऱ म्शटर,े की शा गोष्टीभम धभथ आशे ककॊ ला मा धभथभम गोष्टी आशेत. गोष्टीरूऩाने त ूधभथ वाॊगत आशेव; धभथरूऩाने गोष्टी वाॊगत आशेव. योजच्मा आऩल्मा वाध्मा जीलनातशी ककती आनॊद ल रृदमता आऩणाॊव ओतता मेईर, शे त ूदाखलीत

आशेव, नाशी का? मा आमषु्माच्मा भागाथलय वखुारा ल वॊऩत्तीरा तोटा नाशी. फशीणबालाॊच े प्रेभ, गयुाढोयाॊच े प्रेभ, ऩळऩुक्ष्माॊचे प्रेभ मा वलाांभऱेु

जीलन वभधृ्द, वुॊदय ल श्ीभॊत कयता मेत.े श्माभ! तझु्मा आठलणी ऐकता ऐकता भरा ककतीदा यडू आर!े त्मा यात्री त ूप्रेभाचे लणथन कयीत शोताव. त्मा लेऱेव भरा गहशलरून आर े शोत.े श्माभ! आता केव्शा अव े ऐकालमाव

वाऩडरे? त ूजण ूश्माभवुॊदय कृष्णाची भतूीच आशेव, नाशी?'

'याजा! अनतळमोकती कयण्माची तरुा वलमच आशे. तझुे भाझ्मालय प्रेभ

आशे, म्शणून तरुा भाझ ेवाये चाॊगरेच हदवत.े भाझ्मात एकच गणु आशे;

तो म्शणज ेकऱकऱ. मा कऱकऱीन ेवाये वजून हदवत.े भी कीतथन कयतो, तवे्शा वॊगीतगामनाची उणील भी भाझ्मा उत्कॊ ठतनेे ल कऱकऱीन ेबरून

काढतो. याजा! भजजलऱ दवुये काम आशे? काशी नाशी. खयेच काशी नाशी. भी आऩरा फोरका ढरऩा. काभ ेतमु्शी कयता. भी गोष्टी वाॊगाव्मा, कथा वाॊगाव्मा, ळब्दलले्शाऱ भी; ऩयॊत ु तमु्शी कामथलेल्शाऱ आशात. याजा!

175 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भनातनू भी भाझे डोके ककतीदा तयी तभुच्मा ऩामाॊलय ठेलतो. मबभा, नाभदेल, याभ शे ककती काभ कयतात! तमु्शी भरा भोठेऩणा हदरात, तयी भजजलऱ काशी नाशी, शे भी जाणून आशे. तमु्शी दगडारा ळेंदयू पावनू

नभस्काय कयीत आशात.' श्माभ फोरत शोता. इतकमात याभ आरा. 'काम, ये याभ? गाडी आरी की काम? श्माभने वलचायर.े

'नाशी. फेत फदररा आशे. आता न जाता यात्री जामच ेठयरे. यात्रीची आठलण

ऐकून भगच जाऊ, अव ेदाजी म्शणार.े याजा! यात्री जा, काशी उळीय शोणाय

नाशी!' याभ म्शणारा. 'देलाची इच्छा!' याजा म्शणारा. वामॊकाऱ झारी शोती. आकाळात अनॊत यॊगाॊच ेप्रदळथन उघडर ेशोत,े रार,

ननऱे, वऩलऱे वाये यॊग तथे े ओतरे शोत.े बव्म देखाला हदवत शोता. नदीतीयालय जाऊन श्माभ ल याजा गोष्टी फोरत शोत.े गोष्टी फोरता फोरता दोघ ेभकेु झार.े एकभेकाॊच ेशात त्माॊनी शाताॊत घेतरे शोते. शात वोडून हदर.े

गयुाखी गाई चारून ऩयत जात शोत.े कोणी म्शळीच्मा ऩाठीलय शोत,े कोणी ऩाला लाजलीत शोत.े

'श्माभ! चरा ऩयत जाऊ.' याजा म्शणारा. 'याजा! अव ेबव्म वनृ्ष्टदळथन झार,े म्शणज ेलाटत ेकोठे जाऊ नमे, इथेच

फवाल ेल वषृ्टीत मभऱून जाल.े वषृ्टीच्मा भकू अळा भशान वॊगीत मव ॊधूत

आऩल्मा जीलनाचा र्फ ॊद ूमभऱलनू टाकाला.' श्माभ फोरत शोता. त्माचे ओठ

थयथयत शोत.े श्माभ म्शणज े भतूथ बालना, श्माभ म्शणज े भतूथ उत्कटता शोती. ळलेटी दोघ े मभत्र आर.े आश्भाच्मा गच्चीलय भॊडऱी जभ ू रागरी. आकाळाच्मा गच्चीत एकेक ताया मेता मेता वाये आकाळ पुरनू गेरे.

गच्चीत एकेक भाणूव जभता जभता वायी गच्ची बरून गेरी. प्राथथनेरा वरुूलात झारी. प्राथथना वॊऩरी. षणबय वायी भॊडऱी डोऱे मभटून फवरी शोती. श्माभने गोष्ट वाॊगण्माव वरुूलात केरी.

176 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आभच्मा रशानऩणी जेव्शा आईचे वाॊधे दखुत शोत,े त्मा लेऱेव राडघयच्मा देलीरा एक नलव केरेरा शोता. दाऩोरी तारकुमातच राडघय म्शणून भोठे

वुॊदय गाल वभरुकाठी आशे. राडघय मेथ े ताभस्तीथथ आशे. राडघयजलऱ

एके हठकाणी वभरुाच ेऩाणी रारवय हदवत,े ताॊफवू हदवत,े म्शणून त्माव

ताभस्तीथथ म्शणतात. तो देलीचा नलव ककती तयी हदलव पेडालमाचा याहशरा शोता. आईच ेवाॊधे फये झार ेशोत.े जयी ती ऩहशल्माइतकी वळकत

याहशरी नव्शती, तयी हशॊडू-कपरू ळकत शोती, दोन धॊदे करू ळकत शोती. राडघयच्मा देलीरा राकडाची फाशुरी, राकडाचा कुॊ कलाचा कयॊडा, खण,

नायऱ, लगयेै लाशाल ेरागत अव.े शा नलव पेडण्मावाठी आई ऩारगडशून

दाऩोरीव मेणाय शोती ल दाऩोरीशून आईरा घेऊन भी राडघयाव जालमाच,े

अव ेठयरे शोते. आई केव्शा मेत,े माची भी लाट ऩाशात शोतो. ककती तयी लऴाांनी आई

ऩारगडच्मा फाशेय जाणाय शोती! फाया लऴाांत ऩारगडाच्मा फाशेय ती गेरी नव्शती. ना कधी शलाऩारट, ना कधी थायेऩारट. आई आरी. दाऩोरीशून

राडघयाव जाण्मावाठी भी गाडी ठयवलरी. दाऩोरीशून ऩशाटे ननघालमाच े

ठयरे. दाऩोरीऩावनू राडघय तीन कोव शोत.े तीन तावाॊचा यस्ता शोता. ऩशाटेचा कोंफडा आयलरा. आई उठरी. भी उठरो. गाडीलान लेऱेलय आरा ल

शाका भारू रागरा. भी वाये वाभान घेतरे. आई ल भी गाडीत जाऊन

फवरो. राडघयाव आभची एक दयूची आतफेशीण शोती. नतच्माकड े

उतयालमाच े आम्शी ठयवलरे शोत.े वकाऱी वात आठ लाजता ऩोचू, अव े

लाटत शोत.े

गाडीलानाने गाडी शाकरी ल फरै चार ूरागर.े फरै भोठमा आनॊदान ेचारत

शोत.े ऩशाटेची ळाॊत लेऱ शोती. कृन्त्तकाॊचा वुॊदय ऩुॊजाकाय आकाळात हदवत

शोता. फरैाॊच्मा गऱमातीर घॊटाॊचा आलाज त्मा ळाॊत लेऱी आल्शादकायक

लाटत शोता. जण ूवनृ्ष्टभॊहदयातीरच त्मा गोड घॊटा ऩशाटे लाजत शोत्मा! पुरे पुररी शोती. लाये भॊद लाशत शोते. ऩाखये गात शोती. वनृ्ष्टभॊहदयात

काकडआयती वरुू झारी शोती.

177 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

गाडीभध्मे भी ल भाझी आई दोघ ेजणच शोतो. भी ल भाझी आई; भाझी आई

आखण भी. दोघ,े अगदी दोघेच शोतो. आभच ेएकभेकाॊलय पाय प्रेभ शोत.े

भाझ ेलम चौदा-ऩॊधया लऴाथच ेशोत;े तयी आईरा भी रशानच शोतो. आईरा भरेु कधी भोठी झारी, अव ेलाटतच नवत.े भी आईच्मा भाॊडीलय डोके ठेलनू

ऩडरो शोतो. गाडी भोठी शोती. ऩषु्कऱ जागा शोती. आईच्मा भाॊडीलय डोके

खुऩवनू भी ननजरो शोतो. आई भाझ्मा डोकमालरून, भाझ्मा केवाॊलरून

आऩरा प्रेभऱ शात कपयलीत शोती. 'ककती ये बयबयीत ळेंडी? श्माभ? तरेफीर नाशी लाटत ेरालीत कधी?' आईने

वलचायर.े ऩयॊत ुभाझ ेनतकड ेरष नव्शत.े भी पाय वखुालरो शोतो. वखुालरे भन । प्रेभे ऩाझयती रोचन

अळी भाझी न्स्थती झारी शोती. आई ल भी, आम्शी एकत्र कधीशी प्रलाव

केरा नव्शता. इतकमा स्लतॊत्रऩणे, भोकऱेऩणे, आम्शी कधी हशॊडरो नव्शतो. आई ल भी शोम. आम्शाॊ दोघाॊच ेत्मा हदलळी जग शोत.े भाझ्मा भनात अनेक

वखुस्लप्ने खेऱत शोती. भी भोठा शोईन, मळकेन, भाझ्मा आईरा भी काशी कभी ऩडू देणाय नाशी; नतरा वखुाच्मा स्लगाथत ठेलीन, लगयेै भनोयथ भी भनात भाॊडीत शोतो. भनोयथाचे भनोये यचालमाच ेल ऩाडालमाच,े शा भनाचा चॊचर स्लबालच आशे.

आई भरा म्शणारी, 'श्माभ, फोरत ये का नाशीव? अजून झोऩ ऩयुी नाशी लाटत ेझारी?'

'आई तझु्मा भाॊडीलय भकेुऩणाने भी ननजाले ल त ूप्रेभऱऩणाने भाझ्माकड े

फघालेव, भाझ्मा अॊगालरून शात कपयलालाव, माशून दवुये काशी भरा नको. आई, भरा थोऩट. आई तझु्माजलऱ नेशभी रशान भरू व्शाले, अवेच भरा लाटत.े थोऩट भरा, ओव्मा म्शण.' भाझ ेळब्द ऐकून आई खयोखयीच भरा थोऩटू रागरी ल ओव्मा म्शण ू रागरी. यानातीर ऩाखये ककरर्फर करू

रागरी शोती. दाऩोरी त े राडघय दतुपाथ घनदाट जॊगर आशे. यस्त्मात

वमूाथचा प्रकाळशी मेऊ ळकत नाशी. एके हठकाणी डोंगयातनू धो धो ऩाणी यस्त्मालय ऩडत आशे. तो देखाला बव्म ल भकू कयणाया आशे. काज,ू आॊफ,े

पणव, लड, ऩामयी, कयॊज माॊची झाड ेदतुपाथ यस्त्माने आशेत. मा झाडालरून

178 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

नाना प्रकायच े ऩषी हशॊडू कपरू रागर,े गाऊ रागरे. वषृ्टी जागतृ शोऊ

ऩाशत शोती; ऩयॊत ुभी भाझ्मा आईच्मा भाॊडीलय ननज ूऩाशात शोतो. झोऩ मेत

नव्शती. तयी डोऱे मभटून ऩडरो शोतो. जगाची उठामची लेऱ; ऩयॊत ुभाझी भाता भरा ननजलीत शोती. आईने ओव्मा म्शणता म्शणता ऩढुीर ओली म्शटरी. कधी कधी भाझी आई स्लत:शी ओव्मा करून म्शणत अव.े माचा भरा त्माऩलूी अनबुल आरा शोता. मा लेऱेवशी तोच अनबुल आरा.

घनदाट मा यानात । धो धो तलच्छ लाशे ऩाणी भाझ्मा श्माभच्मा जीलनी । देल याशो ॥

आई अळी ओली म्शणताच भी खाडकन उठून फवरो. धो धो लाशणा-मा ऩाण्मारा ऩाशालमाव भी उठून फवरो. आईने वलचायर,े 'काम, ये उठराववा? कॊ टाऱराव, लाटत?े नीज, शो. भाझी भाॊडी दखुामची नाशी.' भी म्शटरे, 'आई, श्माभच्मा जीलनात त ूदेलारा फोरालीत आशेव, भग भी कवा ननज?ू देल मेणे म्शणजे जागतृी मेणे. देल वलाांना जागतृी देतो. वमूथनायामण वलथ जगारा चारना देतो, नाशी का?'

दरुून वभरुाची गजथना ऐकू मेत शोती. जॊगर वॊऩताच दयूचा उचॊफऱणाया वागय हदव ूरागरा. वॊवायाच्मा जॊगराजलऱच ऩयभेश्लयी आनॊदाचा वभरु

अऩयॊऩाय उचॊफऱत अवतो. वॊवायाच्मा जया फाशेय जा, की नतथे शा आनॊद

तमु्शाॊरा बेटेर.

दरुून टुभदाय ल वुॊदय राडघय गाल हदव ूरागरा. आम्शी गालात मळयरो. जमाच्मा त्माच्मा फागेत फरैयशाट वरुू शोत.े फागेचे मळ ॊऩणे चारर े शोत.े

यशाटाचा कुऊ कुऊ आलाज ऐकालमाव मेत शोता. फरैाॊच्मा ऩाठीभागनू

रशानळी मळभटी शातात घेऊन शाकरणाये भरुगे, त्माॊचा आलाज ऐकू मेत

शोता. ऩाण्माच ेऩाट फागेतनू लाशात शोत.े ऩोपऱी, नायऱी, केऱी अननव

माॊना ऩाणी जात शोत.े प्रत्मेकाचे घय ल घयाळजेायी प्रत्मेकाच े

केऱीऩोपऱीच-ेनायऱीॊच ेआगय. भोठा वखुी ल वुॊदय अवा तो गाल शोता. स्लच्छ ल वभधृ्द भफुरक ऩाणी, वुॊदय शला, पऱापुराॊची येचचेर, दाट

झाडी.

179 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आभची गाडी गालातनू चाररी. नेभके घय आम्शाॊव भाशीत नव्शत.े

वलचायीत वलचायीत चाररो. लाटेत भरुाॊची ळाऱा शोती. आभच्मा गाडीतरे

ळाऱेतीर रशान भरेु ऩाशू रागरी. एखादी नलीन गाडी, नलीन ऩषी, नलीन

भनषु्म काशीशी अऩरयचचत दृष्टीव ऩडताच भरुाॊची न्जसावा जागी शोत

अवत.े

वबुाताईच ेघय वाऩडरे एकदाचे. गाडीलानाने गाडी वोडरी. फरैाॊना फाॊधून

चाया घातरा. आम्शी घयात गेरो. वबुाताईरा भी कधीशी ऩलूी ऩाहशर े

नव्शत.े आईने वधु्दा ककती तयी हदलवाॊनी नतरा ऩाहशर.े भाझी आई

वबुाताईऩेषा लमाने लडीर शोती. आईच्मा भोठमा भरुीवायखी वबुाताई

ळोबत शोती. आईरा एकदभ ऩाशताच चककतच झारी. 'लमनी! मे. ककती ग लऴाांनी आऩण बेटत आशोत!' अळा गोड ळब्दाॊनी वबुाताईने आईच ेस्लागत केर.े

'आखण शा कोण?' नतने भाझ्माकड ेऩाशून वलचायर.े

आई म्शणारी, 'वभु्मे! शा श्माभ शो. रशानऩणी शट्ट कयणाया. वलाांळी बाॊडणाया तो शो शा. तरुा नाशी का आठलत?'

'फयाच की ये भोठा झाराव. इॊग्रजी ळाऱेत मळकतोव लाटत?े' वबुाताईने

वलचायर.े

'शो, भी चौथ्मा इमत्तते आशे.' अव ेभी उत्तय हदर.े

त्मा प्रेभऱ, बयल्मा घयात आम्शी एकदभ घयच्मावायखी शोऊन गेरो. वबुाताई म्शणारी, 'लमनी, वभरुालय आताच स्नाने कयालमाव जा; म्शणज े दशा-अकया लाजामरा ऩयत मार. दऩुायी जेलणे-खाणे झाल्मालय

देलीरा जाऊ; म्शणज ेवामॊकाऱी तमु्शाॊरा ऩयत जामरा गाडी जोडता मेईर.

याशत तय नाशीवच म्शणतवे. एलढी आल्मावायखी आठ हदलव याशतीव,

तय ककती चाॊगर े झार े अवत!े भराशी फये लाटर े अवत.े वावयी याशून

भाशेयचा अनबुल घेतरा अवता. याशळीर का?'

'वभु्मे! शी गाडी ऩयत बाडमाची ठयवलरी आशे. मळलाम नतकड े घयी तयी कोण आशे? रशान भरुाॊना ठेलनू आल्म े आशे. श्माभचीशी ळाऱा फडुरे.

180 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ऩषु्कऱ लऴाांनी बेटरो, शेच ऩषु्कऱ झार.े भग आताच आम्शी वभरुालय

जाऊन मेतो.' आई म्शणारी. आम्शी कऩड े घेतरे. वबुाताईचे मजभान आभच्माफयोफय ननघार.े गाडी जुॊऩरी. गाडी जोयाने ननघारी. वभरु जलऱ शोता. वभरुाच्मा फाजूफाजूनेच

यस्ता शोता. आम्शारा ताभस्तीथाथलय जालमाचे शोत.े भी वभरुाकड ेवायखा ऩाशत शोतो. भाझ्मा चचभकुल्मा डोऱमाॊनी त्मारा जण ू वऩऊन टाकीत

शोतो! अपाट वागय, अनॊत मव ॊधू, ना अॊत ना ऩाय, खारी ननऱा ऩाण्माचा वभरु ल लय ननऱा आकाळाचा वभरु.

आभची गाडी मोग्म हठकाणी आरी. वबुाताईच ेमजभान ल आम्शीशी खारी उतयरो. कोठे स्नान कयालमाचे त े त्माॊनी आम्शाव दाखवलर.े वभरुाच्मा राटा तथे े उवऱत शोत्मा. मेथीर लाऱूशी जया रारवय आशे अव े लाटत

शोत.े 'मेथेच रार ऩाणी का फये?' अवा वबुाताईच्मा मजभानाव भी प्रश्न

वलचायरा. त ेम्शणार,े 'देलाचा चभत्काय; दवुये काम?'

आई म्शणारी, 'मेथे देलाने याषवाव भायर ेअवेर, म्शणून शे ऩाणी रार

झार!े' वबुाताईचे मजभान म्शणारे, 'शो! तवा तकथ कयालमाव शयकत

नाशी.' रॊगोटी रालनू भी वभरुात मळयरो. रशान रशान राटाॊफयोफय भी खेऱू

रागरो. पाय ऩढेु भी गेरो नाशी. वभरुाचा ल भाझा पायवा ऩरयचम नव्शता. आई गडुघ्माशून थोडमा जास्त ऩाण्मात जाऊन फवरी ल अॊग धुऊ रागरी. वभरु ळकेडो शाताॊनी शऱूच गदुगलु्मा कयालमाव शवत शवत खेऱत-

खखदऱत मेत शोता. ऩामाॊखारची लाऱू राट भाघायी जाताच ननवयत शोती. आम्शी भामरेकये ईश्लयाच्मा कृऩावभरुात डुॊफत शोतो. ऩाणी खायट शोत,े

तयी तीथथ म्शणून आई थोड े प्मामरी ल नतने भराशी प्मालमाव रालरे. आईने वभरुाव पुरे लाहशरी, शऱदकुॊ कू लाहशरे. वभरुाची नतने ऩजूा केरी; चाय आणे वभरुात पेकून हदर!े भोत्माॊच्मा याळी जमाच्मा ऩोटात आशेत

त्मा यत्नाकयारा आईने चाय आणे हदर!े ती कृतसता शोती. चॊरवमूथ ननभाथण कयणा-मा देलारा बकत काडलातीने, ननयाॊजनाने ओलाऱतो.

181 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

स्लत:च्मा अॊत:कयणातीर कृतसता ल बकती काशी तयी फाहम चचन्द्शात

प्रकट कयालमाव भनषु्म ऩाशात अवतो. त्मा अनॊत वागयारा ऩाशून थोडी त्मागफधु्दी नको का मळकालमारा?

कोयड े नेवनू ऩनु्द्शा आम्शी गाडीत फवरो. गाडी घयी आरी, तो फाया लाजालमाव आर े शोत.े बकू बयऩयू रागरी शोती. वबुाताईने ऩाने लगयेै

घेऊन तमायी केरीच शोती. नतच्मा मजभानाॊच े स्नानवॊध्मा, देलताचथन,

ऩशाटेच शोत अव.े ऩशाटे वाये करून भग त ेफागेच्मा, आगयाच्मा काभारा रागत अवत.

आम्शी जेलालमाव फवरो. जेलण अत्मॊत वाधे ऩयॊत ु रूचकय शोत.े

वबुाताईने तलेढमातल्मा तलेढमात आभच्मावाठी खाॊडली शे वाधे ऩकलान्द्न

केर ेशोत.े नायऱाचा आॊगयव काढरा शोता; नायऱाची चटणी शोती. प्रत्मेक

ऩदाथाथरा नायऱाने रूची आरी शोती. लाॊगी ल त्मात भऱुमाच्मा ळेंगा अळी बाजी शोती. ती भोठी झकाव झारी शोती. घयच ेरोणकढे तऩू शोत.े

'श्माभ, श्रोक म्शण चाॊगरावा.' आई म्शणारी. भी 'केमयूा न वलबऴूमन्न्द्त ऩरुुऴ.' शा वॊस्कृत श्रोक म्शटरा. वबुाताईच्मा मजभानाव भाझा श्रोक पाय आलडरा. 'इॊग्रजी ळाऱेत जातोव, तयी श्रोक म्शणामरा राजत नाशीव लाटत?े

अरीकडच्मा भरुाॊना चाय श्रोकशी चाॊगर े ऩाठ मेत नाशीत. तझुा नॊफय

ककतला आशे, श्माभ?' त्माॊनी भरा वलचायर.े

'दवुया.' भी वाॊचगतरे.

'ला! चाॊगरा शुळाय हदवतोव!' त ेम्शणार.े

वबुाताईचा भरुगा ऩाच लऴाांचा शोता ल भरुगी दोन-अडीच लऴाांची शोती. भरुगा भधू लडडराॊजलऱ फवरा शोता. त्मानेशी एक चाॊगरा श्रोक म्शणून

दाखवलरा. 'श्माभ! खाॊडली घे शो आणखी. राजू-र्फज ूनकोव.' वबुाताई म्शणारी. 'श्माभ भऱुी वा-मा जगाचा मबडस्त. मेथे नको शो राजामरा! श्माभ!' आई

शवत म्शणारी. भाझी आईशी जेलालमाव फवरी शोती. वबुाताई नतरा प्रेभाने म्शणारी, 'लमनी! त ूआऩरी वालकाळ जेल. त्माॊना जाऊ दे उठून.'

182 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

वा-माॊची जेलणे झारी. ओल्मा ऩोपऱातीर वऩुायी वबुाताईने आईरा हदरी. भी वऩुायी खात नव;े ऩयॊत ु ओल्मा वऩुायीतर े खोफये कुयतडून

खाल्र.े वबुाताई ल आई मा दोघीॊनी आलयाआलय केरी. दोघी जणीॊनी जया अॊग टाकर े ल दोघीजणी फोरत शोत्मा. वबुाताईंच्मा भरुग्माफयोफय भी आगयात गेरो. आगयातीर भजा ऩाशात शोतो. ककतीतयी केऱी प्रवलल्मा शोत्मा. केऱीच्मा दात्माॊची ऩखयण ऩडरी शोती. केऱीच्मा दात्माॊची चटणी कयतात. ऩयॊत ु पाय अवर,े म्शणज े त्माॊना कोण वलचायतो! केऱपुराची एकेक ऩायी उघडत शोती ल केऱमाची पणी फाशेय ऩडत शोती. ऩेरूच ेझाड

शोत.े त्मालय भी चढरो. ऩोऩट फवरे शोत े त्माच्मालय. एक वुॊदय ऩेरू

ऩोऩटान ेटोचरा शोता. आम्शी तो ऩाडरा ल खाल्रा. इतकमात वबुाताईने

शाक भायरी, म्शणून भी घयात गेरो ल भधूशी ऩाठोऩाठ धालत आरा. 'श्माभ! त्मा ऩऩनळीलयची दोन-तीन ऩऩनव ेतोडून आण. दोन मेथ ेपोडू ल

एक फयोफय घेऊन जा, गाडीत खामरा शोईर.' वबुाताईने वाॊचगतरे.

'कोठे आशे झाड?' अवे भी वलचायताच 'चर, भी दाखवलतो, भाभा!' अव ेभधू म्शणारा ल भाझा शात धरून भरा ओढू रागरा. ऩऩनळीच्मा झाडालय

वऩलऱी वऩलऱी नायऱाच्मा वखुडीएलढी ऩऩनव ेरटकरेरी शोती. आभच्मा घयी रशानऩणी ऩऩनव ेशोती; ऩयॊत ुनतरा नततकी भोठी पऱे मेत नवत. भी झाडालय चढून दोन-तीन ऩऩनव ेऩाडरी, ऩऩनव ेघेऊन आम्शी घयात गेरो. भी अळी वचूना केरी, की यानात देलारा जालमाच ेतथेेच ऩऩनव ेपोडाली. यानात भजा मेईर. ऩयॊत ुवबुाताई म्शणारी 'यानात आऩण ओरा नायऱ ल

ऩोशे खाऊ, ऩऩनव ेमेथेच पोडा.' ऩऩनवे पोडण्मात आरी. गाडीलानाराशी नेऊन हदल्मा पोडी. पायच गोड शोती ऩऩनव.े

देलीरा जामची लेऱ झारी. भी गाडीलानाव उठवलर.े वबुाताई, नतची भरेु,

भी ल भाझी आई वायी गाडीत भालरो. गाडी भोठीच शोती. गालाफाशेय

टेकडीच्मा ऩामथ्माळी ती देली शोती. आईने देलीची ऩजूा केरी. राकडी फाशुरी, कयॊडा, फाॊगडमा नतच्मा ऩामाॊलय लाहशल्मा. खणनायऱाॊनी देलीची ओटी बयण्मात आरी. वा-माॊनी कऩाऱारा अॊगाया रालरा ल घयच्मा भाणवाॊवाठी कागदाच्मा चचटो-मात आईने ऩडुी करून घेतरी. भग आम्शी

183 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

लनबोजन केर.े नायऱ, ऩोशे, गऱू. यानात गॊभत लाटरी. यानात नेशभी भजा लाटत,े भनारा प्रवन्द्न ल भोकऱे लाटत.े लनबोजने, तथेे घयच्मा मब ॊती नवतात. वलळार वषृ्टीच्मा वलळार घयात आऩण अवतो. तथे े

वॊकुचचतऩणा नाशीवा झारेरा अवतो. देलीच्मा ऩामा ऩडून आम्शी घयी गेरो. आम्शाॊरा आता ऩयत दाऩोरीव

जालमाच ेशोत.े दाऩोरीशून यात्री फरैगाडीने आई ऩयत ऩारगडरा जाणाय

शोती. आम्शी तमायी केरी. भी वबुाताईरा ल नतच्मा मजभानाॊना नभस्काय

केरा. 'त ूदाऩोरीव जलऱच आशेव; एखाद्मा यवललायी माल.े घयी ऩारगडाव इतके

राॊफ जालमाच,े तय मेथे मेत जा. ऐकरेव ना, श्माभ!' वबुाताई म्शणारी. नतच ेमजभान म्शणार,े 'श्माभ! मेत जा, ये. आम्शी काशी ऩयकी नाशी. अये

गेल्मा-आल्मामळलाम ओऱख तयी कळी शोणाय. मे शो!' भी 'शूॊ' म्शटर.े

आम्शी देलाच्मा ऩामा ऩडरो. देलाॊना वऩुायी ठेलरी. वबुाताईने ऩोपऱे, दोन

ळशाऱी, एक भोशाचा नायऱ घयी नेण्मावाठी फयोफय फाॊधून हदरी. ऩऩनवेशी दोन घेतरी. 'वभु्मे, मेत ेशो!' आई म्शणारी आई ननयोऩ भाग ूरागरी. 'लमनी! आता ऩनु्द्शा, ग, केव्शा बेटळीर?' वबुाताई बयल्मा भनाने म्शणारी. आई म्शणारी, 'वभु्मे! देलारा भाशीत, केव्शा बेटू, त.े फाया लऴाांनी भी आज

ऩारगड वोडून षणबय फाशेय ऩडल्म.े जामच ेतयी कोठे? मेऊन जाऊन भाझ े

दोन बाऊ ऩणु्मा-भुॊफईकड ेआशेत. त्माॊच्माकड ेगेल्मे तय! ऩयॊत ुत्माॊचे वॊवाय

आशेत. त्माॊना फहशणीची आठलण कोठे मेत अवेर एलढी? वभु्मे, गेरी ऩाच

लऴ े वायखा हशलताऩ रागरा आशे ऩाठीव. ताऩ आरा, की ऩडाल े

अॊथरूणालय; घाभ मेऊन ताऩ ननघारा, की उठाल ेकाभारा, घयात तयी दवुये

कोण आशे? गरयफारा दखुणी मेऊ नमेत शो. ऩाऩच त.े न्जबरेा चल भऱुी कळी ती नवत.े आल्माचा तकुडा ल मर ॊफाची पोड घेऊन कव ेतयी दोन घाव

घळाखारी ढकरामच.े अवो. देलाची इच्छा! आऩण भाणव े तयी काम

कयणाय दवुये आरा बोग बोगाला, आरेरा हदलव दलडाला. शे वाॊगामचे तयी कोणारा? कोणाजलऱ द:ुख उगाऱामच े? इतकमा लऴाांनी त ूबेटरीव; तझुा

184 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

प्रेभऱ स्लबाल, म्शणून फोरालेवे लाटर.े भाझ्मा भरुीवायखीच त.ू चॊरी नन

त ूखेऱत अवा. तरुा न्द्शामरा घातरे आशे, तरुा रशानऩणी ऩयकय मळलरे

आशेत. भाझीच त,ू म्शणून फोरत्मे. जया द:ुख शरके शोत.े फये लाटत.े

जगात आऩल्मा द:ुखाने दवुया द:ुखी शोतो, शे ऩाशून जया फये लाटत.े ऩण भी कोणाजलऱ फोरत नाशी. एक देलाजलऱ वाॊगाल,े फोराल'े अव े म्शणता म्शणता आईच्मा डोऱमाॊना ऩाणी आर े ल वबुाताईनेशी डोऱमाॊना ऩदय

रालरा. 'लमनी! आभच्मा भधूच्मा भुॊजीत मे शो आता. लमनी! श्माभ लगयेै भोठे

शोतीर, भग नाशी शो त ेकाशी कभी ऩडू देणाय. भरेु आऩरी तझुी चाॊगरी आशेत, शीच देलाची देणगी!' वबुाताई म्शणारी. आई म्शणारी, 'शो. तलेढे वखु आशे. श्माभ वटु्टीत घयी आरा, की भाझ ेवाये

काभ करू रागतो ल ळाऱेतशी शुळाय आशे म्शणतात. देल कयीर त ेखये. फये,

मेत्मे शो!' अव े फोरल्मालय आईने वबुाताईच्मा भरुाॊच्मा शातात एकेक

रूऩमा हदरा. आणरेरा खण वबुाताईरा हदरा. 'लमनी! रूऩमा कळारा?' वबुाताई म्शणारी. 'याशू दे, ग! भी आता ऩनु्द्शा त्माॊना कधी बेटेन? वभु्मे, तझुी लमनी आता श्ीभॊत नाशी, शो. अव ू दे शो तो रूऩमा.' अव ेम्शणून भरुाॊच्मा ऩाठीलरून

शात कपयलनू आई ननघारी. आम्शी गाडीत फवरो. भामरेकये ऩनु्द्शा गाडीत फवरी. गाडी ननघारी. फरैाॊना ऩयत घयी जालमाच ेअवल्माभऱेु त ेजरद जात शोत.े ऩयॊत ुआता चढाल शोता, मेताना उताय शोता. फरैाॊना शऱूशऱूच जाणे प्राप्त शोत.े गाल

वटुरा ल गाडी नीट यस्त्मारा रागरी. वामॊकाऱ शोत आरी शोती. वाया वभरुच ताभस्तीथथ झारा शोता. पाय वुॊदय

देखाला. वमूथ अस्ताव जात शोता. त्माच्माकड े डोऱे ऩाशू ळकत शोत.े तो आता रार गोऱा हदवत शोता. वभरु त्मा दभल्मा-बागरेल्मा वमूाथरा वशस्त्र तयॊगाॊनी स्नान घारालमाव उत्वकु शोता. फडुारा, वमूथ फडुारा. तो रार गोऱा वभरुात ऩडरा, त्मा लेऱेव हशयल े ननऱे हदवरे. यात्रबय

वभरुाच्मा कुळीत ननजून तो दवु-मा हदलळी ऩयत मेणाया शोता.

185 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

दोन्द्शीकड े ककयथ झाडी रागरी. भधून भधून आकाळात ताये हदव ूरागर.े

यात्रीच्मा लेऱी जॊगरातनू जाण्मात पायच गॊबीयता लाटत.े यातककड ेओयडत

शोत.े दरुून वभरुाची गजथना ऐकू मेत शोती. भामरेकये गाडीत फोर ूरागरी. 'आई! ऩनु्द्शा आऩण अळीच दोघे केव्शा फये कोठे जाऊ? तझु्माफयोफय भी कधी हशॊडरो नाशी. आई! तझु्माफयोफय हशॊडाल ेल प्रेभ रटुाले, अव ेलाटत.े' भी आईचा शात शातात घेऊन म्शटर.े

आई म्शणारी, 'तमु्शी भोठे व्शा ल भग तभुच्मा योजगायालय भी मेईन. भग

भरा ऩॊढयऩयू, नामळक, काळी, द्लायका, वगऱीकड े हशॊडलनू आणा. तझु े

आजोफा काळीरा जाऊन आर ेशोत.े शे वधु्दा नामळक, ऩॊढयऩयूरा जाऊन

आर े आशेत. ऩयॊत ु भी कोठे जाणाय ल कोण नेणाय? अॊगणातल्मा तऱुळीजलऱच भाझी काळी ल भाझ ेऩॊढयऩयू! आऩल्मात म्शण आशे ना?

'काळीव जाल े ननत्म लदाल े । मात्रचे्मा त्मा ऩणु्मा घ्माल'े. जाईन जाईन

म्शणत याहशल्मानेशी गेल्माच ेऩणु्म रागत.े अॊगालय ऩाणी घेताना शय शय

गॊग े म्शणाले. वलठोफा ल वलश्लेश्लय, गोदा ल गॊगा आऩल्मा अॊगणात

आऩल्मा घयी आशेत. गरयफावाठी शी वोम आशे. फाऱ! आऩण कोठे

जालमाच े हशॊडामरा? वालकायाच े गभुास्त े तय वायख े घयी धयणे धरून

फवतात. लाटत ेनको शे न्जणे! ऩयेु शा वॊवाय! कोठल्मा मात्रा नन र्फत्रा! अये,

शी वॊवायमात्रा शीच भोठी मात्रा, शो! मा मात्रतेनूच बयल्मा शाताॊनी अब्रनूनळी भरा डोऱे मभटू दे, म्शणज ेझार.े'

डोंगयालय धो धो ऩडणाये ऩाणी, त्माच्माजलऱ आम्शी आरो शोतो. आईच्मा डोऱमाॊतनूशी ळाॊत प्रलाश शोता. गाराॊलय घऱघऱत शोता. त्मा ऩवलत्र गॊगा-मभनुा भी भाझ्मा भाथ्मालय घेतल्मा. भी भाझ े तोंड आईच्मा ऩदयात

घवुवलरे.

'आई, त ू भरा शलीव, आम्शाॊरा तझु्मामळलाम कोण? खयेच कोण? भी तझु्मावाठी मळकतो. त ूनाशीव, तय कोणावाठी मळकालमाचे, कोणावाठी जगालमाच?े आई! तरुा देल नाशी शो नेणाय!' अव ेम्शणून भी आईरा घट्ट

धरून ठेवलर.े जण ूत्मा लेऱीच भतृ्म ूनतरा न्द्मालमाव आरा शोता ल म्शणून

भी नतरा ऩकडून ठेलीत शोतो.

186 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'देल कयतो त े वाये फ-मावाठी. तमु्शी चाॊगर े व्शा म्शणजे झार.े' आई

म्शणारी. आता गाडीत कोणी फोरत नव्शत.े आईच्मा भाॊडीलय बन्कतपे्रभाने,

कृतसतनेे वलथ कोभर बालनाॊनी उचॊफऱून भी भाझ ेडोके ठेवलर ेशोत.े भी थोडमा लेऱाने ऩनु्द्शा आईरा म्शटर,े 'आई! त ूरशानऩणी एक गोष्ट वाॊगत

अव.े एका मबका-माचा भरुगा आऩल्मा झोऱीतीर चाय दाणे यस्त्मालय

टाकी. वकाऱी त्मा दाण्माॊच ेवुॊदय वोन्द्माचे ऩीव शोई, आई! आऩरेशी तवेच

वाये चाॊगर ेशोईर. नाशी का? आऩरे दारयरम जाईर, चाॊगर ेहदलव मेतीर.'

'श्माभ! देलारा काम अळकम आशे? तो यात्रीचा हदलव कयतो. वलऴाच ेअभतृ

कयतो. वदुाम्मारा देलाने वोन्द्माची नगयी नाशी का हदरी? ऩयॊत ुआऩण

वाधी वॊवायीची भाणव.े आऩरी कोठे तलेढी रामकी आशे? आई म्शणारी. 'आई ! देलाची कृऩा नेशभीच अवत.े शोम ना? गरयफी आरी, अऩभान झार,े

शारअऩेष्टा बोगाव्मा रागल्मा, तयी तीशी कृऩाच, अवे म्शणतात, त ेखये

का ग?' भी प्रश्न वलचायरा. 'फाऱ! तझु्मा अडाणी आईरा नाशी ये शे वभजत वाये, देल जे जे कयतो त ेफ-

मावाठी, एलढे भात्र एक भरा भाशीत आशे. भी तरुा रशानऩणी भायर,े त े

तझु्मा फ-मावाठी ना? भग भाझ्माशून, ककती तयी ऩटीॊनी देल दमाऱू आशे.

त्माच्मालय वलश्लाव ठेलाला. वलऴाचा ऩेरा देलो, अभतृाचा देलो, त्माच्मालय

श्ध्दा अवाली.' आई जण ूश्ध्दोऩननऴदच गाऊन याहशरी शोती. एकदभ भाझे रष वभोय गेरे. 'लाघ! आई! लाघ!' भी घाफ-मा घाफ-मा म्शटर.े काम तजेस्ली डोऱे ल बव्म बेवयू भरुा! काम ती ऐट! उजलीकडच्मा जॊगरातनू डालीकडच्मा जॊगरात तो मळयरा. यॊगबभूीलय नट मेतो ल जातो. तवेच त्माने केर.े भामरेकयाच्मा प्रेभाच्मा गोष्टी ऐकामरा का तो आरा शोता? देलाची करूणा ऩटलनू द्मालमारा का तो आरा शोता? भाझ्मा आईलय ऩळऩुषी प्रेभ कयीत. गाईगयेु, भाॊजये प्रेभ कयीत. भाॊजयाची गोष्ट भी ळलेटी वाॊगणाय आशे. भाॊजय म्शणज े लाघाची भालळी, भाझ्मा आईलय

भाॊजय प्रेभ कयी, भग लाघ का कयणाय नाशी? तो भाझ्मा आईच े दळथन

187 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

घ्मालमाव आरा शोता. कू्रयऩणा दयू ठेलनू नम्रऩणे लॊदन कयालमाव तो आरा शोता. शऱूशऱू दाऩोरी गाल आर.े दयूच े हदल े रकुरकु हदव ू रागर.े यात्री नऊ

लाजता आम्शी घयी मेऊन ऩोचरो. आई त्माच यात्री ऩारगडाव गेरी नाशी. दवु-मा हदलळी गेरी. मभत्राॊनो! तो हदलव ल ती यात्र भाझ्मा जीलनात अभय झारी आशेत.

त्मानॊतय ऩनु्द्शा कधीशी भी ल आई एकत्र कोठे गेरो नाशी. तो एकच हदलव!

त्मा एकाच हदलळी भी ल भाझी आई वनृ्ष्टभाऊरीच्मा- वभरु ल लनयाजी माॊच्मा वशलावात शोतो. दोघ ेयॊगरो. प्रेभात डुॊफरो. रृदमे रृदमाॊत ओतरी. त्मा हदलवानॊतय भाझ्मा आईच्मा जीलनात अचधकाचधक कष्ट ल वॊकटे

मेऊ रागरी. देल भाझ्मा आईच्मा जीवलताच ेवोने, अस्वर ळॊबय नॊफयी वोने करू ऩाशात शोता. आणखी प्रखय बट्टीत तो नतरा घार ूरागरा. गडमाॊनो, भाझी आई म्शणज ेळाऩभ्रष्ट देलताच शोती. अव ेवाॊगनू श्माभ

एकदभ उठून गेरा. वाये स्तब्ध फवरे शोत.े थोडमा लेऱाने भॊडऱी बानालय

आरी ल आऩाऩल्मा घयी बयल्मा अॊत:कयणान ेगेरी.

188 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र फन्त्तवाली - कजथ म्शणजे न्जलॊतऩणीचा नयक

त्मा हदलळी वालकायाचा भाणूव कजथलवरुीवाठी आभच्माकड ेआरा शोता. तो दतू आभच्मा घयी आरा म्शणज ेआईरा भेल्माशून भेल्मावायख ेशोत

अव.े कजाथऩामी वखु नाशी. कजथ म्शणज ेन्जलॊतऩणीचा नयक शोम. भेरे तयी कजथ काढू नमे. उऩलाव काढाल;े ऩयॊत ुऋण नको. ऋणाने एकदाच वखु शोत,े

त ेम्शणज ेऋण घेताना. त्मानॊतय त ेनेशभी यडवलत;े मबकेव रालत.े कजाथने

स्लामबभान जातो, भान शयऩतो. कजाथन े भान नेशभी खारी शोत.े कजथ म्शणज ेमभ ॊधेऩणा. दीनऩणा. वालकायाचा भाणूव! लडीर त्माची फडदास्त ठेलीत शोत.े घयात चाॊगरी बाजी कयालमाव त्माॊनी वाॊचगतरे. केऱीची ऩाने आणून ठेवलरी. 'कढी कय

ल कढीत कढीमरॊफ टाक, म्शणज ेलाव रागेर.' अळी आईरा वचूना देऊन

लडीर ळजेालय ननघनू गेरे. तो भनषु्म ओटीलय फवरा शोता. आईने त्मारा चशा करून हदरा. घयातीर ऩडू वॊऩरी शोती; तयी ळजेारून आई घेऊन

आरी. चशाऩानानॊतय आईने कढत ऩाणी त्मारा आॊघोऱीव हदर.े त्मा कायकुनाने आॊघोऱ केरी; ऩयॊत ु स्लत:चे धोतयशी त्माने धुतरे नाशी. वालकायाचा नोकय! श्ीभॊताच्मा कुत्र्माराशी भान अवतो. श्ीभॊताच्मा कुत्र्माॊचेशी गरयफाॊना भकेु घ्माल ेरागतात. एकदा एका ळतेक-मारा एका श्ीभॊताचा कुत्रा चालालमाव आरा. ळतेक-माने त्मा कुत्र्मारा काठी भायरी. त्मा श्ीभॊताने ळतेक-मालय खटरा बयरा ल त्मा ळतेक-माव २५ रुऩमे दॊड

झारा, अव ेभी लाचरे शोत!े ळतेकयी! ळतेकयी म्शणज ेका भाणूव आशे!

वा-मा जगावाठी खऩणाया तो गरुाभ! वा-मा खुळारचेंडूना ऩोवणाया तो जण ूऩळ!ू अव ेअवनू श्ीभॊताच्मा कुत्रारा भायतो? मभत्राॊनो! हशॊदसु्थानात

ऩळऩुषी माॊना भाणवाॊऩषेा अचधक भान आशे. देलऱात कुत्र,े कालऱे

चारतीर; घयात ऩोऩट-भनैा चारतीर; ऩयॊत ु शरयजन खऩणाय नाशी! ऩळऩुक्ष्माॊलय प्रेभ कयणाये ऩयॊत ुभानलाचा नतटकाया कयणाये अव ेनयाधभ

जेथ ेआशेत, तथे ेवखु, वौबाग्म ल स्लातॊत्र्म कव ेमेणाय?

189 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

त्मा वालकायाच्मा भाणवाच े त े ओॊगऱ धोतय भाझ्मा आईरा धुलाले

रागरे. भाझ्मा ऩणु्मळीर आईच्मा शातनू त े अभॊगऱ लस्त्र धुतरे गेरे.

आईचा शात त्मा धोतयारा रागनू त ेधोतय लाऩयणाया ऩवलत्र व्शाला, अवाशी ईश्लयाचा शेत ू अवेर! ऩयभेश्लयाच े शेत ू अतकमथ आशेत. तो ळधु्दीच े कामथ कव,े कोठून कयलनू घेईर, माचा नेभ नवतो. भाझ ेलडीर ळतेालरून आर.े 'तभुचे स्नान लगयेै झार ेका?' अव े त्माॊनी कायकुनारा वलचायर.े तो 'शोम' म्शणारा. तभुची लाट ऩाशत शोतो. तभुच्मा जलऱ फोरनू हशळफे करून ऩवै ेघेऊन भरा वामॊकाऱी वलवाऩयूरा भकुकाभ

कयालमाचा आशे. आज यात्री तथेे लस्तीरा याशीन, अव ेतो म्शणारा. 'फये,

भी स्नान कयतो; रौकयच ऩजूा लगयेै आटोऩतो. तमु्शी थोडी वलश्ाॊती घ्मा' अव ेत्माव वाॊगनू लडीर आॊघोऱीव गेरे. स्नान करून त ेआर ेल ऩजूेरा फवरे. आईरा त्माॊनी शऱूच वलचायर,े 'त्माॊना चशा लगयेै हदराव की नाशी करून? कोठून आणून द्मामचा शोताव.' आई म्शणारी, 'वाये काशी हदर.े

त्माचे धोतयशी धुऊन लाऱत घातरे आशे. एकदाची चध ॊडका जाऊ दे मेथून

रलकय.'

आई त्रावरी शोती, वॊताऩरी शोती. लडीर ळाॊतऩणे ऩजूा करू रागर.े त े

ळाॊत शोत,े तयी त्माॊच्मा भनातीर, खखन्द्नता फाशेय डोकालत शोती. घयच्मा देलाची ऩजूा करून लडीर देलऱाव गेरे. आईने ऩाटऩाणी केर.े धाकटा ऩरुूऴोत्तभ ळाऱेतनू आरा शोता. त्माने ताटे घेतरी. लडीर रौकयच

देलऱातनू ऩयत आर.े

'उठा लाभनयाल, शातऩाम धुला' अव ेलडीर त्माॊना म्शणार.े

'मा, फवा मेथ ेवोलऱे नवरे तयी चारेर. काशी शयकत नाशी.' अवे लडीर

त्माॊना म्शणार.े ज ेलडीर आम्शाॊव वोलऱमा-ओलऱमावाठी फोरालमाचे, त्माॊना तो ओलऱा भनषु्म स्लत:च्मा ळजेायी चाररा. जण ूतो वालकायाचा भनषु्म म्शणज े देलच शोता. त्माची शाॊजी शाॊजी कयणे, त्माचा उदोउदो कयणे, एलढेच लडडराॊच ेकाभ शोत.े काम कयतीर? शा एलढा मभ ॊधेऩणा, शा तजेोबॊग, शी वत्त्लशानी कळाने झारी? एका कजाथभऱेु. कजथ का झार?े

रग्नभुॊजीतनू लाटेर तवा खचथ केल्माने; ऩलूीच्मा इतभाभाप्रभाणे

190 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

याशण्माने; हमा खोटमा कुरामबभानाभऱेु, आॊथरूण ऩाशून ऩाम न

ऩवयल्माभऱेु; बाॊडणाने, बाऊफॊदकीन,े कोटथकच-ेमाभऱेु, कजथ पेडालमाव

ताफडतोफ न उठल्माभऱेु; कजथ उयालय फवत शोत,े तयी जमभनीचा भोश न

वटुल्माभऱेु! गडमाॊनो! तभुच्मा फामकाभाणवाॊची, ऩोयाफाऱाॊची अब्र ू

चव्शाटमालय मेऊ नमे, अब्रचू े चध ॊडलड े शोऊ नमेत अवे लाटत अवेर, तय

कजाथरा स्ऩळथ करू नका. कजथ अवेरच, तय ळतेबात, दागदाचगने वाये काशी वलकून आधी कजथभकुत व्शा. ऩाने लाढरी. लाभनयाल ल आभचे लडीर जेलालमाव फवरे. 'ऩरुुऴोत्तभ!

छानदाय श्रोक म्शण. लाभनयाल ळाफावकी देतीर, अवा म्शण.' लडडराॊनी वाॊचगतरे. ऩरुूऴोत्तभाने श्रोक म्शटरा; ऩयॊत ु त्मारा ळाफावकी देण्माइतके लाभनयालाॊचे रृदम नव्शत.े वालकायाकड े याशून तशेी ननष्प्रेभ,

अनदुान शोत चारर ेशोत;े आढमताखोय ल हदभाखफाज शोत चारर ेशोत.े

'वॊकोच नका करू लाभनयाल; बाजी घ्मा आणखी, लाढ ग आणखी एक

ऩऱीबय.' अव ेआईव वाॊगनू आग्रशऩलूथक लाभनयालाव लडीर जेललीत शोते. लाभनयाल वलळऴे काशी फोरत नव्शत.े तो वाधा स्लमॊऩाक त्माॊना आलडराशी नवेर! चभचभीतऩणा स्लमॊऩाकात नव्शता. ळलेटी जेलणे

झारी. लाभनयाल ल लडीर ओटीलय फवरे. लाभनयालाव वऩुायी, रलॊग

देण्मात आरी. त्माॊना प्मालमारा ताजेऩाणी ऩाहशजे शोत,े म्शणून पावारा ताॊब्मा रालनू ऩाणी आणण्मावाठी ऩरुूऴोत्तभ वलहशयीलय गेरा. थॊडगाय

ऩाणी तो घेऊन आरा. लाभनयाल प्मारे. आई घयात जेलालमाव फवरी. 'भग काम, बाऊयाल! व्माजाच ेऩवै ेकाढा. तमु्शी आजचा लामदा केरा शोता. आज ऩॊचाशत्तय रूऩमे तयी तमु्शी हदरचे ऩाहशजेत. खेऩ पुकट दलडू नका. तमु्शी वाॊचगतरे शोत े आज मालमारा म्शणून आरो.' लाभनयाल फोर ू

रागरे. 'शे ऩाशा, लाभनयाल! दशा भण बात शोते, त ेवाये वलकर ेत्माचे काशी ऩवै ेआर.े काशी नाचण्मा शोत्मा, त्मा वलकल्मा. इकडून नतकडून बय घारनू

ऩॊचलीव रूऩमे तभुच्मावाठी फाॊधील तमाय ठेवलर े आशेत. आज इतकेच

घेऊन जा. भारकाॊची वभजूत घारा. आभच्मावाठी चाय ळब्द वाॊगा. ऩवै े

काशी फडुणाय नाशीत म्शणाल.े शऱूशऱू वाया पडळा ऩाडू, फेफाक करू, जया

191 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भरेु भोठी शोऊ देत- मभऱलती शोऊ देत- एक मॊदा प्रीन्व्शअवभध्मे गेरा आशे. शे ऩाशा, लाभनयाल, ळणेातरे ककड ेका ळणेातच याशतात? तशेी फाशेय

ऩडतात.' भाझ ेलडीर अजीजी करून वाॊगत शोत.े

'त े भी काशी ऐकणाय नाशी. ऩवै े घेतल्मामळलाम मेथून शरणाय नाशी. शे

नलीन घय फाॊधरेत, त्माच्मावाठी तभुच्माजलऱ ऩवै ेआशेत. भरुाॊना इॊग्रजी ळाऱेतनू मळकवलण्मावाठी तभुच्माऩाळी ऩवै ेआशेत; पकत वालकायाच ेदेणे

देण्मावाठी भात्र ऩवै े नाशीत. अशो! वालकायाॊचा लवरू आरा नाशी, तय

आम्शाॊव तयी ऩगाय कोठून मभऱणाय? त े काशी नाशी. आम्शाराशी भारकावभोय उब ेयाशालमाव ळयभ लाटत.े रूऩमे द्मा.' लाभनयाल यागाने,

फेभलुतथखोयऩणे फोरत शोता. तो तयी काम कयीर? तोशी गरुाभच!

'लाभनयाल! काम वाॊग ूतमु्शाॊरा? घय त ेकाम ? अशो कें फऱी घय. भाऩाच्मा मब ॊती! नतचा आग्रश म्शणून फाॊधरी भठी, उबायरा शा गयुाॊचा गोठा. ऩयॊत ुशे

रशानव ेघय फाॊधालमावशी नतच्मा शाताॊतल्मा ऩाटल्मा वलकाव्मा रागल्मा!' लडीर ळयमभॊदे शोऊन वाॊगत शोत.े

लडीर फाशेय फोरत शोत.े घयात आईच्मा बातात डोऱमातीर हटऩे गऱत

शोती. ऩोटात ळोक भालत नव्शता. बात चगऱलत नव्शता. 'घय फाॊधामरा ऩाटल्मा वलकल्मात, वालकायाच े देणे देण्मावाठी फामको वलका.' अव ेलाभनयाल ननरथजजऩणे फोररा. वलजेवायखी आई उठरी. भोयीत शात धुऊन ती फाशेय आरी. नतच्मा डोऱमाॊतनू ळोकवॊताऩाच्मा जण ू हठणग्मा फाशेय ऩडत शोत्मा. ती थयथयत

शोती. ओटीच्मा दायात उब े याशून आई त्लेऴाने म्शणारी, 'मा ओटीलरून

चारत े व्शा! फामको वलका, अव े वाॊगामरा तमु्शाॊरा राज नाशी लाटत?

तभुच्मा न्जबेरा काशी शाड आशे की नाशी? तमु्शाॊरा फामको आशे की नाशी?

मेथून चारत ेव्शा ल त्मा वालकायारा वाॊगा, की घयादायाचा मरराल कया. ऩयॊत ु अव े फोरणे ऐकल ू नका. खुळार दलॊडी वऩटा, जप्ती आणा. ऩयॊत ु

ऩोयाफाऱाॊच्मा देखत अवे अबर फोर ूनका.' 'ठीक आशे. आम्शी तयी त्माचीच लाट ऩाशात आशोत. मा भहशन्द्मात तभुच्मा घयादायाची जप्ती नाशी झारी, तय भी लाभनयाल नव्शे! एका फाईभाणवाने,

192 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

बाऊयाल, आभचा अवा अऩभान कयाला का?' लाभनयालाॊनी लडडराॊव

वलचारयरे.

'त ूघयात जा. जातवे की नाशी?' भाझ ेलडीर यागाने फोररे. आई ननभटूऩणे

घयात गेरी ल यडत फवरी. अश्ूमळलाम कोणता आधाय शोता? फाशेय

ओटीलय लडीर लाभनयालाॊची वभजूत घारीत शोत.े शो ना कयता कयता ऩॊचलीव रूऩमे घेऊन कायकून ननघनू गेरा. लडीर घयात आर.े 'तमु्शाॊ फामकाॊना कलडीची अककर नवत.े तमु्शाॊरा काशी वभजत नाशी. वकाऱऩावनू ककती जऩनू त्माच्माजलऱ भी लागत

शोतो! त्माची भनधयणी कयीत शोतो. चुरीजलऱ पुॊ कीत फवाल,े एलढेच

तभुच ेकाभ. उद्माच ेभयण तमु्शी आज ओढलनू घ्मार. यागाने का कोणत े

काभ शोत अवत?े गोडीगरुाफीने घ्माल े रागत.े आभची कळी ओढाताण

शोत अवेर त्माची तमु्शारा काम कल्ऩना?' लडीर आईरा फोर ूरागर.े

'ऩदोऩदी अऩभान करून घेण्माऩेषा आज भेरेर ेकाम लाईट? कुत्र्मावायख े

हशडीवकपडीव करून घेऊन जगण्मात काम गोडी? उद्माऩेषा आजच भयणे

म्शणज े वोने आशे. आण ू द्मा जप्ती, शोऊ द्मा मरराल, आऩणशी भोरभजुयी करू. भथुयीच्मा नतकड े याशालमाव जाऊ. भजूयवधु्दा भेरी अवरी अबर फोरणी, अळी घाणेयडी फोरणी ऐकून घेणाय नाशीत. चरा, आऩण भोरभजुयी करू, धरयत्रीलय ननजू, झ-माच ेऩाणी वऩऊ, झाडाचा ऩारा ओयफाडून खाऊ. चरा...' आई बालनावललळ झारी शोती. 'फोरणे वोऩे कयणे कठीण. दऩुायची लेऱ झारी, म्शणज ेवभजेर वाये!' अव े

फोरनू लडीर फाशेय गेरे.

धाकटे बाऊ आईजलऱ जाऊन म्शणार,े 'आई ! यडू नकोव. त ू यडरीव,

म्शणज ेआम्शाॊरा यडू मेत.े आई! त ू वाॊगळीर, त े काभ आम्शी करू. यडू

नकोव, आई!....'

रशान भरेु भोठमा आईची वभजूत घारीत शोती! पुरे झाडारा आधाय देत

शोती! करूण अव ेत ेदृश्म शोत.े

193 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र तेंशनतवाली - गरयफाॊच ेभनोयथ

श्माभ अरीकड ेखखन्द्न हदवत अव.े आईच्मा आठलणीचा तय तो ऩरयणाभ

नवेर? आईच ेद:ुखी ल कष्टी जीलन भनावभोय मेऊन तय तो कष्टी नवेर

झारा! "श्माभ! तझु्मा तोंडालय शल्री शास्म खेऱत नाशी. त ू उदावीन का हदवतोव? तरुा काम शोत े आशे? भनात कोणत े वलचाय तरुा त्राव देत

आशेत?' याभने वलचायर.े

"याभ! आऩल्मा देळात अऩयॊऩाय द:ुख, दैन्द्म, दारयरम आशे. भी भाझ्मा आईच्मा आठलणी वाॊगत आशे. त्मा भाझ्मा बायतभातचे्माच जण ूआशेत.

शी बायतभाता दैन्द्मात, दास्मात, कजाथत फडुारी आशे. नतच्मा भरुाॊना खामरा नाशी, प्मामरा नाशी, धॊदा नाशी, मळषण नाशी. भाझ ेआतड ेतटुत,े

ये! शे द:ुख भाझ्माने ऩाशलत नाशी. भाझी छाती दबुॊगनू जात.े ऩायतॊत्र्माने

बायताची केलढी शानी झारी आशे! न्जकड े नतकड ेकजथ, दषु्काऱ ल योग!

रशान रशान भरेु जन्द्भरी नाशीत तो भयत आशेत! कोणाच्माशी तोंडालय

जयाशी यमा नाशी. तजे, उत्वाश कोठे हदवत नाशी. जीलनाचे झयेच जण ू

आटून गेरे! ऩायतॊत्र्म वलथबषक आशे. वलथवॊशायक आशे. हशॊदसु्थानात आज

भयण आशे, जीलन नाशी; ळोक आशे. आनॊद नाशी; कृतघ्नता आशे, कृतसता नाशी; रोब आशे, प्रेभ नाशी; ऩळतु्ल आशे, भाणुवकी नाशी; अॊधाय आशे,

उजेड नाशी; अधभथ आशे, धभथ नाशी; बीती आशे, ननबथमता नाशी; फॊधन े

आशेत, भोकऱेऩणा नाशी; रूढी आशेत वलचाय नाशी. शे वलयाट द:ुख,

वलथव्माऩी द:ुख, भाझ्मा रशानळा रृदमाची शोऱी कयत.े भाझ्मा आईवायख्मा राखो आमा मा बायतात आशेत. त्माॊची वोन्द्मावायखी जीलने

भातीभोर शोत आशेत. भी उदाव शोऊ नमे, तय काम करू?'

श्माभ फोरेना. 'श्माभ! द:ुख ऩाशून द:ुख दयू कयण्माव उठाल;े अॊधाय ऩाशून

उजेड आणण्माव धडऩडाल,े फॊध ऩाशून फॊध तोडण्माव वयवालाले. ननयाळ

का व्शाले? लीयारा न्जतकी वॊकटे अचधक, नततका चेल अचधक, स्पूती अचधक.' याभ म्शणारा.

194 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'ऩयॊत ु भी लीय नाशी; तमु्शी लीय आशात. भरा तभुचा शेला लाटतो. तभुच्मावायख े ननयाळ न शोता वायख ेधडऩडाल,े अव ेभराशी लाटत.े ऩयॊत ु

भाझ्मा आळचेा तॊत ू तटुतो; भाझी ऐट उवनी अवत;े ती न्जलॊत आळा नवत.े' श्माभ म्शणारा. 'ननयाळ शोणे म्शणज े देलारा वलवयणे. ननयाळा म्शणज े नान्स्तकऩणा. ळलेटी वाये चाॊगर ेशोईर. अॊधायातनू उजेड मेईर, अव ेभानणे म्शणजचे

आन्स्तकमबाल.' याभ म्शणारा. 'ऩयॊत ुननळा वॊऩनू आरेल्मा उऴचेी ऩनु्द्शा ननळा शोणाय आशे ना? जग आशे

तथेेच आशे. मा जगात काम वधुायणा शोत आशे, त ेभरा वभजत नाशी. जाऊ दे. पाय खोरात जाऊ नमे. आऩल्मारा कयता मेईर, त ेकयाले. दगड

उचराला; काटा पेकाला! पुरझाड रालाल;े यस्ता झाला; कोणाजलऱ गोड

फोराल;े गोड शवाले; आजा-माजलऱ फवाल;े यडणा-माचे अश्ू ऩवुाले. दोन

हदलव जगात याशणे! भाझ्मावायख े माशून जास्त काम कयणाय? मा पाटरेल्मा आकाळारा भाझ्मावायख ेदफुऱे कोठलय हठगऱे जोडणाय!'

'अये, आऩण वॊघटना करू. नलवलचाय पैराल;ू दैन्द्म शरू; बाग्म आण.ू

भाझ्मा तय योभयोभी आळा नाचत आशे.' याभ म्शणारा. प्राथथनेची घॊटा झारी. फोरणे तलेढेच थाॊफर.े प्राथथनाभॊहदयात वायी भॊडऱी जभरी. अत्मॊत ळाॊतता तथेे शोती. आज याभच एक चाॊगरेव ेऩद म्शणणाय

शोता. गीततेीर प्राथथना ल बजन झाल्मालय याभच ऩद म्शण ूरागरा. याभने आळचे े हदव्म गाणे म्शटरे. एक अॊधुक शास्म श्माभच्मा ओठाॊलय

खेऱू रागरे. एका वललक्षषत लेऱी श्माभनेच त ेगाणे यचर ेशोत.े ऩयॊत ुशा हदव्म, अदम्म आळालाद आज कोठे त्माच्माजलऱ शोता? श्माभ म्शणज े

आळा-ननयाळाॊच्मा द्लॊद्लमधु्दाच े स्थान शोता. आज शवेर, उद्मा यडरे.

आज उडमा भायीर ल उद्मा ऩडून याशीर. श्माभ म्शणज ेएक कोड ेशोत.े

प्राथथना शोऊन गेरी. श्माभची गोष्टीची लेऱ झारी. श्माभ फोर ूरागरा.- 'गडमाॊनो! दाऩोरीशून ननयाळ शोऊन भी घयी गेरो शोतो. आईजलऱ काशी तयी फोरण्मावाठी भी गेरो शोतो.'

195 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'आई! मा ळाऱेत मळकणे आता अळकम झार ेआशे. लडीर पी देत नाशीत ल

ळाऱेत नादायी मभऱत नाशी. भी करू तयी काम? लडीर म्शणार,े ळाऱेत

नादायीवाठी उबा याशा. भी लगाथत नादायीवाठी उबा याहशरो तय भास्तय

म्शणतात, 'अये श्माभ, गयीफ का त ू आशेव? फव खारी.' आई! आऩण

एकदा श्ीभॊत शोतो, त ेरोकाॊना भाशीत आशे; ऩयॊत ुआज घयी खामरा नाशी त्माॊना भाशीत नाशी; वाॊचगतरे तय ऩटत नाशी. लगाथतीर भरेु भरा शवतात.

भी खारी फवतो.' 'श्माभ! त ूआता ळाऱा वोडून हदरी ऩाहशजे.' आई ळाॊतऩणे म्शणारी. 'आई! आताळी तय ऩाचली इमत्ता भाझी ऩाव झारी. एलढमात ळाऱा वोडून काम करू? आज भाझा काम उऩमोग आशे? भरा आज काम

कभलता मेणाय आशे?' अव ेभी आईरा वलचायर.े

'तरुा कोठेतयी येल्लेत रालनू देऊ, अव े त े म्शणत शोते. त े तयी काम

कयतीर? तरुा पी लगयेै द्माली रागत,े घयी कुयकुय कयतात. ळाऱा वोडणे

शेच फये. धय कोठे नोकयी, मभऱारी, तय.' आई म्शणारी. 'आई! एव्शाऩावनूच का नोकयी कयामलमाव राग?ू मा लमाऩावनू का शा नोकयीचा बुॊगा ऩाठीभाग े रालनू घेऊ? आई! भाझ्मा केलढाल्मा उडमा, केलढार े भनोयथ, ककती स्लप्न!े भी खूऩ मळकेन, कली शोईन, ग्रॊथकाय

शोईन, तरुा वखुलीन! आई! वा-मा आळाॊलय ऩाणी ओतालमाच?े वाये

भनोयथ भातीत रोटालमाच?े' भी जण ूकली शोऊनच फोरत शोतो; बालना भरा फोरलीत शोती, भाझ्मा ओठाॊना नाचलीत शोती. 'श्माभ! गरयफाॊच्मा भनोयथाॊना धुऱीतच मभऱाल े रागत.े गरयफाॊच्मा स्लामबभानारा भातीत मभऱाल ेरागत.े गरयफाॊना ऩडरे त ेकयणे बाग आशे.

ऩषु्कऱळा वुॊदय कऱमा ककडीच खाऊन टाकतात!' आई म्शणारी. आई, भरा पाय लाईट लाटत.े भाझ्माफद्दर तरुा नाशी का काशीच लाईट

लाटत? तझु्मा भरुाॊच्मा जीलनाचे भातयेे व्शाले, अव ेतरुा लाटत!े भी भोठा व्शाले, अव ेतरुा नाशी लाटत?' भी आईरा वलचायर.े

'भाझ्मा भरुाने भोठे व्शाले; ऩयॊत ु वऩत्मारा चच ॊता देऊन, वऩत्मारा द:ुख

देऊन भोठे शोऊ नमे. स्लत:च्मा ऩामाॊलय उब ेयाशून भोठे शोता मेत अवेर

196 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

तय त्माने व्शाले; वऩत्मालय वलवॊफनू यशालमाचे तय त्माॊच्मा इच्छेप्रभाणे

लागरे ऩाहशजे.' आई म्शणारी. 'आई! भी काम करू? भरा भागथ दाखल. आजऩमांत त ूभरा मळकवलरेव, मा लेऱेव काम करू? त ेतचू वाॊग.' भी आईरा म्शटर.े

'आईफाऩ वोडून ध्रुल यानात गेरा. घयदाय वोडून तो लनात गेरा. देलालय ल

स्लत:लय वलश्लाव ठेलनू तो यानात गेरा. तवा त ूघय वोडून जा. फाशेयच्मा अपाट जगात जा. ध्रुलाने देलावाठी तऩश्चमाथ केरी, उऩलाव केर,े त ू

त्माप्रभाणे वलद्मेवाठी कय. तऩश्चमाथ केल्मामळलाम काम मभऱणाय? जा, स्लत:च्मा ऩामाॊलय उबा याशा, उऩावताऩाव काढ, आमाववामाव कय,

वलद्मा मभऱल. भोठा शोऊन वलद्मालॊत शोऊन घयी मे. आभचे आळीलाथद

तझु्माफयोफय आशेत. कोठेशी अवराव, तयी तझु्माजलऱ भनाने भी आशेच.

दवुये भी काम वाॊग?ू' आईने स्लालरॊफनाचा उऩदेळ केरा. 'आई! भी खयेच जाऊ का? भाझ्मा भनातरेच त ूफोररीव! भाझ्मा रृदमात

त ूआशेव, म्शणून भाझ्मा रृदमातरे वाये तरुा कऱत.े आई! नतकड ेएक

औॊध म्शणून वॊस्थान आशे, तथेे पी लगयेै पाय कभी आशे. भी नतकड ेजाऊ?

भाधुकयी लगयेै भागनू, जेलण कयीन. त्मा राॊफच्मा गालात भरा कोण

शवणाय आशे? तथे ेकोणारा भाशीत आशे? कोणाच ेकाशी काभ कयीन; त ू

काभाची वलम भरा रालरी आशेवच. ओऱखीच्मा रोकाॊच्मा दृष्टीआड

अवर ेकी झार.े जाऊ ना? आईरा भी वलचायर.े

'जा. भाधुकयी भागणे ऩाऩ नाशी; वलद्माथ्माथरा तय भऱुीच नाशी. आऱळी भनषु्माने बीक भागणे ऩाऩ. जा. गयीफ वलद्माथ्माथरा भाधुकयीची ऩयलानगी आशे. कवाशी याशा, ऩयॊत ुचोयी चशाडी करू नको, ऩाऩ करू नको. वत्माचा अमबभान वोडू नको. इतय वाये अमबभान वोड. आऩल्मारा देता मेईर, ती भदत देत जा. गोड फोराल.े शवतभखु अवाले. जीब गोड तय वाये

जग गोड. मभत्रभॊडऱी जोड. कोणारा टाकून फोर ूनको रृदमे दखुल ूनको, अभ्माव झटून कय, आईफाऩाॊची आठलण ठेल; फशीणबालाॊची आठलण

ठेल. शी आठलण अवरी म्शणजे फये. शी आठलण तरुा तायीर, वन्द्भागाथलय

ठेलीर. जा, भाझी ऩयलानगी आशे. ध्रुलारा नायामण बेटल्मालय त्माने

197 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आईफाऩाॊचा उध्दाय केरा. त ू वलद्मादेलीरा प्रवन्द्न करून घे ल आभचा उध्दाय कय.' आई प्रेयक भॊत्र वाॊगत शोती. तायक भॊत्र देत शोती. 'आई! त ूबाऊॊ ची ऩयलानगी मभऱल; त्माॊची वभजूत घार.' भी वाॊचगतरे.

'भी तरुा ती मभऱलनू देईन. ननन्श्चॊत याशा. तचे तळा अथाथचे काशी फोरर े

शोत.े' अव ेआईने आश्लावन हदरे. यात्री जेलणे चाररी शोती. वकुाॊब्माच ेरोणच ेशोत.े कुमऱथाॊच े वऩठर ेशोत.े

'म्शटरे, श्माभ दयू कोठेवा मळकामरा जाऊ म्शणत आशे, जाऊ द्माला त्मारा.' आई लडडराॊना म्शणारी. 'कोठे जाणाय? तथेेशी ऩवै ेऩाठलाल ेरागतीर. एक हदडकीशी उचरनू योख

देणे म्शणज े अळकम झार े आशे. एका काऱी मा शाताने शजायो रूऩमे

भोजरे; ऩयॊत ु माची आठलण कळारा? भाझी भतीच चारत नाशी. भी राचाय आशे. आज भरुाॊनी मळकू नमे, अव े का भरा लाटत?े आऩल्मा शोतकरू फनु्ध्दभान, गणुी ल कष्टाऱू भरुाॊनी मळकू नमे, अव े कोणत्मा फाऩारा लाटेर? ऩयॊत ुकयामच ेकाम?' अव ेलडीर भोठमा खेदाने म्शणार.े

'तो जाणाय आशे, तथेेशी ऩवै ेऩाठलाल ेरागणाय नाशीत. तथे ेमळषण, म्शणे

पुकट अवत.े तो भाधुकयी भागणाय आशे. पकत जाण्माऩयुत े दशा रूऩमे

त्मारा द्माले, म्शणज ेझार.े' आई म्शणारी. 'काशी शयकत नाशी. स्लत:च्मा हशभतीलय कोठेशी मळकू दे. नोकयीच धय,

अव े काशी भाझ े वाॊगणे नाशी. पकत, भी मळकलामरा अवभथथ आशे,

एलढेच. भाझा आळीलाथद आशे.' लडीर म्शणार.े

आभची जेलणे झारी. भी आईजलऱ फोरत फवरो शोतो. 'आई! भग अण्णा जाणाय लाटत?े राॊफ जाणाय, रौकय ऩयत नाशी मेणाय?' धाकटा ऩरुूऴोत्तभ

आईरा वलचायीत शोता. 'शो, फाऱ; तो मळकेर ल भग तमु्शाॊरा मळकलीर. तमु्शाॊरा मळकवलता माल,े

म्शणून तो राॊफ जात आशे.' आई त्माची वभजूत घारीत शोती. ळलेटी औॊध वॊस्थानात जालमाचे ठयरे.

लडडराॊनी ळबु हदलव ऩाहशरा. जवजवा तो हदलव जलऱ मेत शोता, तवतळी भाझ्मा रृदमाची कारलाकारल शोत शोती. आता भी थोडाच

198 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आईरा बेटामरा लयचेलय मेणाय शोतो! इतके हदलव नतच्माजलऱ शोतो. ऩाखरू कॊ टाऱर ेकी बयुथकन आईजलऱ उडून मेत शोत;े ऩयॊत ुआता त ेदयू

जाणाय शोत.े आईरा भदत कयामरा, नतची कृऩादृष्टी राबामरा भी ळननलायी यवललायीवधु्दा घयी जालमाचा. ऩण त ेबाग्म आता नाशीव ेशोणाय

शोत.े आता भोठभोठमा वटु्टीतशी भरा घयी जाता आर ेनवत.े ऩळैामळलाम

मेणे-जाणे थोडचे शोणाय! प्रत्मेक हठकाणी ऩवै ेभोजाले रागणाय ! भरा दशा रूऩमेच देण्मावाठी लडडराॊना ककती हठकाणी तोंड लेंगाडाले रागर.े ऩयॊत ुभी मळकण्मावाठी जात शोतो; ऩढेु आईफाऩाॊव वखु देता माल े म्शणून जात

शोतो; आईच्मा वेलेरा अचधक रामक शोण्मावाठी जात शोतो; शाच एक

वलचाय भरा धीय देत शोता. डोऱमाॊतीर ऩाण्मारा थाॊफलीत शोता. ऩयॊत ुभी दयू गेल्मालय आईरा कोण? नतचे ऩाम वटु्टीत कोण चेऩीर? 'श्माभ! तझु े

शात कवे थॊडगाय आशेत. ठेल, ये, भाझ्मा कऩाऱालय, कऩाऱाची जळी राशी शोत आशे.' अव ेआई कोणारा वाॊगेर? नतच ेरगुड ेकोण धुलीर? जेलताना नतच्माफयोफय गप्ऩा भारून नतने दोन घाव जास्त खाल,े म्शणून कोण

खटऩट कयीर? दऱताना कोण शात रालीर? खोऩटीतीर राकड े नतरा कोण आणून देईर? 'आई! भी थायोऱे बरून ठेलतो.' म्शणून कोण म्शणेर?

अॊगण वायलामरा ळणे कोण आणून देईर? वलहशयीलरून घागयकऱळी कोण बरून आणीर? भी घयी गेरो, की आईरा वायी भदत कयामचा. ऩयॊत ु

आता केव्शा ऩयत मेईर, माचा नेभच नव्शता. ऩयॊत ुभी कोण? भी कोण

आईरा वखु देऊ ऩाशणाया? भरा कळारा त्माचा अमबभान? देल आशे, ती र्त्रबलुनाची आई; नतरा वा-माॊची चच ॊता आशे. देलारा वा-माॊची दमा. वा-माॊची काऱजी. भाझ्मा आईचा ल उभ्मा वलश्लाचा ऩयभथोय आधाय तोच;

एक तोच.

भाझी फाॊधाफाॊध चाररी शोती. यात्रीची लेऱी फरैगाडी ननघालमाची शोती. आज यात्री जाणाय, शो जाणाय; आईरा वोडून जाणाय! आईने दोन स्लच्छ

गोधडमा काढल्मा. एक घोंगडी काढरी. भी आईरा म्शटरे, 'घोंगडी कळारा भरा? एक तयट खारी घारीन; त्माच्मालय एक गोधडी ल दवुयी गोधडी

199 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ऩाॊघयामरा. तरुा थॊडी बरून आरी म्शणज ेऩाॊघयामरा शी घोंगडी अव ू दे.

भरा नको.' 'अये त ू ऩयकमा भरुखात चारराव. तथे े ना ओऱख ना देख. आजायी ऩडराव, काशी झार,े तय अव ूदे आऩरी. फाऱ! आभच ेमेथ ेकवेशी शोईर.

भाझ ेऐक.'

अव े म्शणून ती घोंगडीशी भाझ्मा लऱकटीत नतने फाॊधरी. भरा थोडा चचलडा करून हदरा. थॊडीच्मा हदलवाॊत ओठ पुटू नमेत, म्शणून कोकॊ फ

तरेाचा तकुडा हदरा; आगफोट राग ूनमे, म्शणून चाय आलऱमाच्मा लडमा हदल्मा, चाय र्फब्फेशी फयोफय अव ू देत, अव े म्शणारी ल रोटमाच्मा कोनाडमातनू नतने त े काढून आखणर.े भाझी भभताऱू, कष्टाऱू आई!

फायीक वायीक गोष्टीतशी नतच ेरष शोत.े

यात्री नऊ लाजताच गाडी मेणाय शोती. कव ेतयी जेलण उयकर.े ऩोट आधीच

बरून आर ेशोत.े आईने बातालय दशी लाढर.े थोडा लेऱ गेरा. गाडी आरी. लडडराॊनी वाभान गाडीत नेऊन ठेलरे. भी धाकटमा बालारा म्शटर,े 'आता त ूशट्ट कयीत जाऊ नकोव. आईरा त ूभदत कय शो,' फाऱ. आईरा आता त!ू'

अव ेम्शणून भी त्माच्मा ऩाठीलरून शात कपयवलरा. भी देलाॊना नभस्काय

केरा. आईने वऩुायी हदरी. ती देलाॊना ठेलरी. नॊतय लडडराॊच्मा ऩामा ऩडरो. त्माॊनी ऩाठीलरून शात कपयवलरा. त े काशी फोर ू ळकर े नाशीत. आखण

आईच्मा ऩामाॊलय डोके ठेवलर ेल त ेऩाम अश्ूॊनी मबजरे. आईने चुरीतरा अॊगाया आणून रालरा. ळजेायच्मा जानकीलमनीॊकड ेगेरो ल त्माॊच्मा ऩामा ऩडून म्शटरे, 'भाझ्मा आईरा तमु्शी जऩा, आजायीऩणात भदत कया.' 'जा, शो, श्माभ, आम्शी आशोत आईरा, काऱजी नको करू' त्मा म्शणाल्मा. ऩनु्द्शा आईजलऱ आरो. 'वाॊबाऱ!' ती म्शणारी. भी भानेने शूॊ म्शटर.े ननघारो. ऩनु्द्शा ऩरुूऴोत्तभ जलऱ मेऊन भरा झऱॊफरा. ऩनु्द्शा त्मारा भी ऩोटाळी धरयरे. ळलेटी दयू केरे. भी गाडीत फवरो. लडीर ऩामाॊनी ऩाठीभागनू मेत

शोत.े कायण गणऩतीच्मा देलऱाजलऱ भरा उतयालमाच ेशोत.े नतठमाजलऱ

गाडी थाॊफरी. भी ल लडीर देलदळथनाव गेरो. गणऩतीरा भी नभस्काय

केरा. त्माचे तीथथ घेऊन डोऱमाॊना रावलरे. त्माच्मा चयणीॊचा ळेंदयू कऩाऱी

200 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

रालरा. 'भाझ्मा भामफाऩाॊना जऩ!' अव े देलारा वाॊचगतरे. ऩनु्द्शा एकदा लडडराॊच्मा ऩामा ऩडरो. 'जऩ, शो, फाऱ. वाॊबाऱ.' त ेम्शणारे. भी गाडीत फवरो. लडीर षणबय उब ेयाशून गाडी वरुू झाल्मालय भाघायी लऱरे. गाडी वरुू झारी. फरै ऩऱू रागर.े घाटी लाज ू रागल्मा. भाझ्मा जीलनाची गाडी वरुू झारी. फाशेयच्मा जीलन-वभरुात भी एकटा जाणाय

शोतो. त्मा वभरुात भयणाय, फडुणाय का फडुमा भारून भोती काढणाय? शमा वभरुात कोण कोण बेटतीर, कोण जोडर ेजातीर, कोण जोडर ेजाऊन

ऩनु्द्शा तोडर ेजातीर? तारू कोठे रूतरे, कोठे पवेर, वाये अननन्श्चत शोत.े

आईने हदरेल्मा स्पूतीने भी ननघारो शोतो. नतने हदरेल्मा धतृीच्मा ऩॊखालय

आयोशण करून चाररो शोतो. 'ध्रुलाप्रभाणे जा.' आई म्शणारी! कोठे

तजेस्ली ननश्चमाचा भशाभेरू, ऩयभऩवलत्र ध्रुल, आखण कोठे तझुा ळेंफडारेंफडा, ऩदोऩदी चुकणाया, घवयणाया, चॊचर लतृ्तीचा श्माभ! भी यडत

शोतो. फाशेय अॊधाय शोता. भकेु अश् ूभी गाऱीत शोतो. गालाची नदी गेरी. झोऱाई वोभेश्लय गेरी. ऩारगडची शद्द केव्शाच वॊऩरी शोती ऩयॊत ुभाझे रष

नव्शत े अनेक स्भतृी उवऱत शोत्मा ल रृदम ओवॊडत शोत.े आई! नतची कृऩादृष्टी अवरी, म्शणज ेझार.े भग भी मबणाय नाशी. नतचा आळीलाथद

शीच भाझी अबेद्म कलचकुॊ डरे शोती. ती रेलनू भी ननघारो शोतो. भरुारा ऩोशालमाव मळकलनू आईने अथाॊग वागयात त्मारा वोडून हदरे. मा वागयात भी अनेकदा फडूुन जाण्माच्मा फेतात शोतो; कधी चचखरात रूतरो; कधी लाऱूत ऩडरो; कधी राटाॊनी फडुवलरे; ऩयॊत ुऩनु: ऩनु: भी लय आरो, लाचरो. अजून वाये धोके गेरेच आशेत अव ेनाशी. अजूनशी धोके आशेत.

ऩयॊत ु जमा आईच्मा कृऩेने आजलयी तयरो, भयताना लाचरो, ऩडरेरा उठरो, नतचीच कृऩा ऩढेुशी तायीर. आज भाझी आई नाशी, तयी नतची कृऩा आशेच. आई भेरी, तयी नतची कृऩा भयत नवत.े नतचा ओराला आऩणाॊव

नेशभी आतनू मभऱतच अवतो.

201 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र चौनतवाली - वलत्तशीनाची शेटाऱणी श्माभने वरुूलात केरी. 'आभच े कजथ हदलवेंहदलव लाढतच चारर े शोत.े कायण लेऱच्मा लेऱी व्माजशी देता मेत नवे. आभची काशी ळते े शोती. लडडराॊनी ऩहशल्मानेच

माॊतीर एक दोन भोठी ळते े वलकरी अवती, तय फशुतके वाये कजथ लायता आर े अवत;े आखण मळलाम ऩोटाऩयुत े ळतेबात याहशर े अवत;े ऩयॊत ु

लडडराॊच्मा भनारा त ेप्रळस्त लाटत नव्शत.े जभीन वलकणे म्शणज ेत्माॊना ऩाऩ लाटे, अऩभान लाटे.

त्मा यात्री आईच ेलडीर- आभचे आजोफा- आभच्मा घयी आर ेशोते. त्माॊना आम्शी नाना म्शणत अव.ू भाझ्मा लडडराॊना चाय गोष्टी वाॊगण्मावाठी त े

आर े शोत;े लडडराॊची वभजूत घारता आरी तय ऩाशाली मा वलचायाने त े

आर ेशोत.े आजोफा भोठे शुळाय, वाषेऩी गशृस्थ शोत.े व्मलशायचतयु, हशळफेी ल धोयणी त े शोत;े ऩयॊत ु त्माॊना स्लत:च्मा फधु्दीचा भोठा अशॊकाय शोता. त्माॊच्मा म्शणण्मावलरुध्द कोणी फोररे, तय त्माॊना त ेखऩत नव.े स्लबालशी थोडा यागीट शोता. जमारा कुळाग्र फधु्दी अवत,े त्मारा लाटत अवत ेकी इतयाॊना अककर नाशी; वायी अककर आऩणच जण ूघेऊन आरेरे, अवे तो भानतो. नानाॊचा स्लबाल थोडा अवाच शोता. भाझ ेलडीर ओवयीलय ऩोत ेटाकून त्मालय फवरे शोत.े जेलणे झारी शोती. आई घयात जेलत शोती. फाशेय आजोफा आर ेल लडडराॊजलऱ फोर ूरागर.े

नानाॊनी वरुुलात केरी ल म्शणार,े 'शे ऩाशा बाऊ, आज तमु्शाॊरा ळलेटच े

वाॊगालमारा आरो आशे. भी तमु्शारा माऩलूी ऩषु्कऱदा वचुवलरे शोत;े ऩयॊत ु

तमु्शी त े भनालय घेतरे नाशी. ऩयॊत ु आता गऱमाळी आर,े आता वालध

झार ेऩाहशज.े तमु्शी आऩरी ळतेजभीन वलकून टाका. ननदान प्रथभ त्मा भायलाडमाचे कजथ देऊन टाका. दवुये वालकाय भागनू ऩाशू. त े जया दभा घेतीर ल व्माजाचा दयशी त्माॊचा पाय नाशी. काऩातल्मा भायलाडमाचे देणे

शेच भखु्म आशे. हदलवेंहदलव कजथ तुॊफत चारर ेआशे, देणे लाढत चारर े

आशे; माने वलथ नाळ शोईर. भाझ ेभत ऐका.'

202 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'ऩयॊत ुभाझी एलढी काऱजी तमु्शारा कळारा? दरयरी ऩरुूऴारा वायेच वल्रा देण्मावाठी मेत अवतात. दरयरी भाणवारा काशीच वभजत नाशी का?

नाना! भाझ्मा कजाथची चच ॊता भरा आशे. तमु्शाॊरा ऩाझय पुटामरा नकोत!'

लडीर औऩयोचधक फोरत शोत.े

'बाऊ! भाझ्माने याशलरे नाशी, म्शणून भी आरो. ऩोटनतडीक आशे म्शणून

भी आरो. भाझ ेआतड े मेथे अडकरेर ेआशे, म्शणून आरो. भाझी ऩोटची ऩोय तमु्शाॊरा हदरेरी आशे, म्शणून मा एलढमा यात्री चचखरातनू आरो. भाझ ेवोन्द्मावायख ेनात,ू त्माॊना थोड ेळतेबात, घयदाय मा गालात याशाल,े मा ऩलूथजाॊच्मा गालातनू त ेऩयागॊदा शोऊ नमेत, देळोधडीव राग ूनमेत, म्शणून

भी आरो. रौकयच जप्ती मेईर. मररालात ऩ ै ककभतीने भार जातो. त े

तभुच ेऩामये ळते ऩॊधयाळ ेरूऩमाॊव तो वलवाऩयूलारा घेत आशे, देऊन टाका. उद्मा दय मेणाय नाशी. भायलाडी लायता मेईर.' नानाॊनी रृदम ओतनू

वाॊचगतरे.

'नाना! ऩामये ळते कव ेवलकालमाचे? मा ऩामये ळतेात आम्शी रशानाचे भोठे

झारो. त े ळते आम्शी लाढवलर,े भोठे केर.े भोठभोठमा धोंडी उयस्पोड

करून पोडल्मा. कातऱाव वरुुॊग रालरे ल बातजभीन तमाय केरी. दशा भणाॊच ेळते तीन खॊडीच ेकेर.े तथेे वलशीय खणरी. ऩामये म्शणे वलका. ऩामये

ळतेालय ऩोयाॊचा ककती रोब! भरेु ळननलायी-यवललायी रशानऩणी ळतेालयच

याशालमाची. तथेेच लाॊग्माच ेबयीत ल बात दलूाांच्मा आजीफयोफय खालमाची. तथेे ककती आॊफ ेरालरे, पुरझाड ेरालरी. ककती त्मा ळतेाळी न्जव्शाऱमाचा वॊफॊध! जभीन वधु्दा कळी आशे! वोने वऩकेर तथे,े अळी आशे जभीन.

हदलवेंहदलव जभीन डोऱमाॊना हदवेनाळी शोत चाररी आशे. लाडलडडराॊच्मा ळतेीबातीत बय घामरता मेत नाशी. तय ननदान आशे ती तयी नको का वाॊबाऱामरा ? जमभनीचा एक तकुडाशी भाझ्माने वलकलणाय नाशी. काऱजाचा तकुडा का कोठे काऩता मेतो? आऩरीच जभीन आऩल्माच

शाताॊनी वलकामची? आऩरी आई जमाप्रभाणे वलकणे ऩाऩ, आऩरी गोठमातरी गाम वलकणे जमाप्रभाणे ऩाऩ, तवेच जभीन वलकणेशी ऩाऩ!

203 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

जभीन म्शणज े आईच आशे. नतच्मा धान्द्मालय आम्शी ऩोवरेरो!' लडीर

फोररे. 'बाऊ! भोठाल्मा गप्ऩा भारून जगात बागत नवत.े फोराचीच कढी, फोराचाच बात खाऊन अॊगालय भाॊव चढत नवत.े जभीन म्शणे आई, कळी वलकामची? दवु-माची वलकत घेता मेत ेका? रफुाडता मेत ेका? त्मा लेऱेव

नाशी लाटत जभीन म्शणज ेदवु-माची आई! भरा नका नीती वाॊगण्माचा आल आण.ू एके लेऱी तमु्शी दवु-माॊच्मा ळतेालय जप्ती नेत अवा, मरराले

कयीत अवा, मा आमा हशयालनू आणीत अवा. जभीन वलकतात, वलकत

घेतात. व्मलशाय ऩाहशरा ऩाहशजे. ऩढेु देलाच्मा कृऩेने भरेु भोठी झारी. योजगायधॊदा नीट रागरा, तय ऩनु्द्शा घेतीर जभीन वलकत. शी जभीन नाशी, तय दवुयी. ऩयॊत ुकजथ डोकमालय ठेलनू जमभनी वाॊबाऱणाय कळा, याखणाय

कळा? जप्तीची दलॊडी वऩटतीर, ऩोमरव मेतीर, मरराल शोतीर, घयारा कुरऩे ठोकतीर, वायी ळोबा शोईर! म्शणज ेभग फये, की आऩण शोऊनच

तवा प्रवॊग मेऊ न देणे, अब्र ूवाॊबाऱणे, झाकरी भठू ठेलणे, शे फये? नानाॊनी वलचायर.े

'भाझ्मा अब्रचू ेभी ऩाशून घेईन. भाझी अब्र ूम्शणज ेतभुची नाशी ना?

बाऊ म्शणार,े 'भाझीशी आशे, म्शणून तय आरो. तमु्शी भाझ ेजालई आशात,

शे वलवयरात लाटत?े 'रोक म्शणतीर, अभकमाच्मा जालमाच्मा घयाची जप्ती झारी. तभुच्मा अब्रतु भाझीशी अब्र ूआशे. भाझ्मा भरुीची अब्र ूती भाझीच. जया वलचाय कया. आऩरा शेका भखूाथवायखा धयणे चाॊगर ेनाशी!' नाना म्शणार.े

'भखूथ म्शणा, काशी म्शणा. तमु्शाॊरा ल जगारा आज भरा लाटेर त ेफोरनू

घेण्माची वॊधी आशे ल अचधकाय आशे. भखूथ म्शणा, अडाणी म्शणा!' बाऊ

म्शणार.े

'म्शणेनच, म्शटल्मामळलाम याशीन की काम? भोठे वयदाय घयाण्मातरे!

आम्शी म्शणे वयदाय! वयदाय घयाण्मातरे, म्शणून भरुगी हदरी! शुॊडा हदरा! भरुीचा वॊवाय व्शाला म्शणून हदरी! नतच्मा अब्रचू े चध ॊडलड े व्शाले म्शणून

नाशी भरुगी हदरी भी! तमु्शी वयदाय ना, शेच का वयदाय? ना फामकोच्मा

204 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

अॊगालय पुटका भणी, ना धड ल्मामरा, ना खामरा! शेच का वयदाय? दायात

वालकायाच े धयणेकयी आशेत, फामकोरा लाटेर त े फोरत आशे, शेच का वयदाय? नाशी नीट घयदाय! नाशी काशी! शीच का वयदायी? आम्शी म्शणे

वयदाय! केलढी ऐट शोती! तीव लऴ ेवॊवाय केरात, का धन रालरीत? ऩचैी अककर नाशी मभऱवलरीत! वा-माॊनी तमु्शाॊरा पववलर ेल शाकरनू हदर.े

डोऱे उघडा थोड,े वयदाय! मबका-माची रषणे आखण म्शणे वयदाय! फये,

फोला, स्लत:रा अककर नाशी, तय दवुया वाॊगतो त ेतयी ऐकरे. तशेी नाशी. शा काम चालटऩणा चारवलरा आशे? मा गाढलऩणारा काम म्शणाल?े बाऊ!

शा गाढलऩणा आता ऩयेु. भी वाॊगतो, तवे कया!' अव ेनाना फोरत आशेत तो घयातनू आई तथे ेआरी. ती फोरणी घयात आईरा ऐकलत ना; तयी भोठमा कष्टाने ऐकत शोती. ऩयॊत ुआता नतची ळाॊती बॊगरी. ती फाशेय मेऊन नानाॊना म्शणारी, 'नाना! भाझ्मा घयात तमु्शी फवरेरा आशात; तमु्शी आऩरी भरुगी एकदा दवु-

मारा हदरीत, आता लाटेर तवे फोर ूनका! वाये जण खड ेभायतात, म्शणून

तमु्शी भारू नमेत. नाना! तभुच्मा भरुीचीच ऩणु्माई कभी, म्शणून मा बयल्मा घयारा अलकऱा आरी; लाईट हदलव आर.े तभुची भरुगी माॊच्मा घयात मेण्माऩलूी माॊच ेवोन्द्मावायख ेचाररे शोते. त्माॊची वयदायकी कळारा काढता? स्लत:च्मा भरुीच ेनळीफ लाईट, अवे म्शणा. आजऩमांत भी वखुाने

घाव खाल्रा, अब्रनेू हदलव काढर.े त ेत्माॊच्मा ऩणु्माईने. भी अबागी आशे,

तभुची भरुगी अबागी आशे. त्माॊच्माने जभीन वलकलत नाशी, तय नाशी. काम व्शामच ेत ेशोईर. ऩयॊत ुभन दखुल ूनका. शोणाये शोऊन जात;े ऩयॊत ुभने

भात्र दखुालरेरी याशतात. नाना! पुटरेरे भोती वाॊधता मेत नाशी, भने

लाईट झारी की जोडता मेत नाशीत. त्माॊचे भन, दखुल ूनका. भाझ्मा देखत

लेडलेाकड े काशी फोर ू नका. स्लत:च्मा भरुीच्मा वभष नतच्मा ऩतीची शेटाऱणी कळी कयता तमु्शी? कवेशी अवर े तयी त े भाझ े ऩती आशेत;

आभच ेकाम व्शामच ेअवेर काशी त ेशोलो. त ेतयी फ-मावाठीच कयतात ना वाये? भरुाफाऱाॊच ेऩढेु लाईट व्शाले, अव ेका त्माॊना लाटत?े

205 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

देलारा वाये कऱत आशे. फधु्दी देणाया तोच आशे. नाना, उगाच मळव्मा द्मामरा ऩनु्द्शा मा झोऩडीत मेऊ नका. भरुीरा ल नतच्मा ऩतीरा वहदच्छेचा आळीलाथद देण्माव मा. दोन गोड ळब्द फोरालमाव मा. तभुचा आळीलाथद ल प्रेभ द्मा, फाकी काशी नको, मळव्मा नको. नाना! फोरत ेमाची षभा कया! वयदाय घयाणे. नाना! नव्शत ेका वयदाय घयाणे! वाया गाल भान

देत शोता. तमु्शीच नव्शत ेका ऩाहशर?े वाये हदलव वायख ेनवतात. मा लऴी वाये आॊफ ेगऱून गेरे तयी ऩढुच्मा लऴी ऩनु्द्शा भोशोय मेईर; झाड लाऱून गेरे,

तय ऩनु्द्शा ऩारली पुटेर. नाना! यागल ूनका. भी तभुच्मा ऩामा ऩडत.े आभच े

जव ेव्शामच ेअवेर तवे शोलो. ऩयॊत ुमाऩढेु तमु्शी कधी माॊना टोचून नका फोर.ू भाझे एलढेच भागणे आशे.' अवे म्शणून आई खयोखयीच नानाॊचे ऩाम

धयालमाव गेरी. 'फमो! ऊठ. तझुी इच्छा आशे, तय शा ऩाशा भी जातो. आजऩावनू ऩनु्द्शा तभुच्मा कलाडीत ऩाम टाकणाय नाशी. वभजरीव ! भाझ ेम्शाता-माच ेकाम

अडर ेआशे!'

'नाना! अवा अथाथचा अनथथ करू नका; त्रागा करू नका. तमु्शी मेत जा. भी जळी तभुची भरुगी, तळीच त्माॊची ऩत्नी. भरा वा-माॊकड ेऩाहशर ेऩाहशजे. भरा तमु्शीशी शलेत ल शेशी शलेत. नाना! आम्शाॊरा बाग्म वोडून गेरे;

बाऊफॊद वोडून गेरे; तमु्शीशी वोडून जाणाय का? नाना! तमु्शी मेत जा, प्रेभाने आम्शाॊरा बेटालमाव मेत जा. फमोकड ेमेत जा तभुच्मा. मार ना?'

आईचा गऱा दाटून आरा. 'नाशी, भी आता मेणाय नाशी, जेथे आऩल्मा ळब्दारा भान नाशी, तथे े

कळारा जा?' अव ेम्शणत नाना ननघनू गेरे.

'नाना! तभुच्मा ऩोटच्मा भरुीऩेषा ओठचा ळब्दच तमु्शारा वप्रम ना? गेरे.

काम कयामच?े जाऊ दे. तमु्शी आता ऩडा. कऩाऱारा तरे चोऱू का? म्शणज े

ळाॊत लाटेर.' आईलडडराॊना म्शणारी. 'मा कऩाऱकयॊटमाच्मा कऩाऱारा तरे कळारा? त ू नतकड ेआत जा. भरा एकटाच ऩडू दे.' लडीर त्राग्माने म्शणार.े

206 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

गयीफ र्फचायी आई! ती उठून गेरी. धाकटा ऩरुूऴोत्तभ ननजरा शोता. त्माच्मा अॊगालयच ेऩाॊघरूण वयवालनू ती गेरी. कोठे गेरी? कोठे म्शणज?े

तऱुळीच्मा अॊगणात जाऊन तऱुवादेलीजलऱ अश् ू ढाऱीत फवरी. आजूफाजूच ेप्रचॊड आम्रलषृ गॊबीयऩणे उब ेशोत.े लाया स्तब्ध शोता. आकाळ

स्तब्ध शोत.े भाझी आई यडत फवरी शोती. त े ऋण नतरा यडलीत शोत.े

भाझ्मा आईरा यात्रॊहदलव ऋण यडलीत शोते.

207 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र ऩन्स्तवाली - आईच ेचचॊताभम जीलन

"भी औॊध वॊस्थानात मळकालमाव गेरो शोतो; ऩयॊत ु तथेून भाझी उचरफाॊगडी देलारा कयालमाची शोती. भी तथे े कवे तयी हदलव काढीत

शोतो. त े भी वाॊगत फवत नाशी. वा-माच गरयफाॊना तवे हदलव काढाल े

रागतात. भरा भाझ्मा आईच्मा आठलणी वाॊगालमाच्मा आशेत. त्मा आठलणीऩयुता भाझा जो वॊफॊध मेईर, तो भात्र भरा वाॊगणे बाग आशे.

ऩणु्माव भाझ्मा भालळीजलऱ भाझा वलाांत धाकटा बाऊ वदानॊद शोता. ऩलूीचा मळलॊत आता ऩनु्द्शा आईच्मा ऩोटी आरा, अवे आम्शाॊ वलाांव लाटत

अव.े ऩयॊत ु प्रेगभध्मे ऩणु्माव एकाएकी वदानॊद आम्शाॊव वोडून गेरा! 'दत्तगरुू, दत्तगरुू' म्शणत गेरा. 'त े ऩाशा भरा फोरालीत आशेत, भी जातो!' अव ेम्शणत तो गेरा. भी औॊधरा शोतो. तथेेशी प्रेग वरुू झारा. एक वोन्द्मावायखा भरुगा गेरा ल दवुया दयू नतकड ेएकटा! तथेेशी प्रेग आशे, शे ऐकून भाझ्मा आईचा जील

खारीलय शोता. वदानॊदाच ेद:ुख ताजे शोत.े ककती हदलव झार,े तयी नतच्मा डोऱमाॊच ेऩाणी खऱेना ऩयॊत ुत ेद:ुख कभी शोत आशे, तो नतरा भाझी चच ॊता जाऱू रागरी. चच ॊताभम नतचे जीलन झारे शोत.े

प्रेगभऱेु औॊधची ळाऱा फॊद झारी. फाशेयगालच्मा वलद्माथ्माांनी ननघनू

जाल,े अव ेवाॊगण्मात आर.े भी कोठे जाणाय? ऩवै ेतयी जलऱ कोठे शोत?े

भी भाझ्मा जलऱची घोंगडी वलकरी. काशी चाॊगरी ऩसु्तके वलकरी. ऩाच

रूऩमे जभा झार ेल ऩनु्द्शा औॊध वोडून भी ननघारो. दोन-तीन भहशने ळाऱा फॊद याशीर, अवा अॊदाज शोता. भी शणे फॊदयात उतयरो. गाडी ठयलनू ऩारगडाव आरो. ऩशाटेच्मा लेऱेव भी गाडीतनू उतयरो. लडाच्मा झाडालय गरूडऩषी आर े शोत.े त े भोठमाने

ओयडून गाल जागा कयीत शोत.े आजूफाजूरा बऩूाऱमा, कोठे लेदऩठन ऐकू

मेत शोत.े भी बाड े देऊन भाझ्मा कलाडीत मळयरो. भरा लाईट लाटत शोत.े

भरा ऩाहशल्मालय आईरा धाकटमा बालाची ऩनु्द्शा जोयाने आठलण मेऊन

ती यडरे, अळी बीती लाटत शोती. शऱूशऱू भी अॊगणात आरो. अॊगणातनू

208 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ओटीलय आरो. घयात आई ताक कयीत शोती. ताक कयताना ळाॊतऩणे

कृष्णाच ेगाणे म्शणत शोती. गोड भधुय प्रेभऱ गाणे-

गोकुऱात खाळी त ूदशी दधू रोणी ऩयब्रह्भ शोतालव त ूनेणे ऩरय कोणी एक याधा भात्र झारी लेडी तझु्मावाठी ऩणूवऩणे झारी म्शणे देला तझुी बेटी ।

शी गाणे म्शणत शोती. भी ओटीलय त ेगाणे ऐकतच उबा याहशरो. दाय रोटण्माच ेधैमथ शोईना. ऩयॊत ु

ककती लेऱ उबा याशणाय? ळलेटी दाय रकटर.े थाऩ भायरी, 'कोण?' आईने वलचायर.े

'भी श्माभ.' अव ेउत्तय हदर.े

'श्माभ! आरा ये भाझा फाऱ; आल्म,े शो!' अव े म्शणत रगफगीने मेऊन

आईने दाय उघडर.े आईने भरा ऩोटाळी धरयरे. 'देलाॊना नभस्काय कय. भी त्माॊना गऱू ठेलत्मे. शो, आधी, फव. ककती ये तझु्मा लाटेकड ेडोऱे रावलरे

शोत!े त्मारा देलाने नेरे, म्शटरे दवुया दृष्टीव ऩडतो, की नाशी?' अव े

म्शणताना आईचा कॊ ठ बरून आरा ल भीशी यडू रागरो. लडीर ळौचाव गेरे शोत.े त े अॊगणात मेताच आई ऩढेु शोऊन म्शणारी, 'म्शटरॊ, श्माभ आरा, शो, आऩरा, आताच आरा!' त े ऩाम धुऊन घयात

आर.े भी त्माॊना नभस्काय केरा. 'श्माभ! गणऩतीलय आलतथने कयीत शोतो. आराव ळलेटी, खुळार आशेव ना? वदानॊद गेरा!' अव े म्शणून त्माॊनी डोऱमाॊना उऩयणे रालरे. 'नीज जया अॊथरूणालय, फाशेय थॊडी आशे, नीज.' आई भरा म्शणारी. भी कऩड े काढर.े चूऱ बरून आईच्मा अॊथरूणालय ननजरो. आईची चौघडी अॊगालय घेतरी. ती चौघडी नवनू जण ूआईच ेप्रेभच भी ऩाॊघयरे शोत.े भी जण ूआईजलऱ नतच्मा कुळीतच ननजरो आशे, अव ेभरा लाटत शोते. त्मा हदलवाच े त े ऩशाटेच े आईच्मा अॊथरूणालय ननजणे, नतच्मा ऩाॊघरूणात

ननजणे, त े अजून भरा आठलत े आशे. ककती तयी लेऱा यात्री अॊथरूणात

अवताना 'भी भाझ्मा आईच्मा कुळीत आशे' शा वलचाय भी कयीत अवतो. शी

209 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

बालना भाझ्मा जीलनात बयरेरी आशे. आईच ेशात भाझ्मा बोलती आशेत,

अव ेककतीदा तयी भरा लाटत ेल भी गहशलयतो. घयी मेऊन नव्माचा जुना झारो. धाकटा ऩरुूऴोत्तभ घयातीर ल गालातीर

शकीकती वाॊगत शोता. भी त्मारा भाझ्मा गोष्टी वाॊगत शोतो. औॊधरा कलठाच्मा पऱाच्मा फाफतीत भाझी पन्जती कळी झारी, त े त्मारा भी वाॊचगतरे, कोकणात कोंफडीच्मा अॊडमारा कलठ म्शणतात. कोकणात

कलठाची पऱे नाशीत. औॊधरा एक मभत्र भरा म्शणारा, 'तरुा कलठ

आलडत,े ये? भी त्माच्मालय वॊताऩरो. भाझ े मभत्र त्मारा शवरे. औॊधरा तऱमात एक हदलव भी कवा फडुत शोतो, तथेीर मभाईच ेदेऊऱ, यानातीर

भोय, वाये त्मारा वाॊगत शोतो. ऩरुूऴोत्तभानेशी कोणी ऩाटीरलाडीचा भनषु्म ऩवा-मारा गेरा अवता. वाऩ चालनू कवा भेरा, कोणाची गाम

चयताना ऩान रागनू कळी भेरी लगयेै वाॊचगतरे. गोष्टीत अव ेकाशी हदलव

गेरे.

आता जलऱजलऱ भहशना शोऊन गेरा तयी औॊधची ळाऱा उघडरी नव्शती. भाझ्मा लडीराॊना त े खये लाटेना. नतकड े भाझ े जभत नाशी. म्शणून शात

शरलीत ऩयत आरो, अव े त्माॊना लाटू रागर.े अळी ळॊका त्माॊच्मा भनात

दृढालत शोती. एके हदलळी यात्री ऩरुूऴोत्तभाजलऱ गोष्टी फोरत भी अॊथरूणालय ऩडरो शोतो. दोघ ेबाऊ प्रेभाने एका ऩाॊघरूणात ननजून फोरत

शोतो. एकभेकाॊच्मा अॊगालय आम्शी प्रेभाने शात ठेवलर ेशोत.े गोष्टी ऐकता ऐकता ऩरुूऴोत्तभ झोऩरा ल भराशी झोऩ रागरी. ऩयॊत ु एकदभ दचकून जागा झारो. कोठून तयी उॊचालरून ऩडरो, अव े

स्लप्नात ऩाहशर.े भी जागा झारो, तवे्शा ऩढुीर वॊलाद भाझ्मा कानाॊलय

ऩडरा. आई गोला-मा ननळीत शोती. दवु-मा हदलवाच्मा बाजीची तमायी चाररी शोती. लडीरशी गोला-मा ननलडीत शोत.े शाताने काभ चारर ेशोत ेल उबमता फोरत शोती. 'त्माच्माने नतकड े मळकणे शोत नवेर, म्शणूनच तो आरा. प्रेगची वफफ

वाऩडरी. अजून का ळाऱा उघडरी नवेर?' अव ेलडीर म्शणार.े

210 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'तो खोटे का फोरेर?' त्मारा नतकड ेशार काढाल ेरागतात; तयी तो ऩयत

जाणाय आशे. मेथे पुकट खामरा काशी तो याशामचा नाशी. भी याशू देणाय

नाशी.' अव ेभाझी आई भाझी फाज ूघेऊन फोरत शोती. 'त्मा लेऱेव तो गोऩाऱ ऩटलधथन येल्लेत रालनू देणाय शोता. फये झार ेअवत.े

मा हदलवाॊत नोकयी तयी कोठे आशे ? ऩयॊत ुतमु्शाॊ भामरेकयाॊना ऩवॊत ऩडर े

नाशी.' लडीर ऩनु्द्शा म्शणार.े

'ऩण इतकमाॊत त्मारा नोकयी कयामची नाशी. तो मळकेर. तो मेथून जाईर,

शो. तो घयफळा शोणाय नाशी, खामरा काऱ ल बईुरा बाय शोणाय नाशी.' आई

म्शणारी. 'तरुा तझुी भरेु नेशभी चाॊगरीच लाटतात. ळलेटी भाझचे खये शोईर. नतकड े

जभत नवेर, म्शणून आरा. एक हदलव र्फ ॊग फाशेय ऩडरे.' लडीर आऩरेच

म्शणणे ऩढेु चारलीत शोत.े

ळलेटी भाझ्माने याशलेना; भी अॊथरूणात उठून फवरो ल म्शणारो, 'बाऊ!

भी काशी चोरून ऐकत नव्शतो. भी एकदभ जागा झारो. तभुचे म्शणणे

ऐकरे. भी उद्माच मेथून जातो. भग औॊधरा प्रेग अवो ला नवो. भाझ्मालय जय तभुचा वलश्लाव नाशी, तय मेथे कळारा याशू? भी केलऱ

खाण्मावाठी ल भाळा भायीत फवण्मावाठी मेथे आरो नाशी. प्रेग शोता, तयी भी तथेेच याशणाय शोतो, जाण्मामेण्माचा खचथ नको म्शणून. ऩयॊत ु

ऩयगालच्मा वलद्माथ्माांव तथे ेयाशू देत ना, म्शणून आरो, भी उद्माच जातो. आई! उद्माच भी ननघतो.' 'त्माॊचे नको ये म्शणणे भनालय घेऊ. नतकडचा प्रेग थाॊफ ू दे. भग जा शो श्माभ! भाझ ेलेडीचे ऐक.' आई म्शणारी. 'भी थाॊफणाय नाशी. उद्मा मेथून भाझी यलानगी कय. बाऊ ऩनु्द्शा एकदा दशा रुऩमे तभुच्माजलऱ भाचगतरे ऩाहशजेत. तलेढे कृऩा करून द्मा. आई! चच ॊता करू नको. देल तायी, त्मारा कोण भायी? जमारा जगलालमाचे, त्मारा तो योगाच्मा बय वाथीतशी जगलीर, अपाट वभरुातशी तायीर?' भी म्शटर.े

'त ू तयी त्माॊचाच ना भरुगा! तझुा रशानऩणाचा शट्टी स्लबाल थोडाच

जाईर! जा, फाफाॊनो! कोठेशी खुळार याशा म्शणज ेझारे. भाझ ेभेरीच ेडोऱे

211 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

देल का मभटीत नाशी, काशी वभजत नाशी, चाॊगरी वोन्द्मावायखी ऩोये नेतो. आम्शारा यडालमारा याखतो!' अव ेआई यडत म्शणारी. यात्र गेरी ल हदलव उजाडरा. भी आईरा म्शटर,े 'भाझ ेजाण्माचे ठयरे आशे.

आज नाशी, तय भहशन्द्माबयाने जालचे रागणाय ना? त ूऩयलानगी दे.'

ळलेटी आईने वॊभती हदरी. दवु-मालय स्लत:ची इच्छा ती रादीत नव.े

ळयणागती शेच नतच ेफऱ शोत.े नतने कवराच शेका धयरा नाशी. नतच ेप्रेभ

फाॊधणाये नव्शत,े भोकऱीक देणाये शोत.े स्लातॊत्र्म देणाये शोत.े'

लडडराॊलय यागालनू भी ऩयत जालमाव ननघारो. आईरा यड ेआलयेना. एक

ऩोटाचा गोऱा प्रेगने फऱी घेतरा शोता. दवुया प्रेगात उडी घ्मामरा जात

शोता. ऩयॊत ु ती काम कयणाय! फाऩरेकाॊच्मा झगडमात ती गाम भात्र

यडवलरी जात शोती. भी आईच्मा ऩामा ऩडरो. लडडराॊच ेऩाम धयर.े उबमताॊच ेआळीलाथद घेऊन

भी ननघारो. अबागी श्माभ आईचे न ऐकता ननघारा. भी गाडीत फवरो. गडमाॊनो! आईच ेतचे ळलेटच ेऩाचथथल दळथन! त्मानॊतय

भाझी आई न्जलॊत भाझ्मा दृष्टीव ऩडरी नाशी. तीची बस्भभम भतूीच

ळलेटी स्भळानात भी ऩाहशरी! आईरा भी त्मा लेऱेव कामभची वोडीत

आशे, नतच े अभतृभम ळब्द ळलेटच े ऐकत आशे, अळी भरा कल्ऩनाशी नव्शती. ऩयॊत ु भानली आळा वलरूध्द देलाची इच्छा, शे कठोय वत्म भरा अनबुलालमाच ेशोत.े दवुये काम!

212 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र छन्त्तवाली - तेर आशे, तय भीठ नाशी! "आजच े ऩेऱू चाॊगर ेनाशीत, वतू वायख ेतटुत आशे. नीट वऩ ॊजरेर े हदवत

नाशीत. गोवल ॊदा! त ूवऩ ॊजराव ना काऩवू?' मबकाने वलचायर.े

'आजच ेऩेऱू श्माभच ेआशेत. त्माॊनी आज वऩ ॊजर.े' गोवल ॊदा म्शणारा. इतकमात याभ तथेे आरा, त्माने त ेफोरणे ऐकरे. 'अरीकड ेश्माभचे भन

द:ुखी आशे. त ेत्माचे द:ुखी भन त्मारा काभ चाॊगर ेकरू देत नाशी. शातनू

काभ चाॊगरे व्शालमाव भनशी प्रवन्द्न ऩाहशज.े' याभ म्शणारा. 'वलव लवध्दीच ेकायण । भन कया ये प्रवन्न ॥'

अवा तकुायाभाचा चयण आशे.

'श्माभ कोठे गेरा आशे, गोवल ॊदा?' याभने वलचायर.े

'त ेभघा तय लयती शोत.े' मबका म्शणारा. 'त े त्मा ऐराफाईकड े जाणाय शोत,े तयी फयीच आजायी आशे म्शणतात.'

गोवल ॊदा म्शणारा. 'काम एकेक नाल? ऐराफाई शे काम ये नाल? मबकाने वलचायरे. 'अये,

ऐराफाई, म्शणज ेअहशल्माफाई. अहशल्मेचा तो अऩभ्रॊळ आशे. नालातरा अथथ ळोधून काढाला रागतो. तो म्शणारा. माॊची अळी फोरणी चाररी शोती तो श्माभ आरा. 'काम ये कयता गोवल ॊदा? श्माभने वलचायर.े

'काशी नाशी. ती ऐराफाई कळी आशे?' त्माने वलचायर.े

'नतरा गालारा ऩाठवलरी त्माॊनी.' श्माभ म्शणारा. 'फयी शोईर का? ऩोयेफाऱे रशान आशेत.' मबका म्शणारा. 'कोणारा भाशीत? आऩण तयी काम कयणाय? श्माभ म्शणारा. 'मबका! आज त ूबाॊडी चाॊगरी नाशी घावरीव. तझु ेरष नव्शत.े' बाॊडमाकड े

रष जाऊन श्माभ म्शणारा. 'जव ेकाऩवू वऩ ॊजता तभुच ेनव्शत.े' मबका म्शणारा. 'का? आजच ेऩेऱू चाॊगर ेनाशी का झार?े' श्माभने वलचायर.े

त्मात ऩषु्कऱ कचया याहशरा आशे.' गोवल ॊदा म्शणारा.

213 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'भाझ ेतय वतू तटुत नव्शत.े' श्माभ म्शणारा. 'तभुचे ऩेऱू ऩहशर ेअवतीर.' मबका म्शणारा. 'नाशी, ये; आज भी काऩवू वऩ ॊजरा, त्माचेच फनवलरेरे ऩेऱू भी भाझ्मा ऩडुीत ठेलरे शोत.े'

'भी त ेफदररे शोत.े भाझ्माजलऱ चाॊगरे ऩेऱू शोते, त ेतभुच्मा ऩडुीत ठेलरे

ल तभुच्मा ऩेऱूॊच ेवतू कातरे. त ूयात्री वतू कातीत फवतोव, त्राव शोईर,

म्शणून फदररे शोत.े' गोवल ॊदा म्शणारा. 'श्माभ, त ूयात्री जागतोव शे चाॊगरे नाशी.' याभ म्शणारा. 'झोऩ मेत नाशी, तय काम करू ? नवुत े ऩडून याशण्माऩेषा वतू कातीत

फवतो.' श्माभ म्शणारा. 'झोऩ न मामरा काम झार े? आम्शाॊरा फयी झोऩ मेत े?' याभ म्शणारा. 'तमु्शी खूऩ काभ कयता. झोऩ रागालमाव हदलवा तऩ कयाले रागत.े ळयीय

खझजलाल ेरागत.े' श्माभ म्शणारा. 'त ूनाशी लाटत ेकाभ कयीत? वकाऱी वलहशयीजलऱ झाडालमाव आज तचू

गेराव.' याभ म्शणारा. 'ऩयॊत ुमबका, गोवल ॊदा ल नाभदेल माॊनी भरा कुठे झाडू हदर?े भी काभ करू

नमे, अवे तमु्शाॊरा लाटत.े ऩणु्मलॊत तमु्शी व्शाले, भी नमे का शोऊ?' श्माभने

वलचायर.े

'तरुा फये लाटत नव्शत,े म्शणून काभ करू हदरे नाशी. त्माॊनी,' याभ

म्शणारा. 'रोक मामरा रागर.े घॊटा हदरी ऩाहशज.े' गोवल ॊदा म्शणारा. घॊटा झारी ल प्राथथना वरुू झारी. प्राथथने नॊतय श्माभने आईची आठलण

वाॊगण्माव वरुूलात केरी. आभच्मा घयी आता वलथच अडचण ऩड.े घयात वा-माचीच लाण बावे. तरे

आशे तय भीठ नाशी. भीठ आशे तय मभयची नाशी, अवे चाररे शोत.े कधी चुरीरा रालालमाव ढरऩी नव,े थायऱमात घारालमाव गोलयी नव.े आई

ऩयवात हशॊडून काटकमा गोऱा कयी. कधी कधी आॊब्माची लाऱरेरी ऩाने

आणून त्माॊलयच नतने स्लमॊऩाक कयाला. कधी कधी बाजीरा तरेाची

214 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

पोडणीवधु्दा नव.े नतच्मा अश्ूॊची पोडणी अव ेल त्माभऱेुच जण ूचल मेत

अव.े काम कयीर र्फचायी! अब्रनेू हदलव काढीत शोती. आईच े आईफाऩ

आता ऩारगडरा नव्शत.े त े ऩणु्मा-भुॊफईव भरुाकड े गेरे शोत.े भाशेयी गालाव कोणी नव्शत.े भाशेयच्मा घयारा कुरऩू शोते. आई घयाच्मा फाशेय

ऩडत नवे. एक तय ळकती नव्शती आखण दवुये कायण म्शणजे राज लाटत

अव.े घयातच फवनू ती लेऱ दलडी. त्मा लेऱेव आभच्मा गालात कोणी एक ऩेन्द्ळनय गशृस्थ मेऊन याहशरे शोते. त ेभऱूचे आभच्मा गालच ेनव्शत.े ऩयॊत ुआभच्मा गालचे शलाऩाणी चाॊगर.े

ब्राहभणलस्ती भोठी, मळलाम आभच्मा गालातीर गणऩतीलय त्माॊची श्ध्दा ल बकती म्शणून मेऊन याहशर ेशोत.े आभच्मा घयाळजेायीच जागा घेऊन

त्माॊनी टुभदाय फॊगरा फाॊधरा शोता. आईची मा नव्मा घयाळी ओऱख झारी. ऩेन्द्ळनयीणफाई भोठमा बल्मा शोत्मा. त्माॊचा स्लबाल भामाऱू शोता. आई त्माॊच्माकड ेजाऊन फवे. त्माशी एखादे लेऱेव आईकड े मेत. एक हदलव आई त्माॊना म्शणारी, 'याधाताई!

तभुच्माकड ेकाशी काभ अवेर, तय भी करून देत जाईन. दऱण लगयेै भी दऱून देईन. भरा थोडी भदत शोईर.' याधाताई ळशयात याहशरेल्मा. त्माॊना योख ऩवैे देऊन दऱण दऱून आणण्माची वलम शोती. आईकड े दऱण

द्मालमाच ेत्माॊनी कफरू केर.े आईची ळकती ती काम? ऩयॊत ुकयीर काम?

लडीर ऩशाटे उठून फाशेय गेरे, की आई जात ेघारी. ळाऱेची लेऱ शोईऩमांत

ऩरुूऴोत्तभ शात राली. नॊतय ती एकटीच दऱत फवे. थाॊफत थाॊफत दऱण

टाकी. 'श्माभ अवता मेथ ेतय वाये दऱून टाकता.' अवे नतच्मा भनात मेई

भी घयातनू यागालनू कवा गेरो, शे आठलनू ती यडू रागे. दऱता-दऱता नतच े

डोऱे बरून मेत, कॊ ठ दाटून मेई, ऊय बरून मेई, शात दभनू मेत. त ेकष्टाचे दऱण करून जे चाय ऩवै ेमभऱत, त्माॊतनू आई तरे, भीठ आणी ल षणाचा वॊवाय वखुाने कयी. हदलाऱीच े हदलव मेत चारर े शोत.े घयात थोड े जास्त तरे लगयेै रागर े

अवत.े दोन हदलल्मा तयी रालामरा शव्मात ना! एक काऱ अवा शोता, की आभच्मा घयी हदलाऱीत योज घडाबय तरे ऩणत्माॊना रागत अव.े ळकेडो

215 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ऩणत्मा त्मा लेऱेव रागत अवत; ऩयॊत ुआईरा त्मा आता पकत स्भतृी याहशल्मा शोत्मा. हदलाऱी कळी वाजयी कयालमाची? आई त्मा ऩेन्द्ळनयीणफाईंना म्शणारी, 'तभुच े धुणेर्फणे वधु्दा भी धुऊन हदर,े तय

नाशी का चारणाय? दवुये काशी काभ वाॊगत जा.' त्मा ऩेन्द्ळनयीणफाईंची भरुगी भाशेयी आरी शोती. नतच े नाल शोत े इॊद.ू

फाऱॊतऩणातनू ती उठरी शोती ल आजायी ऩडरी शोती. ती पाय अळकत

झारी शोती. शलाऩारट कयालमाव ती भाशेयी आरी शोती. याधाताई

म्शणाल्मा, 'आभच्मा इॊदरूा अॊगारा तरे लगयेै रालीत जार का? नतच्मा भरुीरा न्द्शाऊभाखू घारीत जार का?'

आई म्शणारी, 'शो, आनॊदान ेकयीन. भरा शे काभ आलडत.े भागे ऩषु्कऱ

लऴाांऩलूी भाझी चॊरी घयी आरी शोती, भाशेयी आरी शोती. भीच नतच्मा अॊगारा रालीत अव.े'

आई योज उजाडता इॊदचू्मा अॊगारा रालालमारा जाऊ रागरी. दऱणाची लेऱ नतने नतव-मा प्रशयी ठयवलरी. आई पाय भनाऩावनू काभ कयी. इॊदचू्मा अॊगारा चोऱताना शी आऩरी भरुगी आशे. अव ेआईरा लाटे. त्मा रशान

भरुारा न्द्शाऊ घारतानाशी नतरा वखु शोई. त्मारा भरुारा ऩामाॊलय घारनू

त्माच्मा कोभर, रफुरफुीत टाऱूलय तरे घारनू 'तो तो तो! फाऱाची फामको मो मो मो!' अव े प्रेभाने ल लात्वल्माने ती म्शणे. आई न्द्शाऊभाख ू घार ू

रागल्माऩावनू त्मा भरुाने फाऱवे धयरे; त ेटलटलीत हदव ूरागर.े इॊदचू्मा प्रकृतीत पयक हदव ूरागरा. नतच्मा कपकट तोंडालय थोडाथोडा तजेरा मेऊ

रागरा. याधाताईंची आईलय श्ध्दा फवरी. भहशना शोताच त्माॊनी दोन रूऩमे

आईच्मा शातालय ठेलरे. 'दोन कळारा? एक ऩयेु, शो!' आई म्शणारी. 'घ्मा, शो, मळोदाफाई, हदलाऱी लगयेै आशे. तमु्शी भनाऩावनू काभ कयता, त्माची ककॊ भत का कयालमाची आशे? भनाऩावनू केरेल्मा काभाचा दाभ

ठयलालमाचा नवतो. आई घयी आरी ल देलाच ेआबाय भानती झारी. 'देला! भाझी राज वायी तरुा! अव ेती म्शणारी. दोन रूऩमाॊतनू नतने थोड ेतरे, थोड ेतऩू आणवलरे,

216 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

एक नायऱ आणवलरा. थोडमा कयॊजमा ल चाय अनयवे नतने केर.े

हदलाऱीच्मा चाय हदलवाॊत फाशेय दोन हदलल्मा रावलल्मा. बाऊफीजेच्मा हदलळी ऩरुूऴोत्तभ इॊदकूडचे गेरा शोता. इॊदनेू त्मारा ओलामऱरे. चाय आणे

ऩरुूऴोत्तभने ओलाऱणी घातरी. पटाकमाॊऐलजी आईने ऩरुूऴोत्तभरा एक

वऩटुकनऱी करून हदरी ल र्त्रवऱेु ऩाडून हदरी. र्त्रवऱू वऩटुकनऱीत घारनू

ऩरुूऴोत्तभ फाय काढी. र्त्रवऱेु वॊऩरी, तय ऩारयग्माचा ऩारा घारनू लाजली. ननयाऱमा पटाकमाॊवाठी त्माने शट्ट धयरा नाशी. ऩयॊत ुमा अऩयॊऩाय श्भाने आधीच खॊगरेरी, यॊजरी-गाॊजरेरी भाझी आई

ककती हदलव जगणाय? नतरा ताऩ मेई, थोडा दभशी रागे. तयी गाड ेढकरता मेत शोत ेतो ऩमांत ती ढकरीतच शोती. तऱुळीच ेरग्न आर.े ऩरुूऴोत्तभाने

घोरयलडमातनू आलऱे, चच ॊचा आणल्मा शोत्मा. झेंडू आणर,े तऱुळीच ेरग्न

झार.े तऱुळीरा शऱदीकुॊ कू लाशताना आई म्शणारी, 'तऱुवादेली! भाझी अब्र ूआशे, तोच भाझ ेडोऱे मभटलनू अब्रवूश ल वौबाग्मावश भरा घेऊन जा.'

217 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र वदनतवाली - अब्रचू ेचधॊडलड े

श्माभने आयॊब केरा. ळलेटी आभच्मालय भायलाडमाने कपमाथद कयण्माच ेठयवलरे. कोटाथत कपमाथद

दाखर झारी. व्माज ल भदु्दर मभऱून चाय शजायाॊची त्माने कपमाथद हदरी. दाला वरुू झारा. कोटाथत वालकायाच ेदेणे मोग्म ठयरे ल वायी शोती नव्शती ती मभऱकत जप्त करून नतचा मरराल व्शाला, अवा ननकार देण्मात आरा. त्मा हदलळी गालात दलॊडी वऩटरी जाणाय शोती! आईरा दोन हदलव एक

घावशी गेरा नाशी. डोऱमारा डोऱा रागरा नाशी. 'आई जगदॊफ!े ळलेटी मा डोऱमाॊदेखत अब्रचूे चध ॊडलड े शोणाय ना? मा कानाॊनी ती दषु्ट दलॊडी ऐकालमाची! भाझे प्राण ने ना ग आई! नको शा जील!' अळी ती प्राथथना कयीत शोती. ऩरुूऴोत्तभ ळाऱेत गेरा शोता. घयी आईरा खूऩ ताऩ बरून आरा ल ती अॊथरूणालय ऩडरी. ती तऱभऱत शोती ल यडत शोती. वकाऱी नऊ लाजामची लेऱ शोती. भशाय ढोरके घेऊन गालात दलॊडी देत

शोता. तो हठकहठकाणी उबा याशून 'आज बाऊयाल माॊच्मा घयाची दऩुायी जप्ती शोणाय आशे.' लगयेै ओयडत वाॊगे ल ढोरके लाजली. दवु-माच्मा भानशानीत आनॊद भानणाये काशी जील अवतात. त्माॊना आनॊद शोत शोता. खानदानीच्मा घयॊदाज रोकाॊव लाईट लाटत शोत.े

भशाय दलॊडी देत चाररा शोता. ळाऱेजलऱ मेऊन त्माने ढोरके लाजवलरे.

वायी भरेु ऐकू रागरी. त्माने दलॊडी हदरी ल ऩढेु गेरा. भाझ्मा बालारा भरेु

चचडल ूरागरी. ऩोये त्मा दलॊडीची नककर कयीत ल भाझ्मा बालाच्मा ऩाठीव

रागत.

'ऩऴुाथच्मा घयाची जप्ती शोणाय, ढुभढुभढुभ!' अव ेती म्शणत ल ऩरुूऴोत्तभ

यडू रागे. त्माच्मा डोऱमाॊतनू अश् ू मेऊ रागर.े तो भास्तयाॊजलऱ गेरा ल

म्शणारा, 'भी घयी जाऊ का?'

218 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

भास्तय म्शणार,े 'कोठे चारराव? फव खारी! अध्माथ तावाने ळाऱाच

वटेुर.' भास्तयाॊना त्मा रशान बालाच्मा रृदमाची कारलाकारल वभजरी का नाशी?

दशा लाजरे. ळाऱा वटुरी. राॊडग्माॊनी कोकयाची दळा कयाली तळी भाझ्मा बालाची इतय भरुाॊनी केरी. भरेु त्माच्मा 'ढुभढुभढुभ' कयीत ऩाठीव

रागरी. तो यडत यडत घयी आरा ल एकदभ आईरा र्फरगरा. 'आई! वायी भरेु भरा चचडलतात! का ग अव?े म्शणतात, 'तझु्मा घयाची जप्ती शोणाय, ळणेाच े हदल े रागणाय.' आई! वायी का ग भाझ्मा ऩाठीव

रागतात? आऩणाॊव मेथून फाशेय काढणाय का ग? काम ग झार?े अव े

आईरा वलचारू रागरा. 'फाऱ! देलाची भजी; भी तयी काम वाॊग ू तरुा?' अव े म्शणून

ऩडल्माऩडल्माच मा ऩोटच्मा गोऱमारा ऩोटाळी घेऊन आई ळतधायाॊनी त्मारा स्नान घार ू रागरी. भामरेकये ळोकवागयात फडूुन गेरी शोती. ळलेटी आई त्मारा म्शणारी, 'जा फाऱ; शातऩाम ध;ू आज याधाताईकड े

जेलामरा जा. इॊदनेू तरुा फोरालरे आशे.'

रशान बाऊ, त्मारा काम वभजणाय? तो ळजेायी जेलामरा ननघनू गेरा. त्मा हदलळी लडीर जेलरे नाशीत. त्माॊनी स्नान केरे. देलाची ऩजूा केरी. राज लाटत शोती, तयी देलऱात गेरे. खारी भान घारनू गेरे ल तवेच ऩयत

आर.े जमा गालात त्माॊना वयदाय म्शणत, जमा गालात त ेऩॊच शोत,े जमा गालात त्माॊना भान मभऱे, त्मा गालात त्मा हदलळी कुत्रशेी वलचायीत नव्शत!े

जमा गालात त े मभयलरे, जमा गालात त्माॊच्मा ळब्दारा भान मभऱे तथेेच

रशान रशान ऩोयेशी त्मा हदलळी त्माॊची टय उडलीत शोती. जेथ ेपुरे लेचरी, तथेेच ळणे लेचण्माची आईलय ऩाऱी आरी. आजऩमांत आईने कवेफव े

अब्रनेू हदलव काढर े शोते; ऩयॊत ु देलारा नतची कवनू ऩयीषा घ्मालमाची शोती. भानाची मळखये ल अऩभानाच्मा खोर द-मा, आईरा दोन्द्शी प्रकाय देल

दाखल ूइच्छीत शोता. वॊऩणूथ वखु ल वॊऩणूथ द:ुख दोन्द्शी कऱरी ऩाहशजेत.

अभालस्मा ल ऩौखणथभा दोन्द्शीॊचे दळथन झार े ऩाहशजे. मा वॊवायाच े वॊऩणूथ सान ती भोठी आई भाझ्मा छोटमा आईरा करून देत शोती.

219 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

दऩुायी ऩोमरव, कायकून, तराठी, वालकाय, वाषीदाय आभच्मा घयी आर.े

घयात स्लमॊऩाकाची चाय बाॊडी ठेलनू फाकी वायी एका खोरीत त्माॊनी अडकवलरी. आईच्मा अॊगालय दाचगने नव्शतचे. भखणभॊगऱवतू्र काम त े

याहशरे शोत.े शोत ेनव्शत,े त ेत्मा खोरीत टाकून त्मारा वालकायाने कुरऩू

ठोकर.े वीर केर.े आम्शाॊरा याशालमारा दोन खोल्मा भोठमा कृऩेने

देण्मात आल्मा. ती भॊडऱी ननघनू गेरी. आई इतका लेऱ उबी शोती. केऱीप्रभाणे ती थयथय

काऩत शोती. अॊगात ताऩ ल आत भनस्ताऩ! आतनू फाशेरून ती बाजून

ननघत शोती. भॊडऱी ननघनू जातात आई धाडकन ्खारी ऩडरी. 'आई आई!'

अव े कयीत ऩरुूऴोत्तभ यडू रागरा. लडीर आईजलऱ गेरे. नतरा अॊथरूणालय ठेलण्मात आर.े थोडमा लेऱाने आईरा ळधु्द आरी ल म्शणारी, 'जमारा बीत शोत्मे, त ेळलेटी झार!े आता जगणे ल भयणे वायखेच आशे!'

220 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र अडनतवाली - आईचा ळलेटचा आजाय

श्माभ आजायी ऩडरा. अॊगात ताऩशी शोता. डोऱे मभटून तो ऩडरा शोता. "श्माभ! ऩाम चेऩ ूका?' गोवल ॊदाने वलचायर.े

'नको, भाझ े ऩाम चेऩनू काम शोणाय! भाझी वेला नको कयामरा, तमु्शी आऩाऩरी काभ ेकया. त्मा भोशन ऩाटराचा ताका रौकय वलणून द्मा. जा, भाझ्माजलऱ फवनू काम शोणाय! याभ याभ म्शणत भी ळाॊत ऩडून याशीन.'

श्माभ म्शणारा. 'श्माभ! कोणी आजायी ऩडर,े तय आऩण जातो. आऩल्मा आश्भातीर

कोणी आजायी ऩडरा, तय त्माच्माजलऱ नको का फवामरा?' याभाने

वलचायर.े

'अये, इतका का भी आजायी आशे! तभुचे भाझ्मालय प्रेभ आशे. भी ककतीशी जेलरो, तयी ऩोटबय जेलरो, अव ेतमु्शाव लाटत नाशी. भी फया अवरो तयी फया आशे, अव ेलाटत नाशी. भी आजायी नवरो तयी तमु्शी आजायी ऩाडार.

लेड ेआशात, काशी लातफीत झारा, तय फवा जलऱ. तमु्शी काभारा गेरात,

तयच भरा फये लाटेर. गोवल ॊदा, जात त.ू याभ, तशूी वऩ ॊजामरा जा!' श्माभच्मा ननषून वाॊगण्माभऱेु वाये गेरे.

वामॊकाऱी श्माभरा जया फये लाटत शोत.े अॊथरूणात फवनू तो वतू कातीत

शोता. तोंडाने ऩढुीर गोड श्रोक म्शणत शोता. वचुो रू चो ना तजुलीण काशी । जडो वदा जील तझु्माच ऩामी तझुाच रागो भज एक छंद । भखुात गोवलदं शये भकंुुद ॥

तझुाच रागो भज एक नाद । वयोत वायेच वलतडंलाद ।

तझुा अवो प्रेभऱ एक फधं । भखुात गोवलदं शये भकंुुद ।

'काम ये? आतावे आरात?' श्माभने वलचायर.े

'तमु्शी यात्री वाॊगणाय का गोष्ट?' एका रशान भरुाने वलचायर.े

'शो, वाॊगेन. तमु्शी मा.' श्माभ म्शणारा. 'ऩाशा, तमु्शाॊरा छान छान दगड आणर े आशेत. आम्शी त्मा टेकडीलय

कपयालमाव गेरो शोतो.'

221 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

एक भरुगा म्शणारा ल त्माने त ेदगड श्माभजलऱ ठेलरे.

'खयेच ककती वुॊदय आशेत शे! मा, आऩण त्माॊची चचत्र ेकरू. भी ऩोऩट कयतो शॊ!' अवे म्शणून श्माभ त्मा खडमाॊचा ऩोऩट करू रागरा. भरेु एकेक खडा देत शोती. 'आता चोचीरा रार यॊगाचा खडा शला रशानवा,' श्माभ म्शणारा. 'शा घ्मा, शा ऩाशा चाॊगरा आशे.' एक भरुगा म्शणारा. श्माभने तो खडा रावलरा ल वुॊदय याघ ूतमाय झारा. 'आता भोय फनला भोय.' दवुया एक भरुगा म्शणारा. 'तमु्शीच फनला भोय.' श्माभ म्शणारा. 'आम्शाॊरा चाॊगरा मेत नाशी.' तो म्शणारा. 'ऩण आता तमु्शी घयी जा. रौकय जेलनू मा.' श्माभने वाॊचगतर.े

'चरा ये, जेलण करून मेऊ.' एक भोठा वभजूतदाय भरुगा फोररा ल ती ऩाखये उडून गेरी. श्माभ मा नाना यॊगाच्मा खडमाॊकड ेऩाशत फवरा. मा रशान खडमाॊत ककती वौंदमथ देलाने ओतरे आशे, अवा वलचाय भनात मेऊन तो त्मा खडमाॊना रृदमाळी धयीत शोता. जण ू वौंदमथवागय ऩयभात्म्माच्माच त्मा भतूी. बकतारा न्जकड े नतकड ेईश्लयाच्मा भतूी हदवतात, हमाचा अल्ऩ अनबुल

त्मारा मेत शोता. एक प्रकायची कोभरता त्माच्मा भखुालय ळोबत शोती. गोवल ॊदा, याभ, नाभदेल वाये त्माच्माजलऱ आर.े

'श्माभ! काम आशे तझु्मा शाताॊत? पूर का?' याभने वलचायर.े

'अये, पुरारा भाझ ेभमरन ल ऩाऩी शात भी कधी रालतो का? भी दरूूनच

त्मारा शात जोडीत अवतो.' श्माभ म्शणारा. 'भग काम आशे शाताॊत?' नाभदेलाने वलचायर.े

'देलाच्मा भतूी.' श्माभ म्शणारा. 'तभुची गणऩतीची भतूी तय तमु्शी देऊन टाकरी ना फाफरूा?' मबकाने

वलचायर.े

'शो, ऩण भाझ्माजलऱ ककती तयी भतूी आशेत.' श्माभ म्शणारा.

222 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'ऩाशू दे, कवरी आशे?' अव ेम्शणून गोवल ॊदान े श्माभचे शात धयर ेल भठू

उघडरी. त्मा भठुीतनू भाखणक-भोत्मे फाशेय ऩडरी. 'शे भाझ े हशये, शे भाझ े देल. रोक म्शणतात, वभरुाच्मा तऱाळी भोत्मे

अवतात ल ऩथृ्लीच्मा ऩोटात हशये अवतात. भरा तय प्रत्मेक नदीच्मा लाऱूत ल प्रत्मेक टेकडीच्मा भाथ्मालय हशये ल भोत्मे हदवतात. ऩाशा यॊग कवे

आशेत!' अव ेम्शणून श्माभ दाखल ूरागरा. 'श्माभ, आज फोरणाय ना त?ू' याभने वलचायर.े

'शो. त्मा भरुाॊना भी वाॊचगतरे आशे. जेलनू मा म्शणून. त्माॊनीच शे वुॊदय खड े

आणून हदर.े त्माॊनीच शा आनॊद हदरा ल उत्वाश. भी आता दोन ताववधु्दा फोरेन. प्राथथनेची लेऱ झारी अवेर ना?' श्माभने वलचायर.े

प्राथथनेची लेऱ झारी शोती. श्माभ अॊगालय ऩाॊघरूण घेऊन फवरा शोता. प्राथथना झाल्मालय तो फोर ूरागरा. जप्तीच्मा लेऱी आभची दलूाांची आजी घयी नव्शती. ती कोठे गालारा गेरी शोती, ती ऩयत आरी. आई त्मा हदलवाऩावनू अॊथरूणाराच खखऱरी. नतच्मा अॊगात ताऩ अव,े तो ननघत नव.े ळशु्ूऴा तयी कोण कयणाय?

आजीरा शोईर तलेढॊ आजी कयीत अव.े याधाताई भधून भधून मेत ल

आईरा कधी भयुालऱा लगयेै आणून देत. कधी वऩत्ताची भात्रा आल्माच्मा यवात देत. जानकीलमनी, नभभूालळी लगयेै मेत अवत.

ऩयॊत ु घयात आता काभ कोण कयणाय? ळजेायच्मा ळयदरा न्द्शाऊ कोण

घारणाय? आई जे दोन रूऩमे मभऱलीत शोती, त ेआता फॊद झार.े लडीर

आर,े म्शणज ेदलूाांची आजी यागाने चयपड,े फडफड.े

'भेरा स्लमॊऩाक तयी कवा कयालमाचा? चुरीत घारामरा काडी नाशी, गोलयीच ेखाॊड नाशी; बाजीरा घारामरा तरे नाशी, भीठ नाशी. का नवुता बाजीबात उकडून लाढू?' दलूाांची आजी फोरत शोती. भाझ ेलडीर ळाॊतऩणे नतरा म्शणार,े 'नवुत ेताॊदऱू उकडून आम्शाॊरा लाढ,

द्लायकाकाकू! आभची अब्र ूगेरीच आशे. ती आणखी दलडू नका.' त्मा हदलळी आई ऩरुूऴोत्तभरा म्शणारी, 'ऩरुूऴोत्तभ! तझु्मा भालळीरा ऩत्र मरशी. आता अखेयच्मा लेऱी तीच उऩमोगी ऩडरे. नतरा मरशी, म्शणज े

223 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ती मेईर. याधाताईंना एक काडथ देण्मावाठी भी वाॊचगतरे आशे. जा, घेऊन

मे; नाशीतय इॊदरूाच भी फोरालत्मे, म्शणून वाॊग, तीच चाॊगर ेऩत्र मरशीर.

जा फाऱ, फोरालनू आण.'

ऩरुूऴोत्तभने इॊदरूा वाॊचगतरे ल इॊद ूकाडथ घेऊन आरी. 'मळोदाफाई! जास्त का लाटत ेआशे? कऩाऱ चेऩ ूका भी जया?' ती प्रेभऱ

भरुगी म्शणारी. 'नको इॊद,ू वलचायरेव एलढेच ऩषु्कऱ शो. कऩाऱ चेऩनू अचधकच दखुत.े

तरुा ऩत्र मरहशण्मावाठी फोरावलरे आशे. भाझ्मा फहशणीरा ऩत्र मरशालमाच े

आशे. वखूरा, नतरा भाझी वायी शकीकत मरशी ल भी फोरावलर े आशे,

म्शणून मरशी. कव ेमरशाले, त ेतरुाच चाॊगर ेवभजेर.' आई म्शणारी. इॊदनेू ऩत्र मरहशरे ल लय ऩत्ता मरहशरा. ऩरुूऴोत्तभ त ेऩत्र ऩेटीत टाकून

आरा. इॊदचूा भरुगा घयी उठरा शोता म्शणून इॊद ूननघनू गेरी. 'फाऱ, ऩाणी दे ये!' आई भाझ्मा रशान बालारा म्शणारी. तो एकदभ तोंडात

ओत ूरागरा. 'चभच्माने घार ये तोंडात, वॊध्मेच्मा ऩऱीने घार, चभचा नवरा कुठे तय.'

अव ेआईने वाॊचगतरे. तवे ऩरुूऴोत्तभाने ऩाणी ऩाजरे.

'मा जानकीफाई, मा शो, फवा.' जानकीफाई वभाचायारा आल्मा शोत्मा. 'ऩाम चेऩ ूका जया?' त्माॊनी वलचायर.े

'चेऩ ू र्फऩ ू नका. शी शाड,े जानकीफाई, चेऩल्माने खयेच जास्त दखुतात.

जलऱ फवा म्शणज ेझारे.' आई म्शणारी. 'आलऱमाची लडी देऊ का आणून? न्जबेरा थोडी चल मेईर.' जानकीफाईंनी वलचायर.े

'द्मा तकुडा आणून.' षीण स्लयात आई म्शणारी. 'चर ऩरुूऴोत्तभ, तजुजलऱ देत्मे तकुडा, तो आईरा आणून दे.' अव े

म्शणून जानकीलमनी ननघनू गेल्मा. ऩरुूऴोत्तभशी त्माॊच्माफयोफय गेरा ल त्माॊनी हदरेरी आलऱमाची लडी घेऊन आरा. आईने

तोंडात रशानवा तकुडा धरून ठेलरा. ऩरुूऴोत्तभ जलऱ फवरा शोता.

224 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'जा शो फाऱ, जया फाशेय खेऱफीऱ, ळाऱेत काशी जाऊ नकोव. भरा फये

लाटेर, त्मा हदलळी आता ळाऱेत जा. मेथे कोण आशे दवुये?' अव ेत्माच्मा ऩाठीलय शात कपयलीत आई म्शणारी. ऩरुूऴोत्तभ फाशेय खेऱालमाव गेरा. नतवये प्रशयी नभभूालळी आईकड े आरी शोती. आईची ती रशानऩणची भतै्रीण. ती गालातच हदरी शोती. दोघी रशानऩणी बातकुरीने, शॊडी-फोयखडमाने खेऱल्मा शोत्मा. दोघीॊनी झोऩाऱमालय ओव्मा म्शटल्मा शोत्मा. दोघीॊनी एकत्र भॊगऱागौय ऩनू्जरी शोती. एकभेकीॊकड े लवोऱमा म्शणून

गेल्मा शोत्मा. नभ ूभालळीरा आईकड ेलयचेलय मेता मेत नव.े नतच ेघय शोत े

गालाच्मा टोकारा. मळलाम नतरावधु्दा भधूनभधून फये नव.े

'मे नभ,ू कवॊ आशे तझुॊ? तझु्मा ऩामाॊना जया वजू आरी शोती, आता कळी आई?' आईने नभरूा वलचायर.े

'फये आशे. चाफ्माच्मा ऩानाॊनी ळकेवलर.े वजू ओवयरी आशे. ऩण, तझुॊ कवॊ आशे? अगदीच शडकरीव. ताऩ ननघत नाशी अॊगातरा?' नभभूालळी आईच्मा अॊगारा शात रालनू म्शणारी. 'नभ,ू तझु्माफयोफय ऩरुूऴोत्तभ मेईर, त्माच्माफयोफय ताॊफरीबय तरे दे

ऩाठलनू. तरेाचा टाक नाशी घयात. द्लायकाकाकू ओयडत.े तरुा वाये

वभजत.े भी वाॊगामरा नको. त ूतयी का श्ीभॊत आशेव? गयीफच त,ू ऩयॊत ु

ऩयकी नाशीव त ूभरा, म्शणून वाॊचगतरे.' आई म्शणारी. 'फये, शो, त्मात काम झार?े इतके भनारा रालनू घेऊ नकोव. वाये भनारा रालनू घेतवे. तझु ेखये दखुणे शेच आशे. भरुाॊना शलीव शो त.ू धीय धय.' नभ ू

म्शणारी. 'आता जगण्माची अगदी इच्छा नाशी. झार े वोशाऱे तलेढे ऩयेुत.' आई

म्शणारी. 'नतन्द्शीवाॊजच े अव े नको ग फोर.ू उद्मा की नाशी, तरुा गयुगलु्मा बात

टोऩात करून आणीन. खाळीर ना?' नभभूालळीने वलचायर.े

'नभ!ू डोऱे मभटाल ेशो आता. ककती ग ओळाऱलाणे, रान्जयलाणे शे न्जणे?'

आई डोऱमाॊत ऩाणी आणून म्शणारी.

225 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'शे काम अव?े फये शोळीर शो त ू ल चाॊगर े हदलव मेतीर. तझुे श्माभ,

गजानन भोठे शोतीर. गजाननरा नोकयी रागरी का?' नभनेू वलचायर.े

'भहशन्द्माऩलूी रागरी. ऩयॊत ुअलघा एकोणीव रूऩमे ऩगाय. भुॊफईत याशणॊ, तो खाणाय काम, ऩाठवलणाय काम? मळकलणी लगयेै कयतो. ऩयला ऩाच रूऩमे

आर ेशो त्माचे. ऩोटारा चचभटा घेऊन ऩाठलीत अवेर.' आई वाॊगत शोती. 'श्माभरा कऱलर ेआशे का तभुच्मा दखुण्माच?े' नभनेू वलचायर.े 'त्मारा कऱल ू नका, अव े भी त्माॊना वाॊचगतरे. नतकड े र्फचाया अभ्माव कयीत

अवेर. उगीच कळारा त्मारा काऱजी? मेण्मारा ऩवैे तयी कोठे अवतीर

त्माच्माजलऱ? मेथे आरा, म्शणज े कपरून जाण्माच्मा लेऱी शलेत ऩवै.े

ऩळैामळलाम का शी राॊफची मेणीजाणी शोतात? मेथे काऩात जलऱ शोता, लाटेर तवे्शा मेत अव;े ऩयॊत ुवलद्मेवाठी राॊफ गेरा. त्मारा देल वखुी ठेलो, म्शणज ेझार.े भाझ ेकाम?' आई म्शणारी. नभभुालळी ननघारी. 'कुॊ कू राल, ग. तथे ेकोनाडमात कयॊडा आशे.' आईने

वाॊचगतरे. नभभूालळीने स्लत:च्मा कऩाऱी कुॊ कू रावलरे ल आईराशी रालर े

ल ती ननघनू गेरी. 'आई! शे फघ भालळीचे ऩत्र. भरा वाये रागर.े लाचू भी?' अव े म्शणून

ऩरुूऴोत्तभने भालळीच े ऩत्र लाचून दाखवलर.े भालळीच े अषय वलुाच्म ल

ठवठळीत अव.े भालळी मेणाय शोती. आईरा आनॊद झारा. इतकमात इॊद ू

आरी. 'इॊद ू! उद्मा मेणाय शो वखू. त ूऩत्र मरहशरे शोतवे ना! शे फघ नतच ेऩत्र. दे ये

इॊदतूाईरा.' आई ऩरुूऴोत्तभाव म्शणारी. इॊदतूाईने ऩत्र लाचर ेल म्शणारी, 'भी ऩाशीन त्माॊना. तमु्शी त्माॊच्मा गोष्टी वाॊगत अवा. लाटे, की केव्शा त्माॊना फघेन.' इॊदचू्मा आईने इॊदरूा शाक

भायरी. 'ऩरुूऴोत्तभ! चर आभच्माकड.े आईने वाॊजा केरा आशे, चर.' इॊद ू

म्शणारी. 'जा फाऱ, त्मा ऩयकमा नाशीत, शो.' अवे आईने वाॊचगतरे. तवे्शा तो गेरा.

226 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'भाझ्माभऱेु तझु ेअवे शे शार. तरुा नीट खामरा-प्मामराशी भरा देत मेत

नाशी. भी अबागी आशे. काम करू भी तयी?' लडीर आईजलऱ फवनू म्शणत

शोत.े

'शे काम अव?े तमु्शीच जय शातऩाम गाऱून यडामरा रागरेत. तय धाकटमा ऩरुूऴोत्तभाने काम कयाले? ऩरुूऴाॊनी धीय वोडता काभा नमे. तमु्शी काशी भनारा रालनू घेऊन नका. तभुच्मा न्जलालय भी ऩलूी उडमा भायल्मा. वायी वखु ेबोगरी. लबैलात रोऱरे. भरा काशी कभी नव्शत ेशो. आर ेआशेत चाय

कठीण हदलव, जातीर. भी ऩाहशर ेनाशी, तयी भरुाॊचे लबैल तमु्शी ऩाशा. तभुच्मा डोऱमाॊत भी मेऊन फवेन शो.' अव ेआई फोरत शोती. 'त ूवधु्दा फयी शोळीर. वख ूमेत आशे, ती तरुा फयी कयीर.' लडीर म्शणार.े

'कळारा खोटी आळा आता! आतनू झाड ऩोखयर ेआशे वाये, त ेऩडणायच

शो. भाझे वोने शोईर. बयल्मा शाताॊनी भी जाईन. वलुामवनी भी जाईन.

तमु्शाॊव कोण? म्शणून पकत लाईट लाटत;े नाशीतय काम कभी आशे?

तभुच्मा भाॊडीलय तभुच्माजलऱ भयण माल,े माशून बाग्म कोणत?े मा बाग्माऩढेु वायी वखुे तचु्छ आशेत. मा बाग्माच्मा आनॊदाभऱेु वायी द:ुखेशी भरा आनॊददामकच लाटतात.' अवे फोरत आईने लडडराॊच्मा भाॊडीलय

आऩरा कढत शात ठेलरा. फोरण्माने आईरा थकला आरा शोता. 'ऩाणी, थोड े ऩाणी द्माना तभुच्मा शाताने.' आईने प्रेभाने वाॊचगतरे.

लडडराॊनी झायीने थोड ेऩाणी तोंडात घातरे.

'तभुच्मा शातचे ऩाणी म्शणजे ऩालनगॊगा; अभतृाशून त े गोड आशे. फवा आज भाझ्माजलऱ. जाऊ नका कोठे. भी डोऱे मभटून तभुचे ध्मान कयत े

शो.' अव ेफोरनू लडडराॊचा शात शातात घेऊन, आई डोऱे मभटून ध्मान करू

रागरी. पाय थोय, गहशलय आणणाये ऩालन अव ेत ेदृश्म शोत.े

इतकमात याधाताई आल्मा. तथेे लडीर फवरेरे ऩाशून त्मा ऩयत जात

शोत्मा. 'मा इॊदचू्मा आई, मा.' म्शणून वलनमळीर लडीर फाशेय उठून गेरे. याधाताई

आईजलऱ फवल्मा. आईच्मा केवाॊलरून त्माॊनी शात कपयलरा. केव जया

227 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

वायख ेकेर.े 'ऩशाटे मेणाय लाटतॊ तभुची फशीण?' त्माॊनी वलचायर.े 'शो ऩत्र

आर ेआशे. इॊदनेू लाचर.े' आई म्शणारी. 'नतनेच वाॊचगतरे. फये शोईर. प्रेभाचे भाणूव जलऱ अवर,े म्शणज े फये

लाटत.े' याधाताई म्शणाल्मा. 'वायी प्रेभाचीच भाणव े आशेत. त े जलऱ आशेत. तभुचा ळजेाय आशे.

आणखी काम ऩाहशजे?' आई म्शणारी. थोडा लेऱ फवनू याधाताई ननघनू गेल्मा. भालळी ऩशाटे मेणाय शोती. ऩरुूऴोत्तभ ककती रलकय उठरा शोता. तो वायखा गाडमाॊचा आलाज ऐकत शोता. फोटीॊची भाणवे घेऊन मेणा-मा फरैगाडमा ऩशाटेच्मा वभुायाव ऩारगडरा मेत. जया कलाडीळी गाडी थाॊफरी, अव े लाटताच ऩरुूऴोत्तभ धालत जाई ल ऩाशी. ऩयॊत ु गाडी ऩढेु

ननघनू जाई. ळलेटी एक गाडी आभच्मा फेडमाळी थाॊफरी. 'आऩल्माच फेडमाळी थाॊफरी ये!' आजी म्शणारी. दलुाांची आजी ऩोतयेे

घारीत शोती. ऩरुूऴोत्तभ धालत गेरा. लडीरशी ऩढेु गेरे. शोम भालळीच

आरी शोती. ऩरुूऴोत्तभ कयॊडी घेऊन आरा; लडीर रॊक घेऊन आर.े भालळी लऱकटी घेऊन आरी शोती. बाड ेघेऊन गाडीलान ननघनू गेरा. 'आई, भालळी आरी ना! शी फघ, खयेच आरी.' आईरा शरलनू ऩरुूऴोत्तभ

म्शणारा, ऩशाटेच्मा लेऱेरा आईरा स्लप्न ऩडत शोत.े

'आरी? भाझी लाट भोकऱी झारी !' अव ेआई म्शणारी. अधथलट ळधु्द,

अधथलट जागतृी शोती. भालळी आईजलऱ फवरी. ककतीतयी लऴाांनी फशीण

फहशणीरा बेटत शोती! आईची दळा ऩाशून, तो अन्स्थचभथभम देश ऩाशून

भालळीच ेडोऱे बरून आर.े

'अकका!' भालळीने शाक भायरी. त्मा शाकेत, त्मा दोन अषयाॊत भालळीचे प्रेभऱ ल उदाय अॊत:कयण ओतरेरे शोत.े

'आरीव वख,ू फव तझुीच लाट ऩशात शोत्मे. म्शटर,े केव्शा मेतवे! ऩण

आरीव रौकय. प्राण कॊ ठी धरून ठेलरे शोत.े म्शटरॊ, त ू मेळीर ल शी भरेु

तझु्मा ओटीत घारनू, तझु्मा ऩदयात घारनू जाईन. वख!ू' आई यडू

रागरी.

228 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'अकका! शे काम लेडमावायख.े भी आल्म ेआशे. आता फयी शोळीर शो. तरुा फये लाटू दे; भग तरुा ल ऩरुूऴोत्तभरा भी घेऊन जाईन. आता भरा नोकयी रागरी आशे.' भालळी म्शणारी. 'नको शो आता कोठे मेणे-जाणे. आता पकत देलाकड ेजाऊ दे. मा भठीतच

कुडी ऩडू दे. भी आग्रश कयकरून झोऩडी फाॊधवलरी. शी स्लतॊत्र झोऩडी फाॊधवलरी. मेथेच, भाझ्मा याजलाडमातच देश ऩडू दे. त्माॊच्मा भाॊडीलय, त ू

जलऱ अवता, भयण मेऊ दे. भाम भयो ल भालळी जगो, अव ेम्शणतात, त े

खये ठयो वखू! तरुा ना भरू, ना फाऱ. तझुा वॊवाय देलाने आटऩरा; जण ू

भाझ्मा भरुाॊवाठीच तरुा त्माने ननभाथण केर.े भाझ्मा भरुाॊच ेवाये त ूकय.

तचू त्माॊची आई शो!' आई फोरत शोती. 'अकका! शे काम अव?े फोर ूनकोव. फोरण्माने त्राव शोतो. जया ऩड. भी थोऩटत े शॊ.' अव े म्शणून भालळीने फयोफयचे ब्रॉकेट आईच्मा अॊगालय

घातरे. चौघडी ल गोधडी मामळलाम नतरा काशी भाशीत नव्शत.े

भालळी आईरा खयोखयच थोऩटीत फवरी. गॊगा ल मभनुा माॊचे ऩावलत्र्म

तथेे शोत.े उऴा आखण ननळा माॊच्मा बेटीच ेगाॊबीमथ शोत.े

229 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र एकोणचाऱीवाली - वायी प्रेभान ेनाॊदा श्माभच्मा गोष्टीव वरुूलात झारी शोती. दयू कुत्री बुॊकत शोती. लडाय रोक

उतयर ेशोत;े त्माॊची ती कुत्री शोती. 'वखूभालळी यात्रॊहदलव भाझ्मा आईची ळशु्ूऴा कयीत शोती. ती जण ूउऩजत ळशु्ूऴा कळी कयाली, हमाच ेसान घेऊन

आरी शोती. जन्द्भजात ऩरयचारयका ती शोती. आईरा स्लच्छ अव ेअॊथरूण

नतने घातरे. स्लत:च्मा अॊथरूणालयची चादय नतने आईखारी घातरी. उळारा स्लच्छ उळी हदरी. एका लाटीत खारी याख घारनू थुॊकी टाकण्मावाठी ती आईजलऱ ठेलनू हदरी. नतच्मालय पऱीचा तकुडा झाकण

ठेलरा. दययोज ती लाटी भालळी स्लच्छ कयीत अव.े दाये रालनू दोन हदलळी आईच े अॊग नीट कढत ऩाण्मात टॉलेर मबजलनू तो वऩऱून त्माने ऩवुनू

काढी. नतने फयोफय थभाथभीटय आणर ेशोत.े ताऩ फयोफय ऩाशी. ताऩ अचधक

लाढू रागरा, तय कोरनलॉटयची ऩट्टी कऩाऱालय ठेली. आईच्मा खारी भेणकाऩडालय कागद घारनू त्मालयच आईरा ळौच कयालमाव ती वाॊगे. तो कागद भग ती काढून घेई ल दवुया घारनू ठेली. आईची न्जतकी काऱजी घेणे ळकम शोत,े नततकी ती घेत शोती, आईरा ती बात देत नव.े नतने

यनतफाच े दधू वरुू केरे. वकाऱी वलयजरेरे दधू यात्री ढलऱी ल यात्रबय

वलयजरेरे दधू वकाऱी ढलऱी. त े गाऱून घेई; नाशीतय त्मात रोणी मालमाचे. अव ेत ेअदभयेु ताक भालळी आईरा द्मालमाची. मेताना नतने

भोवॊफी आणरी शोती. ऩयुलनू ऩयूलनू त्माॊचा यवशी ती देत अव.े वा-मा जन्द्भात आईची कधी व्मलस्था नव्शती, अळी भालळीने ठेलरी शोती. वा-मा जन्द्भात शार झार;े ऩयॊत ुभयताना भालळीने शार शोऊ हदर ेनाशीत. भालळी म्शणज ेभनूत थभॊत कऱकऱ ल वेला! अत्मॊत ननयरव ल व्मलन्स्थत.

"ती भथी वायखी म्माॊल म्माॊल कयत ेआशे. नतरा आज बात नाशी का ये

घातराव?' आईने वलचायर.े आईच्मा आलडत्मा भाॊजयीच ेनाल भथी शोत.े

भथी दधुाणीरा कधी तोंड रालीत नव.े नतरा थेंफबय दधू घातरे, म्शणज े

ऩयुत अवे. भोठी गणुी भाॊजय. आई आजायीऩणात त्मा भाॊजयीचीशी चौकळी कयीत अव.े

230 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

"अकका, नतरा बात घातरा; ऩयॊत ुती नवुते तोंड राली. दधुा-तऩुाचा बात;

ऩयॊत ुनतने खाल्रा नाशी. खाल्रा अवेर उॊदीयर्फ ॊदीय.' भालळी म्शणारी. 'नाशीतय ऩोटफीट दखुत अवरे नतच.े भकुी र्फचायी! फोरता मेत नाशी; वाॊगता मेत नाशी.' आई म्शणारी. आईच े दखुणे लाढतच शोत.े दखुण्माचा ऩाम भागे नव्शता, ऩढेुच शोता. भुॊफईशून भोठा बाऊ चाय हदलवाची यजा घेऊन घयी आईरा बेटालमाव

आरा शोता. नकुतीच त्मारा नोकयी रागरी शोती. यजा मभऱत नव्शती. भोठमा मभनतलायीने चाय हदलवाॊची यजा मभऱारी. आईरा ऩाशून त्मारा बडबडून आर.े 'आई! काम, ग, तझुी दळा! त ूइकड े

शोतीव, काभ कयीत शोतीव. आई! आम्शी नतकड ेखुळार खात शोतो; ऩयॊत ु

तरुा घाव मभऱत नव्शता!' अव े म्शणून तो यडू रागरा. धाकटमा ऩरुूऴोत्तभाने वायी शकीकत त्मारा वाॊचगतरी शोती. आईने कव े शार

काढर,े दलॊडी कळी वऩटरी, त ेवाये त्माने वाॊचगतरे. दादाचे रृदम दबुॊग

झार.े

आई म्शणारी, 'चाररेच आशे. फाऱाॊनो, मा देशारा चाॊगर ेहदर ेकाम, लाईट

हदर ेकाम, जोऩमांत देलारा मॊत्र चारलालमाच ेआशे, तोऩमांत त ेचारणाय. त ू

लाईट लाटून घेऊ नकोव. तमु्शी का नतकड ेचैन कयता? तशूी हदलवबय काभ

कयतोव. त ू ऩाच रुऩमे ऩाठवलरेव, भरा धन्द्म लाटर.े त ू एकोणीव

रूऩमाॊतनू त्माॊना ऩाच रूऩमे ऩाठवलरेव- खयेच भठुबय भाॊव भरा चढर.े

भरुाकडून आरेरी ऩहशरी भनीऑडथय म्शणून त्माॊना आनॊद झारा. आता भरा चच ॊता नाशी. तमु्शाॊरा तमाय कयणे एलढेच भाझ ेकाभ! तमु्शी गणुी ननघारात- चाॊगर े झार.े तमु्शाॊरा ऩवै े मभऱोत ला न मभऱोत;

तभुच्माजलऱ गणुाॊची वॊऩत्ती आशे- आता भरा काऱजी नाशी. श्माभ

नतकड े आशे; हमा ऩरुूऴोत्तभारा भालळी तमाय कयीर. एकभेकाॊना प्रेभ

द्मा. ऩयस्ऩयाॊव वलवरू नका.' आई जण ूननयलाननयल कयीत शोती. 'आई! भी मेथेच याशू तझु्माजलऱ? याशू का? काम कयामची नोकयी? आईची वेला शातनू शोत नवेर, तय नोकयी कळारा? आई ! भरा नोकयीची शाल

नाशी, खयोखयच नाशी. तझु्मा ऩामाॊच्मा वेलेऩेषा लरयष्ठाॊच ेफटू भरा ऩजूम

231 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

नाशीत. आई! तझु े ऩाम, तझुी वेला माॊतच भाझ े कल्माण, भाझ े बाग्म

भाझा भोष, भाझ े वाये काशी आशे. आई! त ू वाॊगळीर, तवे भी कयीन.

याजीनाभा. भी मरशून आणरा आशे. देऊ का ऩाठलनू?' दादा गहशलरून

फोरत शोता. आई वलचाय करून शऱूच म्शणारी, 'गजू! वध्मा वखूभालळी मेथे आशे.

नोकयी आधीच मभऱत नाशी. मभऱारी आशे भनु्श्करीने ती ठेल. त्माॊना ऩाच

रूऩमे ऩाठलत जा. दोन ऩाठवलरेव, तयी चारतीर. ऩयॊत ु दय भहशन्द्मारा आठलण ठेलनू ऩाठल. त्माॊच्मा वेलेत भाझी वेला आशे. भी इतकमात भयत

नाशी. नततके भाझ ेबाग्म नाशी. खझजत खझजत भी भयणाय. पायच अचधक

लाटर,े तय ऩनु्द्शा तरुा फोरालनू घेईन शो फाऱ.'

दादा ऩयत भुॊफई जालमाव ननघारा. अबागी श्माभप्रभाणे अबागी गजानन

ननघारा. आईच े शे ळलेटच ेदळथन, अळी त्मारा कल्ऩना नव्शती. आईच्मा ऩामाॊलय त्माने डोके ठेलरे. आईच्मा तोंडाजलऱ त्माने आऩरे तोंड नेर.े

आईने त्माच्मा तोंडालरून, डोकमालरून आऩरा कृळ शात, प्रेभाने

थफथफरेरा शात कपयलरा, तो भॊगर शात कपयलरा. 'जा, फाऱ; काऱजी नको करू. श्माभरा भी फयी आशे, अवेच ऩत्र मरशा. उगीच काऱजी नको त्मारा. वायी प्रेभाने नाॊदा. एकभेकाॊव कधी अॊतय देऊ नका!' आईने वॊदेळ

हदरा. जड अॊत:कयणान ेदादा गेरा. कतथव्म म्शणून गेरा, वॊवाय भोठा कठीण,

शेच खये.

232 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र चामऱवाली - ळलेटची ननयलाननयल

"त्मा मर ॊफारा ऩाणी घारा ये, वकूुन जाईर नाशी तय. त्मा नलीन पणवाच्मा भाडाराशी घार.' आई लातात फोरत शोती. त्मा लातात, नतने स्लत:च्मा शाताने नलीन रालरेरी झाड ेती नतरा हदवत शोती. आजायी ल अळकत

शोती, तयी झाडाॊना ती ऩयुण घारी. त्माॊना ऩाणी घारी. त्माॊची ऩाने ककड े

खातात की काम त ेऩाशी. आईच्मा शातची ककती तयी झाड ेऩयवात शोती! भी दाऩोरीव अवताना चॊदनाचे भाड ेनेरे शोते. इतय वाये भेरे; ऩण आईने

रालरेरा तलेढाच जगरा शोता. प्रेभाने रालरेरा म्शणून का तो जगरा?

ऩशाटेची लेऱ शोती. लातात आई फोरत शोती. त्मा फोरण्मात भेऱ नव.े

षणात 'झाडाॊना ऩाणी घारा' म्शणे; तय षणात 'ती ऩशा दलॊडी देताशेत,

भरा कानाॊत फोटे घार ू दे.' अव े म्शणे. ऩरुूऴोत्तभ पकत ननजरा शोता. फाकी वायी भॊडऱी आईच्मा बोलती शोती. वा-माॊची तोंड ेउतरून गेरी शोती; म्रान झारी शोती. जण ूत्मा घयात भतृ्मचू मेऊन फवरा शोता! 'तो ऩाशा, त्मा खुॊटीलय श्माभ फवरा आशे. खारी मे ये गरुाभा. रशानऩणचा शट्ट अजून नाशी का गेरा- मे, भरा बेट. आईजलऱ नाशी शट्ट कयामचा, तय

कुणाजलऱ- ऩण आता ऩयेु. मे, भरा बेट!' आईच ेलातात फोरणे चारर े

शोत.े 'अकका ! अकका!' भालळी आईरा शाक भायीत शोती; ळधु्दीलय

आणण्माचा प्रमत्न कयीत शोती. 'नभ!ू तझु ेतरे ऩयत नाशी केर.े यागाल ूनको शो. श्माभ ! मे ये तझु ेथॊड शात

ठेल कऩाऱालय!' आईच ेळब्द ऐकून वा-माॊचे डोऱे बरून आर ेशोत.े कोणी फोरेना. वाये स्तब्ध.

'तभुची भाॊडी शीच भाझी अब्र;ू दलॊडी देतात. द्मा म्शणालॊ- तभुचे ऩाम आशेत

ना भरा, कुॊ कू आशे ना कऩाऱारा, कोण भाझी अब्र ू नेणाय? कोणता वालकाय अब्र ू नेईर? भाझी अब्र-ू ती का दागदाचगन्द्माॊत, घयादायाॊत,

ळतेाबाताॊत आशे? त्माॊच ेऩाम, त्माॊची भाॊडी, त्माॊचे प्रेभ माॊत भाझी अब्र!ू

द्मा ये त्माॊची भाॊडी द्मा!' अव े म्शणून आई उठू रागरी. ती कोणारा आलयेना. वा-माॊनी नतरा ननजवलर.े

233 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

लडीर आईच े डोके भाॊडीलय घेऊन फवरे. 'ऩाणी, ऩाणी!' आई म्शणारी. भालळीनॊ आईच्मा तोंडात ऩाणी घातरे.

'अकका!' भालळीने शाक भायरी. आईने न्स्थय दृष्टीन ेऩाहशर ेल काशी नाशी, काशी नाशी, अव ेशात शरलनू दाखवलर.े थोडा लेऱ

आई ळाॊत शोती. 'घेतरॊम ्भाझॊ डोक भाॊडीलय?' आईने वलचायर.े

'शोम शो. शा ऩशा, भी तझु्माजलऱ आशे. फोर ूनको.' अवे लडीर म्शणार.े

काशी लेऱ गेरा. 'भरा का ये बेटामरा आराव? चॊरी ऩण आरी? मा वायी. ऩण तझुा अभ्माव वोडून कळारा आराव? तझु्माजलऱ भी नेशभीच आशे

ल भाझ्माजलऱ त ूआशेव. आराव, तय भग मे- अवा रूव ूनको, श्माभ! भी दऱामरा रावलरे म्शणून रूवराव? आता नाशी शो दऱामरा रालणाय.

आता वॊऩरे. मे श्माभ! नाशी काम म्शणता! तो ऩाशा, भरा हदवतो आशे

वभोय- श्माभच तो- तमु्शारा ओऱखता नाशी आरा, म्शणून आईरा का नाशी ओऱखता मेणाय?'

अळी लातात यात्र गेरी. हदलव उजाडरा. ऩरुूऴोत्तभरा भालळी म्शणारी, 'याधाताईंकडून शेभगबाथची भात्रा आणून ठेल जा.' शेभगबाथची भात्रा ळलेटच्मा षणारा देतात. दोन मभननटे आणखी जया धुगधुगी याशत.े

भालळीरा आईच े चचन्द्श काशी फये हदवेना. एका यात्रीत आईचे डोऱे ककती खोर गेरे शोत!े

त्मा हदलळी वॊकष्टी चतथुी शोती. लडडराॊना उऩलाव अव.े ऩयॊत ुत ेअळकम

झाल्माऩावनू दऩुायी धान्द्मपयाऱ कयीत. वोजी खात. आई त्माॊना म्शणारी, 'आज चतथुी ना? जा, स्नान कया. थोडी वोजी खाऊन घ्मा. अव े

शार नका करू शो स्लत:चे जा. खाऊन घ्मा.' तटुक- तटुक भोठमा कष्टान े

फोरत शोती. लडीर उठर.े स्नान करून देलऱात गेरे. मेताना त्माॊनी गणऩतीच ेतीथथ आणर ेल आईरा हदर.े

आईने धाकटमा ऩरुूऴोत्तभरा जलऱ घेतरे. त्माच्मा तोंडालरून शात

कपयवलरा. अत्मॊत षीण स्लयाने ती म्शणारी, 'फाऱ चाॊगरा याशा. शट्ट नको करू. दादा, अण्णा आशेत तरुा. भालळी आशे. चाॊगरा नीट लाग!'

234 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ऩरुूऴोत्तभ यडू रागरा. आई वायखी त्माच्मा ऩाठीलरून शात कपयलीत

शोती. 'वखू! वा-माॊनी खाल्रेत का?' आईने वलचायर.े

'शोम शो अकका.' भालळी म्शणारी. 'वखू! वायी तझुी शो. भाम भयो, भालळी जगो. ऩरुूऴोत्तभ, श्माभ, वायी तझुी. चॊरी, गज ूवायी तझुी.' आई ळलेटची ननयलाननयल कयीत शोती. 'शोम शो अकका.' भालळी म्शणारी. 'श्माभ गयीफ. गणुाचा, चॊरी, गज ू देल

आशे वा-माॊना तो!' आई तटुक फोरे. ककती तयी लेऱाने एकेक ळब्द फोरे.

वायी आईच्मा बोलती फवरी शोती. दलूाांच्मा आजीकड ेफघनू आई म्शणारी, 'षभा- फोरल्म ेचारल्म ेवलवया!' आजी वलयघऱून गेरी. ककती तयी लेऱाने

एखादा ळब्द आई उच्चायी. 'वखू! नानाॊना म्शणालॊ, षभा कया. त्माॊची भी भरुगीच आशे. फमोरा, म्शणाल,े षभा कया.' ऩनु्द्शा ळाॊत. भध्मेच आई डोऱे गयगय कपयली; भध्मेच डोऱे मभटी. 'श्माभ!' एकच ळब्द.

'अकका! त्मारा आज फोरालत्मे, शो.' भालळी म्शणारी. भालळी बाऊॊ ना म्शणारी, 'बटजीॊना फोरला ल गोप्रदान ेवोडला.' भयताना गाम दान द्माली, अव ेआशे. गाम नवेर, तय काशी ऩवै ेगोप्रदान

मा नालाने देतात. आईच्मा शातनू गोप्रदान ेवोडण्मात आरी. आईरा फोरता मेईना, लाणी गेरी. ती नवुती ऩाशी. ऩरुूऴोत्तभाच्मा अॊगालरून शात कपयली. भध्मेच फोट लय कयी. देलाकड े

जात्मे, अव ेवचुली. फ-माच लेऱाने शोती नव्शती ती ळकती एकलटून ती बाऊॊ ना म्शणारी, 'तमु्शी जऩा, शार करू नका. भी वखुाने मा भाॊडीलय...'

जास्त फोरलेना. वाये ळाॊत शोत.े आईरा ऊध्लथ रागरा. गालातीर लदै्म कळाआप्ऩा आर.े

त्माॊनी नाडी ऩाहशरी. 'अधी घटका' त े खखन्द्नऩणे म्शणार े ल गेरे.

ळजेायच्मा जानकीलमनी ल याधाताई आल्मा शोत्मा. नभभूालळी फवरी शोती. इॊद ूशोती.

235 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

तथेे स्भळानळाॊती शोती. आई जाणाय, कोणारा ळॊका नव्शती. 'नतरा श्माभ ल चॊरी बेटरी नाशीत; गजू बेटून गेरा.' लडीर म्शणार.े

आईच े ओठ शररे, अव े लाटर.े काशी फोरालमाचे का शोत?े काशी वाॊगालमाच ेका शोत?े ऩयॊत ुफोरलत नव्शत.े त ेओठ याभ म्शणत शोत ेकी श्माभ म्शणत शोते? याधाताईंनी शेभगबाथची भात्रा उगाऱरी. खारी जाणा-मा न्जबेरा त्माॊनी चटका हदरा. 'वायी जऩा!' आई म्शणारी. 'काशी वाॊगालमाच ेआशे का?' याधाताईंनी भोठमाने कानात वलचायर.े आईने

'नाशी!' अळी खूण केरी. घयाभध्मे भतृ्म ूआदल्मा हदलवाऩावनू आरा शोता. ळलेटल्मा षणाची तो लाट ऩाशत शोता. ऩनु्द्शा एकदा आईने जोय केरा ल म्शटर े 'वाये वाॊबाऱा. देल आशे!'

ळलेटची रषणे हदव ूरागरी. जीब आत ओढरी जाऊ रागरी. लेऱ आरी. देलाघयी जाण्माची लेऱ आरी; भॊगर लेऱ आरी. याधाताईंनी गॊगा आणून

दोन थेंफ तोंडात घातरे; तऱुळीऩत्र तोंडात ठेलण्मात आर.े आईरा घोंगडीलय घेण्मात आरे. देलाकड ेजाताना वलयकत शोऊन जाल ेरागत.े

थोडा लेऱ गेरा. 'याभ' ऐकू आर े आईने याभ म्शटरा! वा-माॊना अथाॊग

वागयात रोटून आई गेरी. फोरालणे आर;े ती गेरी. त ेफोरालणे कोणारा नाकायता मेत नाशी. श्माभची आई ननघनू गेरी. बाऊॊ ची ऩणु्माई गेरी; ऩरुूऴोत्तभलयच े कृऩाछत्र गेरे. श्माभ ल गजानन माॊच्मा जीलनातरी स्पूनत थदात्री देलता, प्रेभभम देलता गेरी! चॊरीच ेभाशेय गेरे! नाना, आजी माॊची आलडी गेरी! गडीभाणव ेमाॊची फमो गेरी; जगातीर जॊजाऱातनू वटूुन आई भोठमाॊच्मा कुळीत प्रेभाची ऊफ मभऱाली म्शणून गेरी!

236 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र एकेचामऱवाली - बस्भभम भतूी आईजलऱ भी नव्शतो. भी दयू मळकत शोतो. आईची वेला न कयता भी मळकत शोतो. ऩयॊत ु आईची वेला कयता माली म्शणून मळकत शोतो. त्मा हदलळी यात्री भाझ्मा स्लप्नात आई आरी ल भरा म्शणारी, 'का, ये, नाशी बेटामरा आराव? तरुा त्माॊनी कऱवलरे नाशी का? त्मा हदलळी यागालनू

गेराव. अजून नाशी का याग गेरा? रशान भरुाॊचा याग रौकय जातो; भग

तझुा ये कवा नाशी जात? मे, भरा बेट.' वकाऱी उठल्मालय त े स्लप्न

आठलनू भरा कवेवेच शोई. आज आई पाय आजायी नवेर ना, अव ेभनात

मेई. ऩॊख अवत ेतय आईजलऱ उडून गेरो अवतो, अवे लाटे. ऩयॊत ुककती दयू

जालमाच!े दोन हदलव जालमारा रागर े अवत.े आगगाडी, आगफोट,

फरैगाडमा, ककती दयूचा प्रलाव!

भरा लाईट लाटत शोत.े न्जलारा चैन ऩडनेा. घयी जाऊन आईरा बेटून माल,े

अव ेलाटे. ऩयॊत ुऩवै?े

भरा एक नलीन मभत्र मभऱारा शोता. त्माच े नाल नाभदेलचॊ शोत.े बकत

नाभदेलाच े ऩॊढयऩयूच्मा ऩाॊडुयॊगालय न्जतके प्रेभ ल न्जतकी बकती शोती, नततकेच प्रेभ ल बकती त्मा नाभदेलाची मा श्माभलय शोती. जण ूतो भाझाच

झारा शोता ल भी त्माचा. 'ममूॊ लमॊ लमॊ ममूॊ' अव े आम्शी ककतीदा म्शणालमाच!े भाझ्मा रृदमातरे वाये न फोरताशी त्मारा कऱत अवे. त्मा नानकाच्मा ऩदात आशे ना, 'अन फोरत भेयी र्फयथा जानी, अऩना नाभ

जऩामा' देलाच ेनाल घेतरे की ऩयेु. त्मारा आऩरे द:ुख फोरताॊशी वभजत.े

नाभदेलारा भाझ े वखुद:ुख वभजे. भाझा जीलनग्रॊथ, रृदमग्रॊथ त्मारा लाचता मेत अव.े भाझ े डोऱे, भाझी चमाथ तो फयोफय लाचीत अव.े जण ू

आम्शी एकभेकाॊची रूऩे शोतो. जण ूदोन कुडीॊत एक भन शोत.े जण ूभनाने ल

रृदमाने आम्शी जुऱे शोतो. 'नाभदेल! भरा घयी जालेवे लाटत आशे. आई पाय आजायी आशे, अव ेलाटत.े

वायखी शुयशुय रागरी आशे.' भी म्शटर.े

'भग जा. बेटून मे.' तो म्शणारा.

237 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'आईरा डोऱे बरून ऩाशून मेईन! ऩण ऩवै?े' भी म्शटर.े

'कार नाशी का भाझी भनीऑडथय आरी? जण ूती तझु्मावाठीच आरी आशे.

दशा रूऩमे आशेत. तरुा ऩयुतीर? आईरा बेटून मे, भाझा नभस्काय वाॊग.

जा.' नाभदेल म्शणारा. थोडवेे वाभान घेऊन भी ननघारो, स्टेळनलय नाभदेल ऩोचलालमाव आरा शोता. भी गाडीत फवरो. दोघाॊचे डोऱे बरून आर ेशोत.े

'ऩत्र रगेच ऩाठल फये, श्माभ.' नाभदेल म्शणारा. 'शोम.' भी म्शटर.े

'तझु्माफयोफय भी आरो अवतो. ऩण ऩवैे नाशीत.' तो म्शणारा. 'त ूभाझ्माफयोफय आशेवच.' भी म्शटर.े

गाडी वटुरी. प्रेभऱ नाभदेल डोऱमाआड झारा. गाडी वटुरी ल डोऱमाॊतनू

ऩाझय वटुरे- ळतऩाझय वटुरे. याशून याशून रृदम उचॊफऱून मेत शोत.े

गाडीच्मा खखडकीच्मा फाशेय भाझ े तोंड शोत.े अश्ुमव ॊचन कयीत भी जात

शोतो. फोयीफॊदयलय उतरून तवाच ऩयबाये भी फोटीलय गेरो. कायण चगयगालात

बालारा बेटामरा गेरो अवतो, तय आगफोट चुकरी अवती. भी आगफोटीत फवरो. राटाॊलय फोट नाचत शोती. भाझ ेरृदमशी ळतबालनाॊनी नाचत शोत.े यलीन्द्रनाथाॊची गीताॊजरी भाझ्मा शाताॊत शोती. 'आई! भाझ्मा अश्ूॊचा शाय तझु्मा लषस्थऱालय रुऱेर.' शे भी लाचीत शोतो. खयेच भाझ्मा गयीफ आईरा भी दवुये काम देणाय? भाझ्माजलऱशी अश्ूॊमळलाम द्मालमाव दवुये काशी नव्शत.े भध्मेच भी गीताॊजरी मभटीत

अव े ल वभोयच्मा उचॊफऱणा-मा वागयाकड े फघे. मा वागयालय ळततयॊग

उवऱत शोत.े एक राट दवु-मा राटेरा जन्द्भ देत शोती. भाझ्मा रृदमवागयालय ळतस्भतृी उवऱत शोत्मा. एक स्भतृी दवु-मा स्भतृीव

जन्द्भ देई. आईच्मा ळकेडो आठलणी, ळकेडो बालनाभम प्रवॊग- दृष्टीवभोय

वाये मेत शोत.े स्लप्नवषृ्टीत, स्भनृतवषृ्टीत भी ध्मानभग्न ऋऴीप्रभाणे

यभनू गेरो. यॊगनू गेरो. आईच्मा स्भनृतवागयात शा श्माभभत्स्म डुॊफत

शोता, ऩोशत शोता, नाचत शोता.

238 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

शणे फॊदयालय दीऩस्तॊब हदव ू रागरा. शणे शणे खराळी ओयडू रागर.े

उतयणाये उतारू लऱकटमा फाॊधू रागर.े भी आऩरे रशानवे गाठोड ेफाॊधर.े

आणखी वातआठ तावाॊनी आईच ेऩाम ऩाशीन, प्रेभाने बयरेरे डोशच अव े

नतच ेडोऱे ऩाशीन, अवे भनात भी म्शणत शोतो. शणे फॊदय आर.े ऩडाल फोटीजलऱ आरे. त्माॊत भाणवे उतयरी. भीशी ऩडालात उतयरो. फॊदयालरून कोणी तयी भाझ्माकड ेऩाशात शोत.े भाझ े

नतकड े रष नव्शत.े त्मा व्मकतीच े भाझ्माकड े रष शोत.े भरा ऩाशून

फॊदयालय कोणाच ेतयी डोऱे बरून मेत शोत.े कोणाची ती भतूी शोती?

ऩडाल उबा याहशरा. भी ऩटकन ्उतयरो. ऩाण्मातनू फॊदयालय आरो. झऩझऩ

ऩालर े टाकीत शोतो. इतकमात भाझ्मा कोण दृष्टीव ऩडर?े भालळी !

भाझ्मा दृष्टीव भाझी भालळी ऩडरी. 'भालळी! त ू इकड े कोठे? ऩयत जातवे शोम ऩणु्मारा? आईच े फये आशे

लाटत?े' अव ेभी वलचायर.े भालळीच्मा गॊगा-मभनुाॊनी उत्तय हदर.े

'भालळी! फोरत का नाशीव?' भी काकुऱतीने वलचायर.े

'श्माभ! तझुी आई, भाझी अकका, देलाजलऱ गेरी!' ती म्शणारी. भाझा ळोकवागय भरा आलयेना. आम्शी धभथळाऱेत गेरो. कोणाराशी फोरलत नव्शत.े

'भरा फोरालरेत ग का नाशी? भरा स्लप्न ऩडरे, म्शणून ननघारो. स्लप्नात आई भरा शाक भायी. ऩयॊत ुआता कोठची आई?

कामभची अॊतयरी आई! अव ेम्शणून भी यडू रागरो. 'श्माभ! त्मा हदलळी तझुीच वायखी आठलण काढीत शोती. तचू नतरा वायखा हदवत शोताव. म्शणे, अजून शट्टीच आशे.

श्माभ! दोन हदलवात अकका जाईर, अव े लाटर े नव्शत.े भी तरुा फोरलालमाच ेठयवलरे; ऩयॊत ुत्माच हदलळी अकका गेरी! वाये प्रमत्न केर.े

नतच ेशार शोऊ हदर ेनाशीत. भी आशे शो तमु्शाॊरा. अककाने तमु्शाॊरा भाझ्मा ऩदयात घातरे आशे. भी तमु्शाॊरा आईची आठलण शोऊ देणाय, नाशी उगी, ककती यडळीर!' भालळी भरा वभजालीत शोती.

239 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

'भालळी! भाझ े केलढार े भनोयथ! भाझ्मा आईरा वखु देईन. नतरा पुरावायखी ठेलीन, अव ेभी भनात म्शणे ऩयॊत ुआता कळारा मळकू? मळकून

आईची वेला जय कयता मेत नवेर, आईच्मा उऩमोगी ऩडता मेत नवेर, तय

कळारा मळकू?' भी म्शणारो. 'तझु्मा बालाॊवाठी, लडडराॊवाठी ळीक; आभच्मावाठी ळीक. जगावाठी ळीक. आईरा प्रेभ देणाय शोताव, त ेजगारा दे. जगातीर द:ुखी भाताॊना दे.'

भालळी नलीन दृष्टी देत म्शणारी. 'भालळी! त ूऩयत ननघारीव? भी वलचायर.े

'शोम. तथे े भाझ्माने याशलेना. त ू घयी जा. उद्मा नतवया हदलव.

अन्स्थमवॊचन उद्मा आशे. त ूनतचा राडका; म्शणून उत्तयकक्रमेरा आराव.

मेताना अस्थी घेऊन मे. गॊगेत नेऊन टाकू.' भालळी म्शणारी. 'भालळी! भी घयात कवा जाऊ? अॊधायानॊ बयरेल्मा घयात कवा जाऊ? भी म्शटर.े

'त्मा अॊधायात आईचा भखुचॊर नवरा, तयी लडडराॊचा ताया आशे. तझु्मा बालाचा ताया आशे. तथेे वाया अॊधाय नाशी. तथेे प्रेभ आशे. जा घयी, त्माॊना धीय दे. त ूळशाणा, वलचाय कयणाया, गीताॊजरी, गीता लाचणाया' भालळी म्शणारी. 'श्माभ! आराव का, थाॊफ, शो, देलारा गऱू ठेलत,े अवे आता भालळी कोण

म्शणेर?' भी म्शणारो. 'श्माभ ! मा प्रेभाच्मा आठलणी तझु्माजलऱ आशेत. आई गेरी. तयी प्रेभरूऩ

आई-स्भनृतरूऩ आई- तझु्माजलऱ आशे. जेथ े जाळीर, तथेे आशे. चर

तझु्मावाठी गाडी ठयल.ू' अव ेम्शणून नतने भाझ्मावाठी फरैगाडी ठयवलरी. भालळीची फोट दयू हदव ूरागरी. ऩडाल वटुामरा झार ेशोत.े भालळी ननघनू

गेरी. आईची जागा घेणायी भालळी ऩडालात फवामरा ननघनू गेरी. भी फरैगाडीत फवरो. आईच्मा आठलणी मेत शोत्मा. भाझ्मा जीलनवभरुात ऩनु्द्शा ऩनु्द्शा आईची हदव्म भतूी ळकेडो राटाॊतनू लय मेत

आशे, अवे भरा हदव.े आईच ेकष्ट ल शार भरा हदव ूरागर.े कारूण्मभतूी! भाता! नतच ेप्रेभ, नतची वेला ऩलथताप्रभाणे हदव ूरागरी.

240 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

ळलेटी भी एकदाचा घयी आरो. भागे एकदा ऩशाटे अवाच आरो शोतो. त्मा लेऱेव ताक कयताना आई कृष्णाची भॊजूऱ गाणी म्शणत शोती. आज घयात

गाणे कोठर?े तथेे शाम शाम शोती! घयात एक मभणमभण हदला जलऱ शोता. बेवयू ळाॊतता शोती. भी दाय रोटर.े दायारा आतनू कडी नव्शती. दाय

उघडरे. लडीर एका तयटालय फवरेरे शोत.े

'श्माभ! दोन हदलव उळीय झारा तरुा. गेरी शो वोडून, फाऱ!' त ेम्शणार.े

ऩरुूऴोत्तभ जागा झारा. 'अण्णा, अण्णा,' अव ेम्शणून तो यडू रागरा. भरा त्माने मभठी भायरी. आम्शाॊरा कोणावशी फोरलत नव्शत.े

दलूाांची आजी म्शणारी, 'तझुीच आठलण काढीत शोती शो श्माभ! नतचा राडका त.ू ळलेटी नतच्मा उत्तयकक्रमेरा तयी आराव. यडू नको. आता उऩाम

का आशे? तमु्शी भोठे शोईतो शली शोती शो जगामरा. ऩयॊत ु नाशी त्माची इच्छा.' भी ऐकत शोतो. अन्स्थवॊचमनावाठी भी नदीलय गेरो. बटजी फयोफय शोत.े नदीकाठी जेथ े

आईचा ऩणु्मदेश अन्ग्नवात ् कयण्मात आरा शोता, तथे े गेरो. आईची बस्भभम भतूी तथेे ननजरेरी शोती. जळाच्मा तवा बस्भभम देश शोता. ला-माने इलरी देखेर भतूी बॊगरी नव्शती. त्मा बस्भभम भतूीरा भी लॊदन

केर.े वलथ ऩाचथथलता रोऩनू ऩवलत्र बस्भभम अवा देश तथेे शोता. अत्मॊत

ळधु्द अवा बस्भभम आकाय तथेे शोता. जीलनातीर तऩश्चमेने आधीच देश

बस्भीबतू झारा शोता. आतनू जऱून गेरा शोता. ळॊकयाच्मा अॊगालयीर

बस्भाइतकाच ऩवलत्र झारा शोता. भनाने तय ती ऩवलत्र शोतीच शोती. रालरा, भी शात रालरा. बस्भभम भतूी बॊगरी. भाझ्मा रृदमात अबॊग

भतूी ननभाथण करून ती बस्भभम भतूी भी भोडरी. मा नश्लय भतूीने

कोणाच्मा रृदमात जय आऩणाव अनश्लय भतूी ननभाथण कयता आरी तय

केलढे बाग्म? भी आईच्मा अस्थी गोऱा केल्मा. भॊगऱवतू्रातीर भणी वाऩडरे, त ेवौबाग्मदामक म्शणून चुरत्माॊनी नेरे, स्लत:च्मा ऩत्नीच्मा गऱमात घारण्मावाठी नेर.े

वलथ वलधी करून आम्शी घयी गेरो. एकेक हदलव जात शोता. ऩरुूऴोत्तभाच्मा तोंडून एकेक कशाणी ऐकत हदलव जात शोता. आईच्मा

241 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आठलणीच ेऩवलत्र गरुूऩयुाण ऩरुूऴोत्तभ भजजलऱ लाचीत अव ेल भी ऐकत

अव.े ळजेायच्मा इॊद,ू याधाताई माॊनीवधु्दा आठलणी वाॊचगतल्मा. आईच े

कष्ट ऐकता ऐकता भरा शुॊदके मेत.

आईच्मा वऩ ॊडदानाचा हदलव आरा. आईच्मा वऩ ॊडाॊना कालऱा ऩटकन

मळलेर की नाशी, नतची काशी इच्छा याहशरी अवेर का, अव ेवलचाय भाझ्मा भनात मेत शोत.े वऩ ॊडारा कालऱा मळलरा नाशी तय भतृात्म्मारा ळाॊती नाशी अव ेम्शणतात. आम्शी नदीलय गेरो. वऩ ॊड तमाय केरे. वलथ वलधी झार.े त े

वऩ ॊड दबाथलय ठेलरे. नदीलय कालऱा हदवेना. बटजीॊनी काल काल करून

कालऱमाॊना आभॊत्रण हदर.े 'आरा, एक कालऱा आरा, तो दवुयाशी आरा,' चुरत े म्शणार.े आम्शाॊरा फये लाटर.े वऩ ॊड ठेलनू आम्शी फाजूरा झारो. कालऱे वऩ ॊडालय फवत, मळलत ना. काम कयाले? वऩ ॊडाबोलती नघयटमा घारीन; ऩयॊत ुस्ऩळथ कयती ना. भरा लाईट लाटू रागरे, भी म्शटर,े 'आई!

तझुी इच्छा अवेर तय भी रग्न कयीन. भी फयैागी शोणाय नाशी.' तयी कालऱा मळलेना. चुरत े म्शणार,े 'आम्शी बाऊॊ ना अॊतय देणाय नाशी. त्माॊच्मालय, लमनी, प्रेभ करू.' तयी कालऱा मळलेना. वऩ ॊड घेऊन

हठकहठकाणी भी नाचरो. भाझा जील यडकुॊ डीव आरा. कालऱा जय मळलरा नाशी तय दबाथचा कालऱा करून मळलवलतात; ऩयॊत ुमा गालात मा गोष्टीची चचाथ शोत.े भरा लाईट लाटर.े भी म्शणारो, 'वऩ ॊड घेऊन घयी जाऊ. तथेे कदाचचत मळलेर. एलढमात दबाथचा नका करू.'

नदीलरुन जड अॊत:कयणान े वऩ ॊड घेऊन आम्शी घयी आरो. अॊगणाच्मा कडरेा केऱीळजेायी वऩ ॊड ठेवलर.े बोलती कालऱे जभर;े ऩयॊत ुएकशी मळलेना! ळलेटी भाझी दलूाांची आजी घयातनू फाशेय आरी. ती म्शणारी, 'मळोदे, काशी काऱजी नको करु. ऩरुूऴोत्तभरा भी आशे. त्माचे वाये भी कयीन.' काम

चभत्काय ! आजीच े त े आश्लावनऩय ळब्द ऐकताच झटकन ् कालऱा मळलरा. भाझ्मा डोऱमात ऩाणी आर.े भालळी ऩढेु एकटी ननघनू गेरी शोती. रशान

ऩरुूऴोत्तभ घयी आजीजलऱ आता याशणाय. तो जया खोडमाऱ शोता. त्माची आफाऱ शोईर, त्मारा भायतीर, यागालतीर, शीच आईरा काऱजी शोती.

242 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आईरा शीच एक चच ॊता शोती. आई! केलढे तझु े प्रेभ! तझु्मा प्रेभारा भोजभाऩ नाशी. त ेआकाळाशून भोठे ल वभरुाशून खोर आशे. ईश्लय ककती प्रेभभम अवेर हमाची कल्ऩना हमा वॊवायातीर आईलरून मेईर.

स्लत:च्मा प्रेभाची जगारा कल्ऩना देण्मावाठीच हमा छोटमा आईरा ती जगन्द्भाऊरी ऩाठलीत अवत.े

गडमाॊनो! भाझी आई भेरी. नतने जीलन वयरे तयी नतची चच ॊता वयरी नव्शती. आईची वायी फाऱे जोऩमांत वखुी नाशीत तोऩमांत आईरा वखु

नाशी. आईच्मा एकाशी रेकयाच्मा रोचनातनू जोऩमांत अश् ूगऱत आशेत,

त्माच्मा तोंडातनू शाम शाम उठत आशे, जोऩमांत त्मारा लस्त्र नाशी, अन्द्न

नाशी, सान नाशी, तोऩमांत आईची चच ॊता वयणाय नाशी. बाऊबाऊ वाये

प्रेभाने ऩयस्ऩयाॊव भदत कयतीर, शे्ष्ठकननष्ठ भानणाय नाशीत,

एकभेकाॊव लाढलतीर, ऩाऱतीर ऩोवतीर, शवलतीर, शी जोऩमांत आईरा खात्री नाशी तोऩमांत नतरा वखु नाशी, ळाॊती नाशी, भोष नाशी. तोऩमांत ती यडतच याशणाय! तोऩमांत नतच्मा चच ॊतचेी चचता धडधड ऩेटतच याशणाय!'

243 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

यात्र फेचामऱवाली - आईच ेस्भनृतश्ाध्द

'गडमाॊनो! आज ळलेटची आठलण वाॊगालमाची आशे. शे स्भनृतश्ाध्द आज

भी वभाप्त कयणाय आशे. भाझ्मा रृदमाकाळात स्भतृीच ेअनॊत ताये आशेत.

त्मातीर ठऱक ठऱक ताये भी दाखवलर.े आज उयरेरा एक ठऱक ताया दाखलालमाचा आशे.

भाझ्मा आईलय फामाभाणवाॊच ेप्रेभ शोतचे. ऩयॊत ुऩळऩुक्ष्माॊचशेी शोते. भो-मा गाईलय आईच ेल आईलय त्मा गाईचे ककती प्रेभ शोते त ेभी भागे वाॊचगतरे

आशे. आता भाॊजयीची गोष्ट वाॊगालमाची. भागे मा भाॊजयीचा उल्रखे भी केरा आशे. नतच े नाल भथी. भथी आईची पाय आलडती. आईच्मा ऩानाजलऱ जेलालमाची. इतयाॊनी घातरेरा बात ती खात नव.े आई

जेलालमारा फवरी म्शणज ेभथी जेलामरा मेई.

भथी नेशभी आईच्मा बोलती बोलती अवालमाची. आई ळौचाव गेरी, वलहशयीलय गेरी, तयी भथी फयोफय जालमाची. आईच्मा ऩामाॊत ळऩेटीच े

परकाये देत नाचालमाची. त्मा भाॊजयीची आईलय पायच भामा शोती. भाझ्मा आईचा नतरा अतोनात रऱा शोता. आईच े आजायऩण लाढत चारर,े तवतळी भथीशी नीट खातऩीतनाळी झारी. आईच्मा शातचा कारलरेरा बात नतरा मभऱेना. इतयाॊनी दधुाचा, दहमाचा, तऩुाचा बात नतरा घातरा, तयी ती दोन मळत ेखाई ल ननघनू जाई.

आईने नवुता बात घातरा तयी नतरा दधू-तऩू बयऩयू मभऱत अवे. ऩयॊत ु

इतयाॊच्मा दधुातऩुातशी नतरा यव लाटत नव.े

जमा हदलळी आई गेरी, त्मा हदलळी ती वायखी म्माॊल म्माॊल कयीत शोती. जण ू नतच्मा प्रेभाचा ठेलाच कोणी नेरा; नतच्मा ख-मा दधुातऩुाची नदीच

कोणी नेरी. त्मा हदलवाऩावनू भथीने अन्द्नऩाण्माव स्ऩळथ केरा नाशी. आई

जमा खोरीत भेरी, तथे ेआम्शी दशा हदलव भतृात्म्मावाठी दधूऩाणी ठेलत

अव;ू तळी ऩध्दत आशे. ऩयॊत ुभथी त्मा दधुाव मळलरी नाशी. आई भेरी त्माच खोरीत फवनू याहशरी. म्माॊल म्माॊल म्शणून शाकशी ती भायीनाळी झारी. नतने अनळनव्रत ल भौनव्रत जण ूघेतरे. नतव-मा हदलळी, जमा जगी

244 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

आईने प्राण वोडर,े त्माच हठकाणी भथीने- त्मा भाॊजयीने - प्राण वोडर!े

भाझ्मा आईची भाॊजयी आईऩाठोऩाठ गेरी. भाझ्मा आईच्मा प्रेभामळलाम

जगात जगणे नतरा वलऴभम लाटर.े आभच्मा प्रेभाऩेषा भाॊजयीचेच प्रेभ

आभच्मा आईलय अचधक शोत.े आभच्मा प्रेभाची आम्शाॊव राज लाटरी. भी भनात म्शटर,े 'आई! भाझ ेतझु्मालय प्रेभ आशे अव ेभी कोणत्मा तोंडाने

म्शण?ू मा भाॊजयीच्मा प्रेभाच्मा ऩावॊगावशी भाझ ेप्रेभ ऩयुणाय नाशी!' 'मभत्राॊनो! अळी भाझी आई शोती. जगाच्मा फाजायात अळी आई भोठमा बाग्माने मभऱत.े भाझ्मा आईनेच भरा वाये हदर.े भाझ्मात जे चाॊगर ेआशे,

जे ऩवलत्र आशे, त ेवाये नतच ेआशे. भाझी आई गेरी; ऩयॊत ुबायतभातचे्मा वेलेवाठी भरा तमाय करून गेरी. एका जऩानी भातनेे स्लत:च्मा रृदमात

खॊजीय बोवकून घेतरा ल भरुारा एक चचठ्ठी मरशून ठेलरी, 'भाझ्माभऱेु त ू

रढाईरा जात नाशीव. भाझ्मा भोशात त ूवाऩडरा आशेव. तझु्मा भागाथतीर

भोश भी दयू कयत.े' भाझ्मा आईच्मा हदव्म दृष्टीरा अवेच हदवरे अवेर! शा श्माभ भाझ्मा भोशात गयुपटेर. पकत भाझीच, मा वाडतेीन शात देशाचीच

ऩजूा कयीत फवेर, अव े नतरा लाटर े अवेर. इतय फॊधुबचगनीॊची वेला कयालमाव तो जाणाय नाशी. स्लातॊत्र्ममधु्दात तो भातभृोशाने ऩडणाय नाशी, म्शणून आईने स्लत:रा दयू केर े अवेर. वलथ बायतातीर भाता भाझ्मा श्माभच्मा शोऊ देत, एकच नव्शे तय अनेक आमा श्माभरा मभऱू देत,

मावाठी भाझी आई ननघनू गेरी अवेर. हमा अनॊत आमा ऩाशण्माची हदव्म

दृष्टी देऊन आई गेरी. न्जकड े नतकड े आता भाझ्माच आमा. उत्तभाची आई ती भाझीच आई, दत्तचूी आई ती भाझीच आई, गोवल ॊदाची आई ती भाझीच आई, लवॊतयालाॊची आई ती भाझीच आई, कृष्णाची आई ती भाझीच आई, वबुानाची आई ती भाझीच आई. वा-मा भाझ्मा. शो भाझ्मा जमा आईने शे ऩाशण्मावाठी भरा हदव्म दृष्टी हदरी ल शी हदव्म दृष्टी भरा माली म्शणून स्लत:चा खझयखझयीत देशभम ऩडदाशी दयू केरा, त्मा आईची थोयली भी कोठलय लणूथ? शे ओठ अवभथथ आशेत. त ेप्रेभ, ती कृतसता, ती कतथव्मफधु्दी, ती वोमळकता, ती भधुयता भाझ्मा प्रत्मेक कृतीत प्रकट शोलो. एक हदलव भातचेी वेला कयता कयता मा वलयाट ल वलळार भातचेी भाझ्मा

245 | ‘;keph vkbZ SahityaChintan.com lkfgR; fparu

अल्ऩ ळकतीप्रभाणे, भाझ्मा गणुधभाथप्रभाणे वेला कयता कयता आभच्मा भथीभाऊप्रभाणे भाझेशी वोने शोलो. भाझ्मा आईच े वोने झार,े नतच्मा श्माभचेशी शोलो.'

वभाप्त