Kuva-y Milliyenin 90. Ylnda

zmir ve Bat Anadolu

- 1 -

ULUSLARARASI SEMPOZYUM BLDRLER

6-8 Eyll 2009

- 2 -

Bu kitapBB Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Mzesi

tarafndan yayna hazrlanmfl olupzmir Bykflehir Belediyesinin

kltr hizmetidir.

zmir Bykflehir BelediyesiKonak-ZMR

Tel: 0 232 293 12 00www.izmir.bel.tr

KUVA-YI MLLYENN 90. YILINDAZMR VE BATI ANADOLU

ULUSLARARASI SEMPOZYUM BLDRLER6-8 Eyll 2009

Birinci Basm: Nisan 2010Bask Adedi: 1000

zmir Bykflehir Belediyesi

Kapak ve Grafik Tasarm-UygulamaServet Kuru - Hatice Arcak

Bu kitap Nisan 2010 tarihinde Mediform Ambalaj, Matbaaclk Ltd. fiti. tesislerinde baslmfltr.

- 3 -

NDEKLER

BalarkenAziz Kocaolu.................................................................................................... 5

SunuKuva-y Milliye'nin 90. Ylnda zmir ve Bat Anadolu Uluslararas Sempozyumu A Konumas / Oktay Gkdemir.............................................. 9

Bildiriler / Birinci Gn / 7 Eyll 2009Hasan Tahsin OturumuKuva-y Milliye rgtlenmesi ve Kavramnn Kurtulu Sava'ndaki Rol /erafettin Turan................................................................................................. 15erkez Ethem Nasl Hain Olabildi? / Sina Akin ................................................ 26Kuva-y Milliye'nin Kuruluuna Doru/ Zeki Arkan.......................................... 38

Miralay Sleyman Fethi Oturumuzmir'in Kara Gn:15 Mays 1919 / Hasan Mert............................................... 49talyan Ariv Belgelerinde gal Dneminde zmir Basn / Mevlt elebi ................................................... 57zmir Halknn Yazdklaryla zmir'de Yunan gali ve Mezalimi / Mehmet Emin Elmac ........................................................................................ 72

Evrensel Almlar OturumuTrablusgarp'tan Kurtulu Sava'na talyan Politikasnda zmir / Fabio L. Grassi................................................................................................... 94Unversty and Trade Fair:Ideas and Projects For The Modernization Of zmir / Cristina Pallini ........................................................... 107Tarihsel Bellek / Elsa Hiu................................................................................... 115

Mustafa Necati OturumuMtareke Dneminde Harbiye Nezaretiyle Kuva-y Milliye Arasndaki likilere Dair Baz Belgeler / Metin Ay ......................................................... 117Kuva-y Milliye'nin Douunda Trk Devlet Geleneinin Yeri / Tuncer Baykara.................................................................................................. 130Erken 20. Yzylda 1913 Tarihli Vukuat Cetvellerine Gre Aydn VilayetindeGvenlik Sorununa likin Baz Gzlemler / Bahar Arslan.................................. 138Hasan Tahsin'in Anlam / Yaar Aksoy ............................................................... 155Kuva-y Milliye'nin Sosyal ve Ekonomik Temelleri / zlem Yldz ..................... 164

Bildiriler / 2.Gn/ 8 Eyll 2009Yzba erafettin (zmir) Oturumugal Dneminde zmir ve evresinde retim ve D Ticaretin Durumu / Filiz olak ......................................................................................................... 117

- 4 -

zmir'in Kurtuluu'nda Mhim Bir Sima:Fahrettin Altay ve zmir'le lgili Anlar / Muhittin Eliak............................................................... 198Trkiye Cumhuriyeti'nin Yaplandrlmas Srecinde Mustafa Kemal'in Hayatnda zmir / Emine Kskl......................................................................... 226Byk zmir Yangnnda Zarar Gren Ticari letmeler / Gl Karacaer ............... 252

Vasf nar OturumuMilli Mcadele Dneminde Bat Cephesinin Trk Edebiyatna Yansmalar /Dilek Yaln elik .............................................................................................. 266Halk iirinde Kurtulu Sava Efeleri / Aye Duvarc .......................................... 2811960'l Yllarda Yazlan Baz Romanlarda Kuva-y Milliye ve Milli Mcadele /Sedat Gencer .................................................................................................... 290Kemal Tahir Romanlarnda Kuva-y Milliye mgesi / Mithat Kadri Vural ............ 310

Yrk Ali Efe OturumuKendi Belgelerinde Yrk Ali Efe / Sabri Surgevil............................................... 322erkez Ethem'in ve Kuva-y Seyyare'nin Bat Anadolu Cephelerindeki Hizmetleri / Osman Akandere............................................................................ 344Danimentli smail Efe Bildirimi le lgili zet / Saadettin Demirayak ................ 369Szl Anlatmlara Gre,Torbal Yresinde Yunan gali ve Bilinmeyen Bir Kuva-y Milliyeci: Hortunal Hamit Efe / Necat etin......................................... 396

BALARKEN

Sayn Valim,

Sayn Ege Ordusu ve Garnizon Komutanm,

Sayn Katlmclar,

Deerli Konuklar,

Deerli alma Arkadalarm,

Deerli Basn Mensuplar,

Sevgili Hemerilerim,

9 Eyll, zmirin Kurtuluunun 87. Yl kutlama etkinlikleri kapsamnda dzen-lediimiz Kuvay Milliyenin 90. Ylnda zmir ve Bat Anadolu konulu ulus-lararas sempozyumun al trenine ho geldiniz.

Aramzda yurtdndan gelen, biliminsan konuklarmz da var. Bu deerli insan-lara, Trkiyeye ve zmirin konuksever insanlar arasna hogeldiniz diyorum.Umuyor ve diliyorum ki, zmirde gzel gnler yaayacaklar ve lkelerine dndk-lerinde, her biri zmirin gnll elisi olacaktr.

Deerli Konuklar,

Sempozyum, bir anlamda bilgi leni demektir. Konusu Kuvay Milliye olan birbilgi leni, kukusuz hepimizi heyecanlandrmaktadr. ki gn boyunca, AhmetPiritina Kent Arivi ve Mzesi salonlarnda gerekletirilecek oturumlar; dnyadaeine az rastlanr bir halk hareketi hakknda, bilgilenmemizi, aydnlanmamzsalayacaktr.

Bu bilgi leninin zmirde yaplyor olmas, ok anlamldr. zmir, igaliyle Bam-szlk Savamzn balad, kurtuluuyla yepyeni bir lkenin douunun mjde-lendii ok zel bir kenttir. 15 Mays 1919da balayan igal, Mustafa KemalAtatrkn 19 Maysta Samsuna ayak basmasyla ve halkyla bulumasyla, uzunbir yrye yol amtr. Bu yryn ad Kurtulu Savadr.

Emperyalizmin yerli ve yabanc ibirlikilerine kar, onca yoksullua ve yoksun-lua ramen; inatla, sabrla, byk bir inanla gsterilen direni mcadelesi,kukusuz halk destei olmadan sonu veremezdi.

Yedi blge drt iklimden, deiik inan ve kkenden gelerek, Halk olmann nedemek olduunu kantlayan Anadolu Halk, bu zelliiyle dnya tarihinin ensaygn uluslarndan biri olarak anlmay haketmitir. Bu halk sayesinde, zgrlk,

- 5 -

yurtseverlik, bamszlk ve ulus kavramlar yeniden tanmlanm ve dnyannbtn ezilen, smrlen halklarna rnek oluturmutur.

Kuvay Milliye bu halk hareketinin, ulusal direni kuvvetlerinin genel addr. Bukuvvetler, harap olmu askeri, ekonomik, kltrel yapya inat, sre iindedzenli orduya dnm; ite o ordu 9 Eyll 1922de zmire girerek, sava sonaerdirmitir.

zmir, Kurtulu Savann zaferle bittiini, artk srann ada, demokratik, laikTrkiye Cumhuriyetinin kurulmasna geldiini mjdeleyen bir kenttir. O nedenle9 Eylller, sradan gnler deildir. 87 yldr bu deerlerin simge kenti olan zmir,Trkiyenin gzbebeidir. Sadece bunu bilmek yetmez. Bilimde, kltrde, sanattave hayatn her alannda gstereceimiz abalar, yapacamz almalar ve eldeedeceimiz baarlar; ayn zamanda bugnlere ulamamz salayan kahramanlarateekkrmz, ballmz, miraslarna sahip ktmz kantlayacaktr. Gele-cek kuaklarn da bize teekkr etmesi iin, onlara bu miras salam ve gelimiolarak brakma grevimiz vardr. El ele, kardee ve zmirde domann, zmirdedoymann verdii onurla, ite gece gndz bunun iin alyoruz, alacaz,almak zorundayz.

Deerli Konuklar,

Kuvay Milliye servenimizi, yerli ve yabanc biliminsanlarmzdan, her ynyledinlerken, biliyorum ki yalnz olmayacaz. Demirci Mehmet Efeler, Yrk Aliler,psiz Recepler, Kuuba Erefler, Parti Pehlivanlar ve niceleri, dalardan, deni-zlerden, ovalardan bize bakacak. Hepsinin ruhlar adolsun, klar iinde yatsn-lar.

Bir kez daha, bata byk nderimiz Mustafa Kemal Atatrk ile silah ve dncearkadalarnn, onlara yolda olmu ninelerimizin, dedelerimizin, yiit ve fedakaratalarmzn byk hatralar nnde, saygyla, sevgiyle, minnetle eiliyorum.

Bu byk bilgi leninin, ruhlarmz, bilinlerimizi, deerlerimize sahip kmakararllmz tazelemesini diliyorum.

te o zaman, Memleketin istikbali sz konusu olmadka, sava bir cinayettirdiyen, Yurtta Bar, Dnyada Bar diyen Mustafa Kemal Atatrk yetitirmibir halk olmann onurunu hak edebiliriz. ocuklarmz, genlerimiz, gelecek gzelgnlerimiz ve nice 87 yllarda 9 Eylllere yakmamz iin, bu bize emanet edilmibir grevdir. Hayat bizi utandrmasn.

- 6 -

- 7 -

Sempozyuma emei geen arkadalarm kutluyor, deerli biliminsanlarmzatekrar hogeldiniz derken, bu bilgi leninin zmire, Trkiyeye ve dnyaya yararlolmasn diliyorum.

Yaasn zmir, yaasn Trkiye, ok yaasn dnya bar ve kardelii.

Sevgi ve sayglarmla...

Aziz KOCAOLU

zmir Bykehir Belediye Bakan

- 8 -

- 9 -

SUNUfi

Kuva-y Milliyenin 90. Ylnda zmir ve Bat Anadolu UluslararasSempozyumu A Konumas

inde bulunduumuz 2009 yl ayn zamanda 20. yzyl banda emperyalizmekar bamszlk ateini yakan Kuva-y Milliye Hareketinin 90. yl!.. Bilindiigibi, 90 yl nce fitili bu topraklarda atelenen bamszlk ruhu; ksa zamandabtn Anadolu ve Trakyay sarmt. Trk ulusu trl yokluklar iindergtlenerek Mustafa Kemal Paa nderliinde emperyalist politikalar altndaezilen btn mazlum uluslara nderlik de yaparak istiklal-i tam dncesinedayal bamsz bir Trk Devletini dalm bir imparatorluun enkazndan yarata-bilmiti.

Kuva-y milliye ya da mdafaa-y hukuk kavramlarnda zdeleen bu hareket;ulusal bamszlk savann en etkin toplumsal rgtlenmesi olarak gze arpar.Zira, 1919 yl Anadolusundaki btn toplumsal guruplar ve sosyolojik yaplarkuva-y milliye hareketinin eylemli olarak ierisinde yer almlardr. indeAnadolu eraf bata olmak zere, kyller, efeler, emekli askerler yerel ve sivil y-neticiler ile kadnlardan oluan bu muazzam topluluk nce kendi blgelerindeoluan igale kar sivil bir insiyatif olarak rgtlenmi, daha sonra merkezi orduyabalanarak kurtulu mcadelesinin temel aktr olmutur. Kendi blgelerindekihaksz igali itilaf devletleri nezdinde protesto iin mitingler bata olmak zere, birtakm nfus istatistikleri de yaynlayarak propaganda faaliyetleri yapan bu oluum,bir sre sonra silahl mcadeleye de girimekten ekinmemitir. Bu balamda,kuva-y milliye ya da mdafaa-y hukuk kavramlar bamszlk savann, yenibir Trk devletinin inasnn temel harc, temel znesi olmutur. Anadoluda or-taya kan bu bamszlk hareketini kmseyenler, onu daha domadan ldrm-eye kalkanlar, kuva-y milliye hareketini etecilikle, babozuk bir takm adamlarnbir araya gelerek halktan zorla iae salamakla sulamlardr.

Kuva-y milliye hareketinin domasnda ve tm Anadolu ile Trakyay oban ate-leri gibi sarmasnda hi kukusuz zmirin 15 Mays 1919da Yunanllar tarafndanigal edilmesi nemli bir rol oynamtr. Uluslarn tarihlerinde yle gnler vardrki onlar, yaratt alg ve kolektif bellek asndan ulusal aidiyetin en nemli kilo-metre talar olmulardr. te 15 Mays 1919 tarihi de genelde Trkiye ve Trkler,zel de ise zmir ve zmirliler iin bylesine nemli gnlerden birisidir. Zira dok-san yl nce, 15 Mays 1919 Perembe gn zmir, bata ngiltere, Fransa ve ABDolmak zere emperyalist devletlerin ortaklaa alm olduklar bir kararla Yunan or-dusu tarafndan igal ediliyordu. O sabah zmirde karaya kan Yunan askerler-

ine kar kalabaln ierisinden sklan ilk kurun; Mustafa Kemal nderliindesrecek ulusal bamszlk savamzn ilk kvlcm olduu kadar, Kuva-y Mil-liye ve Mdafaa-i Hukuk ruhunun tam bamszlk iaryla tm Anadoludauyannn da ncsyd. Nitekim, zmirin igal edilecei haberini bir gn nce-den alan zmirliler bu olup bitenler karsnda tepkilerini ortaya koyabilmekamacyla zmir Sultanisinde toplanarak bir bildiri hazrladlar ve zmirlilere bubildiriye gre hareket etmeleri gerektii duyuruldu. Mustafa Necati, MoralzadeHalit ve Ragp Nurettin Beylerin Redd-i lhak Cemiyeti adna hazrladklar bubildirinin baslarak Trk mahallelerine datlmas uygun grld. Gerekten debu bildiri metnine uygun olarak zmirliler igalden bir gn nce Maatlkta toplan-mlar ve bu haksz igali protesto etmilerdi.

15 Mays sabah tanyeri aarrken Karaburun aklarnda hafif dumanlar yk-selmeye balad. Giderek artt. Yunan sava gemileri zmire doru yol alyordu.Rumlar Kordonda toplanmaya balamt. Bunlar yalnz yerli Rumlar deildi. Man-isa, Nif (Kemalpaa), Ske, Aydn vb. yerlerden gelen Rumlar, Yunan askerlerinikarlamak ya da yksek yerlerden zrhllarn limana giriini seyretmek iin canatyordu. Btn ev ve i yerleri akamdan Yunan bayraklaryla donatlmt.Trkler btn olup bitenleri kaygl baklarla izliyordu. karma PuntadanAvclar Kulb nnden yaplacakt. Efzun Alaynn da Karantinadan karmayapmasna karar verilmise de burann yetersizlii yznden bundanvazgeilmitir.

Avclar Kulb nnden karaya kan Yunan askerlerini en bata ruhani giysi-lerini giymi papazlar karlyor, Metropolit Hristotomos efzunlar kutsuyordu.Rum halk askerlere sokularak onlarn ellerini pyor, subaylar kucaklyordu.

gal btn yurtta byk bir tepkiyle karlanm ve yurdun her tarafnda igalekar mitingler tertiplenerek ve telgraflar ekilerek bu haksz durum protestoedilmitir. neglden Nevehire, atalcadan Silifkeye, Beyehirden Keskineskdardan Mudanyaya Knktan Alaehire varncaya kadar yurdun drt biryannda gerekletirilen protestolar aslnda Mustafa Kemal Paann 19 Mays1919da Samsunda Anadolu topraklarna getiinde balataca ulusal kurtuluhareketinin keif kollaryd. Bu miting ve prostesto telgraflarnda dile getirilendnceler yl srecek Trkn atele imtihannn balangcn haber veriyordu.zmirin igali zerine yaklak 10 bin protesto telgrafnn kaleme alnmas bizegsteriyor ki emperyalist devletlerin jandarmaln yapan Yunan ordusu tarafn-dan 15 Mays 1919da zmirin igal edilmesi btn yurtta kolektif milli bilincinuyanmasn salamtr. Bu kolektif bilin Mustafa Kemal Paaya ulusal bams-zlk ve egemenlik dncesine dayal tam bamsz yeni bir Trk Devleti kurma

- 10 -

yolunda nemli bir toplumsal taban oluturmutur.

zmirin igali Mondros Mtarekenamesi sonras emperyalist devletler tarafndanordusu datlm, insan kaynaklar tkenmi, ekonomik adan trl yoksulluk-larla bouan bir halk dald lm uykusundan adeta uyandrmtr. HasanTahsinin 15 Mays 1919 sabah Kordonda karaya kan Yunan ordusuna karskt ilk kurunla oluan milli bilin; zmirden balayarak btn Anadoluyusarmtr. 15 Mays 1919 bu anlamda bamszlk mcadelesinin de milad ol-mutur. zmire ulamak, Gzel zmiri dman igalinden kurtarmak KurtuluSavann nihai hedefi haline gelmitir. zmirin igali zerine Anadolunun heryerinde kuva-y milliye ve mdafaa-y hukuk rgtleri tarafndan protesto mitin-gleri tertiplenmi ve Trk halk bu haksz igale kar rgtlenerek hakl ve halklsavan ilk kvlcmn balatmtr.

Bugn, Kuva-y milliye rgtlenmesinin zerinden tam 90 yl gemi bulunuyor.Bu rgtlenme sayesinde modern Trkiye Cumhuriyeti kurulmu, 1920li ve1930lu yllarda Mustafa Kemal Atatrk nderliinde gerekleen bir dizi devrimhareketiyle Trkiye Dnyadaki ada lkeler arasndaki hak ettii onurlu yerinialmay baarabilmitir

Bu anlaml yl dnmnde zmir Bykehir Belediyesi, zmir Valilii, DokuzEyll ve Ege niversitesi ibirliiyle tm yla yaylacak ortak etkinlikler yaplmasplanland. Bu etkinliklerin banda Kuva-y Milliyenin 90. ylnda zmir ve BatAnadolu Uluslararas Sempozyumu yer alyor. Sempozyuma yurt ii ve yurt dn-dan davetli birok aratrmac ve uzman katld. Bylesine anlaml bir etkinliingerekletirilmesinde barol oynayan zmir Bykehir Belediyesine ve onundeerli bakanna huzurlarnzda iten teekkrlerimi sunuyorum.

8500 yllk tarihiyle barnda tad farkl uygarlklar, farkl kltrlerle impara-torluktan Cumhuriyete her zaman bu corafyann en nemli kentlerinden birisiolan zmir Kuva-y milliyenin 90. yl etkinlikleriyle de farklln bir kez dahatm Trkiyeye gstermi olacaktr. Bir Cumhuriyet kenti olan zmire yakan dabudur.

Dr. Oktay GKDEMR

Sempozyum Yrtme Kurulu Bakan

- 11 -

- 12 -

bildiriler

U L U S L A R A R A S I S E M P O Z Y U M

1.GnKuva-y Miliyenin

90. Ylnda zmir ve

Bat Anadolu

- 13 -

- 14 -

- 15 -

1. Gn 7 Eyll 2009 PazartesiHasan Tahsin Oturumu

fierafettin Turan

Kuva-y Milliye rgtlenmesi ve Kavramnn

Kurtulu Savandak Rol

Bilindii gibi Kuva-y Milliye adlandrmas, szck olarak Milli / Ulusal Kuvvetleranlamna gelmektedir. Ancak kavram olarak onu btn ulusal gleri ortayakarp seferber etmek yani zel deyimiyle topyekn sava olarak deerlendirmekgerekir.

Kuva-y Milliye ad ilk olarak Balkan Savann ikinci dneminde Edirneye gerialmak amacyla Trakyada kurulan sivil gler iin kulanlmt.1 KurtuluSavanda nceleri gnlllerden oluan ya da sivil rgtlerce kurulan birliklerbu adla anlm fakat kimi kez de sivil, asker savaan btn gleri ve kesimleriieren kapsaml bir terim olarakta kullanlmtr.

Kuva-y Milliye birliklerine katlan kii ve kurulular yle sralanabilir :

ar zerine toplanp silahlanan halk-Gnlller- Efeler-Ayan ve erafnsilahlandrdklar kendi adamlar- eteler-macera arayanlar-Hareket-i MilliyeReddi-i lhak kongrelerinde alnan kararlarla silah altna alnan ykmller-Dzenli ordu birlikleri.

Gnlllerden oluan Kuva-y Miliye bir ynyle Osmanl dneminde, askerolduklar belirleyen zel giysileri ve serpular bulunmad iin Babozuk adverilen birliklere benzetilebilir. Askeri eitim grmemi kiiler sava dnemlerindeyardmc kuvvet olarak orduya katldklarnda babozuk diye anlyorlard. SivasKongresinde Denizli delegesi kr Bey de Kuvay-i Milliyecileri babozuklar diyeeletirmiti.2

Daha Dnya Sava srerken Osmanl mparatorluu topraklarnn paylalacanailikin bir dizi gizli anlamalar yapmt. Savatan yenik knca bunlarn yrrlekonulaca da belliydi. Ba gsteren bu tehlike karsnda btn Kuva-y Milliyeyibirletirmek yolunda ilk giriim Dr.Esat Iktan gelmiti; ama, onun Milli Kongreadyla 29 Kasm 1918de dzenledii toplantya siyasal partiler ve sivil toplumrgtleri ilgi gstermedikleri iin umulan sonu alnamamt.3

Paris Bar Konferansnda zmirin Yunanistana verileceine ilikin haberlerkarsnda ilk direnme ve silahlanma, zmirde Hasan Tahsinin arlar veMdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyetinin 17 Mart 1919da toplanan kongre-siyle balamt. Hasan Tahsin 17 ubat 1919da Hukuk- Beerde kan yazsnda,

Trklerin mahvolmamas iin propaganda, isyan, her ey, evet her ey meru ola-caktr...Dvmekten baka are kalmayacak diye haykrmt. 165 delege iletoplanan kongrede ise Denizli Mfts Ahmet Hulusi Efendi;Vali Nurettin PaayaHalkmz asker, para, yiyecek-iecek salar, yalnz noksanmz bir kumandandrdiyerek bir halk rgtlenmesinin balayacana iaret etmiti. Kongrede de mem-lekete yneltilecek saldrya silahla kar koyma karar alnmt.4

Kentin igal edildii 15 Mays akam aralarnda Mustafa Necati, Moralzade Halilve Ragp Nurettinin de bulunduu vatansever bir grubun Redd-i lhak ve MilliHeyet adyla yaynlad, Ey bahtsz Trk! diye balayp Binlerle, yz binlerleMaatla ko ve Milli Heyetin emrine itaat et! arsyla biten bildiri, Kuva-yMilliye hareketini atelemede balca etkenlerden olmutu. Bunu sivil, asker kii-lerin arlar ve giriimleri izlemiti. Bunlar arasnda zellikle, 56.Tmen Komu-tanl ile XVII.Kolordu Komutan Vekilliine atanan Albay Bekir Sami Gnsavnarsn anmak gerekir. Kendisi de Bandrmal olan Gnsav, 22 Haziran 1919daBandrmada halka yle seslenmiti :

Mslmanlar! Bugn ne hkmet, ne de devlet kalmtr. Devlet de hkmet desizsiniz. Ya dmanlar ldreceiz, bu vatan bize kalacak. Ya leceiz, bu vatanalanlar burada tek Trk bulamayacak. 5

Bu arya 57. Tmen Komutan Albay efik Akerin abalar ve blge halknngiriimleriyle Balkesirden balayarak Nazilli,Alaehir ve Uakta dzenlenen kon-grelerle Bat Anadoluda Yunan ilerlemesine kar Kuva-y Milliyecilerden oluanbir savunma gc oluturulmutu.

Alaehirde kentin ileri gelenlerinden Mustafa Bey, 22 Mays 1919da KaymakamBezmi Nusret Kaygusuza bavurarak gnlllerden oluan bir birlik kurmak iste-diini bildirmi, Kaymakam da gerekli silahlar jandarma deposundan salayacayantn vermiti. Kaygusuzun anlarna ve Enver Behnan apolyonun aratr-malarna gre Alaehirde ilk Kuva-y Milliye birlii bylece kurulmutu.6

Alaehiri Askerlik ubesi Bakan Tahir Fethi ile Kaymakam Bekir Sami Baranngiriimleriyle 12 gen gnllden oluan demi Kuva-y Milliye Birlii izlemiti.7

Ama bu alanda rgtlenme ve ok dank ve birbirinden kopuk olan birlikleri be-lirli cephelerde toplayarak bir komuta altna alma sorunu Balkesir Hareket-i Mil-liye Kongresinde ele alnmt. 26-30 Temmuz tarihlerinde toplanan veBakanln eski mutasarrflardan Hacim Muhittin arklnn yapt kongredeamacn istihlas- vatan (vatan kurtarma) olduu anlalmt. Bunu iin Heyet-iMerkeziye adl verilen bir merkezi rgt kurulmu, Yunanllara kar Ayvalk ,Soma ve Akhisarda 3 ayr cephe ve bunlarn her birinde lojistik hizmetleri gre-

- 16 -

cek birer Menzil Mfettilii kurulmutu. Asl nemlisi 1318-1319 (1902-1903)doumlularn silah altna alnmasna da karar verilmiti.8

Balkesirde alnan kararlarn Kuva-y Milliye Tarihi ve Kurtulu Sava ynndenok nemli olduklar kukusuzdur; ancak, ondan bir sre sonra blgeden dahaok temsilcinin katlmasyla 16 Austosta balayan Alaehir Kongresinde szkonusu rgtlenme Karesi ve Satuhan Livalar Kuva-y Milliye Tekilat adylageniletilmi ve kabul edilen bir dizi talimatname ile de her ynyle belli kural-lara balanmt. Ayrca sz konusu Cephe Komutannn bir Umum Komu-tana bal olmalar da gerekli grlmt. Ancak Albay rtbesinde olmasngrlen bu komutanla orduda grevli birinin getirilmesi istenmedii iinemekli bir subay aranmt. Kongrenin 24 Austos gnk toplantsnda UmumKomutanla Emekli Kurmay Albay Kara Vasf seilmiti.9

Alaehir Kongresinde kabul edilen talimatnamelere gre :

CEPHELER VE MENZL MFETTLKLER

AYVALIK SOMA AKHSAR

Her cephede bir Milli Alay, Alaylar 3 Taburlu ; Taburlar 3 Blk

Alay Komutan Kongrece seiliyor. Tabur ve Blk komutanlarnn eraftan / ilerigelenlerden olmas art. Milli Komutannn yannda bir askeri komutan yardm-cs bulunacak. Bunlar Merkez Heyetlerince seilecek ve Binba rtbesinde ol-malar ngrlyor.

Her cephede bir MENZL MFETTL ve bir HASTANE olacak.

AYLIKLAR

Alay Komutan : 4000 kuru

Alay Komutan Yardmcs ve Tabur Komutanlar ile Menzil Mfettileri : 3.000kuru

Doktor ve Menzil Heyeti yeleri :2.500 kuru

Cephe efrad : 600 kuru

Menzil ve Hastane alanlarna : 900 kuru

- 17 -

Gnlk Yiyecekler :

Ekmek Et Pirin Sebze eker

Subaylara 500 gr. 250 100 100/300 (ya) 70

Efrada 900 gr. 250 150 120/300 Meyve ve tatl

Ayrca : 9 gr Sabun, 30 gr Soan10

KARES VE SARUHAN LVALARI KUVA-YI MLLYE TEKLATI

ENCMEN- MDRAN (st kurul Balkesir, Alaehirve Nazilli Merkezlerince seilen 3 ye Umum Komutan doal ye)

HEYET- MERKEZYE

(Muhafaza birlii

40 svari

30 piyade)

KAZA HEYET- MERKEZYELER

LEVAZIM B. MALYE B. TEKLAT B.

CEPHANELER VE MENZL MFETTLKLER

AYVALIK SOMA AKHSAR

- 18 -

KARES-SARUHAN LVALARI DIINDA KUVA-YI MLYE KOMUTANLIKLARI:

Demirci Mehmet Efe :11

-5 Eyll 1919 gn belgede Umum Aydn ve Havalisi Kuvay-i Milliye Kuman-dan

-5 Ekim 1919da Aydn ve Mentee Havalisi Umum Kuvay-i Milliye Kumandan

-17 Mays 1920de Nazillide Umum Kumandan12

Tufan Bey : Kilikya Kuva-y Milliye Kumandan13

Cafer Bey : Erzurum Kuva-y Milliye Kumandan

Kl Ali : 12 Ekim 1919ta Sivasta Mustafa Kemal tarafndan Ayntab ve HavalisiKuva-y Milliye Kumandanlna atanyor. Kendisi, blgeye vardnda yaynladbildiride Mara ve Havalisi Kuva-y Milliye Kumandan unvann kullanyor.14

KUVA-YI MLLYE M, MDAFAA- HUKUK MU?

Erzurumda iken 26 Temmuzda toplanan ilk Balkesir Kongresinde kullanlanKuva-y Milliye ad ve ngrlen tekilat hakknda Ali Fuat Cebesoyun ilettiibilgileri ok olumlu karlayan Mustafa Kemali 7 Austosta ona yazd telgrafta,Erzurum Kongresinde Mdafaa-i Hukuk adnn kabul edildiini belirttikten sonrayle devam etmiti :

Grlyor ki haber verilen bat Anadolu tekilat da hemen tamam tamamnabuna benziyor. Ve Sivas Kongresinde ve ihtimal ki daha evvel yani Dou lleriKongresinin beyannamesi resmen her tarafa yaylnca, Bat Anadolu da bu namve unvan tayacak ve Sivas Kongresi bunlar birletirecektir.15

Bu aklama Mustafa Kemalin ulusal direniteki rgtlenmeyi yanstacak en uygunadlandrmann Mdafaa-i Hukuk olacana inandn ve yurt dzeyindeki btn-lemeyi Sivasta toplanacak kongrede salamaya daha o tarihte karar verdiinigstermektedir. Ama Sivas Kongresinden sonra da Kuva-y Milliye ad vekavramnn ok kullanldn biliyoruz. te yandan Mili Mcadeleyi amacnaulatran ruhun Kuva-y Miliye ya da Mdafaa-i Hukuk olarak adlandrlmasndafarkl grler bulunduunu da belirtmeliyiz. rnein; Samet Aaolu 1944teyaymlanan ve ilk Trkiye Byk Millet Meclisi almalarn deerlendii kitabnaKuva-y Milliye Ruhu adn vermiti. Bylece meclisin toplanmasna kadar kiKuva-y Milliye rgtlenmelerinin dta brakllmas kavramsal bir aksaklk yarat-mt. Buna karn Tark Zafer Tunaya, Milli Mcadeleyi zafere ulatran ruh

- 19 -

Kuva-y Milliye ruhu deil, Mdafaa-i Hukuk ruhudur. Kuva-y Milliyeyi, hareketegeiren g bu ruhtur grn savunmaktadr. Aradaki fark da Mdafaa-iHukuk yalnzca Kuva-y Milliye efradndan ibaret deildi. Onda silah sz konusudeil. Mdafaa-i Hukuk tekilat, silahl kuvvetleri de iine almt diye akla-maktadr.16

Kuva-y Milliye amil klmak ve Bat Anadolu Umum Kuvay-i Milliye

Bakumandanl

Sivas Kongresinde alnan kararlar arasnda, Kuva-y Milliyenin etken hale getir-ilmesinin ilke olarak kabul edilmesini ve Bat Anadoluda bu ad altndaki faaliyetlerve rgtlenmelerinin bir komutanla balanmasn nemle vurgulamak gerekir.Kuva-y Milliyeyi etken ve irade-i milliyeyi hakim klmak temel ilkedir denilerekulusal gce ve ulusal egemenlie dayal yeni Trkiye yolunda byk bir admatlmt. Anadoludaki durumun tartld 9 Eyll gnk oturumda BakanMustafa Kemalin Fuat Paaya Bat Anadolu Umum Kuva-y Milliye Bakuman-dan tayin edersek, o havaliye ait her trl ilerde selahaiyet sahibi olur ve yaparnerisi de muvafktr sesleri arasnda kabul edilmiti.17 Mustafa Kemal bu tayiniCebesoya bildirirken, kendisinden Aydn Cephesi Kuvay-i Milliyesine yeteneklibirini komutan atamasn da istemiti; ancak, Cebesoy byle bir komutan bula-madn belirterek o blgeye Refet Belenin gnderilmesini dilemiti.18

Bu atamalara karn Kuva-y Milliye birlikleri disiplin altna alnamam ve ar-alarnda bir ibirlii salanamamt. stelik birliklerin baz yerlerde uyguladklarbasklar, zor almlar ve keyfi tutuklamalar yaknmalara yol amt. Giderlerin,olas bir igali nlemek iin blgelerce yaplan yardmclar, toplanan ianeler,Heyet-i Milliye kararlar ile alnan halktan toplanan ayni ve nakdi yardmlar askeregitmek istemeyenlerden alnan 100-200 lira tutarndaki bedeller ve ganimetlerlekarlanmasna allyordu. Bunlar yeterli bulmayan kimi Kuva-y Milliyecilersalma, fidye ya da baka adlarla zor almlara ynelmilerdi. Bunlarn banda dazmir Valisi Rahmi Beyin olunun kararak 50.000 lira fidye alan, Adapazar veKaracabey tccarlarndan bask ile para alan erkez Ethem geliyordu.

1919 sonlarnda Tavanl yresinde Tahsin ve shak adl kiiler halktan zorla86.000 lira toplamlar, vermeyenlere de ikence yapmlard.19 Sivas Kongresinin10 Eyll gnk oturumunda Denizli Delegesi kr Bey, Aydn mntkasndasaylar 10.000i bulan Kuva-y Milliyecilerin babozuklardan olutuunu, bun-larn yiyecek, iecek ve giyeceklerinin salanmasnda glk ekildiini, ayrcayedek subaylara ayda 15, neferlere 5 lira dendiini belirterek buna bir are bu-lunmasn dilemiti. Rauf Orbay da imdiye kadar toplanan paralarn suiistimal

- 20 -

edildiini belirterek inae toplanmasndan vazgeilmesini nermiti. Mustafa KemalTemsilciler Kurulu Bakan sanyla 31 Ekim 1919da zmir, Adapazar, Bursa,Konya, Balkesir Mdafaa-i Hukuk kurullarna gnderdii telgrafta, Kuva-y Mil-liyeden olduklarn ileri sren baz kimselerin kiisel kar salamak amacyladavrandklar ve halka bask yaptklar haberlerinin alndn belirterek, hakszve meru olmayan davranlarn milli tekilatta yeri olmadn, bunlar iin yasalyollara bavuralacan aklamt20 Ne yazk ki alnan nlemlere karn bu tryaknmalar nlenememi, dahas Bat Cephesi Komutanl kurulduunda banabuyruk hareketlerini srdrmek isteyen erkez Ethem ve Demirci Mehmet Efegibi vaktiyle ok yararl hizmetler gren liderler Milli Mcadeleye cephealmlard.

Anadoludaki ulusal direnii simgelyen Kuva-y Milliye hareketinin igalcilereboyun een stanbul Hkmetince yersiz ve olumsuz karlanmas doald. Bunedenle daha balangta fitne ve fesat hareketi olarak damgalanmt. Ancak busulama, inili-kl bir yol izlemesine karn Kuva-y Milliyenin vatann savun-mas iin teekkl etmi bir kuvvet olduunda phe yoktur gereinin kabuledilmesi ile noktalanmt. Bildii ilk aamada Posta Telgraf Genel Mdr RefikHalit Karay, 16 Haziran 1919da yaymlad genelge ile Redd-i lhak ve Kuva-yMilliye rgtlerinin telgraflarnn ekilmemesini istemiti. Harbiye Bakan evketTurgut da, XIV.Kolorduya verdii bir emirde, Paristeki bar grmelerinin hz-land u dnemde harekat ve tekilat- milliyenin devamnn memleket ve mil-letimiz iin iyi bir sonu veremeyeceini ne srerek, esasen ordu ile hibir alakasolmayan bu gibi tekilatn uygun yollarla (vesaye-i saibe ile) nne geilmesini is-temiti.21 General Milne de Kuva-y Milliye birliklerinin Akhisar yresinde gir-itikleri saldrlarn durudurulmas iin Harbiye Bakanlna bir nota vermi, aksihalde Yunan kuvvetlerinin ileri harekete giriecekleri tehdinde bulunmutu. s-tanbul hkmetinin emri zerine II.Ordu Komutan Vekili Alb.Selahattin olak,rgtten imdilik savunmada kalnmasn istemi, Aydn Kuva-y Milliyesi de Mil-neye verdii yantta, Yunanllar bu blgede karma iin ahd misak edipsilahlandklarn vurgulamt.22

Salih Paa ile haziran aynda Amasyada imzalanan protokolleri Temsilciler Ku-rulu ile stanbul Hkmeti arasnda geici de olsa bir uyuma ortam yaratrkenKuva-y Milliye rgtlerine de daha serbest hareket olana vermiti; nk, s-tanbul Hkmetinin Sivas Kongresi kararlarn yorum getirmeden kabul etmesi,bu ynyle de olsa Kuva-y Milliyeyi etken klma ilkesini de benimsemesi de-mekti. Ayrca imzalanan protokollerde stanbulun kurulacak kabinede Kuva-yMilliye kart kimselere yer vermeyecei ve Aydndaki milli kuvvetlerin glerini

- 21 -

arttrmas da kararlatrlmt. Bu nedenle Kuva-y Milliye birlikleri bir sre iinde olsa etkinliklerini daha da artrmlard. Temsilciler Kurulu, 19 Kasm 1919da,ulusal direni kart olan baz vali ve mutasarrflarn deitirilmesi iin stanbulhkmetine bavururken, bundan olumlu sonu alnmazsa sz konusu ynetici-lerin Kuva-y Milliye tarafndan grev bandan uzaklatrlmasna karar vermiti.23

Ancak Harbiye Bakanl Temsilciler Kuruluna gnderdii bir yazda stanbul Kar-talda kurulan Kuva-y Milliye rgtne engel olunmasn dilemiti. Kurul 26Kasm 1919 gnk toplantsnda uzun tartmalardan sonra dzenli orduyageinceye kadar mevcut rgtlerin korunmasna, bununla birlikte stanbulHkmeti ile anlamazla dmekten kanlmasna karar vermiti. te yandanNazilli yresinde tutuklandktan sonra serbest braklan Jandarma Genel Komu-tan Kemal Paa, stanbula dnnde verdii demete, Kuva-y MilliyeninYunan galine kar birleen bir halk kuruluu olduunu bunun Sosyalizm ya daMustafa Kemal ile bir ilgisinin bulunmadn sylemiti24

Fakat stanbulun igal edilmesi ve Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisinintoplanmas ve padiahlk ve onun hkmet ile olan ilikileri yeni bir mecrayasokarken Kuva-y Milliye adyla anlan Anadoludaki sivil asker btn kurulularve kiiler yeniden fitne ve fesat karan asiler olarak nitelenmi, bu sulamalarlahaklarnda davalar almt. Buna ilikin olarak stanbul I numaral SkynetimMahkemesinin 16 Mays 1920de verdii karar ayn 24nde Vahdettin tarafndanonaylanmt; ancak, padiah onaynn nne ele geirdiklerinde tekrar yarglan-mak zere kaydn eklemeyi de gerekli grmt ; Buna gre, bata MustakaKemal olmak zere Emekli Albay Kara Vasf, Ali Fuat Cebesoy, Eski WashingtonBykelisi ve Ankara Milletvekili Alfred Rstem, Dr.Adnan Advar ve niversiteBat Edebiyat Eski retmeni Halide Edip idam cezasna arptrlmlard. Onlarayklenen su Kuva-y Milliye ad altnda karttklar fitne ve fesad, Kanun-Esasiye aykr olarak halktan zorla para toplamak, asker almak, bunun aksinehareket edenlere ikence ve eziyet ederek ehirleri yakp ykmaya kalkmaksuretiyle i gvenlii bozanlarn tertipisi ve tevikisi olmak diye belirtilmiti.Karara gre bunlarn sahip olduklar askeri ve mlki rtbe ve nianlarla, resmiunvanlar kaldrlacak ve firarda bulunduklar iin btn mallar da haczedile-cekti.25

stanbulda aklanan bu karar Ankarada gln diye nitelemiti. Mustafa KemalTBMMnnin 29 Mays toplantsnda unlar sylemiti : Kuva-y Milliye tedib ol-unacaktr! Bittabi bu gln bir meseledir ; hibir kymete sahip deildir. nkstanbul Kuvay-i Milliyeyi tedib edemez. Bakanlk divanna telgraf eken zat,baka bir maksat ve hakikati bize anlatm olacak ki, o da stanbulun ngilizlere

- 22 -

araclk edenlerin yani Ali Kemal derekesinde bulunan bir insan dahi artk Kuvay-i Milliye ile beraber olmaktan baka are olmadna kanaat etmi olduunu an-latmak istiyorlar. 26

Bu anlayla TBMM almalarnda Kuva-y Milliyenin nemini vurgulanmasnadevam edilmiti. rnein; 9 Maysta Kurtulu Savann yurt savunmas ve bam-szln korunmas asndan eriatn btn kurallarna da uygun bir savamolduunu belirtmek amacyla btn slam dnyasna seslenen bildiride, Kuva-yMilliyenin milletin intibah sinesinden doan bir kurulu olduu ve ngilizlerinemri altnda alan vatanszlarn Kuva-y Milliyeyi kyllere asi olara tantmayilk i edindikleri belirtilmiti.27

stanbul Hkmeti asi sayd Mustafa Kemal ve arkadalarnda sonra Milli M-cadeleye katlan teki asker ve sivil kiiler hakknda da benzer sulamalarla davaamay srdrmt. Ne var ki skynetim mahkemelerinin verdii idam ya dahapis cezalarnn hibirinin yerine getirememiti. Zaman zaman Ankara Hkmetile yaknlama abalarna giriilmesi de bu davalara bakan yarg kurumlarn bileduraksamaya sevk etmiti. rnein, stanbuldaki Askeri Yargtay Kurulu, Songnlerde Hkmete Kuva-y Milliye ile anlama salamak arelerine bavurul-duuna gre, bu kuvvetlerle katlanlar hakknda Padiah iradesinde ve alnan fet-valara dayanarak verilmi olan kararlarn (yani idam hkmlerinin) sakl tutuluptutulmadnn sorulmasna karar vermiti. (22 Aralk 1920) Hkmet bu isteeuzun bir sre herhangi bir yant verememiti; ancak, nnde arka arkaya ikizaferin kazanlmas stanbul ynetimini yeniden bir tutum deiikliine ve bir trzeletiriye yneltmiti. Harbiye Nezaretinin 29 Nisan 1921de Sadrazamla sun-duu yazda grlmekte olan davalarnn bir ksmnn Kuva-y Milliye ile ilgiliolduu anmsatlarak u deerlendirme yaplmt :

Halbuki Kuvay-i Milliyenin vatann mdafaas iin teekkl etmi bir kuvvetolduunda phe yoktur.Dman tecavzlerine kar vatan ve milletin namusunukahramanca mdafaa ve muhafaza ile megul bulunduu byle bir zamanda yal-nz Kuvay-i Milliye ile ilgilerinden dolay sank tutulmu bu kimselerin takdir vealklanmaya deer vatanseverliklerinin su saylarak yarglanmalar ve aleyhlerinebir hkm kartlmas katiyetle adaletle badaamaz. Bu nedenle BakanlkSadrazamlktan bu tr davalarn tmnn lavedilmesini ve alnm olan karar-larn geersiz saylmasn dilemiti. Bu surada Kuvay-i Milliyeye katldklar iinhaklarnda dava alanlar ieren bir liste de dzenlenmiti. Listede smet nn,Bekir Sami Kunduh, Celalettin Arif, Tusuf Kemal Tengirek, Abdurrahman eref,Mehmet Akif, Falih Rfk, Yunus Nadi, Hamdullah Suphi Tanrver, AnkaraMfts Rfat Breki gibi tannmlarn yannda Yenicamide berber smail, Bur-

- 23 -

sal oban smail ve isimleri verilmeyen 41 jandarma eri gibi 42 kii yer almt.Sk ynetim komutan Hurit Paa, 1 Haziran 1921de listenin kaytlara uygunolduunu onaylamt.28 Bu hazrlklardan sonra Harbiye Bakan Ziyaeddin, 6Temmuz 1921de Sadarete sunduu yazda, Kuva-y Milliyeye katklarndandolay gyaplarnda mahkum edilen 823 kiiden hibirinin hapiste deil, ou-nun Anadoluda bir ksmnn da kayp olduunu akladktan sonra, vatan ko-ruma gibi yksek bir gaye ile uraan Kuva-y Milliyecilerin, muhakemeedilmelerine gerek kalmadn belirterek mevcut durumun aslen ve hukuken or-tadan kaldrlmasn nermiti. Belgenin altna aklenen nota gre, bu bavuru veekleri Bakanlar Kurulunda okunmu ve tutuklu ya da hkml hi kimse bulun-mad iin ilemden kaldrlp saklanmas uygun grlmt.29 Bylece stanbulHkmeti ve Padiah Vahdettin, balangta fitne ve fesat karan asiler diyesuladklar Kuva-y Milliyecilerin gerek vatansever olduklarn itiraf etmekzorunda kalmlard.

Yunan igallerini nlemek amacyla oluturulan Kuva-y Milliye birliklerininbyk fedakarlklarna karn eitimli dman ordusu karsnda yetersiz kaldk-lar grlmt. Bunun yannda o rgt iinde bulunan baz kiilerin yasal ol-mayan davranlarndan doan yaknmalarda giderek artmt. Bu yzdendir ki,Mustafa Kemal ve TBMM Hkmeti Ali Fuat Cebesoyun Umum Komutanlaatanmasndan balayarak birliklerin dzenli ordu iine alnmalarn ngrmt.Bu yolda ilk adm 16 Mays 1920de atlm ve Kuva-y Milliye birliklerinin btnyiyecek ve cephane ihtiyalarnn bundan byle Milli Savunma Bakanlncakarlanmasna karar verilmiti.30 Yunanllar yeni bir saldrya geince de 25 Hazi-ran 1920de Umum Kuva-y Milliye Komutanl ad Bat Cephesi Komutanlolarak deitirilmiti. Fakat Yunan ilerleyiinin srmesi ve Balkesir, Bursa, Uakve Nazillinin elden kmas cephede aha kkl bir deiiklii kanlmaz klmt.Bu amala Cebesoy Moskova Bykeliliine atanm ve 9 Kasmda bir BakanlarKurulu kararnamesi ile Bat Cephesi, Bat ve Gney diye ikiye ayrlmt.31 BatCephesi Komutanlna smet nnnn atanmas Umum Kuvay-i Seyyare Ko-mutan sann tayan erkez Ethemin itirazlarna bundan sonu alamaynca daayaklanmasna yol amt. Fakat ksa srede o da giderilmi ve Kuva-y Milliye bir-likleri artk TBMM ordular iine alnmt.

Ulusal Kurtulu Savanda gnll olarak ilk safhalarda yer alan Kuva-y Milliye-cilerin gsterdikleri cesaret ve ondan kaynaklanan Kuva-y Milliyecilik gnmzdede kavram ve eylem olarak belleklerde canlln korumaktadr. Kuva-y Milliyehareketi Nazm Hikmetin dizeleri ve nl ressamlarmzdan Avni Arbanfralaryla sergilenirken, Uur Mumcunun Kalpakl Kuvayi Milliyeciler nitelemesi

- 24 -

toplumda giderek yaygnlamtr. Gnmzde Geyve Ali Fuat Paada Cebesoyailesince 1989 Ekiminde alan Kuva-y Milliye Mzesinin dnda 1996daBalkesir ve 2008 Kasmnda Burhaniyede ayn adla dzenlenen 2 mze daha bu-lunmaktar. Milli Eitim Bakanlnn 1968de Uan Ulubey ilesinde yaptrlanokulan Kuva-y Milliye lkretim Okulu adn vermesi de anlmaya deer. Sonolarak 1905 Kasmnda Kadkyde kurulan ve bakanln Emekli Kurbay AlbayFikri Karadan yapt Kuva-y Milliye Dernei ise gtt ama nedeniyle sonolaylar dizisinde tartmalara yol am bulunmaktadr. Ama hi kukusuz, Kuva-y Milliye deyimi, vatan savunma ve ulusal bamszl korumay yanstan birkavram olarak niteliini ve itenliini koruyacaktr.

NOTLAR

1 G.Jaeschkeden aktaran Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda, Ankara, 1959, s.272 Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, s.1003 erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, I.Kitap, 2004, s.3544 Nurdoan Taalan, Egede Kurtulu Sava Balarken, stanbul 1970, s.193-198.5 Rahmi Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Ankara 1990 ; Ali Fuat Cebesoy, Milli McadeleHatralar, stanbul 1953, s.125.6 B.Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, zmir, 1955, s.169-173 ; apolyo, Kuvayi Milliye Tarihi, Ankara 1957, s.2.7 Cebesoy, a.g.y, 136.8 Ayrnt, Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacim Muhittin arklnn Kuvay-i Milliye Hatralar (1919-1920)Ankara, 1967, s.112-120.9 arkl, s.200.10 Tekilat kadrosu ve talimatnameler : arkl, ag.y, 222-238.11 Mustafa Kemalin telgraf : Atatrkn Btn Eserleri, VIII, s.226.12 A.g.y, X, s.313.13 A.g.y, IX, 205.14 Kl Alinin Anlar, 2006, s.83-87.15 Trk nkilap Tarihi Enstits Arivi, Nr.114/51947.16 Devrim hareketleri iinde Atatrk ve Atatrklk, stanbul 1981, s.28-32.17 Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara 1969, s.87.18 A.F.Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, s.183, 187.19 Harp Vesikalar Dergisi, 12 , Belge 293.20 Nutuk, c.III., vsk 175.21 Harp Vesikalar Dergisi, Nr.6, Belge : 118.22 H.arkl, 247 vd ; Cebesoy, a.g.y, s.180.23 Ulu demir, Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Ankara 1975, s.74.24 demir, a.g.y, s.120-126 ; Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, II, Ankara 1984, s.86.25 Atatrkle ilgili Ariv Belgeleri, Ankara 1982, s.82 vd.26 TBMM Gizli Celse Zabtlar, I, s.49, vd.27 Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV, s.319-326.28 Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Sa.4, s.3-8.29 Hamdi Atamer, Milli Mcadeleye katlanlar hakknda Askeri Yargtayn Karar, ag.y., Sa.3, s.3-8.30 G.Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, 1970, s.104.31 Trk stiklal Harbi, Bat Cephesi, c.II, s.331.

- 25 -

Hasan Tahsin OturumuProf. Dr. Sina AKfiN

erkez Ethem Nasl Hain Olabildi?

Ethem, ift kiilikli bir insand.1 Bir kiilii ile hain olamayacak biri, br kiilii ilede hain olmaya elverili bir yapdayd. Bildirimde bu deerlendirmeyi temellendirmekistiyorum.

Ethemin yaam yks: Ethem (1885-1948) Bandrma ve Mihali ileleri arasndakiEmre kynde oturan, soylu erkez boyu apha mensup Ali Beyin be olundanen kdr. Ali Bey iftlik sahibi, deirmencilik de yapan varlkl bir insandr. Hr-riyetin ilanndan nce Ali, Yakup Aa adyla blgede dolaan Dr. Nazmla tanp t-tihat ve Terakki rgtne giriyor. Ethemin iki aabeyi zaptiyelerle birlikte Rumekyas ile savarken lyorlar. br iki aabeyi, okuyorlar ve birincisi 1910da ik-incisi 1902de Harbiyeden mezun olup subay oluyorlar. Rumelideki etelerle m-cadele ederken Resneli Niyazinin araclyla 1906da onlar da Tye giriyor. Reitdaha sonra Eref Sencer Kuuba tarafndan Tnin zel harekt rgt olan Teki-lat- Mahsusaya alnyor ve bu rgtle Trablusgarp Savanda, sonra da Balkan Savasralarnda Bat Trakyada grev yapyor. Ethem aabeyleri gibi okutulmuyor, ancakrtiyeden(ortaokul) mezun olabiliyor. 19 yanda evden kap stanbulda askeryazlyor. Bakrky Svari Kk Zabit Mektebine girip birincilikle zabit vekili olarakbitiriyor. Balkan Savana katlp yaralanyor. Birinci Dnya Savanda Tekilat- Mah-susada Rauf Beyin buyruu altnda ran ve Irakta hizmet ediyor, yine yaralanyor.2

Bu bilgilere Ethemin anlarndan baz noktalar eklenebilir. Onun anlattna gre ba-balarnn malikanesi Bursa vilayetindeymi. eref ve haysiyeti ile tannm biriymi.(Kutayn szn ettii soylu airete bir gnderme olabilir.) Babas onu en kkoul olarak ok severmi, aabeyi de (hangisi, belli deil) kendisini evlatlarna tercihedermi. Subay olmay ok istemi, fakat babas onu bu ereften mahrum etmi.Hatta askerlik bile yapmamas iin bedel demeye hazrlanrken, stanbula kap s-vari asker yazlm. Rtiyeden mezun olduundan sz etmiyor; fakat, okuryazarolduunu ve aabeylerinin tatilde yanlarnda getirdikleri askerlik kitaplarn iftlikteokuduunu belirtiyor.3

Arartrmamda iki nokta dikkatimi ekti. Biri Ethemin hastal konusu, Ethem MilliMcadele boyunca arca bir hastalkla bouuyordu. Midesi aryor, atei ykseliy-ordu. Demirci muharebeleri srasnda mide sanclarn artarak, dayanlmaz bir halalmt diye tanmlyor. Komutay brakarak, Ktahyada bir ay dinleniyor, biraz iy-ileiyor, fakat bu arada zayflam oluyordu. Eyll balarnda Ankarada iken ona genbir doktor tahsis ediliyor. zeki, hakikatli, fakat gen ve tecrbesiz olan bu doktormide zdrabndan ve ba arlarndan ikayet ettike ona bol bol aspirin yutturur-mu. Oysa sonradan Almanyadaki tedavisi srasnda bunun zararl olduunu ren-mi. Demek ki Ethemin yakasn brakmayan bir mide hastal vard.4 Fakat Etheminanlarnda ad belirtilmeyen mide hastal yannda Kutaya gre asl illet olan kemik

1. Gn 7 Eyll 2009 Pazartesi

- 26 -

veremi de varm. Yine ayn kaynaa gre Almanyadaki doktorlar hastalna karnkalbinin salamlna hayret etmiler ve ldnde kalbinin alnp tp mzesinekonulmasn nermiler. Ethem bir yant vermemi ve i orada kalm.5

Dikkatimi eken baka bir nokta, Ethemin hi aile kurmam, oluk ocua kar-mam olmasdr. Kutaydan Reitten naklen sylediine gre, Ethem on be yandaiken aileden bir kzla nianlanm; fakat, sonra kza giderek asker olacan, hayatta ensevdii eyin savamak olduunu, savatan sa kacan sanmadn syleyereknian bozmu. Babas buna ok kzm. Almanyadayken yine evlenmesi sz konusuolu; ama, Ethem yanamam.6

Bylece okumak, subay olmak istedii halde okumaktan yoksun braklan, mrnnbyk bir blmnde ar bir hastalkla uramak zorunda kalan, aile sahibi olmannmutluluunu yaamak olanan bulamayan, trajik bir kiilik buluyoruz karmzda.O zaman Ethemin bir sz daha bir anlam kazanyor: Ben, babamn ok sevdii enkk olu, aabeyiminde (hangisi) evlatlarna tercih ettii bir karde idi.. aabeyininve babasnn bu byk sevgisi muhtelemen kardein/oulun mutsuz yaamna biracma duygusu ieriyordu.

Yzyln Banda ki Tr Trk nsan: Baka almalarmda belirtmi olduum gibi,1908de 2. Merutiyet, devrim niteliinde bir dnm noktas olmutur. Fransz De-vrimi gibi burjuva demokratik nitelikte olan ve iktidara gelen bu devrimle birlikte ogne dein srm olan eski dzenin yerine yeni dzeni getirme yolunda abalar har-canmaya balamtr. Yeni dzen iin dn dzleminde ilk kez mcadele bayranaan Namk Kemal olmutur.

Eski dzen 1908 ncesinde Osmanlya egemen olan feodalizm-eyhlik ve aalkdzeni-ortaa idi. Yeni dzen feodalizmi reddediyor, kapitalizm-aydnlanma-demokrasi (eitlik ve zgrlk) iin mcadele ediyordu. Yeni dzenin dnselbalangc Namk Kemaldi dedik. Yeni dzenin siyasal rgt ise 1867de kurulanYeni Osmanllar Cemiyetiyle, 1889da kurulan ttihat ve Terakki Cemiyetiydi. (T)7.T mekteplilerin siyasal rgtyd. Sz konusu mektepler II. Mahmutun kurduuTbbiye ve Harbiye ile ardndan gelen bat rneindeki br acl(modern) yksekeitim kurumlaryd. Demek ki Osmanlda yeni dzenin bir zellii de mekteplilikti.Daha ok askerlikle ilgili bir terim olmasna karn eski dzenin bakml (simetrik)zellii de alayllkt. Yani, Osmanl balamnda feodalizm-eyhlik ve aalk dzeni-ortaan yanna alayll ekleyebiliriz.

Demek ki iki tr toplum dzeninin kendine uygun iki tr insan rnei vard: Yeniinsan ve eski insan. Eski insan feodal ndere (eyh, aa, airet reisi, bey, paa, padiah)baldr, ona sadktr; onun urunda lr. Soyut olan din urunda davrandnsylese de, bu, dini kullanan feodal ndere ballk olarak somutlar. Yeni insan soyut

- 27 -

ve demokratik (eitliki-zgrlk) bir kavram olan vatan sevgisi ile doludur, vatanurunda lmeye hazrdr.

imdi Etheme bakalm. Acaba Ethem yeni insan myd, eski insan myd? Aklamayaalacam gibi; o, her iki tre ait zellikler gsteriyordu. Yani bir eit izofrenikya da Efenin deyiiyle ift kiilikli insan.8

Ethemin Yeni nsan Tr zellikleri: Bir kez, Ethemin ailesi ittihatyd. Hem de1908 ncesinden. Babas ve iki aabeyi eldeki bilgilere gre Hrriyetin lanndan ncebu rgte girmilerdi. Ayrca aabeyi Reit, Tnin gizli hareket rgt Tekilat- Mah-susaya girmi; Balkan Savanda ve sonrasnda Bat Trakyada grev yapm. EtheminTye girmi olduuna dair seik bir bilgiye rastlamadm, fakat Ethemin de I. DnyaSavanda yar gizli Tekilat- Mahsusada grev yapm, Rauf Beyle birlikte Irak veran taraflarndaki harekata katlm olmas, onun da Tli olduunun iareti sayla-bilir.

Okuryazar olmas, aabeylerinin askerlikle ilgili kitaplarn merak ederek okumas,anlarndaki dzgn Trkesi ve Osmanlcas, dinsel syleme bavurmam olmas,mektepli olmasa da onu mekteplilie yaklatryor. Kutayn dedii gibi rtiyeyibitirdiyse bunu daha da rahat syleyebiliriz.

I. Dnya Sava sona erdiinde Ethem ekyala balamtr. Eski zmir Valisi RahmiBeyin olu Alpaslan fidye iin karmas bir ekyalk eylemidir; fakat, eski komutanRauf Beyin uyars zerine Milli Mcadeleye katlyor. Milli Mcadeleye katlmas veburada olaanst yararllklar gstermi olmas Ethemi yeni insan yapar, kendisindevatan sevgisi bulunduunu gsterir. Bilindii gibi drt cephede gerekleen i savan cephesinde -Marmara Anzavur, Dzce Bolu, Yozgat cephesinde- EtheminKuva-y Seyyaresi sayesinde demokratik-ulusu hareket padiahlarn hakkndangelebilmitir. Yine biliyoruz ki; Dzce-Bolu ayaklanmas, Ankarann ilesi Bey-pazarna kadar dayand ve Halide Edipin anlattna gre Milli Mcadele nderleri heran Ankaradan kamak, gerekirse vuruarak kamak iin nlem alyorlard.

Ethemin Eski nsan Tr zellikleri: Ethem yeni insan zellikleri yannda eski insanzellikleri de tamaktadr.

Ethem zorbadr. Yani zor kullanmaktan kanmaz. Kuva-y Milliyenin Salihli-Alae-hir cephesini tutmakta olan, Alaehir erafndan Mtevellizade Mustafa Beyin Alae-hir Mfrezesiyle Poyraz erafndan Hac Ali Beyin 500 kiilik Poyraz mfrezesinin,buradaki egemenliini krmak ve bu cepheyi ele geirmek iin onlarla silahl savamagiriir. Bunlar gya Hrriyet ve tilafla, ngiliz Muhipler Cemiyetiyle temashalindeymiler. Para vermedikleri iin bir kar-kocann, rzlarna tecavz edipldrdkleri kimi kzlarn ve baz Alaehirlilerin cesetlerini ortaya karm Ethem.Onlarla mcadeleye girmi, kendi anlatna gre on adam asm; biroklarnn ev-

- 28 -

lerini yaktrm ve sonu olarak rakip eteleri blgeden kartm.9 Anlalan her yerdebu yntemleri kullanm. Kuva-y Seyyarenin bir divan- harbi vard. BakanlnEthemin aabeyi Tevfik yapyordu ve isyan bastrdklar yerlerde hzla ve kolaycaidam kararlar alp uyguluyorlard. rnein, 26 Maysta Dzceye giren Ethem, 53kiiyi idam ettirmitir.10

kinci olarak Ethem ekyadr. Yani zorbal keyfi olarak para toplamak iin kullanr.Ethem anlarnda Yunan tehlikesi belirince Rahmi Beyin olunu karp einden 50bin lira (53 bin olduu syleniyor), isyan srasnda Adapazar tccarlarndan Arapzadebilmem kimden 50 bin lira, Karacabey erafndan birinden 5 bin lira aldnsylyor.11

Baka bir kaynakta Ethemin Dzcede nar aalarna ipler astktan sonra eraftanher birinden 3 bin ile 10 bin lira arasnda paralar toplad syleniyor. Eskiehirdezenginleri toplayp 6 saat iinde 80 bin altn toplamalarn istemi.12 Kuva-y Sey-yareden smail Hakk 20 Temmuzda Ktahya erafndan 24 saat iinde 60 bin lira is-temi. Bir hafta sonra onlardan 50 bin lira daha talep etmi.13

Etheme sorulsa, belki bu para toplama iini Kuva-y Seyyarenin srdrlmesi iinzorunlu bir vergilendirme olarak niteleyecekti; ama, keyfi olarak lm tehdidi al-tnda bu biimde para toplamak ekyalktr. Bilindii zere birok lkenin demokrasimcadelesi keyfi vergilere (hkmdarn ekyalna) son vermek iin yaplmtr. n-gilterede, Fransada mutlakiyete kar mcadele vergilerin keyfilii yzndenyaplmtr. ABDnin bamszlk mcadelesinin konusu da buydu. Sened-i ttifakn(1808) hkmlerinden birine gre byk ayanlara danmadan yeni vergi konmaya-cakt; demek ki, keyfi vergilendirme ya da ekyalk eski dzenin ve Ethemin zel-liklerinden biridir.

nc olarak Ethemde efelik (kabadaylk) tavrn gryoruz. Efelik tavr ileri dere-cede guru, onuruna (erefine) ar dknlk; gururun, onurun incindii duyum-sanr duyumsanmaz zorbala (daha uygar biimi dello ya da belki Japonkltrndeki harakiri) bavurma, tkrdn yalamamak durumudur. Bu da eskidzenin bir zelliidir. Ethem bu balamda kovboy filmlerini anmsatrcasnaAtatrkle ve nn ile silahl bir kapmaya ne denli yaklatn ayrntl biimde an-latyor. ddiasna gre, Yozgat dn Ankaraya geldiinde M. Kemal onunla karla-mamak iin Eskiehire sonra da Afyona gitmi. kinci olay Eskiehirde nn ileolmu. stiskal edildiini dnd iin hesaplamak niyetiyle nnnn odasnadalm; fakat, nn onun gnln alarak yumuatm. stanbuldan gelecek zzet Paaheyetini karlamak iin M. Kemalin Ankara delegasyonuna soktuu Ethem, Eskie-hirde mola verdii srada kendisine bir tuzak kurulmu olduu sonucuna ulancayine hesaplamak niyetiyle trene gitmi; fakat, durumu sezen M. Kemal treni hareket

- 29 -

ettirmi.14 Bunlar Ethemin anlattklar.

Ethemin eski dzenin insan yapan drdnc etkene geldik. Babasnn kaprisi ya dabyk sevgisi yznden aabeyleri yksek renim grrken, Ethem bundan yoksunkald. Aabeyleri mektepli oldular; kendisi alayl kald. Bunun Ethemin psikolojisinenasl etkiler tahmin edebiliriz. Bu kez, u ya da bu derecede babasna kar bir olum-suzluk, hatta belki bir hnc vard. kinci olarak kendisinden ok daha talihli olanaabeylerine kar bir kskanlk duyduunu tahmin etmek yanl olmaz diyednyorum. Aabeylerinin onu korumak gayreti iinde olduklar anlalyor. Onlarmektepli, kendisi alayl olduu halde, Ethem parlak zaferlere imza atm bir ete ko-mutanyd. Onlarn byle bir baars yoktu. Aabeyleri Ethemi hem koruyor, hemmuzaffer kardelerinin peinden gidiyorlard. Ethemi yumuatmak, her eyi kabul et-tirmek isteyenler, araya Reiti koyuyorlard.

unu da ekleyelim, dzenli ordu kurulurken, buna kar kmak, Kuva-y Milliyeyitek zm olarak gstermek mekteplilie kar alayll savunmak olarak yorumlan-maldr.

Ethemin Baka Bir zellii: Ethemin Milli Mcadele srasndaki nemli bir zellii deileri derecede marm olmasdr. Vatan kurtaran kahraman durumundan ileri geliy-ordu markl. Gerekten de, demokratik-ulusu mcadele onun sayesinde ayaktakalabilmiti. O, ulusal bir kahramand; ama, tabii onun da megalomani derecesindemarmamas gerekirdi. Yozgata giderken, Ankarada M. Kemal, Fevzi ve smetleyaplan toplantda onlar iddias doruysa- resmen paylam. Sivastan beri bir ylgetii halde merkezi takviye etmemekle, cephelerde baarszlkla, kendisini d-manla savamak yerine isyanlarla uramak zorunda brakmakla, durumu kavrama-mak ya da kiisel, nemsiz eylerle ilgilenmekle sulam. br kiiden birinincephenin sorunluluunu almasn, Salihlide bulunup Ali Fuatn komutas altnda ol-masn istemi. Bunun zerine M. Kemal Etheme hak verdiini syleyerek Fevziyigrevlendirmi.15

Ethem Yozgatta da muzaffer olunca megalomanisi daha da artt. Kayseriye ekilmekzorunda kalan Kl Aliyi paylayarak Ankaraya gndermi. Adeta kovduunusylyor. Ankara Valisi Yahya Galipi Yozgat isyannda sorumluluu var diye ve divanharbinde yarglanmak (ve herhalde aslmak) zere istedi. Bu tam bir meydan oku-mayd. M. Kemal, Yahya Galipin azledildiini; fakat, doktor raporuna gre Yozgatagidemeyecek derecede hasta olduunu bildirdi. Etheme baklrsa M. Kemal divan-harbin kendisini de sorumlu tutacandan korktuu iin Y. Galipi gndermemiti.M. Kemal bir de Bursada bulunan Reiti acele ararak aracln istedi. ByleceEthem istemeyerek de olsa, Reitin hatr iin Y. Galipin affna raz oldu (vicdanmraz olmayarak ve son defa olarak diyor).16

- 30 -

Atatrk Nutukta durumu yle aklyor: Dorudan doruya valilere ve herkeseemirler veriyorlar ve emirlerinin adem-i icras halinde idam edilecei tehdidini deilave ediyorlard. Atatrke gre Y. Galip olay Ethemin Ankara ve Ankaradakihkmet zerinde bir nfuz tecrbesi idi. Ankaraya gelince BMM Reisini meclisinnnde asacan sylediine Yozgat Mebusu Sleyman Srr Bey tankm; fakat,Atatrk devlet adamdr: Biz, btn malumat ve istihbaratmza ramen, bu karde-leri daima ayan istifade bir halde bulundurmak cihetini tercih ettik. Bu sebeple,kendilerini idare ettik.17

Gediz Taarruzu: Ethem Baltay Taa Vuruyor: Gediz taarruzu gemi azya alm olanEthemin baltay taa vurduu an (ya da onlardan biri) olarak grnyor. Ali FuatPaa Garp Cephesi Kumandanyd; fakat, Ethemin elinde oyuncak durumundayd,onun kuklasyd. Bunun byle olduu A. Fuat M. Kemal Ankaraya ard zamanresin halinde ortaya kar. Arkadan istasyonda karlamaya giden M. Kemalhayretler iinde kalr; nk, Garp Cephesi Kumandan olan paa, general nifor-masyla deil, Kuva-y Milliye kyafetiyle trenden iner. stelik omzunda bir filinta(kk tfek) vard. Brakn generali, herhangi bir subayn normal koullarda aslatayamayaca bir silaht bu. Fakat Gediz Taarruzundan nce temmuz balarndaYozgat harekt ertesinde Demirci muharebelerine bakmamz gerekir. 22 Hazirandabalayan Yunan taarruzu ksa zamanda Bat Anadolunun byk bir blmnn i-galiyle sonulanm bulunuyordu. Balkesirden sonra Bursa da 8 Temmuzda dt.Yunanllar artk Dou Trakyay fethe hazrlanyorlard. Bat Anadolu yenilgisi Yunanordusunun hem sayca, hem silaha byk stnlnden kaynaklanyordu. BlgedeTrk ordusu neredeyse yoktan var edilmeye allrken, Kuva-y Milliye i sava or-tam ve olanaklarnn clzl nedeniyle Gneydou Anadoludaki baarlargsteremiyordu. Ethemin verdii bilgiye gre, nnde A. Fuatn bakanlndatoplanan sava meclisi kuzeyde A. Fuatn nnde kesin bir savunma yapmas,gneyde Afyon istikametinden gelecek Yunanllara kar Miralay Fahrettin Beyin yer-ine M. Kemalin kumanday almas, ortada Demirciden ilerleyen Yunanllara kar daEthemin Kuva-y Seyyaresinin kar taarruzda bulunmas kararlatrld.18

Burada hemen dikkati eken nokta Milli Mcadelenin nderine cephede olupbittibiiminde (yle anlalyor) grev verilmesiydi. Anmsanrsa, Yozgata giderken de M.Kemal - Fevzi smet lsnden birinin Yunan cephesinden sorumlu olmasnEthem art komu, grev Fevziye verilmiti. imdi cephenin bir blmnde M.Kemal grevlendiriliyordu. Daha dorusu, Ethem grevlendiriliyordu. Denebilir kibu, herhalde Ethemin Milli Mcadelenin nderlerine (nderine) yenilginin sorum-luluunu bulatrarak onlar ypratmak taktii idi. Bylece kendisine tepede, iktidardayer aabilecekti. Ethemin megalomanisi M. Kemalin yerine geebileceinidndrtecek kadar imi miydi? Bilmiyoruz. Belki de o noktaya gelince kuklasolacak birini baa oturtacakt. Zaten kuklas olan A. Fuat, byle bir role biilmi kaf-

- 31 -

tand.19 Ethemin dediine baklrsa M. Kemal kendisine verilen komutanl kabuletmi. Bu doruysa, Yunan taarruzundan sonra durumun ne denli zayfladn gs-terir. Yine Ethemin sylediine gre, M. Kemal 14 Temmuz gnl teliyle kumandaydevredip ifreyle bile yazlamayacak bir zorunluluktan, Ankaraya dnm. Ayrlmanedenini kendisine szl olarak aklamalar iin Tevfik Rt ile Hsrev Samigrevlendirilmi.20

Ethem Ktahya hapishanelerinden 400 kadar mahpusu da silahlandrarak 4500 atl,550 piyade, 4 da topu, 14 makineli tfekle Yunanllara kar yrd. Oysa karsnda10 bin mevcutlu Ayvalk tmeni varm. Buna karn ve sonunda Demirci Yunan-llarda kaldysa da Kuva-y Seyyare baarl muharebeler yapt; dmana ar kayplarver-dirdi .22

Bundan sonraki haftalarda Ethemin hastalnn arttn, bunun iin Ktahyada biray kadar dinlenmek zorunda kaldn gryoruz. Sonra Eskiehir ve Ankarayagidiyor. 4 Eyllde Yunan ordusu ani bir taarruzla Gedizi ele geirdi. Bunu baarandman tmeni Gediz blgesine gelmekle Yunan ordusunun ana kuvvetlerinden uzakkalm oluyordu. Ethem sz konusu tmenin ayr konumundan yararlanarak ona birdarbe vurmak ve Gedizi kurtarmay dnyordu. Bunu A. Fuata kabul ettirdi.Alayunt stasyonunda 16 Ekimde bir harp meclisi topland. Katlanlar A. Fuat, GrupKumandan Miralay Kprl Kazm (zalp), 8. Frka K. zzettin (allar), 11. FrkaK. Kaymakam Arif (Ayc), Ethem ve onun kurmay bakan Halil. Yalnz zzettin ni-formalyd, tekiler Kuva-y Milliye kyafetindeydiler. Gedize taarruz planlar yapld.Oysa Genelkurmay bu taarruza karyd. Ordu glenmeden bir yredeki baarnnyararsz olduunu dnyordu. Ayrca, ordu o srada Konya isyann bastrmaklameguld.

Bylece emre aykr olarak Gediz Taarruzu 24 Ekimde yapld. 25 Ekimde Gediz kur-tarld; ama, gn sonra Yunanllar Gedizi geri aldlar. Yunanllar ar kayplarverdiler . Sonu ne olursa olsun, emre itaatsizlik sz konusuydu ve kabul edilemezdi.7 Kasmda M. Kemal A. Fuat Ankaraya ard. 8 Kasmda A. Fuat MoskovaBykeliliine atand. (Bir rivayete gre M. Kemal A. Fuata Ethem ve kardelerinide Moskovaya gtrmesini herhalde aka yollu- nermi) Ayn gn M. Kemal smetve Refetle grerek Kuva-y Milliyeyi dzenli orduya balama karar aldlar. 9Kasmda Garp Cephesi ikiye blnerek, kuzeyinde smet, gneyinde Refetgrevlendirildi.

Yanl Bir Durum Muhakemesi: Ethemin nndeki yol artk atallanm bulunuy-ordu. Ya BMM hkmetinin orduya devlet ciddiyeti getirmek isteyen kararlarna uy-acakt, ya da tutturduu yolda srar edecek, smet ve Refeti A. Fuat gibikuklalatrmaya, bunu baaramazsa kukla olabilecek komutanlarn gelmesi iin ulusalkahraman nnden yararlanarak BMMdeki mebuslarn ounluunun desteini al-

- 32 -

mas gerekecekti. Bu destek belki Kuva-y Seyyarenin Ankaray igal etmesiyle, yanisilah zoruyla da salanabilirdi. Ya da birinci yolu seerek askeri disipline girmeyi kabuledecek, Trk tarihine bir kahraman olarak geecekti. Bildiimiz gibi, Ethem birinciyolu seti ve kaybetti. Kaybedince yelsim olsayd belki tartmal biimde de olsa ulusal kahraman niteliini ksmen koruyabilirdi;23 nk, ondan yana bir hayli mebusvard.

Ethem eski insan nitelikleri tamasayd ve kendini megalomaniye kaptrmasaydsanrm salkl bir durum muhakemesi yapar ve ikinci yolu seerdi. Neden? nkMilli Mcadele 22 Haziran Yunan Taarruzu ertesinde dt maneviyat bozukluuve perianlktan kurtulmaya balamt. Bu kez Douda Ermeniler yenilgiyeuratlarak Eyll sonunda Sarkam ve ekim sonunda Kars kurtarlm bulunuyordu.kinci olarak, Ethemin kmsemeye alt; fakat, ok ciddi bir hareket olan Konyaisyan ekimin ortasnda, Ethemin fazla bir katks olmadan bastrld. nc olarak,Sovyet para ve silah yardm balam, ilk azda 4 Ekimde Ankaraya 200 kilo altngelmiti.

Bunlar olmasa bile, dzenli ordu kurulmadan Yunanllarn kesin yenilgiye uratla-mayacan, Balkan ve Dnya Savalarnda hizmet grm olan Milli McadeledeYunan ordusu ile savam olan Ethemin ok iyi anlamas gerekirdi. Ayrca,padiahlarn en esasl propaganda malzemesi eteciliin, babozukluun ktlk-leriydi. Keyfi iddet (idamlar) ve zorla toplanan keyfi vergiler v.b. dzenli ordunun ku-rulmas padiahlarn en esasl propagandalarndan yoksun brakacakt.

Ethemin Yunanllara Snmas: Ethemi doru yola getirmek iin gsterilen abalarburada anlatmak yersiz olur. 26 Aralkta ordunun Ktahyaya girmesiyle Ethemekar harekt balam oldu. Ethem Gedize ekildi. Bu noktada, 29 Aralk gn ken-disinin de itiraf ettii zere, byk bir hata yaparak BMMye, mebuslara hakaret edenbir tel ekti. Mebuslarn en byk icraatnn maalarn arttrmak olduunu, BMMhkmetine dalkavukluk ederek kutsal grevlerini kiisel kara feda ettiklerini, zzetPaa heyetinin Ankarada alkonmasnn tarihte grlmemi bir olay olduunu,serbest braklmas gerektiini syledi.24 Tmyle aklszca bir davrant, nkAnkarada tek umut, kendisini tutan kimi mebuslarn desteiydi. Baka bir yol, Kuva-y Seyyarenin orduyu yenilgiye uratmasyd; fakat, bu da olmad, olamazd; nkdzenli ordu birlikleri kurmakta hayli mesafe alnmt ve Kuva-y Seyyare kendikardelerine kurun atmaya hi de hevesli deildi.25 stelik Yunanllar saldrrken yada saldrmaya hazrlanrken i sava yapmak hainlik hem de byk hainlik-niteliinde bir davrant. Ayrca padiahlarn kez canna okunmu Etheminzzet Paa heyetinin avukatln yapmaya kalkmas da akl alr ey deildi.

Ethemin smet ve Refetin ektii teller de ok laubali ve hakaret edici biimde kalemealnmlard.

- 33 -

Acaba bu denli lsz davranlarnda aabeylerinin subay oluu (kendisinin ol-may), Reitin mebus oluu (kendisinin olmay) bir rol oynuyor muydu? Olabilir.

Ethem k yollarn kendi elleriyle kapatrken, Yunanllara snmak alma ortayakyordu. Bir Milli Mcadele kahraman iin korkun bir seenekti bu; fakat, Ethemeski insan zelliklerinin efelik, kabadaylk ve megalomanisinin, inatlnn kur-banyd artk. Yunanllarla ibirlii, yani vatan hainlii yollarna giriyordu.

Bu sralarda Reit Yunan igal blgesine gemi ve onlarla bir anlama yapm. Ethemanlarnda bundan sz etmiyor. Buna gre Yunanllar Kuva-y Seyyarenin blgesisaylan Gediz Simav Demirci Grdes Ktahya blgesini tarafsz blge saypburada harekt yapmayacaklard.26 Bir de Ethemin szn ettii Yunanllarla yaplmdrt gnlk atekes anlamas var.27

Bu arada 2 Ocak gn stanbul hkmetiyle temas aram, stanbula yaknlnnkant olarak BMMye ektii 29 Aralk telini bildirmitir.28 Tevfik Paadan Ankara ilesavamak iin izin istemitir. stanbuldan yant geldiyse, bunun ne olduunu bilmi-yoruz; ama, Vahdettinin bu ie ok atn tahmin edebiliriz. Savan baarszlauratmak iin kilit bir rol oynam bir adam, imdi ona yeniden i sava defterini a-may neriyordu.

Anlalyor ki, Yunanllar ve stanbul hkmetiyle birlikte Milli Mcadelenin hakkn-dan gelebilecei umudunu besliyordu Ethem29. Ne var ki, Yunanllarn Eskiehir bl-gesinde balattklar taarruz 11 Ocak 1921 gn nn zaferimizle sonuland. Bu,Ethemin sonu demekti. Ankara artk byk glerle Etheme yklenebilecekti.

imdi Ethemin nndeki almak ya teslim olmak, ya Yunanllara snmakt. Teslimolmas durumunda kendisine iliilmeyecei yolunda birtakm haberler gnderildi.ama, Ethem ve aabeyleri snma hazrlklarna giritiler. Tevfik Akhisarda sn-mann koullarn belirleyen bir protokol imzalad. (21 Ocak 1921). Bundan sonraarada Kuva-y Seyyareyi terk edenler dolaysyla says azalan adamlarn ya teslimolmak ya da Yunanllara snmak konusunda serbest brakt. Aabeyleri 25 subay,700 kadar er ile Yunanllara sndlar30; fakat, bir yol daha vard. Kk etelerhalinde dalarda barnp Yunanllara kar savam srdrmek. rnein, Etheminnemli adamlarndan Parti Pehlivan bu yolu seti, mcadelede hayatn yitirdi.31

Ethem de ayn yolu seti. Hem de aabeylerinden niyetini gizleyerek. 50 kadaradamyla Sndrg dalarna kt. Ne var ki hastal, sancs ok artt iin Yunanigal blgesinde, Susurluka saat uzaklkta Eski Manyas Kyne, sonra da Yunan-llara snmak zorunda kald.32

Burada dikkati eken nokta, Ethemin nc alma setiini aabeylerine syle-memesi, ancak onlar sndktan sonra arkalarndan yazd bir mektupla onlar bil-

- 34 -

gilendirmesidir. Ethemin setii yol vatan haini olmamak iin bir aba, bir giriimolarak yorumlanabilir. Aabeylerine byle bir olana dnme frsat tanmam ol-mas ise aralarndaki mesafeyi (hatta onlar aldattn) gsterir. Nitekim daha sonra150likler affedildiinde aabeylerinin yurda dnmesi, kendisinin dnmesi de yinearalarndaki mesafe olarak yorumlanabilir.

Ethemin trajik kiiliinden sz ettim. Askerlerini orduya ya da Yunanllara teslimolmak artyla kar karya getirdii sralarda kurmay bakann grmek iin Yu-nanllara gnderirken dilim adeta dnmyor, gzlerimden yalar boanyordudiyor. Daha sonra hastalnn artmas yznden Yunanllara snrken de ektiimanevi zdrab uzun uzadya anlatyor.33 Demek ki ift kiilikli olmasnn zdrabnekiyordu.

Bir nokta daha; Sndrg dalarna kaarken Ethem bir tasarmndan sz ediyor.Anadolu ilerine, ark vilayetine gemekten sz ediyor.34 Acaba eski bir Tekilat-Mahsusac olarak, Douda Enverle mi bulumak istiyordu? Ve tabii akla gelen byksoru: son zmlemede Ehemin isyan Enverci bir hareket midir? Celalettin Arif Hseyin Avninin Erzurumda kotarmaya altklar Enverci olmas kuvvetlemuhtemel olan komployla ilikili miydi?

Sonu: Ethemin ift kiilikli olduu sylendi. O, yeni insan ynyle padiahlarni savanda yerini alm, ok nemli savalar kazanm ulusal bir kahramand; ama,onun eski insan yn de vard ve onun vatan haini olmasna kap at. Zorbalk,ekyalk (keyfi vergi toplamak), efelik (kabadaylk), alayllk ondaki eski dzen zel-likleriydi. Buna marma (megalomani) esini de eklersek tablo byk lde btn-lenir. Tabi A. Fuatn ve bakalarnn Etheme boyun eerek karsnda zaaf gstermiolmalarn ve 22 Haziran Yunan taarruzu sonucunda Milli Mcadele evrelerinde esenbyk maneviyat kntsn de hesaba katmak gerekir.

Ethemin vatana ihaneti yalnzca Yunanllara snmas, onlarla u ya da bu derecedeibirlii yapmasnda deildir. Salt Milli Hkmete isyan etmesi de vahim bir durum-dur. Yunanllar lkeyi istila ederken isyan etmi olmas ise onu vatan haini yapar.hanet durumu kapsamnda olan bir baka nokta da Ethemin ihanet iindeki stan-bul hkmetine yanamak istemesidir.

Son olarak, Ethem isyann Enverci bir komplo olmas olasl ciddiye alnrsa, buynde ayr bir aratrma yaplmas gerektiini belirtmem gerekir.

- 35 -

NOTLAR

1 Ahmet Efe, erkez Ethem,(st, Bengi Yaynlar)s. 620.2 Bu bilgiler genellikle gvenilir bir kaynak saylmayan Kutaydan derlenmitir. Cemal Kutay, erkez EthemDosyas (ED), (st., Boazii Yy., 1973), c. 1, s. 13-14.3 erkez Ethem in Hatralar (EH), (st., Dnya Y., 1962), s. 11-12. Efe bu kayna kukuyla karladnsylyor. Kutay da bu anlarn Atinada Mevlanzade Rfatn Tevfikten dinleyip yazdklar olduunu, oysa bir deEthemin Hafz Reat Efendiye yazdrd anlar bulunduunu, bu defterin elinde olduunu ileri sryor. EDibuna dayanarak yazm. Ama neresi Ethem, neresi Kutay, belli deil. Bana gre EHin sahih olmas olasl yk-sektir. rnein hastal ile ilgili ayrntlar ancak kendisi bilebilirdi. Onun iin EHi sahih kabul ederek byklde yararlandm. Efe, s. XXXIII. Kutay 1, s. 9.4 EH, S. 100, 106-107.5 Kutay 2, s. 183, 298-9. Hastalna karn rdn Ordusunun bandaki ngiliz Glubb Paa ona Hassa Kuvvet-leri Kumandanln nermi. Kutay 2, s. 306-8.6 Kutay 2, s. 357.7 EH, s. 11.8 Efe, s. 620. Efe anca olaydan sonra Atatrkn lm zerine Ethemin Her eye ramen lm btk birkayptr anlamnda ekmi olduu basal teli dolaysyla byle bir yargya ulayor.9 eh, s. 15-22.10 Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl III, (Ank., TTK Y., 1995), s. 56.11 EH, s. 12.12 Zeki Sarhan, erkez Ethemin haneti, (st., Kaynak Y., 1984), s. 55, 56.13 Sarhan III, s. 135.14 EH, s. 80, 129-34, 140-5. Kl Ali de Ethemin M.Kemalle kovboyvari karlamalarn anlatyor. HulusiTurgut, Atatrkn Srda Kl Alinin Anlar(st. T..B Kltr Y., 2005)s. 133-136.15 EH, s. 56-8.16 EH,. S. 74-78. Y.Galip olaynn Ethem Ankarada geerken adalet sehpasn Meclis nne kurmak niyetindeimi gibi dedikodulara yol atn Ethemin kendisi sylyor. Ve Mustafa Kemalin korkmakta olduunu be-lirtiyor. O sralarda hzla gelien Yunan taarruzu yznden konu zerinde durmadn iaret ediyor. SankiM.Kemalle yalnzca hesaplamak deil, Ankarada iktidar ele geirmeye niyetliymi gibi ifadeler bunlar. Ruh-bilimsel zmleme bakmndan Ethemin M.Kemali kendisini okutmayan babasnn yerine koymu olmasolasl akla geliyor.17 Kemal Atatrk, Nutuk II (st., Trk Devrim Tarihi Enstits, 1960) s. 496-70.18 EH, s. 82. Ethemin Fevzi ve M.Kemale cephede komutanlklar yklediini dorulayan bilgilere baka birkaynakta rastlamadm.19 Fevzi, Rza Nur, Hayat ve Hatratm III, (st., Altnda Y., 1968), s. 689-90. Daha ileride deineceim gibi,Ethemin aslnda A. Fuat deil, Enveri Ankarada egemen klmak iin abalyor olmas da bir olaslkt. YineNurun Fevziden rendiine gre Ankarada Ethemin olas bir saldrsna kar koymak iin askeri nlemler aln-m. 20 EH, s. 92. M.Kemal komutay Fahrettine devretmi ve 16/7de Afyondan ayrlm. Ayrlmasnn gerekesiAnkarada TBMMnin Yunan taarruzunun durdurulamad, yaraland diye esen panik havasym.21 EH, s. 84-100.22 Ethem bu zaferin Venizelos hkmetinin dmesine yol atn ileri sryor. Oysa hkmetin dmesi 25Ekimde Kral Aleksandn lm ve sonrasndaki gelimeler sonucunda olmutur.23 II. Dnya Savanda Almanlara teslim olup onlarn kuklas olan Fransz Vichy hkmetinin devlet bakanlnstlenen Mareal Petain savan sonunda yaplan muhakemesi sonunda idam edilmedi nk o, I. Dnya Savakahramanyd. Oysa Vichy Babakanl yapan Laval, dmanla ibirlii yapt diye idam edildi. 24 EH, s. 151-2, 167; Efe, s. 196-7, 736. Ethem mebuslar toptan eletirirken, aabeyi Reiti de eletirmil oluy-ordu. Muhtemelen bu, bilinli olarak, yani aabeyini de eletirdiini bile bile yazlmt.

- 36 -

25 Zaten karsndaki kuvvetler, kendi kuvvetlerinin katyd (4650ye kar 15.311). Sarhan (1984), s. 97.26 Efe, s. 263.27 EH, s. 162.28 Sarhan (1984), s. 102. 29/12 telinde zzet heyetini kollayan ifadeler belki de byle bir alm olanakl klmakiin konmutu.29 Ethem Yunanllarn Manisa silah deposundan Kuva-y Seyyareye cephane gndermek sz verdiklerinisylyor. EH, s. 170.30 Ethem Yunanllarn Manisa silah deposundan Kuva-y Seyyareye cephane gndermek sz verdiklerinisylyor. EH, s. 170. 31 Efe, s. 296-7.32 EH, s. 177-92.33 EH, s. 158, 184-90. Diyor ki: Bundan sonra yaamak istiyorsam, vatanma ve vatandalarma skntl ve fe-laketli bir gnnde hizmet edebilmek ve imdadna yetiebilmek emeliyledir. (s. 175).34 EH, s. 172.

- 37 -

Paris Bar Konferans, 6 Mays 1918 tarihli oturumunda, Mondros Mtarekesinin 7.maddesi uyarnca, Yunanllarn zmiri igal etmesine karar verdi. Karar, talyannyokluunda Fransa, ngiltere ve ABDnin temsilcileri tarafndan alnmt.1

Venizelosun istei zerine kararn Trk hkmetine bildirilmesi geciktirildi. galdenancak 12 saat nce hkmete haber verilecek ve hareket Amiral Calthorpe tarafndanyrtlecekti.2

Ayrntl olmasa bile zmirdeki aydnlar, gazeteciler az ok bu gelimeleri biliyor vekaygyla izliyorlard. zmir Trk halknn isteklerini tam olarak bir noktada youn-latracak bir lider yoktu. Yaplan almalar dankt. Trkler arasnda tam bir grbirlii de yoktu. Hasan Tahsinin Hukukubeer Gazetesi,3 Haydar Rtnn Anadoluve Duygu Gazeteleri4 olas bir igal tehlikesine dikkat ekerken, Msavat, Islahat gibitilaf gazeteler bu sylentileri ttihatlarn kard yalann yaymaktan geri kalmy-ordu.

gal karar vilayete ve ordu komutanlna resmen bildirildii zaman (14 Mays)kentte heyecan dorua trmanm, halk lhak- Red Heyeti Milliyesinin bildirisiyleMaatlk Mitingine arlm ve buradaki mitingde daha ok alamalar, inlemeler,barmalar armalar egemen olmutu. Vilayet ise igali srekli olarak yalanlyor vekt niyetli kiilerin bu sylentiyi kardklarn bildiriyordu. XVII. Ordu KomutanAli Nadir Paann, btn subaylar silahtan arndrarak klada toplamasn ise ak-lamaya ve anlamaya olanak yoktur.5

gal, tilaf Devletlerinin zrhllar eliinde 15 Mays sabah balad. MetropolitHrisostomos, karaya kan askerleri takdis ediyor, birliklerin etrafn intikam duygu-lar kabarm yerli Rumlar eviriyordu. Byk felaket, Hukukubeer Gazetesi sahibiHasan Tahsinin Efzun alaynn bayraktarn yere sermesi ile balad.6 Sarkla kurunyamuruna tutuldu. Buradaki subaylar tutuklanarak Patris gemisinin ambarnagtrld. Balayan korkun katliam ancak iddetli bir yamurun balamasyla dura-bildi. Kemeralt, i yerleri yama edildi. Mustafa Necatinin yazhanesi Anadolu mat-baas tahrip edildi. Kyl gazetesi de bu felaketten kurtulamad; fakat, bu gazeteYunanllar tarafndan gizlice satn alnd iin zarar dendi.7 Askerlik ubesi bakanSleyman Fethi Bey, Zito Venizelos diye barmad iin insafszca snglendi.Birka gn sonra hastanede ld. gal gn ehit edilenlerin says 2.000den aadeildi. Denizden gnlerce ceset ktn da unutmamak gerekir. zmirin igali z-erine burada can gvenliklerinin kalmadn anlayan Trkler kentten ayrlmayabaladlar.8 15 Mays gn hkmet nnde olup biteni renen, zmirin kenar ma-hallelerinde oturan Trkler de Rumlarn hmndan ekinerek arabuk ehirdenayrldlar.9 Bu felaket yetmemi igal kuvvetleri zmir evresinde yaayan Trkleri

1. Gn 7 Eyll 2009 PazartesiHasan Tahsin Oturumu

Prof. Dr. Zeki ARIKAN

Kuva-y Milliyenin Kurulufluna Doru

- 38 -

hedef tahtas haline getirmilerdir. ldrme, yaralama, gasp, soygun, dayak, tecavzolaylar birbirini izlemitir. Btn bunlar o dnemde yaymlanan resmi belgeler or-taya koymaktadr.10 zmirin igali ok gemeden Manisaya uzand. evredeki Rumahalinin hareketlerindeki taknl ve markl gren Manisa halk savunma n-lemleri almak istemise de mutasarrf Hsn Bey bunlar nlemitir.11 Manisa, 29Mays 1919da Yunan igali altna girdi. Manisann tesliminde Yunanllarn burayagnderdii gazeteci Misiliyadis olduka nemli bir rol oynad.12 Manisa evresindekiky ve kasabalar da igal edildi.

Yunan igali ok gemeden Aydna uzanmakta gecikmedi. Byk Menderes vadisininigaline Venizelos ok nem veriyordu. 300.000 Yunanl gmeni buraya yerletirmeyidnyordu.13 Yunanllar, igalin belirli bir blgeyle snrl kalmamasn, ekonomikve ticari nemi olmayan bir igalin herhangi bir deeri olamayacan savunuyorlard.14

galin felakete yol amamas iin mutasarrf direni yaplmamasn istedi. Tmen ko-mutan 23 Maysta ekilme karar ald.

Mustafa Kemal Paann 29 Mays 1919da Kolordu komutanlarna Havzadan ektiitelgrafta ulusa elele vererek istilac dmana kar silahla kar konulmasn em-rediyordu. Mustafa Kemalin bu emrinde Gerilla tarznda savunma yaplmasn em-retmesi ok ilgintir.15 Aydn 27 Mays 1919da igal edildi. Yurtsever birok kimseineye ekilerek direni hazrlklarna baladlar. demite silahl direnie karar ver-ilmiti. Depolardaki silahlar datld ve demi Kuva-y Milliyesi kuruldu. Bu aradaYunan kuvvetleri Tireyi igal ettiler. Kk ve Byk Menderes havzalarnda yerlihalka kar geni bir katliam hareketi balad. Munis Armaann byk bir aba veemekle derledii szl veriler bu katliamn boyutlarn gzler nne sermektedir.16

Ayn zamanda bu alma Kuva-y Milliye ruhunun nasl doduuna da byk bir ktutmaktadr.

Yunan ordusu olduka glyd. demii ele geirdi. 4 Haziranda Nazilli de igaledildi. Skeden gelen ve Denizli Heyeti milliyesinin oluturduu kuvvetler karsndaYunanllar gerilemek zorunda kald.17 Aydn kurtarld; fakat, tekrar Yunanllar tarafn-dan geri alnd. Yunanllar, Bat Anadoluda, Ege Blgesindeki igali srekli olarakgeniletiyor; fakat, bu cephede Kuva-y Milliye hareketi de gittike kk salyordu.18

galin geici olmad ok gemeden anlald. Yunanistan zmir ve evresinde askerive idari ynden rgtlenme yoluna gitti. Daha 1919 ubatnda zmirde grev alacakYunan Yksek Komiserinin ad belli olmutu. Bu Epir Valisi Aristidis Stergiadisti.19

Stergiadis 20 21 Mays 1919 tarihinde zmire geldi ve 22 Maysta greve balad.evresinde gvendii kiilerden setii bir kadro oluturdu. Stergiadis daha ok valilikyapt Epirden getirmi olduu gen yneticilerden oluma bir ocuk bahesininyardmyla tehdit ederek zorbala bavurarak grevini yapmaya alt.20

- 39 -

Yunan olaanst komiseri daha zmirde grev balar balamaz Osmanl hukuku ileilgili uygulamalar engellemekle ie koyuldu. Savatan nce kapitlasyonlardan yarar-lanan devletlerin aleyhine Osmanl mahkemelerinden kan ilamlarn yerine geti-rilmemesini ve getirildii takdirde grevlilerin sulu saylacan ilan etti. NitekimYunan uyruklu biri aleyhine kan kararn yerine getirilmekte olduunu duyunca icradairesine bir Yunan polisiyle birka jandarma gndererek bu ilemi engelledi, icramemuru da tutukland.21

gal Trk kamuoyunda geni bir tepki dourmakla birlikte hkmet evrelerindepek sarsnt yaratmad. Nitekim zmir valisine gnderilen bir emirde: Kemal-i sknladavranlp hibir mdafaa ve kargaaya meydan verilmemesi ve herkesin ii vegcnde bulunmas isteniyordu.22 Sorunun yalnzca Mtareke hkmlerinceyrtlm bir cihet-i tatbik olmaktan fazla bir anlam tamadna halk inandr-mak iin btn resmi azlar bir belagat tezgh halinde almt.23

Aydn Valisi zzet Bey ise bu vadide daha ileri gidiyor, gaflet ve dalaletini ihanet dere-cesine vardryor ve zmirde yaymlanan Ahenk Gazetesine, igalin haftasnda u de-meci veriyordu: 24

Evet, Msy Istriadis ile grtm. Muktedir bir zattr, daha dorusu ince bir diplo-mattr. Mlakatmz pek samimi cereyan etti: Marnileyh Yunan igalinin srf birmahiyet-i askeriyeyi haiz olduunu ve mlki hkmetin eskiden olduu gibi devamlazm geldiini beyan ve bu yolda bana her trl yardm ve kolayln ifasna hazrolduunu dermeyan eyledi. Kendisine baz mhim eyler syledim ve baz ikyetlerdebulundum. Derhal not alarak icabn yapacan vadetmek suretiyle ilk anlama eserinigsterdi. Kendisi ile her eyi devletimin hkmranlk haklarna ve slam ahalisininmenfaatlerine uygun bir ekilde halledebileceimi ve bu sayede memlekette inallahhibir fenala meydan brakmayacam mit ederim.25

Bunca kanl olaylardan sonra bu szler bir Osmanl valisinin Yunan olaanst komi-serinin ifal edici szlerine nasl inandn gsteriyor, bu durum Trklerin vicdanndaonulmaz yaralar ayordu. Ariv belgeleri, Stergiadisin Osmanl valisine gvenceverdii gibi igalin srf bir mahiyet-i askeriyeyi haiz olmadn ortaya koymaktadr.galci glerin zulm bask ve gasp olaylar devam etmektedir. Osmanl gvenlikglerinin yetkileri olabildiince kstlanmakta, sulular korunmakta, mahkemeler iyapamaz bir konuma getirilmektedir.

Aydn valiliinin suretini stanbula ilettii, Yunan Olaganst Komiserliinin Ma-nisada 13. Frkaya gnderdii bir yaz, Osmanl jandarmasnn yetkilerini oldukasnrlandryordu. Buna gre :26

Osmanl jandarmas Osmanl hukuk mahkemelerinin ilamlarnn uygulanmasna, bu-ralardan kacak evrakn tebliine ve vergilerin tahsiline yardm edecektir. Sulularn

- 40 -

izlenmesine, faillerin yakalanmasna karmayacaktr; ancak, Yunan askeri birliklerininve jandarmasnn bulunmad kylerde, Osmanl jandarmas varsa, sust hallerdeie karabilecektir. Tutuklular derhal en yakn Yunan asker ve jandarma karakol-larna teslim edecektir.

Bu durum Hakimiyet-i Osmaniyeyi iptal ve skata sarf- gayret eylemektedir. Belgeyibu dorultuda stanbulda deerlendirenler, bunun ne anlama geldiinin farkndaidiler. zmirin Yunanllar tarafndan igali ancak bir mahiyet-i askeriyeyi haiz oluphakimiyet-i Osmaniyeye tecavz edilmesine ve Mehakim-i Osmaniyeye ait umur vemdahale olunmasna hibir vechile cevaz verilmeyeceini dile getiriyorlard. Bu biraldatmaca idi. Kald ki Trk makamlar saltanat- seniyyenin muhafazas emrindehibir ey yapamyorlard.27 Trk makamlar ile igal kuvvetleri arasnda yetki kar-gaas devam ediyor ve zlmesi g sorunlar yaanyordu.

Manisada Marya Kaar ve Antasya Apostol adl iki kadn icar borcundan tr,mahkeme kararyla tutuklanr. Bunun zerine, zmirdeki Yunan makamlar dahanceki yetki belgesine gnderme yaparak bu kadnlarn hemen serbest braklmasnve kendilerine gnderilmesini isterler.28 Kadnlarn borlarn deyemeyecek durumdaolduklar gerekesiyle serbest braklr; ancak, bu gibi olaylarn yinelenmesi halinde neyaplaca, ne yolda hareket edilecei merkeze sorulmaktadr. Nitekim Vali zzet, ben-zeri bir olay da aktarmaktadr. Foa kazasnda stanbullu Dimitri olu Kosti adndabiri, Frnc Mustafaya, bu gece (14 Ekim) Foaya Yunan askerinin geleceini ve s-lamlarn kesileceini syler. Bu dedikodunun Mslmanlar arasnda byk heyecanyaratmas zerine Kosti nezarete alnr; fakat, Yunan jandarmalar nezarete alnmolan bu adam zorla alarak zmir Divan- Harbine teslim ederler.29

Yaplan soygunlar ve zulmler karsnda hibir ey yaplamyor, durum stanbulailetilmekle yetiniliyordu. Szgelimi 21 Eyll 1919 gn, Yunan askeri niformasn,resmi silah tayan avu rtbesinde Trke konuan Dimitrinin komutasnda Tor-balnn Ahmetli kyne giderler. Dimitri hkmet adna baz tebligatta bulunacansyleyerek btn ky halkn camiye toplar. Herkesin evlerindeki paralarnn teslim-ini aksi takdirde herkesin katledileceini syler ve halk silahla tehdit eder. Herkespara ve altnlarn teslim etmek zorunda kalr. ete, halktan bir erkekle karsn bak-layarak uzaklar.30 Bu ete yelerinin, bu haydutlarn Buca, Kokluca, Seydiky veevresi halkndan olduklar tahmin edilmi ve durum vilayete ve zmirdeki tilaf dev-letleri temsilcilerine iletilmitir. Bu ikyetlerden hibir sonu alnamad anlalyor.

in daha da kts jandarmalarn silahlar ellerinden alnm ve gvenlik glerigrevlerini yapamaz duruma getirilmitir. Tire Savc Vekili Mehmet erifin vilayetegnderdii yaz, bu adan dikkate deer bir belgedir.31 Bundan anlaldna greTire jandarma mevcudunun silahlar ellerinden alnm ve adli ilemler durma nok-

- 41 -

tasna gelmi, zellikle mevkuflu maddeler srncemede kalmtr. Durum, vilayetmakamna bildirilmi fakat hibir olumlu sonu alnamamtr. Bu durumun devamelbette menafi-i adliye-i vataniyeye muvafk olamayaca ve hukuk- umumiye veahsiyenin haleldar bulunaca aktr. Ancak te yandan da Yunan igal kuvvet-lerinin, Osmanl jandarmasnn elini kolunu balayan kstlamas ayakta durmaktadr.Tire Bidayet Mahkemesi Sorgu Yargc (mstantik) Ahmet Hamdi de benzer ikayettebulunmaktadr. Nitekim 26 Eyll akam kaza merkezine be saat uzakta bulunanYeni iftlik kynden Arap Mehmetin ei Ayenin katledildii haberi alnm, fakatolay yerine jandarma gnderilememitir. Her trl tehlike gz nne alnarak merkezkarakol komutan silahsz olduu halde sorgu yargc Ahmet Hamdi ile birlikte olayyerinde gerekli incelemeyi yapabildi, ancak bu son derece tehlikeli bir durumdu. Bun-dan sonra jandarmann silahsz olarak herhangi bir olay yerine gidemeyecei de kesin-lik kazanmt.32

Gediz Nehri kenarnda Aye ve Emine adlarnda iki kadnn cesetlerinin bulunmas z-erine, Osmanl jandarmalar olay yerine gitmi, bu durum igal kuvvetleri komutan-lnn vilayeti sert bir biimde yeniden uyarmasna neden olmutu. Bu tezkere,Osmanl jandarmasnn yetkisizliini bir kez daha hatrlatyor ve gzda veriliyordu.33

Manisa Yunan Kuva-y galiye Kumandanlndan alnan tezkere suretidir.

5 Terinievvel 335 tarihinde gnderilen tezkereye cevap:

Gediz Nehri kenarnda cenazeleri bulunmu olan Aye ve Eminenin meselesine md-deiumumi ile Osmanl jandarmalarnn mdahale etmeye hak ve salahiyetleri yok idi.Bu gibi vukuat hakknda takibat icras Yunan ceza mahkemelerine ait olup bunlara Os-manl mddeiumumi ve jandarmasnn mdahale etmemesi hususunu evvelce 1159numrolu tezkere ile mahrem olarak zat-linize yazm idim. Rica ederim. Bu dairelerinbize ait olan bu gibi ilere mdahale etmemesi iin evamir-i lazime ita ediniz. Aksitakdirde mdahale edecek olurlarsa zmir fevkalade komiserliinin emrine muhalefetidolaysyla bunlar aleyhinde takibat- kanuniye yapacaz.

Bu tela ve gzda nedensiz deildi, nk Gediz Nehri kysnda cesetleri bulunaniki kadnn ismet ve namuslarna tecavz edildikten sonra birinin boularak dierininde kurunlanarak ldrld yaplan muayene sonunda anlalmt. Manisa mu-tasarrflndan34 gelen tezkerede ise: Bu gibi vukuat hakknda tahkikat icrasnnYunan ceza mahkemelerine ait olduu bildiriliyor, Osmanl savcl ve jandar-malarnn su (?) iledikleri yineleniyordu; ancak, memurin-i Osmaniyenin kavanin-i mevcude ahkmn tatbik ile mkellef ve hakimiyet-i Osmaniyenin meri bulunduubir srada mehakim-i Osmaniyeye bu vehile tecavz bittabi caiz olamayaca ze-rinde duruluyor ve stanbuldaki mmessiller katnda gerekli giriimlerde bulunul-mas arz ediliyordu.35 Bu belgenin altndaki imza da Aydn Valisi zzetindi.

- 42 -

Yunan jandarmalarnn yetkileri hakknda herhangi bir bildirimde bulunulmuyor. Os-manl jandarmalarnn da grevleri belirsizliini koruyordu. Bylece Osmanl jan-darmalarnn mtereddit bir vaziyette kaldklar ve her mevkiin igal kumandanlncahi yoktan birer bahane icat edilerek Osmanl jandarma zabitan ve efradnn birer iki-er taht- tevkife alnmakta olduu ve cretlerin u son gnlerde daha ziyade arttgrlmektedir. Vali zzetin bildirdiine gre Yunan fevkalade komiserlii ile igalkumandanl nezdindeki teebbsattan mspet bir netice istihsali mmkn olama-maktadr.36

Hkmet merkezinin ne yolda ilem yapaca da belirsizliini korumaktadr. Elbettehibir ey yaplamyordu.

Aydn Vilayeti Jandarma Alay Komutan Kaymakam Hac Hsnnn 3 Kasm 1919tarihli raporu,37 blgede Osmanl egemenliinin ne kadar zedelendiini ne kadar yaraaldn aka ortaya koymaktadr. zetle:

1. demi Jandarma Blk Komutan Yunan hkmeti tarafndan tutuklananmlazmevvel hsan Efendi yarglanmak zere Bayndra gtrlrken kolunakelepe taklmtr.

2. demi ile Hac lyas stasyonu arasndaki kprnn tahribinden sorumlu tutulanBayndr takm komutan Mlazm Kemal Efendi dahi tutuklanmtr.

3. demi Tabur Komutan Yzba Adem Efendi bir ameliyat sonucu Gureba has-tanesine yatrlm, tabur subaylarnn tamam tutuklanm ve jandarmalarn dahisilahlar alnmtr. Bundan tr demi taburu km, hkmetin nfuzu tama-men ortadan kalkmtr.

4. Manisa Jandarma taburundaki jandarmalarn silahlarnn teslimi istenmi, ancaksilahlar senet karlnda teslim edilmitir. Burada da hkmetin nfuzu tamamenkntye uramtr.

5. Nif Jandarma Komutanlndan alnan bir yazdan anlaldna gre Duyun- Umu-miye memurlarndan Mehmet Efendinin evinde konuk olarak bulunan EytamMdr Mehmet, Tapu Memuru Osman, Duyunuumumiye Memuru Hsn, Mehmetve Mustafa Efendi ile Parsa Tahsildar Kzm ve ren ky erafndan yetmi yandaHac Mehmet Aa yerel igal komutanl tarafndan ev baslarak hepsi tutuklanmtr.Kaza Kaymakam grevli olarak Parsada bulunduundan vekili de bulunmadndangerekli giriimleri yapacak kimse yoktur. Bu durumda ne yaplaca vilayete sorul-maktadr.38

te yandan vilayette kaaklk olaylar gnden gne artmakta bu da byk zararlarayol amaktadr. Duyunuumumiye memurlarna, grevlerini kolayca yapabilmeleri iinzerlerinde fotoraf bulunan kimlik belgesi verilmi; ancak, bundan da hibir sonu

- 43 -

alnamamtr, nk bunlar destekleyecek silahl bir g bulunmamaktadr. Vergi-lerin kolayca toplanmasn salamak iin otuz drt noktaya 28 jandarma neferi ve altsvari askeri konulmas iin igal kuvvetleri komutanlna bavurulmusa da bundanolumlu bir sonu alnamamtr. Jandarmalarmzn mssellahan ve serbeste ifa-y vazife etmelerine dahi Yunan igal kumandanlnca mmanaat edilmekte ol-masndan dolay jandarmalarmzn silahlarnn iadesiyle hal-i faaliyetegetirilmedike rsumat ve Duyunuumumiye ve emval-i devlete ait tahsilatn teminkabil olamayaca gibi emniyet-i umumiyenin de muhafazasna imkn bulunmaya-ca.. zerinde duruluyor ve zm yine hkmet merkezinden bekleniyordu.39

Gvenlikle ilgili belgelerin z aa yukar ayndr. Olaylar ayrntl olarak dile getiri-liyor, Osmanl hukukunun ve egemenliinin yaraland, yok edildii bildiriliyor, neyaplmas gerektii soruluyordu. stanbulun elinden de hibir ey gelmedii gele-meyecei sanki anlalm deildi.

Manisann Siyekli kyndeki bir sust olayn incelemek zere savc, yannda dok-tor ve iki jandarmayla birlikte olay yerine giderken Yunan jandarmalarnn saldrsnaurarlar. Hayvanlarndan indirilirler, tehdit edilirler. Bir jandarmann gsne re-volver dayayarak tehdit edilir. Rumca kfr ederler sonra savc ve jandarmalar yakn-daki komutanlarnn yanna gtrr. Daha nce grevlerini yerine getirmek iin Yunanfrka komutanlndan aldklar belgeyi de gstermeleri yetmez. Manisaya dnmelerikonusunda tehdit edilirler. Savcnn, Yunan mahkemelerinin yetki alanna giren birkonuya el att ve cezalandrlmas iin gerekli nlemlerin alnd sylenir.40

12 Kasm 1919 tarihli, Aydn Valisi zzetin imzasn tayan ve Dahiliye Nezaretinegnderilen bir yaz, iin hangi boyutlara ulatn aka gstermektedir.

Buna gre Tire Kazas Jandarma Takm Komutan Mehmet Emin, Sorgu Yargc AhmetHamdi ve Fata Nahiyesi Mdr Hamza, igal kuvvetleri tarafndan tutuklanarakBayndr kazasndaki Yunan Divanharbine gnderilir. Ayrca izinli olarak zmirdebulunan demi Jandarma Bl Komutan Mlazmevvel hsan da tutuklanarakresmi giysileriyle ayn yere gnderilir. demi jandarma taburunu oluturan kazalar-daki jandarma subaylarnn hepsi de tutuklanmtr. Bunun gerekesini incelemekzere bir Fransz subayyla birlikte Saim Efendi Bayndra gider. Tutuklularn tama-men susuz olmakla birlikte, Efe Mehmetin yanndan kam olan bir zencinin taraf-sz tanklna dayanlarak Mehmet Emin ve Hamza Efendilerin idamlarnahkmedilir. hsan Efendi de iki yl hapse ve 1000 drahmi para cezasna arptrlr. Buyarglamay asla doru bulmayan Fransz subay, gereken giriimlerde bulunacansyler.41

Byk bir olaslkla Fransz subaynn giriimiyle ve vilayetin de teebbsat- mes-siresi zerine bu idam kararlar ertelenmi; fakat, yukarda anlan kiiler serbest

- 44 -

braklmamlardr :42

Yunan divan- harbince idamlarna karar verildii arz olunan Tire Jandarma TakmKomutan Mehmet Emin ve Fata Nahiyesi Mdr Hamza Efendilerden ve bir md-detten beri hapishane-i umumide mevkuf tutulmakta olan Salihli Reji mdr EsbakRahmi ve Bergama memurlarndan Eref Hikmet Beylerden ve zmir Kasaba Demir-yollar memurlarndan iki zattan ve birka kylden ibaret olan on kiilik bir slamkafilesinin 4 Knunisani 1336 tarihinde zmirden Pireye hareket eden Yunanbandral Anteromyonos? vapuruyla Yunanistana sevk olunduklar ve bunlardannn Yunan divan- harbince mebbet kree ve mtebakisinin idama mahkmbulunduklar polis mdrlnden ifade ediliyordu.43

Unutmamak gerekir ki Yunan Olaanst Komiserlii tebligat zerine tebligatkaryor. Mehakim-i adliye-i Osmaniyenin hakk- kazasna taalluk eden ceraiminumumen ryeti salahiyeti Yunan divan- harplerine ait olduunda srar ediyor ve igalkumandanlklarnca memuriyet-i adliyenin ifa-y vazife etmeleri srekli olarak en-gelleniyordu.44 Vali zzet bu balamda Hukuk- Osmaniyemize u suretle vaki olantecavzn bir an evvel men-i esbabnn arelerini Babliden soruyordu.

galci glerin sk sk adliyeye karmalar yznden zmirin iinde ve en en yaknyerlerinde gvenlikten eser kalmamt. Szgelimi hrszlktan tr aranan vehakknda yakalama emri karlm olan polislikten atlm Halit Efendi, izlenmekteolduunu anlaynca