1 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

Uvod:

Etrurci, narod koji je tokom prvog milenijuma, naseljavajudi Italiju, stvorio naprednu kulturu koja je

mnogo uticala na Rim. Kada u 4. veku stare ere antička Italija prolazi kroz duboku transformaciju, sve

veda mod Rima zamenjuje Etrurce i svodi ih na regionalnu sferu, izolovanu u svojim tradicionalnim

vrednostima i postepeno prelazi u politički sistem Rima. Na kraju bivaju zaboravljeni kao narod, ali u 7.

veku su ponovo otkriveni i postaju opsesija mnogih naučnika.

Etrurska kultura se razvijala na centralnom delu Italije, sve do 3. veka stare ere kada pada pod vlast Rima

koji preuzima i dalje razvija ovu kulturu. U sklopu antičke umetnosti, etrurska umetnost se posebno

izdvaja, iako se uglavnom oslanja na grčke izvore (grčke kolonije na jugu Italije).Etrurska arhitektura je

kasnije dosta uticala na razvoj rimske ali su uglavnom sačuvani delovi gradova i nešto tuskanskih

hramova.

Etrurci su bili mnogobožački narod kao i Grci, ali im je religija mračna i ostala jako nepoznata. Pravili su

monumentalne grobnice; koje su bile kružnog oblika (tumule) izgrađene od velikih komada kamena sa

lažnom kupolom, prekriveni zemljom. Rimljani kasnije nisu uništili grobnice, od kojih se jasno poznaje

etrurska umetnost. Bila je zagrobnog karaktera sa temama zagrobnog života koje odlikuju turobnost,

oporost, sumornost i počinje razvoj portreta razvoj portreta. Koristili su pečenu zemlju, bronzu i meki

kamen.

Prema legendi, grad Rim je osnovan oko 753. godine pre nove ere od strane Romula, potomka kraljeva

Albe Longe, koji su sa svoje strane bili u srodstvu sa Enejom, jednim od trojanskih heroja. Ali,

najprimitivniji Rim je predstavljao skup raštrkanih sela na brežuljcima Palatina, Eskilina, Kirinal i

Kapitolia, sa mestom zajedničkog okupljanja u centralnoj dolini, forumom. Njegovi stanovnici su

pripadali različitim etničkim grupama (Latinima, Sabinima, Etrurcima). S obzirom na njihov strateški

položaj, u dolini Tibra, mogude da je nastao kao odbrambena tačka Latina pred etrurskim širenjem.

O prvim kraljevima (Romulu, Numi Pompiliju, Tuliju Hostiliju i Anku Marciju), ne zna se mnogo. Krajem 7.

veka pre nove ere, u periodu pune etrurske ekspanzije, jedna dinastija tog porekla je preuzela Rim.

Napravljene su izmene u mnogim javnim radovima, vojne podele stanovništva na klase i centurije koje

su se zasnivale na bogatstvu i oružju.

Delovanje etrurskih kraljeva doprinelo je da Rim postane vodedi u latinskom savezu. Tokom 5. veka

p.n.e. etrurska i grčka civilizacija trpele su pritisak starosedelačkih italskih naroda (Oska, Lukana,

Sikulaca), Rim je još uvek bio u okviru latinskog saveza. Dok se Italija politički ujedinjavala i stvarala se

snažna država, koja je obuhvatala celo Apeninsko poluostrvo, grčki svet se raspadao. To se događalo

među italskim plemenima koja su odavno održavala vezu sa Etrurcima i Grcima i postepeno primala

njihovu kulturu.

2 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

Kada su se Rimljani oslobodili i postižu svoja prava, pojavljuju se zanati i zantlije, kao robovi dolazedi iz

različitih strana, donosili su sa sobom i određene tradicije. Uvozili su na hiljade originala starijeg datuma,

arhajske, klasične i helenističke, a u još vedem broju su ih kopirali. Tako da se i teško mogla definisati

rimska umetnost. Kako i rimski autori pokazuju malo o svojoj umetnosti, oni veoma opširno govore o

razvoju grčke umetnosti, ili govore o umetničkom stvaranju u doba rimske republike, od koje danas više

ni nema traga. Grčka umetnost je svoj uticaj na rimske narode prvo vršila iz brojnih grčkih kolonija na

Italijanskom tlu. Taj uticaj je, očigledno, bio jak iako su Rimljani imali zakon protiv preterane javne

potrošnje i lične raskoši. Od 339. godine pre nove ere umetnost počinje da se shvata kao znak

društvenog statusa. Za vreme Aleksandra Velikog (334. – 323. p.n.e.) nastaje oponašanje klasičnog i

helenističkog grčkog stila. To se pojačalo trgovinom i ratovima, putem kojih su u Rim stizala predivna

umetnička dela (osvajanje Sirakuze, 212. p.n.e.) i nastala je kolekcionarska strast za grčkim umetninama.

Oni na svoje kopije nisu potpisivali svoja imena nego imena originalnih umetnika po čijim je originalna

kopija nastala.

Neki naučnici idu toliko daleko da tvrde kako "rimski stil" ne postoji, ved samo rimska tema grčkog stila.

Ako se uzme u obzir da je grčka umetnost tada bila u procesu opadanja usled infiltracije drugih ne-grčkih

uticaja, i da je rimsko carstvo bilo kosmopolitsko društvo koje je vrlo brzo apsorbiralo razne uticaje pod

zajednički naslov jedne prestonice – Rima. Pri tom upijanju uticaja imalo je veliku toleranciju prema

tuđim tradicijama i usklađivala ih je i prilagođavala rimskim propisima i pravilima. Dakle, Rimljani su

nametali svoje zakone i vlast, ali su bili otvoreni prema umetnosti, kulturi i običajima potčinjenih naroda

(to je pridonosilo čvrstom jedinstvu društva, otvorenom i raznolikom u isto vreme). Odtuda je rimska

umetnost, kao takva, prirodan i opravdan nastavak grčke umetnosti.

Pa se tako, kada je reč o rimskoj umetnosti, govori kao o umetnosti jednog naroda, iako su u toku

proširenja teritorija pod rimskom vlašdu u redove Rimskih građana primani i pripadnici drugih naroda. U

rimskim kolonijama živeli su mnogi rimski građani koji su taj naslov stekli služedi u rimskoj vojsci.

Najvedu dominaciju rimska umetnost je dosegla u doba Carstva.

U rimskoj umetnostu postoje dve faze:

1. klasična rimska umetnost (1. vek p.n.e. – 2. veka)

2. kasno-antička umetnost (3. – 5. veka)

U prvoj fazi vrede sva pravila koja su utvrdili još Grci. U 3. veku nakon društvene i privredne krize

Carstva, teško održivog i robovlastničkog sastava, Carstvo je podeljeno na više-manje samostalne

provincije, a u 4. veku su opet ujedinjenje zajedničkom religijom – hrišdanstvom koje je ukinulo rimsko

mnoštvo. Mogu se prepoznati previranja i uticaji tih kriza kroz promene u umetničkom izrazu.

3 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

Urbanizacija:

Pre od arhitekture, Rimljani su bili poznati građevinari. Iza njih su ostali brojni mostovi, brane, kanali,

popločani putevi i uopšte brojna inžinjerska remekdela koja su bila rasejana po celom Rimskom carstvu.

Prvi put, “Via Appia” iz 312. p. n. e. protezala se 300 km. od Rima do Kapue; kasnije su Rimljani popločali

do 5000 000 km. puta i oko 1500 urbanizovanih gradova.

Rimski grad bi rastao unutar utvrde (castruma), oko centralnih ulica koje su se sekle na sredini (cardo i

decumanus) što je predstavljalo oblik urbanizacije koja nije postojala kod grčkih kolonija, zatim bi se

gradilo izvan zidina (suburbium) (npr. Split oko Dioklecijanove palate) itd. U grad bi se uveo vodovod

(akvadukt) i kanalizacija (rimska Cloaca maxima i dan danas, nakon 2500 godina, služi svojoj svrsi).

Urbanizacija bi se nastavljala i izvan grada gde su zemljane parcele bivale podeljene u pravilne kvadrate

– agera (400 x 400 m.) i obično darivane rimskim veteranima. Osnova današnje agrarne organizacije

poljoprivrednih i agronomskih dobara.

Rimska civilizacija donela je novinu vezanu za grad, ta novina je trg (forum) kao organizovana i

urbanizirana celina. Taj glavni gradski prostor je sa svih strana bio okružen javnim objektima i

hramovima koji kao pojedinačni objekti nisu bitni, nego značaj dobivaju uklopivši se u celi kompleks i

činedi forum.

Na vrhuncu carstva grad Rim je imao više foruma. Forum nije imao isključivo službene funkcije nego i

trgovačke, pa je najvedi "Forum Romanum" (građen od 5. veka p. n. e. do 3. veka) pored ostalih javnih

objekata imao i 2 reda prodavnica. Njega čini nekoliko trgova sa zajedničkom glavnom osovinom, a svaki

je okružen zgradama različitih funkcija vezanih za javni život (bazilikama) i raspoređenim sasvim

slobodno. Upravo te zgrade svojim volumenima određuju raznolike, manje ili vede prostore – trgove. Na

njemu se nalazila i govornica (24 m.), prolazio je kroz njega "sveti put" koji je služio za procesije.

Dugo su se na forumima odigravale i gladijatorske igre, sve dok Rimljani nisu stvorili prostor amfiteatra

samo za tu svrhu.

Rimski gradovi su takođe imali hramove, palate, slavoluke, bazilike, terme, amfiteatre i mauzoleje.

Najbolje učuvan rimski grad je Pompeja, na jugu Italije, a ostataka drugih rimskih gradova ima i na našoj

teritoriji.

Teritorije balkanskih zemalja ulazile su u sastav Rimske imperije i bile su administrativno podeljene na

provincije. Rimska uprava u njima zasnivala se na gradskom uređenju i na sistemu municipija (gradovi sa

samostalnom gradskom upravom) i kolonija (naseobina rimskih građana u osvojenoj zemlji). Među

ostacima gradskih rimskih celina ističu se Sirmijum, Stobi, Naisus i Pola. U kontinetalnim područjima

termalni uređaji u gradskim vilama i palatama bili su, s obzirom na klimu, od prvobitnog značaja. Oni su

zahtevali i novu organizaciju prostora u razvedenim polukružnim elementima, a oni su iziskivali gradnju

oblih i polukupolastih svodova.

4 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

Umetnost u principatu:

"Najveda građevina Rimljana bila je njihova država." Ta čvrsta politička tvorevina od skromnog saveza lacijskih plemena seoskog porekla postaje sila koja de sebi sjediniti Etrurce i dovesti do ujedinjenja Italije, snaga koja de pobediti u suparništvu s punskom Kartaginom, osiguravajudi Rimu prevlast na Sredozemlju, velika tvorevina koja de u Evropi, Aziji i Africi prekriti celokupno područje zapadne civilizacije. Na tom području Rim uspostavlja svoju civilizaciju zasnovanu na osebujnoj mešavini samovlade i demokratije.

Svoj najvedi sjaj, rimska umetnost, je dosegla u doba Carstva. Bila je to aristokratska i oficialna umetnost; luksuz za bogataše, ili oznaka rimske dominacije.

Telesna i vojnička obuka, neophodne za one koji de služiti državi, sprovođene su u oblicima koje je Oktavijan Avgust izvukao iz zaboravljene prošlosti. Dečaci su pokazivalo svoje jahačke veštine u „Trojanskoj igri˝, toj drevnoj zabavi čiji su elementi bili vojni i religiozni, i to u podjenakoj meri. Mladi ljudi učestvali su u smotri na trgu pred hramom Marsa Osvetnika, zaštitnika vojske drevnog Rima, a vojne vežbe dečaka i mladida izvođene su na Marsovom polju. Slični korpusi mladida organizovani su po provincijskim domovima, i stavljani pod zaštitu starih rimskih i italskih bogova.

Ta obnova prošlosti protegla se i nove stvari. Grade se nove palate i hramovi naporedo sa obnavljanjem starih, što zajedno nalazi izraz u stvaranju nove umetnosti za carstvo – umetnosti čija je krupna sam carski grad Rim. Sistem i red uvedeni su sad u haos zgrada, od kojih su neke bile veličanstvene; sagradili su ih, nasumice, vođe revolucija. Rim postaje prava prestonica sveta u kojoj se republikanska prošlost spaja sa monarhijom sadašnjosti – grad suverenog naroda u kome boravi glava tog naroda. Oktavijan Avgust je naročitu pažnju poklonio srcu tog drevnog grada – Forumu i njegovoj neposrednoj okolini. Kapitol se sa svojim hramovima dizao nad Forumom kao i pre ali uz njega je na Palatinu sazidana rezidencija za princepsa, koja je takođe dominirala Forumom i nalazila se u neposrednoj blizini Apolonovog hrama i Veštinog svetilišta. I tu su brižljivo sačuvani ostaci prošlosti Rima iz vremena kraljeva koji su od pamtiveka bili vezani s Palatinom: Romulova koliba, to najranije proročište, i Dukerkalova pedina. Na Forumu se Avgust nije zadovoljio samo obnovom, nego je spomen na sebe i na svog deifikovanog oca uneo u mnoge zgrade. Hram božanskog Julija i bazilika sa njegovim imenom dali su nov, lični vid bezličnom i poslovnom centru kakav je Forum i bio u vreme republike. Njemu je dodat još jedan trg posveden Avgustovom deifikovan ocu; tu se nalazio hram Venere Roditeljke. Zatim je podignut i tredi trg, nazvan Avgustovim imenom; prostirao se oko hrama Marsa Osvetnika koji je kaznio Cezarove ubice i tako stvorio novi poredak.

Najvedu pažnju Avgust je posvetio Marsovom polju, na kome je sazidao nov veličanstven grad. I ovde su preovlađivala religijska zdanja, ali tu nije bilo restauriranja: sva svetilišta bila su nova, namenjena kultovima vezanim za principat. Među onima koje je sagradio i sam Avgust naročito su se isticali delikatni Oltar Mira, zatim oltar posveden Fortuni, i mauzolej za cara i njegovu porodicu, okružen parkom. U blizini ovih nalazile su se veličanstvene građevine koje su podigli njegovi prijatelji i saradnici, kao i članovi njegove porodice: Agripin Panteon u kome se Avgustov kip, postavljen na skromno mesto u vestibilu, udružio s kipovima vrhovnih božanstava u samom hramu; velelepne terme za narod koje je takođe podigao Agripa; Marcelovo pozorište, koje je sazidao carev sestrid, nedaleko od raskošnog Pompejevog pozorišta; velika zgrada za narodne skupove, posvedena uspomeni na Cezara. Te zgrade i mnoge druge, korektni i klasični primeri nove arhitekture i skulpture, sve su na ovaj ili onaj način slavile Avgusta; odavale su mu priznanje na uslugama koje je učinio za državu, slavile njegovo rodoljublje,

5 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

njegovu darežljivost, pobožnost i njegova velika dela. Jedan dug natpis koji je sastavio sam Avgust jednostavnim i preciznim jezikom bio je određen da ispriča istu priču; a svaki Rimljanin posle careve smrti mogao je čitati na ulazu u Mauzolej, njegov spomenik i hram. Ista tema obrađena je u reljefima na oltaru Mira (sačuvanim do danas) i u skulpturama na drugim spomenicima toga vremena posvedenim slavljenju i obožavanju Avgusta ili kultu njegove porodice i rođaka. Umetnički kvalitet tih spomenika u skladu je s njihovom namenom: svi su verni stilu carske umetnosti – hladni, dostojanstveni i veličanstveni. Jedna je jedina ideja veličina Rima i Avgusta – preovladavala je svugde.

6 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

Arhitektura:

Samostalnost rimske skulpture i slikarstva se može doveszi u pitanje, ali rimska arhitektura je

stvaralački podvig velikih razmera koji ruši svaku sumnju u njenu bitnost. Arhitektura antičkog Rima

izrasla je iz preistorijskog razvoja gradnje na Apeninsokm poluostrvu kao i uticaja grčke arhitekture i

orijentalnih kultura. Javni i privatni programi građenja izazvali su izvanredan razvoj arhitekture i

usavršavanje građevinskih tehnika i materijala. Vedinu rimske arhitekture čine praktične građevine,

namenjene vojnim i osvajačkim ciljevima, ali i pokazuju metodičnost građenja, kolosalnost i snagu.

Glavni građevinski materijal bila je opeka, ali su od 2. veka p.n.e. stvorili i koristili jednu vrstu betona

(mešavinu šljunka, maltera i tucane opeke i kamena). Umešajudi kamen u beton predstavljalo je lakše

oblikovanje betona. Tako su izgrađeni mnogi objekti; a elementi luka i kupola koje on omogudava su

postali karakteristika rimske arhitekture.

Elementi pozajmljeni od Etruraca i Grka ubrzo su dobili rimsko obeležje. Te veze sa prošlošdu se najviše

ogledaju u tipovima hrama koji su se razvili tokom poslednjih godina republikanskog razdoblja (510-60.

godine p.n.e.), herojskog doba rimske ekspanzije. To se na prvi pogled vidi na raznovrsnim tipovima

rimskih hramova bazilikalnog, kružnog ili osmougaonog oblika, rimskih kuda i palata, samostalnih

(domus) ili grupisanih u blokove (insula), carskih palata - veličanstvenih po razmerama, pozorištima,

amfiteatrima, hipodromima i javnim kupatilima (Termama).

Značaj rimske arhitekture je u zidovima koji su konstriktivni elementi dok se stubovi nalaze upušteni u

zidove u vidu pilastera i u kupoli. Pod snažnim uticajam Grčke upotrebljavali su se i stilski stupovi (dorski

stil, jonski stil i korintski stil) ali oni su bili samo dodani elementima zidnih konstrukcija koji su se gradili

kao nosedi elementi a zgrade su ogromnih dimenzija po pravilu se grade od opeka u malteru a na

površini se upotrebljava kamen koji se donosi iz Azije i Afrike. Sjaj i raskoš se ogledao u unutrašnjem

prostoru.

Po konstruktivnoj i umetničkoj strani razvoj rimske umetnosti se završava tek u 6. veku. Uticaj rimske

arhitekture na okolne zemlje bio je ogroman.

Uzimajudi grčke elemente Rimljani su stekli preduslove za monumentalnost, pa sasvim nove pojmove

kao što je luk i svod bez kojih ne bi postojala arhitektura zapada.

Rimljani su shvatili etrurski polukružni luk i koristili sve njegove sposobnosti (do 16 m.). Ređanjem lukova

u istom smeru dobiva se obličasti svod (do 20 m). Ukrštanje dvaju obličastih svodova pod uglom od 90º

stvara se krstati svod (30x30 m.). Rotacijom polukružnog luka za 360º stvara se kupola (najpoznatija je

Hadrijanova kupola Panteona, 43,60 m.). Sve ove rimske konstrukcije izvedene su zahvaljujudi jednom

od najvedih dostignuda rimske civilizacije, a to je cement (cementum, oko 4.vek pne.).

7 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

-Panteon:

Luci, svodovi i upotreba betona omogudili su Rimljanima, prvi put u istoriji arhitekture, da stvore velike

unutrašnje prostore. Bili su naročito korišdeni u velikim kupatilima, koja su postala značajna središta

društvenog života u carskom Rimu. Iskustvo koje je ovde bilo stečeno moglo se potom preneti na druge,

tradicionalnije tipove zgrada, nekad sa revolucionarnim rezultatima. Najočitiji primer ovog postupka je

na čuvenom rimskom Panteonu, veoma velikom hramu kružne osnove sa početka 2. veka, čija je

unutrašnjost najbolje očuvana i najimpresivnija od svih unutrašnjosti građevina koje su se dosad

sačuvale. I mnogo ranije su postojali hramovi kružne osnove, ali se njihov oblik, koji je jasno prikazan u

Sibilinom hramu toliko razlikuje od Panteona da se nikako nije mogao razviti iz njih.

Sa spoljašnje strane, cela Panteona izgleda kao jedan neukrašen cilindričan tambur na kome se diže

blago zaokrugljena kupola; ulaz je naglašen dubokim tremom, kakav je ved poznat iz rimskih hramova

konvencionalnog tipa. Spajanje ovih elemenata je dosta grubo, bez prelaza, ali pogled na ovu zgradu više

nije onakav kakav je bio. Pre svega, nivo okolnih ulica je mnogi viši nego što je bio u antičko doba, tako

da su danas zatrpane stepenice koje su vodile u hram; trem je bio zamišljen kao sastavni deo

pravougaonog dvorišta sa kolonadama ispred hrama, koje je sigurno delovalo da je trem izgledao

odvojen od rotunde. Očigledno nije računat na spoljašnji utisak, pa je sav naglasak stavljen na veliki

nadahnujud zasvođen prostor koji se ne može tako lako prikazati na fotografijama. Snaga utiska koji

ostavlja ovaj enterijer je u svakom slučaju različit od onoga što se može očekivati sudedi po veoma

neprivlačnoj spoljašnosti. Kupola nije plitka, ved je prava polulopta, a kružni otvor u njenom središtu

omoguduje izdašno i ravnomerno osvetljenje. Oko se nalazi na 33,5 m od poda, a toliki je i prečnik

unutrašnjeg prostora, tako da su kupola i tambur u potpunoj ravnoteži. Spolja se ova ravnoteža nije

mogla postidi jer je trebalo obuzdati stremljenje kupole u vis na taj način što je osnova načinjena znatno

masivnijom od vrha (debljina kupole smanjuje se od 6 na 1,80 m). Drugo iznenađenje su niše, koje

pokazuju da težina kupole ne počiva ravnomerno na tamburu, ved da je usredsređena na osam

potpornja. Niše su pozadi zatvorene, ali kako su od glavnog prostora pregrađene stubovima, ostavljaju

utisak otvora koji vode u susedne prostorije i tako ne daju da se u Panteonu osedamo zarobljenim.

Stubovi, zidne obloge od šarenog mermera i pod, ostali su u osnovi isti kakvi su bili u rimsko doba; i

kasete na kupoli koje se smanjuju ka središtu su takođe prvobitne, ali pozlata koja ih je prekrivala iščezla.

Kao što i ime govori, Panteon je bio posveden svim bogovima ili, tačnije rečeno, sedmorici bogova

planeta (i niša ima sedam). Prema tome izgleda logično pretpostaviti da je zlatna kupola imala

simboličko značenje i da je predstavljala nebeski svod. Ipak je ova građevina ponikla iz veoma skromne

tradicije. Rimski arhitekta Vitruvius, u spisu pisanom čitav vek pre građenja Panteona opisuje amam sa

kupolom u jednom kupatilu, u kome se nalaze u začetku bitne karakteristike Panteona: poluloptasta

kupola, proporcionalan odnos između visine i širine i kružni otvor u sredini (koji se mogao zatvoriti

bronzanim kapkom na lancima, da se podesi temperatura u prostoriji sa parom).

8 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

-Koloseum:

Snažan utisak ostavlja i Koloseum, ogroman amfiteatar za gladijatorske igre u središtu Rima. Završen 80.

godine nove ere, on je jedna od najvedih individualnih građevina na celom svetu; dok je bio čitav, mogao

je da primi preko 50.000 gledalaca. Jezgro od betona sa kilometrima dugih zasvođenih hodnika i

stepeništa jeste remek-delo građevinske veštine kojim je regulisan neometan prilaz areni i izlazak iz nje.

Tu je primenjen ved poznati poluobličasti svod i jedan složeniji oblik, krstasti svod, koji je dobijen

presekom dvaju poluobličastih svodova pod pravim uglom, spoljašnjost, dostojanstvena i

monumentalna, odražava unutrašnju podelu građevine, ali je naglašava tesanim kamenom. Prekrasna

ravoteža vlada između horizontalnih i vertikalnih elemenata u sistemu polustubova i glavnih venaca, sa

beskrajnim nizom lukova. Tri klasična reda dižu se iznad drugog u skladu sa njihovom unutrašnjom

težinom: dorski - najstariji i najstrožiji u prizemlju, zatim jonski, pa korintski. Međutim, postepeno

smanjenje proporcija skoro se i ne primeduje; u rimskoj adaptaciji redovi su svi slični među sobom. U

konstruktivnom pogledu oni su postali beste lesni, ali njihova estetska funkcija i dalje je bez premca, jer

je zahvaljujudi njima ova džinovska fasada dobila ljudske relacije.

-Konstantinova bazilika:

Konstantinova bazilika sa početka 4. veka primer je bazilike gde je njen oblik izveden od velike

dvorane javnih kupatila koja su sagradila dvojica ranijih imperatora, Karakala i Dioklecijan, ali je ona

sagrađena u mnogo vedim razmerama. To je verovatno bio najvedi enterijer pod krovom u celom Rimu.

Danas stoji još i severni brod – tri ogromna odeljenja sa poluobličastim svodom. Srednji deo ili glavni

brod, koja su prikrivala tri krstasta svoda, bio je znatno viši. Pošto krstasti svod podseda na baldahin, kod

kojeg su sva težina i pritisak usredsređeni na četiri ugla, gornji deo zidova glavnog broda (nazvan

prozorski zid) mogao je da podnese velike prozore, tako da je unutrašnjost bazilike bila verovatno puna

svetlosti i vazduha uprkos svojim ogromnim dimenzijama.

Bazilike, duge dvorane koje su služile za razne potrebe građanskog života, najpre su stvorene u

helenističkoj Grčkoj. Pod Rimljanima postala su odlika svakog vedeg grada, u kojima je njihova glavna

funkcija bila da pruže dostojanstveni okvir za sud koji je delio pravdu u ime cara. Sam Rim imao je vedi

broj bazilika, ali ih je malo do danas sačuvano. Bolje su srede bile bazilike po provincijama. Među njima

se ističe bazilika u Leptis Magni u severnoj Africi, koja ima skoro sve karakteristike uzornog tipa. Dug

srednji brod završava se polukružnom nišom ili apsidom na oba kraja; njegovi zidovi počivaju na

kolonadama, koje omoguduju pristup u bočne brodove. Bočni brodovi su, uglavnom, bili niži od glavnog

broda. Ove bazilike imale su drevne tavanice umesto zidanih svodova, jer je tako bilo u skladu sa

tradicijom, a ne tehničke neophodnosti. Stoga su bile žrtve požara; ali bazilika u Leptis Magni, ma koliko

da je teško oštedena ubraja se među najbolje očuvane primerke. Konstantinova bazilika u Rimu bila je

smeo pokušaj da se stvori nov tip, ali zamisao izgleda da nije naišla na veliki odziv u javnosti; nije imala

direktnih naslednika. Možda se ljudima činilo da nema dostojanstva, zbog njene očigledne sličnosti sa

javnim kipatilom. U svakom slučaju, hrišdanske bazilike 4. veka bile su građene prema starijem tipu sa

9 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

drvenom tavanicom. Tek sedam vekova kasnije zasvedene bazilikalne crkve postale su uobičajene u

zapadnoj Evropi.

-Hramovi:

Najstariji dobro očuvan hram je prekrasan mali Hram Fortune virilis. Sagrađen u poslednjim godinama

2. veka pre nove ere, on podseda, elegantnih proporcija svojih jonskih stubova i glavnog venca, na talas

grčkog uticaja koji je naišao posle rimskog osvajanja Grčke. Ipak nije puka kopija grčkog hrama, jer se u

njemu raspoznaje izvestan broj etrurskih elemenata: visok podijum, dubok trem i široku celu, koja je

zahvatila stubove peristila. Više nije podeljena na tri prostorije, kao što je bila pod Etrurcima; ona sada

zatvara jedan jedini i jedinstven prostor. Rimljanima su bile potrebne prostrane unutrašnjosti hramova,

jer ih nisu koristili samo za smeštaj kipa božanstva, ved i za izložbu trofeja (statua, oružja itd.) koja je

donosila kudi njihova osvajačka vojska. Tako ovaj hram predstavlja dobro integrisan tip hrama namenjen

rimskim potrebama, a ne slučajno ukrštanje etrurskih i grčkih elemenata. Predstojao mu je dug život;

mnogi primeri tog tipa, obično vedi i sa korintskim stubovima, nadi de se još u 2. veku nove ere, kako u

Italiji tako i u prestonicama provincija rimskog carstva.

Drugi tip republikanskog hrama je Sibilinom hram u Tivoliju, podignut nekoliko decenija posle Hrama

Fortune virilis. I on je bio rezultat stapanja dveju posebnih tradicija. Njegov prvobitni predhodnik je bila

jedna građevina u centru Rima u kojoj je čuvan sveti plamen grada. Ova zgrada je imala najpre oblik

tradicionalne okrugle seljačke kolibe rimske provincije; kasnije je ponovo bila sagrađena u kamenu, pod

uticajem grčkih građevina tipa tolosa, pa je tako postala uzor za hramove kružne osnove poznog

republikanskog perioda. Opet se nailazi na visoki podijum, sa stepenicama samo na strani suprotnoj od

ulaza i spoljašnost nadahnutu grčkom umetnošdu. Međutim, okviri za vrata i prozore su od tesanog

kamena, dok su zidovi građeni drugačijom tehnikom. Oni su načinjeni od betona i, u ovom primeru,

obloženi malim pljosnatim komadima kamena. Ovaj način zidanja bio je pronađen na Bliskom istoku više

od hiljadu godina ranije, ali se koristio samo za utvrđenja; jak, jevtin i elastičan, samo je on omogudio

velike građevinske poduhvate koji su još uvek glavni spomenici. Rimljani su umeli da sakriju neprivlačnu

površinu betonskih zidova oplatom od opeke, kamena ili mramora, ili glatkim gipsanim malterom. Danas

je ovakav tip dekoracije iščezao sa vedine rimskih zgrada, zbog čega je jezgro betonskog zida ostalo

ogoljeno pa su ruševine lišene one čari koju za nas imaju grčke ruševine. One govore na puno drugih

načina, masivnošdu svojih dimenzija i smelošdu zamisli.

10 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

-Svetilišta:

Najstariji spomenik na kome su slične osobine očevidne jeste svetilište Fortune Primigenije u Palestrini

u podnožju Apenina, istočno od Rima. U nekada važnom etrurskom utvrđenju postojao je čudan kult

posveden Fortuni (sudbini), boginji majci, i bio je sjedinjen sa čuvenim proročištem. Rimsko svetilište

potiče sa početka 1. veka pre nove ere. Oblik i veličina ovog svetilišta su bili potpuno sakriveni

srednjovekovnim gradom koji je bio sagrađen iznad njega, sve dok bombardovanjima iz vazduha 1944.

godine nije bila porušena vedina kasnije sagrađenih kuda i tako otkriveni ostaci ogromnog hramovnog

kompleksa koji je nedavno temeljito ispitan. Čitav niz rampa i terasa vode do velikog dvorišta sa

kolonadom, iz kojeg se stepeništem načinjenim kao u grčkom pozorištu gde polukružne kolonade

predstavljaju krunu cele građevine. Otvori s lukovima, uokvireni polustubovima; i venci igraju značajnu

ulogu u vertikalnom rešenju zgrade, baš kao i polukružna udubljenja u osnovi. Donja terasa pokrivena je

poluobličastim svodom, što predstavlja drugu karakteristiku rimske arhitekture. Izuzev stubova i

arhitrava, sve površine koje se sada vide od betona su, - kao cela okruglog hrama u Tivoliju – i zaista je i

teško zamisliti kako bi se ovako veliki kompleks drugačije i sagradio. Ono što čini svetilište tako

impozantnim nisu njegove razmere, ved jedinstven način na koji je prilagođeno mestu na kome se diže.

Čitava jedna padina, slična atinskom Akropolju po svom dominatnom položaju, bila je preobražena i

raščlanjena tako da izgleda kao da arhitektonski oblici izrastaju iz stene. Ovakvo oblikovanje velikih

prostora u svetu klasične Grčke nije bilo mogude, a nije ni postojala želja za njim. Jedini projekti koji koji

se sa ovim mogu porediti nalaze se u Egiptu.

Značajno je što je svetilište u Palestrini potiče iz vremena Sule, čija je apsolutna diktatorska vlast (82-79.

godine p.n.e.) označila prelaz iz republikanske vladavine u vladavinu jednoga čoveka, Julije Cezar, i

njegovih naslednika careva. A kako je Sula u građanskom ratu odneo veliku pobedu nad svojim

neprijateljima kod Palestrine, onda se pretpostavlja kako je on sam naredio da se sagradi svetilište, i kao

znak zahvalnosti Fortuni i kao spomenik u njegovu ličnu slavu. Ako je tako, onda je palestrinski

građevinski kompleks lako mogao da nadahne Julije Cezara, koji je pred kraj života bio pokrovitelj za

projekat osmišljen u sličnim razmerama u samom Rimu: Forum Julium, veliki arhitekturom uokviren trg

uz hram Venere Genetrix, mitske pretkinje Cezarove porodice. Ovde je stapanje verskog kulta i lične

slave još očitije. Ovaj Cezarov forum stvorio je šemu za kasnije sve imperatorske forume, koji su bili

vezani za njega glavnom osom, pa se tako došlo do najveličanstvenije arhitektonske panorame rimskoga

sveta. Ali, danas je od foruma sačuvano samo polje ruševina, koje govore veoma malo o njegovom

prvobitnom sjaju.

Luk i svod, koji su u Palestrini bitni elementi rimske monumentalne arhitekture, predstavljali su, takođe,

osnovicu i drugih građevinskih projekata – kanala, mostova i vodovoda – sa korisnom a ne estetskom

namenom. Prvi poduhvati te vrste bili su izvršeni za potrebe grada Rima krajem 4. veka p.n.e.; danas od

njih postoje još samo tragovi. Međutim, širom celog carstva nalazi se veliki broj drugih, novijeg datuma,

kao što je dobro sačuvan akvadukt kod Nimesa u južnoj Francuskoj, poznat pod imenom Pont du Gard.

Njegove čiste linije koje premošduju široku dolinu pohvala su ne samo visokom kvalitetu rimskog

građevinarstva ved i smislu za red i trajnost kojima su nadahnuti ovi napori.

11 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

-Zgrade za stanovanje, imperatorske palate:

Jedno od zadovoljstava koje pruža proučavanje rimske arhitetkure jeste što ona ne obuhvata samo

velike javne građevine, ved i veoma veliki broj raznih zgrada za stanovanje, počev od imperatorskih

palata do četvrti gradske sirotinje. Ostala su nam dva osnovna tipa pomodu kojih se objašnjava vedina

onoga što se sačuvalo od domade arhitekture.

Domus je zgrada za jednu porodicu, zasnovana na staroj italijanskoj tradiciji. Njena glavna karakteristika

je atrijum. Četvrtasta ili pravougaona središna prostorija osvetljena otvorom na krovu, oko koje su

raspoređene ostale prostorije. U vreme Etruraca to je bila seoska kuda, ali su je Rimljani razradili u

tipičan dom imudnih. Mnogi njeni primerci, na raznim stupnjevima razvoja, otkriveni su u čuvenim

gradovima Herkulanumu i Pompeji, blizu Napulja koji su bili zatrpani vulkanskim pepelom za vreme

erupcije Vezuva 79. godine. Takozvani Dom srebrine svadbe u Pompeji načinjen je iz vestibila, na dužoj

osnovi kude. Ovde se atrijum razvio u prostoriju koja snažno deluje svojom veličinom; četiri korintska

stuba na uglovima otvora pod krovom daju mu pomalo osobinu unutrašnjeg dvorišta. U sredini se nalazi

plitak basen za hvatanje kišnice. Na suprotnom kraju atrijuma vidi se udubljenje, tablinum, tradicionalno

mesto za čuvanje portreta porodičnih predaka, a iza njega je vrt okružen kolonadom, peristil. Osim odaja

raspoređenih oko atrijuma, mogu postojati još i prostorije koje se nadovezuju na zadnji deo kude. Sve je

sa ulice zatvoreno zidom bez prozora; očigledno, zaklonjenost od tuđih očiju i samodovoljnost bile su

veoma važne za bogatog Rimljanina.

Manje elegantna nego domus i bez ikakve sumnje gradska jeste insula ili gradski blok, koji se najčešde

nalazi u samom Rimu i u Ostiji, staroj rimskoj luci blizu ušda Tibra. Insula nagoveštava mnoge

karakteristike moderne stambene zgrade; to je velika građevina od opeke i betona oko malog središnog

dvorišta, u kojoj se sa ulice nalaze krčme i radnje u prizemlju, a stanovi za porodice iznad njih. Neke

insule imaju i po pet spratova i balkone iznad drugog. Svakodnevni život zanatlija i trgovaca koji su

stanovali u takvim insulama bio je orijentisan prema ulici, kao što je i danas još u velikoj meri u modernoj

Italiji. Prisnost koju je pružao domus bila je rezervisana za manjinu koja je mogla sebi da je pruži.

Ispitujudi nove oblike zasnovane na konstrukcijama luka, svoda i kupole, rimski arhitekta i dalje je

poštovao svoje obaveze prema klasičnim grčkim redovima. Ako se više nije oslanjao na njih u pogledu

konstrukcije, ostajao je veran njihovom duhu, priznajudi estetski autoritet sistema nosača i greda kao

principa organizovanja i raščlanjavanja. Stub, arhitrav i zabat – kalkan, mogli su biti samo stavljeni preko

zasvedenog jezgra od opeke i betona, ali njihov oblik kao i međusobni odnos još uvek su bili određeni

prvobitnom postavkom redova. Ovaj pravoverni stav prema arhitektonskoj ideji Grka vladao je, uopšte

uzev, od rimskog osvajanja Grčke do kraja 1. veka. Posle toga se nailazi na sve vedi broj primera koji

govore o suprotnoj struji, o ukusu za maštoviti preobražaj grčke ideje. Kada i gde je to počelo, još uvek je

sporno; ima izvesnih dokaza da to dopire unazad do kasnog helenističkog doba, a tendencija je svakako

bila najizrazitija u azijskim i afričkim provincijama imperije. Karakterističan primer je kapija na Tržnici u

Miletu, sagrađena oko 160. godine, sada iznova sagrađena u Državnom muzeju u Berlinu. Njoj bi dobro

pristajalo ime scenske arhitekture, kako bi po utisku koji ostavlja, tako i s obzirom na poreklo, jer ova

12 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

fasada sa njenim ispustima vuče koren iz arhitektonskih pozadina rimskih pozornica. Neprekinuti ritam

izbačenih i uvučenih članova zahvatio je čak i zabat – kalkan nad glavnim vratima, lomedi ga na tri dela.

Isto tako je neobičan i mali Venerin hram u Balbeku, sagrađen verovatno početkom 2. veka i obnovljen

sto godina kasnije . Ovde su konveksnoj krivoj liniji cele efektno suprostavljene konkavne niše i

izdubljena linija osnove i glavnog venca, čime se o konvecionalne sastavne delove okruglog hrama unosi

novi odnos sila. Pred kraj 3. veka ideje slične ovima toliko su se učvrstile da je tradicionalna postavka

grčkih redova svuda bila zahvadena procesom raspadanja. Na peristili Dioklecijanove palate u Splitu

arhitrav između dvaju središnih stubova je zaobljen i tako predstavlja odjek luka na vratima ispod njega,

a sa leve strane je još jedno revolucionarnije rešenje – niz lukova koji su postavljeni direktno na

stubovima. Nekoliko primera ovakve arkade mogu se nadi i ranije, ali tek sada na pragu pobede

hrišdanstva, sjedinjenje luka i stuba postalo je u punoj meri zakonito. Ovo jedinstvo, predstavlja

neophodan elemenat za dalji razvoj arhitekture.

13 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

Zaključak:

Čovek bi mogao pasti u iskušenje da su sami Rimljani gledali na umetnost svog vremena kao na

umetnost u poređenju sa sjajnom grčkom prošlošdu, odakle su dolazili svi stvaralački podsticaji. To je i

bilo mišljenje koje je sve preovlađivalo među naučnicima. Rimska umetnost je u suštini grčka umetnost

pod rimskom vlašdu. Ali ostaje činjenica da umetnost stvorena pod grčkim pokroviteljstvom u celini

izgleda sasvim drugačije nego grčka umetnost. Ako ovu razliku tumačimo kao umetnost koja je izraz

drugih negrčkih smerova, verovatno bi se videla u manje negativnoj svetlosti.

Bilo bi skoro čudo kada bi se rimska umetnost odlikovala onakvim postojanim stilom kakav nalazimo u

Egiptu ili jasno ocrtanom evolucijom kojom se odlikuje grčka umetnost. Razvoj rimske umetnosti onako

kako ga mi shvatamo, nam se možda čini veoma konfuzan.

Raspad Rimskog carstva bio je 395. god. i tada se rimske imperija podelila na istočnu i zapadnu. 476.

smrt je poslednjeg rimskog vladara. Ne postoje oštre granice i tačni podaci- hronološki rasponi u

umetnosti. Ispitivati početke hrišdanske umetnosti danas zači istrživati umetnost 3. veka.

Predkonstantinovsku epohu poznoantičke i nastajude hrišdanske umetnosti iz prva dva veka karakteriše

razvoj početaka hrišdanske umetnosti koja se razvija anonimno, takoredi kao podzemni pokret u jednom

ugroženom vremenu sa obeležijem neučvršdene narodne umetnosti u suprotnosti sa opadajudom

umetnošdu zvaničnog Rima.

Posle 313. godine nove ere, arhitektura na zapadu dobija novi oblik. Crkve dobijaju oblik rimske bazilike

(pravougaona osnova, podeljena na brodove stubovima, polukružna apsida, atrijum i krov od drveta).

Ističu se: San Pedro, Santa Marija starija, San Huan de Letran, San Pablo Extramuros, itd. Prostorije za

krštenja i pogrebne kapele (mortiria) kružne i osmougaone osnove (prostorija za krštenja u Letranu,

Mauzolej Santa Konstanca, Mauzolej Gala Plasidija, u Raveni). Upotreba kupole i lukova iznad

pandantifa. Sa osnovom bazilike je crkva u Turmanimu. Mnogi proizvodi koji su nađeni na tlu zapadne

Evrope, sitne plastike se dosta teško datiraju i lociraju ali je izvesno da su nastale u radionicama u Rimu

ili Raveni a po nekad na istoku u Konstantinopolju, Antiohiji ili Aleksandriji. Na istoku dominiraju crkve sa

kružnom osnovom, osmougaonom ili u obliku grčkog krsta (crkva Svetog Simeona Estilite). Upotreba

kupole i lukova iznad pandantifa. Sa osnovom bazilike je crkva u Turmanimu.

Među civilizacijama starog sveta, rimska nam je pristupačnija od bilo koje druge. Razvoj teritorije pod

rimskom vlašdu, od grada-države do carstva, njene vojne i političke borbe, njenu promenljivu društvenu

strukturu, razvoj njenih ustanova, javni i privatni život njenih vodedih ličnosti. Ali to nije zasluga slučaja.

Sami Rimljani su, čini se, želeli da tako bude. Sposobni da jasno i razumljivo govore i obdareni svešdu o

bududim vremenima, ostavili su bogato književno zaveštanje, od poezije i filozofije do skromnih zapisa u

kojima su zabeleženi svakodnevni događaji, i isto toliko veliki broj vidljivih spomenika rasutih širom

carstva.

14 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

Album:

- Spoljašnost Panteona

- Unutrašnjost Panteona

15 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

- Oko Panteona

- Konstantinova bazilika

16 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

- Koloseum

- Unutrašnjost Koloseuma

17 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

- Hram Forutne virilis

- Deo svetilišta Fortune Primigenije u Praenesti

18 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

- Domus

- Insula

19 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

- Akvadukt

- Pompeja

20 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

- Dioklecijanova palata

- Venerin hram

21 Arhitektura Rima

Tamara Kabanica

L I T E R A T U R A

1. HW Janson – Istorija umetnosti, Beograd, 1982

2. Jovanovid I. – Sveobuhvatna istorija civilizacije, Alnari, Beograd, 2006.

3. Cuenca Toribio Jose Manuel – Istorija sveta, Pi-press, Pirot, 2009.

4. www.wikipedia.org

5. www.deviantart.com