schoonselhof '14-'18 - ontdek het oorlogsgeheugen van antwerpen

SCHOONSELHOF ’14 - ’18

ONTDEK HET OORLOGS GEHEUGEN VAN ANTWERPEN

www.antwerpen.be/schoonselhof

03 740 36 40

Plan achter deze fl ap.

SCHOONSELH

OF ‘14 - ’18 ON

TDEK H

ET OO

RLOG

SGEH

EUG

EN VAN

ANTW

ERPEN

BEREIKBAARHEID SCHOONSELHOF:Openbaar vervoer: eindhalte tram 24 en bussen 141, 290, 291 en 295

Met de wagen:kruispunt Krijgsbaan met Sint-Bernardsesteenweg, Hoboken

OPENINGSUREN SCHOONSELHOF:Zomertijd: van 8 tot 20 uurWintertijd: van 8 tot 17.30 uur

Na het sluitingsuur zijn de poorten van de begraafplaats gesloten en is de begraafplaats niet toegankelijk.

Om de begraafplaats autoluw te maken, zijn voertuigen toegelaten tot 16 uur.

Vouw deze pagina open voor het plan.

Coverfoto: Blijde intrede prins Leopold en prinses Astrid op het Schoonselhof in 1928 tijdens een herdenkingsplechtigheid. © FelixArchief, stadsarchief Antwerpen

4727121-sb-wandelbrochure_cover_V2.indd 1-44727121-sb-wandelbrochure_cover_V2.indd 1-4 23/09/14 11:2323/09/14 11:23

1

SCHOONSELHOF ‘14 - 18 ONTDEKHET OORLOGSGEHEUGEN VAN ANTWERPEN

4727121-sb-wandelbrochure-militairen_V2.indd 14727121-sb-wandelbrochure-militairen_V2.indd 1 23/09/14 12:1323/09/14 12:13

2


3

Beste lezer,

Welkom op de militaire ereperken van begraafplaats Schoonselhof.

Op dit moment hebt u een unieke wandelbrochure in uw handen. Aan de

hand van de verhalen in deze gids kan u een indrukwekkende wandeling

maken die u de geschiedenis van Antwerpen tijdens de Groote Oorlog

laat beleven als nooit tevoren.

Op elke bladzijde zal u ontdekken hoe zeer de geschiedenis van deze

begraafplaats verweven is met de periode tussen 1914 en 1918. Achter de

grafstenen op deze perken schuilt immers een bijzonder verhaal.

We kozen er bewust voor om vooral de Antwerpse oorlogsslachtoffers

in de verf te zetten; van verzetsstrijder Alexander Franck tot

luchtvaartpionier Jan Olieslagers.

Alle families van de helden die in deze brochure aan bod komen, werden

getekend door de Groote Oorlog. Allemaal ervoeren ze deze gruwelijke

periode als een wervelwind van diepmenselijke gevoelens: hoop, twijfel,

angst en heldhaftigheid. Ik nodig u uit om door deze wandeling te maken

een klein beetje te voelen wat zij voelden. Hoe zij de oorlog beleefden en

hoe elke soldaat in andere omstandigheden besloot om een bepaalde rol

op te nemen in dit wereldwijd confl ict.

Het Schoonselhof is niet voor niets het Oorlogsgeheugen van deze stad.

Deze plek staat symbool voor een opdracht die we als bezoeker altijd

in ons achterhoofd moet houden: vergeet nooit tot welke waanzin

confl icten kunnen leiden.

Philip HeylenSchepen voor cultuur, economie, stads- en buurtonderhoud,

patrimonium en erediensten


4

Het Schoonselhof lag te soezen onder de loden hitte. Er was

onweer op komst. Stadsbouwmeester Van Mechelen (1864-

1919) droop van het zweet. Samen met de mensen van de

Dienst Wegenissen en de Dienst Aanplantingen was hij het

hele domein afgesjokt. Ze hadden alle mogelijkheden bekeken

en uiteindelijk gekozen voor een groot perceel vlak bij het

Sterrenbos. Het terrein lag er hoog genoeg en de zavelgrond

was ideaal: hier zou de Krijgsbegraafplaats komen, ‘om op

waardige wijze de nagedachtenis te huldigen der krijgslieden

die voor de verdediging van den Belgische grond gevallen zijn’.

Met die woorden had stads bouwmeester Van Mechelen zijn

opdracht op 8 augustus 1914 ontvangen van het stadsbestuur,

vier dagen nadat het Duitse leger België was binnengevallen.

Zelf was hij al veel langer bezig met het Schoonselhof, van

in 1911 om precies te zijn. Toen Jules Moretus in dat jaar

overleed, kocht de stad het adellijke domein aan om er een

parkbegraafplaats van te maken, ter vervanging van de

Kielbegraafplaats. Sindsdien had de stadsbouwmeester

gediscussieerd, gemeten en getekend. Zijn ontwerpen en

plannen hadden vorm gekregen.

Maar de oorlog was hem voor. Zijn grootse plannen

verdwenen in de kast en hij moest een terrein klaarmaken

voor gesneuvelde krijgslieden. Ironisch genoeg was de eerste

die twintig dagen later op 28 augustus 1914 op het Schoonsel-

hof begraven werd een Duits cavalerist, Otto Zschocke. Deze

ulaan (soldaat te paard) was in de buurt van de Gete gewond

In de zomer van ’14...Het was de zomer van 1914, de warmste zomer in jaren.


5

geraakt, gevangen genomen en in het militair hospitaal van

Berchem aan zijn verwondingen bezweken. Nog diezelfde

dag werd de eerste Belg begraven: grenadier Frans Neels.

Het was het begin van een lange lijst.

Op het militair ereperk zoals het nu voor ons ligt, vinden

we 1.152 graven van oorlogsdoden en oud-strijders uit de

Eerste Wereldoorlog. Elk graf vertelt een verhaal: soms één

van pijn en lijden, soms één van moed en verzet. We hebben

voor u tien bijzondere verhalen uitgekozen.

Daarnaast belichten we enkele andere sporen die de oorlog

op het Schoonselhof heeft nagelaten.

Op weinig plaatsen in de stad is de Eerste Wereldoorlog nog

zo tastbaar aanwezig en zijn de getuigenissen zo sprekend als

hier op het Schoonselhof.

Het Schoonselhof, begin 20ste eeuw

©FelixArchief, stadsarchief

Antwerpen


6

10verhalen

uitde groote

oorlog


7

Van bij de hoofdingang volgen we rechtdoor

de centrale laan.

We steken het eerste kruispunt over en

volgen de pijltjes ‘militaire perken’ en

‘Commonwealth War Graves’.

Op onze linkerkant ligt de Neerhoeve.

Bij het volgende kruispunt slaan we links af.

We volgen nog steeds de pijltjes ‘militaire

perken’ en ‘Commonwealth War Graves’.

Links van ons ligt de gracht en het kasteel

Schoonselhof.

We lopen voorbij het kasteel tot aan

de eerste kruising.

Hier slaan we rechtsaf.

We lopen door een dreef met

indrukwekkende beuken.

Aan onze rechterkant ligt het urnenbos.

Bij de volgende splitsing begint rechts van ons

het Sterrenbos, maar wij gaan naar links.

Op onze rechterkant is een gracht.

Wat verder zien we een klein perk met

de eerste stèles.

Daar vinden we de Belgen in het Buitenland

Overleden (BIBO).


8

Een Belg in het buitenland...Theofi el Lauwers • 09.03.1891 — † 02.11.1915BIBO lijn 5, graf 11

Theofi el Lauwers werd als soldaat in

het begin van de oorlog gevangen

genomen en naar het krijgsgevangen-

kamp Dornitz - Altengrabow gestuurd.

Een jaar later, in november 1915, stierf

hij en werd ter plaatse begraven.

De omstandigheden van zijn over-

lijden zijn niet bekend, maar zeker is

dat het leven in het enorme kamp met

12.000 gevangen beroerd was.

Samen met vier andere soldaten ligt

hij hier, gescheiden van het Militair

Ereperk door een gracht.

Tegenover hem liggen onder offi ciële

grafstèles 7 gedeporteerde burgers.

Eén ding hebben ze allen gemeen:

ze stierven tijdens de Eerste Wereld-

oorlog in gevangenschap in Duitsland.

Dit aparte bescheiden ereperk werd

aangeduid met BIBO, ‘Belgen in

Ballingschap Overleden/Gestorven’.

1

Daarna werden hier Belgische

militairen begraven die tijdens een

buitenlandse missie om het leven

kwamen. De term BIBO werd dan

geïnterpreteerd als ‘Belgen in het

Buitenland Overleden’.

In 1926 werden de krijgsgevangenen

en gedeporteerden uit Duitsland

gerepatrieerd en kregen ze hier een

plaats waar hun familie volwaardig

afscheid van hen kon nemen.

Krijgsgevangenen van WOI

©Europeana Collections

1914-1918


9

We gaan terug naar het pad en vervolgen onze weg.

Bij de T- kruising slaan we rechts af.

We volgen deze dreef tot bij de hoofdingang

(ingang rechts) van het Militair Ereperk.

Voor ons staat het monument voor de slachtoffers

van de V-bommen.

Daarachter zien we het monument van de

gefusilleerden.

Links daarvan, tussen de cipressen vinden we

acht stèles.


10

Verzet? De kogel...Alexander Franck • 10.07.1882 — † 29.09.1915graf 13

De verzets- en spionageverhalen

van Alexander Franck en Jozef

Baeckelmans (1881-1915) spreken ook

nu nog tot de verbeelding. De jonge,

succesvolle zakenman Franck koos bij

Onze gefusilleerden zullen voortaan rusten op het Schoonselhof en hunne tombe zal een bedevaartsoord worden, waar wij alle zullen gaan leeren hoe men zijn Vaderland moet beminnen. *

* Bron: Ter nagedachtenis onzer gefusilleerden ter gelegenheid der overbrenging hunner stoffelijke overblijfselen

naar de begraafplaats van Schoonselhof, op maandag 17 maart, door de stad Antwerpen, Antwerpen, 1919, pg. 13.

2

het uitbreken van de oorlog resoluut

voor het verzet en meldde zich als

vrijwilliger. Zijn auto en zijn uit-

stekende kennis van het Duits waren

belangrijke troeven. De militaire over-


11

heid zette hem onmiddellijk in voor

allerhande geheime missies. Daarbij

kon hij beroep doen op z’n boezem-

vriend architect Jozef Baeckelmans.

Ze speelden een gevaarlijk kat-en-

muisspel met de Duitse bezetter tot ze

gevat en terechtgesteld werden.

Deze heren waren natuurlijk lang niet

de enigen die kozen voor het verzet. Al

van bij het begin van de oorlog waren

er burgers die de bezetting in het

geheim met alle mogelijke middelen

wilden bestrijden. Zij waren de luizen

in de Duitse pels.

Graven van de terechtgestelden in Fort V, Edegem ©UGent


12

Maar wie waren deze mensen? Op

de lijst van gefusilleerden die op het

Schoonselhof begraven liggen, vinden

we een student en een veldwachter,

een goudsmid en een handelsreiziger,

een schipper en een verzekerings-

makelaar, de waard van een Brussels

koffi ehuis en een wielerkampioen,

een architect, een pastoor en ga zo

maar door. Mannen en vrouwen van

alle leeftijden, rangen en standen: ze

vonden elkaar in een gemeenschap-

pelijk verzet. Wat dreef hen er toch

toe om hun leven te wagen? Was

het patriottisme? Zin voor avontuur?

Mededogen met de slachtoffers?

Wraaklust? Opportunisme? Of een

combinatie van dit alles?

Naar hun ware motieven blijft het

gissen. De geschiedenis bedacht hen

met een heldenstatus die weinig

plaats liet voor persoonlijke nuances.

Over hun angsten, twijfels en ‘kleine

kantjes’ werd zedig gezwegen. In de

roes van de overwinning liet men

vooral hun heldendaden spreken.

De priester In dat licht hoeven de verhalen over

pastoor Felix Moons (1869-1918)

niet onder te doen voor die over het

spionnenduo Franck en Baeckelmans.

Moons werd door de Duitse krijgsraad

omschreven als een van de gevaarlijk-

ste spionnen tijdens de bezetting. Hij

was een meester in vermommen: de

ene dag trok hij van deur tot deur als

arme leurder, de volgende dag was hij

een stijve kantoorbediende, een week

later verscheen hij als luidruchtig

veekoopman op de markt. Er wordt

verteld dat hij zelfs zijn eigen proces,

waarin hij bij verstek veroordeeld

werd, in vermomming bijwoonde.

En telkens opnieuw glipte hij door de

vingers van de Duitse bezetter, die

hem met meer dan gewone ijver op

de hielen zat.

Doodsprentje Felix Moons©UGent


13

Intussen smokkelde deze energieke

pastoor honderden jonge mannen

naar Nederland, van waaruit ze via

Groot Brittanië verder reisden naar het

IJzerfront. Hij richtte een uitgebreid

spionagenetwerk op onder de code-

naam ‘Rayon’, en speelde zo cruciale

informatie door over transporten en

troepenbewegingen. Uiteindelijk werd

hij dan toch gevat. Vijf gruwelijke

maanden van ondervraging leverden

evenwel niets op. In de lente van

1918 werd hij met enkele kompanen

naar Fort V in Edegem gebracht en

gefusilleerd. Getuigen vertellen dat hij

zelf het bevel tot executie gaf.

De studentEen heel ander verhaal is dat van

student Leo Parant (1895-1915). In de

buurt van Vonêche (Rochefort) hielp

hij tientallen Franse en Engelse

soldaten die vastzaten achter de

linies, verrast door de snelheid van

de Duitse opmars. Noodgedwongen

moesten ze zich schuilhouden in de

bossen. Met een kruiwagen voerde

de jonge Leo eten en kleren aan, en ’s

nachts hielp hij hen in kleine groepjes

de Maas over. Hij werd betrapt en

samen met zijn ouders gevangen

genomen. De Duitse krijgsraad kende

geen genade voor de jonge student:

ook hij kreeg de kogel.

Leo Parant©UGent


14

Het ‘Kieken’ en de anderen…En dan hebben we het nog niet over

Henri Duerloo (1890-1918) gehad, die

z’n bijnaam ‘het Kieken’ verdiend had

met zijn waaghalzerij. Duerloo werkte

voor de Britse inlichtingendienst en

smokkelde post en mensen over de

grens. Hij woonde in Essen, net buiten

de ‘Dodendraad’, een elektrische

draadafspanning die door de Duitsers

was geplaatst om contact tussen het

bezette België en het neutrale Neder-

land onmogelijk te maken. Ook hij

werd uiteindelijk gevat en op staande

voet geëxecuteerd.

En we vergeten Frans Vergauwen

(1878-1917), een grote naam in

de vooroorlogse wielerwereld.

Hij smokkelde 73 jongens via Sluis het

land uit, voor ook hij verraden

en neergeschoten werd.

Deze verhalen over helden en martela-

ren waren belangrijk voor het getrau-

matiseerde volk: ze hielpen de oorlog-

servaring te verwerken. Het is dan ook

niet verwonderlijk dat er verschillende

ceremonies en herdenkingen plaats-

vonden. Zo werden de gefusilleerde

Antwerpenaren en de burgers die in

Antwerpen gefusilleerd waren in 1919

onder massale publieke belangstelling

en met de nodige égards naar het

Henri-Frans Duerloo ©UGent

Frans Vergauwen ©UGent


15

Schoonselhof overgebracht. Hun

23 graven kregen een centrale plek

op het militair ereperk. Van enkelen

bleef het stoffelijk overschot er maar

even, om kort na de erebegrafenis te

verhuizen naar de begraafplaats van

hun geboortedorp of woonplaats.

Nooit vergeten…Verder hield de vereniging ‘Bond

van Aandenken: nooit vergeten’ de

herinnering levend. Tijdens een cere-

We lopen om het kiezelperk heen. Aan onze linkerkant

hebben we het met draadwerk afgespannen perk

Commonwealth War Graves. We volgen dit tot bij het

derde poortje aan de linkerkant. Voorbij het poortje zien

we links voor ons op de derde rij het volgende graf.

(Graf 2A)

moniële optocht in 1921 brachten ze

9 tweetalige gedenkplaten aan op de

gevels van de huizen van de gesneu-

velden. Een vijftal van deze gedenkpla-

ten hangen er nog steeds. Een aantal

gedenkplaten werd verwijderd tijdens

de Tweede Wereldoorlog, ze werden

vervangen of kregen een andere

bestemming.

Herdenkingsmonument gefusilleerden in Schaarbeek © Collectie Anne-Mie Havermans


16

Their glory shall not be blotted out... *

J. H. Lawrence • ? — † 06.10.1914

J.H. Lawrence was een van de mat-

rozen die in het kielzog van Winston

Churchill (1874-1965) het kanaal

overstak om Antwerpen in de herfst

van 1914 tegen een Duits offensief te

verdedigen.

Al leek het er oorspronkelijk op dat de

Duitse opmars Antwerpen links liet

liggen, niets was minder waar. Toen

kersvers opperbevelhebber generaal

von Falkenhayn vastliep na bloedige

gevechten bij de Marne, zond hij een

deel van de troepen terug noord-

waarts om de strategisch belangrijke

havenstad in te nemen.

J.H. Lawrence kreeg een bijzondere stèle

De ‘Special Memorial C’ met de vermelding

‘Known to be burried in this Cemetery’ werd

gegeven aan gesneuvelden van wie de exacte

rustplaats niet meer gekend was.

3

* Hun glorie zal niet vervagen...


17

Britse interventie

Dat was tegen de zin van Winston

Churchill. Als minister van de

Britse marine volgde hij de troepen-

bewegingen aan het westelijk front

aandachtig, en hij was zich maar al

te goed bewust van het belang van

‘Vesting Antwerpen’. Op 3 oktober

1914 maakte hij dan ook de overtocht

om de Belgische troepen persoonlijk

te steunen. Hij deed dat samen met

de goed getrainde mariniers van de

Royal Marine Brigade en de (heel wat

minder goed voorbereide) matrozen

van de Royal Naval Brigade.

De hele interventie draaide uit op

een fi asco. Eigenlijk was de strijd in

Antwerpen al gestreden voor Churchill

verscheen en bovendien bleken de

Britse matrozen geen partij voor de

gedisciplineerde Duitse tegenstan-

ders. Na enkele zinloze schermutse-

lingen, waarbij ook J.H. Lawrence het

leven liet, begonnen de Britse troepen

aan een aftocht. Die was op zijn minst

gezegd chaotisch.

Een deel van de Royal Naval Brigade

kreeg het bevel om terug te trekken

niet door en raakte afgesneden van de

hoofdmacht. Samen met 30.000 Belgi-

sche soldaten vluchtten de matrozen

naar Nederland, waar ze ontwapend

en geïnterneerd werden tot het einde

van de oorlog. De mariniers van de

Royal Marine Brigade – ze vormden de

achterhoede van het vluchtende leger

– verging het nog slechter. De trein

waarop ze door het Waasland richting

kust reisden, werd in

Vertrek eerste Royal Naval Division naar het front ©Wielinga


18

Moerbeke-Waas door de Duitse voor-

hoede onderschept. Meer dan 900

mariniers werden zonder slag of stoot

krijgsgevangen genomen.

GallipoliHet Britse parlement gaf Winston

Churchill een stevige bolwassing voor

zijn overmoedig en ondoordacht bra-

vourestukje. Of dit veel indruk maakte,

weten we niet. In elk geval is het een

feit dat hij een jaar later de opnieuw

geformeerde troepen van de Royal

Navy zou inzetten (en kwijtspelen) bij

de rampzalige Gallipoli-campagne.

Daarmee kwam een eind van zijn

carrière als Minister van Marine.

We verlaten het perk van de Commonwealth voorbij het

monument van de gesneuvelden en vervolgen onze weg.

Op onze linkerkant vinden we de graven van

de Franse gesneuvelden, rechts rusten nog acht

gefusilleerden.

Verder komen we aan een perk met Belgische graven op

onze linkerkant.

De nummering van de rijen vinden we op de zijkant van

elke eerste stèle.

Let op, de nummering verspringt: we tellen op

van rij 28 tot 32, en tellen dan af van rij 40 tot 33.

Op rij 32 graf 16 vinden we Alphonse Cabra.

Of toch niet helemaal, want… hij

kwam terug. Om het met zijn eigen

woorden te zeggen: ‘Success consists

of going on from failure to failure

without loss of enthusiasm.’ (Succes

bestaat uit doorgaan van de ene mis-

lukking naar de andere zonder verlies

van enthousiasme)

Winston Churchill ©UGent


19

Poster Royal Naval Division om rekruten te werven ©Wielinga


20

4 Een luitenant-generaal tussen de soldaten…Alphonse Cabra • 31.07.1862— † 30.05.1932

Luitenant-generaal Alphonse Cabra

verdedigde in het begin van de Eerste

Wereldoorlog de fortengordel rond

Namen. Hij kreeg als oud-strijder een

plaats op het militair ereperk van het

Schoonselhof, tussen de ‘gewone’ sol-

daten. Een bescheiden plaats voor een

luitenant-generaal met een bijzonder

avontuurlijke carrière? Waarschijnlijk

had hij het zelf niet anders gewild.

Ontbijt in Afrika met Koninklijk commissaris Alphonse Cabra

©AP.0.0.3994, collectie KMMA

foto Fr. Michel, 1903


21


22

De jonge Cabra begon helemaal

onderaan de militaire ladder. In 1878

nam hij vrijwillig dienst als soldaat

tweede klasse bij de genie. Hij was net

zestien. Met een studiebeurs voor de

militaire hogeschool leek hij wegge-

legd voor een mooie carrière binnen

het leger. Zijn oversten hadden echter

andere plannen met hem. Ze stuurden

hem op een wetenschappelijke missie

naar Belgisch Congo.

Afrika…Voor Alphonse ging een nieuwe

wereld open. Hij verloor zijn hart

aan Afrika. Tien jaar lang ondernam

hij er spectaculaire en gevaarlijke

expedities. Cabra was ook in Congo

om de Belgische koloniale belangen

te verdedigen. Hij verzamelde een

schat aan wetenschappelijk materiaal

over de planten- en dierenwereld

en maakte honderden foto’s. Zijn

uitgebreide collectie kan je nu nog

terugvinden in het Koninklijk Museum

voor Midden-Afrika in Tervuren.

Berthe…

Tussen twee expedities door ontmoet-

te hij in Brussel Berthe Gheude de

Contreras (1864-1947). Ze werden ver-

liefd en trouwden. Koning Leopold II,

die het werk van Alphonse van nabij

volgde, stuurde er op aan dat het pas

gehuwde koppel de volgende missie

samen zou uitvoeren. Eerst pruttelde

Alphonse tegen, maar uiteindelijk

gaf hij toe. Zo werd Berthe Cabra

de eerste Europese vrouw die het

Afrikaanse continent van oost naar

west doorkruiste; een expeditie die

meer dan 17 maanden duurde.

Haar werk – vooral etnografi sch –

moest niet voor dat van haar man

onderdoen. Terug in België was ze

graag gezien als gast op lezingen en

conferences. Het publiek hing aan

haar lippen. Ze vertelde honderduit

over de Afrikaanse vrouwen en het

gezinsleven in de verschillende

stammen en liet nooit na te pleiten

voor de ‘kolonistenvrouw’. Volgens

Berthe Cabra was de vrouw de hoek-

steen van een gezonde kolonie en

was ze noodzakelijk voor een goede

verstandhouding met de plaatselijke

bevolking.


23

Haar faam groeide, ook internatio-

naal. Aan de vooravond van de Eerste

Wereldoorlog ontving Berthe Cabra

uitnodigingen van wetenschappe-

lijke kringen uit zowel het Verenigd

Koninkrijk als het Duitse Keizerrijk. En

dat terwijl Alphonse, die na een lange

ziekte zijn geliefde Congo voorgoed

vaarwel had moeten zeggen, zich

klaar maakte om naar Namen te

vertrekken.

Op hetzelfde perk vinden we

Jan Olieslagers op rij 33, graf 8.

Berthe Gheude de Contreras


24

In het begin van de Eerste Wereldoor-

log had het Militair Vliegwezen (de

Luchtmacht bestond toen nog niet)

een uitgesproken ondersteunende

functie. Ze hield verkenningsvluchten

om informatie te verzamelen voor de

grondtroepen.

Dat veranderde toen Antwerpen door

zeppelins werd gebombardeerd. Vanaf

dat moment vocht men ook in de

lucht, waarbij piloten elkaar in eerste

instantie vooral vanuit hun cockpit

beschoten met een pistool.

Tijdens de oorlog nam het strate-

5 Duivel en held… Jan Olieslagers • 14.05.1883 — † 23.03.1932

SquadronUitzonderlijk aan deze stèle is de afbeelding

van de squadron – badge in de vorm van

een distel. De squadron badge stond op het

vliegtuig van Olieslagers en is ook terug

te vinden op de sokkel van zijn standbeeld

voor de luchthaven van Deurne.

gische belang van de het Militair

Vliegwezen steeds meer toe.

Luchtgevechten kregen een belang-

rijke symboolwaarde. Op het land en

SquadronUit d lijk d


25

Jan Olieslagers in één van zijn vliegtuigen voor WOI ©FelixArchief, stadsarchief Antwerpen

op zee was de oorlog een industrie

geworden. Naamloze massa’s vochten

en stierven er op de slagvelden. Maar

in het pas veroverde luchtruim was

er nog plaats voor het individu. Hier

vocht men van man tot man in specta-

culaire duels, hier werden helden

geboren.

Jan Olieslagers was één van hen.


26

Snelheidsduivel…Voor Jan ging het nooit snel genoeg.

Als jongeman maakte hij de wielerpis-

tes onveilig.

Al snel liet hij de fi ets achter zich en

stapte over op de motor. In 1900 werd

hij Belgisch kampioen motorracen en

vier jaar later haalde hij de wereldbe-

ker binnen. Hij was de eerste die meer

dan 100 km/uur op twee wielen reed.

En ook dat was niet snel genoeg. Zijn

overstap naar de luchtvaart was voor

niemand een verrassing. Als één van

de eersten haalde hij een vlieglicentie

en al vlug reeg hij de afstands- en

hoogterecords aan elkaar.

HeldToen de oorlog uitbrak nam hij

samen met zijn broers dienst. Ervaren

piloten waren meer dan welkom bij

de piepjonge Belgisch Militair Vlieg-

wezen. Zeker als ze ook nog hun eigen

vliegtuigen meebrachten.

Jan Olieslagers schreef 491 missies en

97 luchtgevechten op zijn naam. De

getallen spreken voor zich: hij had zijn

bijnaam ‘the Antwerp Devil’ dubbel

en dik verdiend. Na de oorlog bleef hij

zich verder inzetten voor de ontwikke-

ling van de Antwerpse luchtvaart en

voor de bouw van de luchthaven in

Deurne.

In 1942 stief Jan Olieslagers na een

zware en slepende ziekte. Op zijn

begrafenis in de kathedraal zong het

volk de Brabançonne, ondanks het

verbod van de Duitse bezetter. De man

was gestorven, maar de held leefde

voort.

Twee van de drie broers van Jan liggen

ook op het Schoonselhof begraven:

Jules (01/04/1879 -06/01/1920),

mecanicien bij het Vliegwezen, op

rij 32 graf 13 en Hubert (06/05/1886

– 06/01/1920), overleden aan een

kwaal opgelopen tijdens een veld-

tocht in Afrika, op rij 21, graf 5.

Voorbij het perk tegen de beukenhaag vinden

we de graven van de krijgs gevangen.

Het graf van de Roemeense gevange ligt een

beetje apart tussen de Portugezen en de

Russen.


27

Nooit voorheen werden in een oorlog

zoveel mensen voor zo een lange tijd

ingezet (en opgeofferd). De Eerste

Wereldoorlog was een confl ict op

industriële schaal met de massa als

wapen.

Deze totale mobilisatie had een groot

effect op de economische producti-

viteit.

Wie zou in het najaar oogsten of

werken in de fabrieken als alle jonge

mannen onder de wapens waren?

6 Russen, Italianen, Portugezen en één Roemeen

Het Britse leger maakte hiervoor

dankbaar gebruik van zijn ‘human

recourses’ in de koloniën.

Duitsland en Frankrijk konden veel

minder op een constante stroom

van werkkrachten uit het buitenland

rekenen. Daarom werd al snel gebruik

gemaakt van krijgsgevangen om de

eigen productie op peil te houden.

De akkoorden van Den Haag van

1899 en 1907 bevatten enkele vage

Britse krijgsgevangenen van WOI ©Europeana Collections 1914-1918


28

afspraken over het krijgsgevangen-

schap. Zo mochten, bijvoorbeeld, de

krijgsgevangen niet worden ingezet

voor werk dat rechtstreeks bijdroeg

aan de militaire acties en dienden ze

vergoed te worden.

Maar de naleving van die akkoorden

liet aan beide kanten veel te wensen

over…

RussenIn 1915 verving het Duitse leger mas-

saal zijn Britse en Franse krijgsgevan-

gen/werkkrachten door Russen.

Na de nederlaag van Rusland

beschikten Duitsland en Oostenrijk –

Hongarije plots over bijna 4 miljoen

Russische krijgsgevangenen. Dat was

meer dan alle andere landen samen.

Het duurde dan ook niet lang voor de

eerste Russische ‘Kriegsgefangenen

– Arbeiter – Batalione’ ook in onze

contreien verschenen.

In eerste instantie werden ze ingezet

voor het werk in de landbouw en aan

het (spoor)wegennet in het relatief

veilige ‘hinterland’, maar naarmate

de oorlog vorderde, werden ze steeds

meer gebruikt voor het aanleggen

van loopgraven en het bouwen van

bunkers aan het front. Aan het front

zelf was controle op de naleving van

de akkoorden van Den Haag niet

mogelijk.

In bezet West-Vlaanderen vond je in

bijna elke gemeente een kamp met

Russische krijgsgevangen.

Ze werden ondergebracht in een

alleenstaande schuur of loods,

Russische Krijgsgevangenen ©JanVancoillie


29

omgeven met prikkeldraad en

bewaakt door soldaten. Het werk was

loodzwaar en in vele gevallen werden

ze onmenselijk behandeld.

De lokale bevolking, die het in die

tijden zelf ook niet breed had, tracht-

te het lijden van de krijgsgevangen

te verlichten door hen voedsel en

kleding toe te stoppen.


30

Italianen

Het verhaal van de Italiaanse

krijgsgevangen is zo mogelijk nog

schrijnender.

Italië had de akkoorden van Den Haag

niet ondertekend en voelde geen

enkele verantwoordelijkheid voor de

gevangen genomen landgenoten.

Zo bestond er tussen België en Duits-

land een afspraak dat krijgsgevangen

recht hadden op pakketten met

hulpgoederen uit het thuisland. Die

hulpgoederen maakten dikwijls het

verschil tussen overleven of sterven.

Dergelijke afspraken met de vijand

werden door Italië trots geweigerd. De

Italiaanse overheid beschouwde de

krijgsgevangen immers als deserteurs

en liet niet na dit er bij de soldaten

aan het front in te peperen. ‘Sterven

voor het vaderland’ was blijkbaar de

enige optie.

PortugezenOok van het Portugese verhaal wordt

een mens niet vrolijk. Het moreel

bij de Portugese troepen was na de

uitzichtloze gevechten diep gezakt.

Velen van hen lieten tijdens de heftige

gevechten in april 1918 hun wapens

in de steek en ‘kozen’ voor het krijgs-

gevangenschap.

De Britse troepen, die nauw met de

Portugezen moesten samenwerken,

maar niet meer op hen konden reke-

nen, haalden hen weg uit de frontlinie

en zette hen in… voor het aanleggen van

loopgraven en het bouwen van bunkers:

hetzelfde werk dat de gevangen geno-

men landgenoten aan de andere kant

van frontlijn deden.

De RoemeenBij geen enkele nationaliteit lag het

sterftecijfer in krijgsgevangenschap zo

Het graf van Roemeen Stan Dimi Georghe, gehuwd, 30 jaar, overleden op 5/2/’18

©FelixArchief, stadsarchief

Antwerpen


31

hoog als bij de Roemenen. 18 % van

hen overleefde het niet. Velen stierven

in de ‘Steckrübe – winter’. In die

‘rapen – winter’ van ’16 – ’17 heerste

een hongersnood die in het grootste

deel van Europa, dus ook in Duitsland,

hard werd gevoeld.

Het eenzame graf van deze Roemeen-

se soldaat vertelt het verhaal van de

25 622 Roemenen die van ontbering

in krijgsgevangenschap stierven.

Alle krijgsgevangen die hier begraven

liggen stierven tijdens de laatste

maanden van de oorlog in Antwerpse

hospitalen. Ze werden meegenomen

door de zich terugtrekkende Duitse

troepen. De chaotische en barbaarse

toestanden tijdens de terugtrekking

waren voor heel wat van deze krijgs-

gevangen teveel.


32

De Antwerpenaar Hendrik

Raekelboom was brancardier bij de

bestuurstroepen en de ambulance.

Brancardiers hadden tijdens de Eerste

Wereldoorlog een weinig benijd-

bare status. In de meeste gevallen

waren het seminaristen, priesters

of leerkrachten die kozen voor deze

ongewapende taak.

Door de militaire staf werden deze

‘non –combattants’ vaak genegeerd

(sommigen kregen niet eens een uni-

form). Met hen kon je immers geen

oorlog winnen of eer behalen.

Maar voor de soldaat die gewond op

het slagveld was achtergelaten, was

hij het verschil tussen leven en dood...

Het gros van de gesneuvelden op het

Militair Ereperk overleed niet op het

slagveld, maar in een hospitaal of

lazaret.

Z’n leven wagen om een ander te redden…Hendrik Raekelboom • 06.07.1892 — † 10.01.1915

7

De Eerste Wereldoorlog was een mas-

sa-oorlog, waarbij heel veel soldaten

verwondingen opliepen. De nood

aan medische opvang was dan ook

erg groot. In het bezette Antwerpen

kwamen er noodhospitalen. Verder

weg, in het niet-bezette gebied in de

Westhoek, richtte men nieuwe veld-

hospitalen op. Ook in Noord-Frankrijk,

Engeland en Nederland zorgde men

voor de Belgische militairen.

De toestand in deze dikwijls over-

bevolkte en onderbemande hospitalen

was voor patiënten en verplegend

personeel uitzonderlijk zwaar.

We steken het middenperk terug over naar het volgende

perk. Aan de overzijde vinden we op rij 27 graf 11 van

Hendrik Raekelboom


33

Het ‘Krijgshospitaal’ in Berchem

Tot 1911 deed het Hof van Liere in de

Prinsstraat, waar nu de Universiteit

van Antwerpen huist, dienst als krijgs-

hospitaal. Toen werd er in Berchem

een fonkelnieuw militair hospitaal in

gebruik genomen, dat qua hygiëne

aan alle moderne vereisten voldeed.

De klassieke zalen waren vervangen

door een systeem van onderling

verbonden paviljoenen. Die zorgden

niet alleen voor lucht en licht, maar

waren ook makkelijk te isoleren. De

ziekenhuisstaf leefde in woningen op

het terrein en de hospitaalzusters,

de Augustinessen, kregen een plekje

aan de overkant van de straat. Ook

de hoofdapotheek van het Belgisch

leger bevond zich nu in de nieuwe

gebouwen.

Dat duurde echter niet lang. Toen de

Duitse troepen Antwerpen naderden,

verhuisde men ziekenhuis en apo-

theek naar veiliger oorden. Het lukte

niet om alle gewonden weg te krijgen

voor het hospitaal in oktober 1914 in

Duitse handen viel, maar het grootste

deel van het medisch personeel kon

wel samen met het leger ontsnappen.

De achtergebleven dokters en verple-

gers werden verplicht tewerkgesteld.

Gewonde Belgische soldaat met verpleegster, Antwerpen 1914

©Keystone Stereofoto


34

Noodhospitalen in de stad

Al van bij het begin van de vijandelijk-

heden was in Antwerpen de capaciteit

van zowel de militaire als burgerlijke

hospitalen gevoelig uitgebreid. In

scholen, bankgebouwen, de Zoo en

zelfs de Diamond Club van Antwerpen

werden noodhospitalen ingericht.

Heel wat gewonden werden vanuit

het oorlogsgebied naar ‘Vesting

Antwerpen’ gebracht voor verzorging.

Onder hen was ook de Duitse ulaan

Otto Zschocke. Hij bezweek aan zijn

verwondingen en kreeg als eerste een

graf op het Schoonselhof.

Vooral tijdens de bombardementen

van augustus en september 1914

draaiden deze noodhospitalen op volle

toeren. Verschillende slachtoffers wer-

den zelfs provisoir in de tuin begraven

– zoals dat ook in de Zoo gebeurde.

Het Belgian Field HospitalBijzonder voor Antwerpen was het

Belgian Field Hospital. Het werd in

september 1914 opgericht met de

volle steun van koningin Elisabeth. Ze

zorgde voor een geschikte locatie en

nodigde een team Britse dokters en

verplegers uit voor de verzorging van

de gewonden. Bij de ontruiming van

de stad in oktober 1914 verhuisde ook

dit hospitaal: eerst naar Veurne en

later naar Hoogstade.

Het hospitaal speelde een cruciale rol bij

de verzorging van oorlogsslachtoffers.

Zo bouwde men na een bezoek van

mevrouw Marie Curie een radiologische

dienst uit en verrichte men baanbrekend

werk op het gebied van gifgasbehande-

ling en chirurgie.

In het gepubliceerde dagboek van Sarah

Macnaughtan, ‘A Woman’s Diary of the

War’, lezen we hoe de toestand in het

Belgian Field Hospital was. Sarah was

een Britse verpleegster die het allemaal

van dichtbij meemaakte. Over haar eer-

ste dagen in Antwerpen schreef ze dit:

‘(…) Scarcely had we fi nished when a

perfect avalanche of wounded arrived,

one hundred and seventy in all, more

than we had beds for. We nurses turned

out of our bedroom, but even then we

had to fi ll the large landings with beds

and stretchers. Every patient we received

was seriously, if not dangerously,

wounded; the operating-theatre was

going all night; our nine nurses were

scarcely able to keep abreast of the

work, nor to direct the zealous, but

often dangerous, energies of the body

of lay-helpers who swarmed in from the

neighbourhood. At 3 A. M. we had most

of the patients’ wounds dressed, and

their poor mangled bodies resting in

something like comfort…’


35

Affi che om verpleegsters te rekruteren voor het Rode Kruis ©David Henry Souter


36

Vanaf de tweede helft van de 19de

eeuw kwamen heel wat militaire

tradities in de verdrukking, of ze nu

te maken hadden met uniformen,

wapens of transport. De eerste teke-

nen waren al te zien in onder meer

de Amerikaanse Successieoorlog, de

Krimoorlog en het Frans - Pruisische

confl ict, maar de Eerste Wereldoorlog

zorgde voor een defi nitieve breuk.

ZeppelinsWetenschappers en industriëlen

gingen doelgericht op zoek naar beter,

groter en dodelijker wapentuig. Vooral

aan Duitse kant werd naarstig geëx-

perimenteerd. In de lucht verschenen

vliegtuigen en zeppelins. Antwerpen

was de eerste stad die de twijfelach-

tige eer genoot om vanuit de lucht

gebombardeerd te worden.

In de warme, wolkeloze nacht van

Een ander soort duivel…Pieter Frans Daems • 11.01.1891 — † 28.02.1918

8

24 op 25 augustus 1914 verscheen

de 140 meter lange LZ 17 SACHSEN

boven Antwerpen, een passagiers-

zeppelin uitgerust met bommen.

13 Antwerpenaren, 11 burgers en

2 agenten zouden de zware ontploffi n-

gen op de Stadswaag en de Falconrui

niet overleven. Alle slachtoffers kregen

een graf op de Kielbegraafplaats.

In 1928 kregen de 2 gestorven agen-

ten een graf in het pas aangelegde

‘Ereperk E’ op het Schoonselhof. Daar

was voor iedereen ‘Gestorven van den

plicht’ een ereplaats.

Sobere uniformen en helmenAnders dan voorheen waren de

uniformen in de Eerste Wereldoorlog

sober. Men koos schutkleuren zoals

het befaamde ‘feldgrau’, en dat had

een reden. Rondhossen in kleurrijke

uniformen mocht er immers wel

Twee rijen verder vinden we Pieter

Frans Daems op rij 25, graf 19.


37

Tekening van het bombardement van de Zeppelin op de Stadswaag in Antwerpen ©UGent


38

op de knieën te krijgen. De fi rma Krupp

had een kanon gebouwd dat mansho-

ge granaten 15 kilometer ver kon schie-

ten. Een zwaargewicht van 75 ton dat

alleen per trein of later in stukken per

tractor vervoerd kon worden. Er waren

140 mannen nodig om deze houwitser

te bedienen. Het kanon kreeg de naam

van de echtgenote van Krupps bedrijfs-

leider, Bertha von Bohlen (1886-1957).

Er werden 7 houwitsers van het type

Dikke Bertha ingezet bij het beleg van

Antwerpen. Ze brachten zware schade

toe aan de forten én aan de stad.

Erg intimiderend waren ook de ‘wilde

treinen’: treinstellen die – al dan niet

over de sporen – richting vijand werden

gestuurd. Het was een tactiek waar-

mee het Belgische leger de Duitsers

de stuipen op het lijf joeg in Muizen

en Berlaar. De Duitsers namen deze tac-

tiek over en stuurden een wilde trein

richting stad. In Hoboken ontspoorde

het gevaarte. De ravage was enorm.

Het graf van Léon Nicolas Delalieux

(rij 16, graf 26) getuigt dan weer van

een andere ‘moderne’ oorlogsgruwel:

het gifgas. Vooral de psychologische

gevolgen van het gebruik van gifgas

waren groot. Soldaten waren bevreesd

omdat het stil en verraderlijk was en

nooit snel en pijnloos verwondde of

doodde.

Afbeelding van een Adrianhelm op het graf van Van der Stucken

indrukwekkend uitzien; met geweren

die steeds nauwkeuriger werden, was

je al gauw een levende schietschijf.

Een kepie op het hoofd bood ook geen

enkele bescherming meer, dus werd

in Frankrijk de ‘Adrianhelm’ geïntro-

duceerd. Onder meer België nam deze

helm over in 1915; groen geschilderd

met vooraan een leeuwenkop. Deze

helm werd een echt symbool van de

Eerste Wereldoorlog. Hij is op heel

wat graven en monumenten terug te

vinden.

Dikke Bertha, wilde treinen en gifgasDe zeppelin was – hoe indrukwekkend

ook – erg kwetsbaar. Er was dan

ook zwaarder geschut nodig dan de

luchtbombardementen om Antwerpen


39

De fi ets

Van een heel andere orde was een

nieuwigheid die in 1898 in het

Belgische leger werd geïntroduceerd:

de fi ets. Met succes, want in 1911

verscheen het eerste zelfstandige

regiment ‘karabiniers’: wielrijders op

de baan. Deze fi etsende karabiniers

zouden geschiedenis schrijven in de

Slag van de Reigersvliet. De Reigers-

vliet was een ondiepe beek in Stui-

vekenskerke bij Diksmuide, waar de

Duitse troepenmacht in maart 1918

een doorbraak richting Calais wou

forceren. De vooruitgeschoven verde-

diging kon de overmacht niet aan, tot

over de velden plots de redding kwam

aangefi etst. Na drie dagen van hevige

gevechten kwam het offensief tot

stilstand. De Duitsers waren zodanig

onder de indruk van de wielrijders, dat

ze hen ‘de zwarte duivels’ noemden.

Pieter Frans Daems was soldaat bij

de Karabiniers Wielrijders en stierf

te Stuivenkerke door een kogel in de

borst. Hij was aanvankelijk begraven

te Steenkerke en werd in 1921 overge-

bracht naar het militair ereperk op het

Schoonselhof.

Verwoesting door de ‘wilde treinen’ in Hoboken ©FelixArchief, stadsarchief Antwerpen


40

Jan Haens was soldaat 2de klasse bij

de 1ste Batterij van het Park.

‘Parkgeschut’ was een artillerieterm

die gebruikt werd voor een grote een-

heid zwaar veldgeschut die, los van de

troepen, achter de hand werd gehou-

den om op strategische momenten

‘en masse’ te kunnen worden ingezet.

Jan was gelegerd in het gehucht

Gapaardhoek in Hoogstade.

Zijn tweelingbroer Leopold diende bij

de infanterie. Hij zat een heel eind

verderop in Gisors-Eure in Noord –

Frankrijk. Beide broers hadden een

stevige reputatie als grapjassen. Voor

de rest is weinig over hen geweten.

De brieven die ze elkaar in de oorlogs-

Een klein verhaal over toeval…Jan en Leopold Haens • 10.04.1887 — †19 en 20.09.1918

9

We verlaten dit perk en lopen met links van ons het monument

van de slachtoffers van de V-bommen en rechts het monument

voor de gefusilleerden naar het volgende perk.

Daar vinden we het graf van Jan Haens op rij 4, graf 15. (De telling

van de graven begint van aan de overkant)

maanden schreven zijn niet terug-

gevonden. In de nacht van 19 op 20

september ‘18, met het einde van de

oorlog in zicht, sloeg het noodlot toe.

Niet één, maar tweemaal. Jan kwam

om bij een granaatontploffi ng. Zijn

broer Leopold zou enkele uren later

maar meer dan honderd kilometer

verder, sterven in een hulphospitaal

in Gisors. De dood verenigde hen niet.

Jan werd na de oorlog herbegraven op

het Schoonselhof terwijl Leopold voor

altijd in Frankrijk zou rusten.


42

Als we opkijken van het graf van Jan Haens zien we recht

voor ons, buiten het Militair Ereperk een beukendreef

met een rij burgergraven. Het meest linkse is het graf

van Karel Resseler, perk 1, eerste graf.

De meest pakkende getuigenissen van

de Eerste Wereldoorlog vinden we terug

in de dagboeken.

Overal in het land voelden mensen de

noodzaak om wat hen overkwam op

10 Een jonge getuige…Karel Resseler • 28.06.1900 — †06.11.1950

één of andere manier vast te leggen en

de enige manier om dat te doen, was

door het neer te schrijven. Dit was niet

zonder gevaar. Wat geschreven stond,

kon tegen je gebruikt worden.

Virginie Loveling, die op haar 74ste

een nauwgezet verslag bijhield van

de gebeurtenissen in Gent, mocht dit

ondervinden. Verschillende

keren werd haar woning door de

Duitsers overhoop gehaald.

Ze vonden haar dagboek nooit.

De slimme Virginie had met de hulp

van haar huishoudster een geheime

lade in elkaar geknutseld waarin ze

haar schrijfsels zorgvuldig bewaarde.

Tezelfdertijd werd in Antwerpen een

al even bijzonder verslag geschre-

ven door een jongen van 14: Karel

Resseler.

Eerste bladzijde van handgeschreven dagboek van Karel Resseler ©FelixArchief, Letterenhuis


43

Met een onbevangen blik beschreef

deze drukkerszoon de gebeurtenissen

tussen 1 augustus ’14 en 30 juni ’19:

de bombardementen, de vlucht en

terugkeer, het dagelijks leven, de op-

komst van de Vlaamsche activistische

beweging, ...

Als een echte verslaggever ging hij

geregeld op pad om de gevolgen van

de oorlog en de bezetting met eigen

ogen te zien. Over het Schoonselhof

schreef hij het volgende:

16 september 1915 donderdag

Ik bezoek Schoonselhof per fi ets. Er lig-

gen veel Belgische soldaten begraven

(ong. 200), 4 Engelschen en een 80tal

Duitschers. De graven worden mooi

onderhouden. Die der D. worden echter

door eigen soldaten verzorgd!

Op eene der graven, van een Belgische

Hulp-vaandrig, een West-Vlaming,

stond het volgende van A. Rodenbach,

door een vriend geschilderd:

Zijn Vlaanderen was zijn ziel

Zijn leven het doel van zijn streven

Zijn leven voor Vlaanderen

En Vlaanderen voor God

Oh! Mocht ik Dàt winnende sneven!

(Uit Dagboek van een bezette stad, Antwerpen

onder de pinhelmen, 1914 – 1918, 2008, pg. 30)

De jonge Karel haalde, zoals elke jon-

gen van zijn leeftijd, soms gevaarlijke

streken uit, maar was wel slim genoeg

om daarover niets in zijn dagboek te

schrijven.

Zo had de Duitse bezetter in de stad

affi ches laten aanplakken waarop

stond: 100 000 RUSSEN GEVANGEN.

Karel maakte in de drukkerij van zijn

vader een hele reeks ‘M’ ’s van hetzelf-

de lettertype.

De volgende dag kon vriend en vijand

lezen dat het Duitse leger 100 000 MUSSEN had gevangen.

Karel nam later de drukkerij van zijn

vader over. Hij trouwde en kreeg een

zoon en dochter.

Hij zou nog een oorlog moeten mee-

maken, voor hij in 1950 na een lange

ziekte zou sterven.

Karel Resseler op 16-jarige leeftijd tijdens WOI

©Familiearchief

Resseler


44

Meer sporen van de Eerste Wereldoorlog op het Schoonselhof

Defi nitief ontwerp begraafplaats Schoonselhof ©FelixArchief, stadsarchief Antwerpen


45

En het kasteel zelf?Bij de aankoop van het Schoonselhof

in 1911 had men al een duidelijk

idee van wat er met het kasteel zou

gebeuren: het imposante gebouw

had uitstraling en zou een represen-

tatiefunctie krijgen terwijl er aan de

ingang een complex zou komen met

de directeurswoning en de admini-

stratieve ruimten.

Maar toen kwam de oorlog. De

plannen belandden in de kast. Op een

eenzame wachtpost na stond het

kasteel leeg. En dat terwijl in de

meest verstikkende buurten van de

stad kinderen snakten naar licht en

lucht.

Al snel kreeg het ‘Gesticht Arthur Van

den Nest’, dat een stevige reputatie

had opgebouwd bij het opsporen en

bestrijden van tuberculose, belang-

stelling voor het leegstaande kasteel.

De autoriteiten gaven het Instituut

toestemming om het pand te gebrui-

ken, op voorwaarde dat er niets aan

het interieur gewijzigd zou worden.

De eenzame wachtpost verhuisde

naar de neerhoeve vlakbij en het

kasteel werd tussen 1916 en 1920

overspoeld door jonge patiëntjes.

De muren, gewend aan de inge-

houden gesprekken en beschaafde

conversatie van de oude adel die hier

zo lang thuis was geweest, trilden

nu onder het gelach, het geroep en

het gehuil van zieke en niet-zo-zieke

kinderen. Het kasteel was niet op dit

jonge geweld voorzien.

Tegen de afspraken met de stad in,

legde het Instituut extra sanitair aan

in het souterrain en naast de vijver

kwam er een beerput. En zo werd

het Schoonselhof tijdens die woelige

oorlogsjaren zowel een krijgsbegraaf-

plaats als een tijdelijk sanatorium –

een onvoorziene combinatie.

Tot 1920 zouden er op het kasteel

kinderen verblijven. Toen beslist werd

om de woning van de directeur en de

administratie in het kasteel onder te

brengen, bleek een grondige opknap-

beurt meer dan nodig.


46

Verhalen uit het Sterrenbos…

Dit verhaal begint in de Antwerpse Zoo.

Toen in augustus 1914 de eerste

bommen vielen, koos de Antwerpse

provinciegouverneur voor drastische

maatregelen. ‘Stel,’ redeneerde hij,

‘Stel dat een bombardement de

kooien beschadigt en dat de beesten

ontsnappen. De gevolgen zouden niet

te overzien zijn.’ De directie van de Zoo

begreep deze bezorgdheid maar al

te goed. Zo vlak bij het station – een

geliefd doelwit voor de Duitse kanon-

nen en zeppelins – was de kans dat

de dierentuin geraakt werd bijzonder

groot. En dus werden de leeuwen,

tijgers, panters, jaguars en wolven

van de Zoo doodgeschoten. Ook de

gifslangen moesten eraan.

Al ging de Zoo na de val van Antwer-

pen in oktober ’14 in een afgeslankte

versie weer open, de oorlogsmiserie

De Antwerpse Zoo met zicht op het roofdierengebouw en het centraal station anno 1914

©Beeldbank Zoo Antwerpen.


47


48

was nog lang niet voorbij. Hongers-

nood trof de stad en ook de dierentuin

ontsnapte er niet aan. Vooral de

roofvogels hadden veel en vers vlees

nodig. De directie zag geen andere

oplossing dan minder waardevolle

soorten te gebruiken als voedsel voor

de andere dieren. Tegen het einde van

de oorlog kon ze zelfs niet anders dan

ook de buffels en antilopen afslach-

ten. Bij de Wapenstilstand was de die-

rentuin nog maar een vijfde van wat

hij voor de oorlog was. Tegen die tijd

bestond de collectie nog voornamelijk

uit… vissen.

Eindigt dit verhaal dan daar, in de

Antwerpse Zoo? Neen, want een

hardnekkige stadslegende wil dat de

beenderen van de gedode dieren hier

in het Sterrenbos begraven liggen,

vlakbij het Militair Ereperk. Of dit ook

echt zo is, weten alleen de wortels

van dit statige bos.

Zicht vanuit het kasteel op de Franse tuin met de lovergang en achteraan het sterrenbos ©FelixArchief, stadsarchief Antwerpen


49

De gebroeders Ciselet…

Leontine Johnen had vier zonen,

vier gezonde jongens die vol jeugdig

zelfvertrouwen de toekomst tegemoet

keken. Toen de oorlog uitbrak, kozen

ze alle vier voor een carrière bij het

pas opgerichte Belgische Militaire

Vliegwezen. Was Leontine trots toen

ze hoorde hoe dapper haar zonen stre-

den of lag ze ’s nachts wakker, bang

dat de oorlog hen niet zou sparen?

Het noodlot sloeg toe. In 1917 verloor

ze haar oudste zoon, Robert (°1882).

Na een lange reeks van succesvolle

missies werd hij neergehaald door de

Duitse toppiloot Erwin Böhme (1879-

1917). Een jaar later zou ook Marcel

(1890-1918), haar tweede zoon, in een

luchtgevecht omkomen.

Haar overgebleven zonen keerden

weer als oorlogsinvaliden. Maurice

stierf in 1922 toen hij net dertig was,

en Charles, de jongste, verongelukte

in Deurne tijdens één van de eerste

vluchten van zijn pas opgerichte

luchttaxibedrijfje Aéra.

Na haar vier zonen verloor Leontine in

1938 ook haar man. Ze vroeg een ge-

sprek met de Dienst Begraafplaatsen

en kreeg een altijddurende regeling

voor het kleine en grote onderhoud

van hun grafmonument.

Leontine zelf stierf pas in 1954.

Ze werd negentig.

Kijk op het plan vooraan in de brochure hoe u naar het

graf van de gebroeders Ciselet wandelt. Als u van de

hoofdingang komt, gaat u rechtdoor en na het tweede

kruispunt aan de rechter zijde: perk C, 52.

Marcel Ciselet ©www.Belgian-wings.be

11


50

Kijk op het plan vooraan in de brochure hoe u naar het graf van de

gebroeders Van der Stucken wandelt. Als u van de hoofdingang komt,

gaat u meteen rechts. Na het rondpunt betreden we perk Z1, Noord.

Graf Van der Stucken

De gebroeders Van der Stucken… (12)

Het graf van de gebroeders Van der

Stucken vertelt ons iets over de unieke

positie van Antwerpen vlak voor de

Eerste Wereldoorlog.

12


51

Toen eind 18de eeuw de Schelde weer

openging voor alle maritiem verkeer,

vestigden heel wat Duitse handelaars

en ondernemers zich in onze haven-

stad. Zeker na de ontsluiting door de

IJzeren Rijn lag het Duitse hinterland

immers vlakbij.

Gestaag groeide de invloed van de Duit-

se handelskolonie in haven en stad.

De Duitse gemeenschap in Antwerpen

voelde zich sterk verbonden met het

oude vaderland, maar investeerde tege-

lijk genereus in de gaststad, op zowat

elk vlak. Aan die dynamiek dankt het

Antwerpen van rond de eeuwwisseling

zijn sociale, economische en culturele

vooruitgang. Getuigen daarvan zijn de

markante gebouwen (warenhuis Tietz

(nu INNO), Osterriethhuis, Nottebhom-

zaal,…) die Duitse families lieten optrek-

ken en de grootse renovatieprojecten

(waaronder de Grote Markt met het

Brabostandbeeld) die ze gul steunden.

Toen in 1914 Duitsland, België binnen-

viel, kwam de Duitse gemeenschap in

Antwerpen – vele families onder hen

verbleven intussen al generaties lang

in Antwerpen – voor een verscheuren-

de keuze te staan. Zou de kolonie zich

aansluiten bij het oude vaderland en

zo zelf deelnemen aan de bezetting

of zou men kiezen voor het nieuwe

thuisland en het verzet? De kolonie

viel uiteen in fracties die lijnrecht

tegenover elkaar kwamen te staan.

Zoals heel wat andere ingeweken

Duitsers kozen de gebroeders Van

der Stucken voor het verzet. Felix,

de jongste van de twee, verloor het

leven bij Ramskapelle in oktober

1914. Zijn graf ten velde ging verloren

toen de IJzervlakte onder water werd

gezet. Edmond zou de hele oorlog

in de loopgraven doorbrengen. Hij

kreeg voor zijn uitzonderlijke moed

de Leopoldsorde, het Oorlogskruis en

de IJzermedaille. Enkele dagen voor

de Wapenstilstand stierf hij aan de

Spaanse griep. In dit graf rust alleen

zijn lichaam, al wil het monument

beide broers gedenken.

De oorlog zorgde ervoor dat de

Duitse gemeenschap in Antwerpen

verscheurd raakte, vluchtte, verfrans-

te. Tegen 1918 bleef er van de eens zo

bloeiende kolonie niets meer over. Zo

verloor Antwerpen één van de meest

dynamische en invloedrijke gemeen-

schappen uit haar geschiedenis.


52

Dodenhulde op het Schoonselhof door de wielrijdersafdeling van de Antwerpse politie

©FelixArchief, stadsarchief Antwerpen


53


55

De toekomst...

Sinds de aankoop van het domein Schoonselhof in 1911 kende deze

parkbegraafplaats al een grote evolutie. En ook in de toekomst zet

deze evolutie zich verder. Zo wil het Antwerpse stadsbestuur het

domein herwaarderen als funeraire publiekstrekker, als een van de

grote Europese begraafplaatsen én als beschermd monument. De stad

wil het Schoonselhof waarderen als wandelpark en het positioneren

als een actieve en levende begraafplaats. Om dit te realiseren zijn

diverse investeringen en projecten opgestart. Onder meer het

aanleggen van een nieuw gebied met columbaria, urnenvelden en

strooiweiden, maar ook de restauratie van de historische neerhoeve

en het kasteel Schoonselhof staan op de planning.


56

Colofon

Gerealiseerd door kunsthistorica Anne-Mie Havermans, de kleine expeditie en de stad Antwerpen Met dank aan: Stadsarchief Antwerpen, Het Letterenhuis, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, KMDA, KMMA, Het Vredescentrum, de families Haens, Resseler, historicus Jan Vancoillie (www.aok4.be), Dirk Buytaert Chairman Aviation Society of Antwerp vzw, Herman Declerck voorz. Heemkring Rond den Beverinck, Stichting Simon Stevin, Wim Strecker, Dick Wursten, Frans Van Humbeek, Menno Wielinga (M.P.Wielinga – Het Engelse Kamp – Groningen 1914-1918), Eric Wils, Leo Spiessens (archief Schoonselhof), Vicky Van der Meynsbrugge.

Geraadpleegde bronnenAnne-Mie Havermans, Schoonselhof Nu! Een eigentijdse visie op de Antwerpse necropool, Antwerpen, 2005. Jan Vancoillie, De Duitse militaire begraafplaats Menen Wald. Geschiedenis van de Duitse militaire graven van de Eerste Wereldoorlog in Zuid-West-Vlaanderen, 2013

Depotnummer: D/2014/0306/166

V.U.: Kathleen Overmeer, Grote Markt 1, 2000 Antwerpen


Z

Z1

Y

X

U

P

R

N

M

K

J

HG

EF

9

FORT VII

L

O

S

8

Q

T

10W1

W

W2

A B

C

7 65

43

GROOT

MILITAIR

EREPERK

KASTEEL

NEERHOEVE

1

11

D

12

13 13a18

12a

V

KRIJGSBAAN

SIN

T-BER

NAR

DSEST

EEN

WEG

MOERELEI

LEGER

STRA

AT

HOOFDINGANG

INGANG

INGANG

UITGANG

i

2

Urnenbos

Water

Wandelpad

Groenzone

Columbarium

Militair ereperk

Strooiweide

Urnenveld

Kinderperk

Historisch perk

Burgerlijk ereperk

Begraafperk

11 Ciselet

12 Van der Stucken

▼

▼

Belgen 1914-1918

Fransen 1914-1918 en 1940-1945

BIBO

Italianen 1914-1918

Russen, Portugezen, 1 Roemeen

Commonwealth Wargraves 1914-1919 en 1940-1945

3

2

8

9

10

7

1

5

6

4

Monument

gefusilleerde

Belgische soldaten

Monument

slachtoffers

V-bommen

Antwerpen

1944-1945

Monument

Franse soldaten

1914-1918 en 1940-1945

Monument

Italiaanse soldaten

1914-1918

Monument

gefusilleerde

Belgische soldaten

Monument

slachtoffers

V-bommen

Antwerpen

1944-1945

Monument

Franse soldaten

1914-1918 en 1940-1945

Monument

Italiaanse soldaten

1914-1918

GROOT MILITAIR EREPERK

8

Wist u dat…

U een gegidste wandeling kan maken op het Schoonselhof over

’14-’18? Kunsthistorica Anne-Mie Havermans leidt u graag rond

tijdens een gegidste wandeling. Meer informatie:

Anne-Mie Havermans

03 665 02 19

[email protected]

http://annemiehavermans.org

4727121-sb-wandelbrochure_cover_V2.indd 5-84727121-sb-wandelbrochure_cover_V2.indd 5-8 23/09/14 11:2523/09/14 11:25

schoonselhof '14-'18 - ontdek het oorlogsgeheugen van antwerpen

Documents