sahara zachodnia

1

MMaarrttaa ZZoobbeenniiaakk,, SSaahhaarraa ZZaacchhooddnniiaa –– zzaammeekk nnaa ppiiaasskkuu

ppuussttyynnii

Konflikt o Zachodnią Saharę, w którym starły się siły Królestwa Maroka i Polisario

(hiszp. Frente Popular para la Liberación de Rió de Oro y Saguia el Hamra) – Ludowego

Frontu Wyzwolenia Sahary Zachodniej i Rio de Oro – wywoływał kontrowersje wśród

badaczy. Terytorium to zostało przez jednych sklasyfikowane jako ostatnia afrykańska

kolonia, przejaw nierozwiązanego procesu dekolonizacji. Inni traktowali je jako część

Maroka, a sam konflikt uznawali za zagrożenie dla integralności terytorialnej tego państwa.

Usytuowane w północno-wschodniej Afryce terytorium Sahary Zachodniej obejmuje

ponad 266 tys. km2. Długość jego atlantyckiego wybrzeża wynosi 1110 km

1. Graniczy

od północy z Marokiem, od południa z Mauretanią, od zachodu z Oceanem

Atlantyckim, od wschodu z Algierią i Mauretanią. Dzieli się na dwa

regiony: Saguia el-Hamra (31% terytorium) i Rio de Oro (69% terytorium). Do VII wieku

n.e. było zamieszkiwane głównie przez dwa plemiona Berberów: Zenata i Sanhaja2. W roku

647 rozpoczął się arabski podbój Maghrebu. Ekspedycja, której przewodził Okba Ibn Nafi,

zakończyła się częściowym sukcesem i mimo silnego oporu ze strony Berberów doprowadziła

do islamizacji i arabizacji regionu. Wspólna religia utrwaliła rządy dynastii Almorawidów.

Obecni Saharyjczycy są potomkami plemion, które przybyły w XV wieku z Jemenu. W XVIII

wieku Saguia el-Hamra, zwana „ziemią świętych”, stała się centrum edukacji. Inwazja

arabskich Jemeńczyków, zwanych także Maqil, ukształtowała kulturalne, polityczne i

językowe oblicze populacji. Między XV a XVIII wiekiem małżeństwa między Maqil a

rdzennymi mieszkańcami Sahary Zachodniej doprowadziły do wykształcenia się nowej grupy

etnicznej – Maurów. Przedkolonialne społeczeństwo saharyjskie dzieliło się na plemiona i

kasty. Najwyższą klasę społeczną stanowili wolni Qabael, którzy tworzyli dwie grupy: ahel

mdafa i shorfa. Kolejna klasa nosiła nazwę znaga. Jej przedstawiciele musieli płacić

podatki w zamian za ochronę. Najniżej w hierarchii znajdowali się maalemin, igawen oraz

abid (niewolnicy). Qabael byli zorganizowani w politycznym ciele zwanym Djemaa (Żemaa).

Było ono tworzone z ludzi mądrych, dojrzałych, bogatych, przedstawicieli znaczących

1 F. Aggad, Western Sahara: understanding the conflict and its deadlock, http://www.afsaap.org.au/Conferences

/2004/aggad.PDF 2 Plemię to wyparło ludność autochtoniczną aż do rzeki Senegal, stanowiącej obecnie południowo-zachodnią

granicę Mauretanii. Było znane z wojowniczości.

2

rodzin (shioukh)3. Tradycyjny ład polityczny był podtrzymywany również pod okupacją

hiszpańską, gdyż Hiszpanie zarządzali swymi terytoriami pośrednio. Obecnie w Saharze

Zachodniej występują trzy najważniejsze grupy ludności: Tekna, Regeihat, Oulad Delim.

Podziały etniczne były bez wątpienia jednym z czynników zaostrzających konflikt.

Dowodem może być uznanie się przez Polisario za reprezentanta odrębnego od

Marokańczyków narodu, mającego korzenie w Berberach Sanhaja, Beduinach i

Afrykańczykach. Trudno jednoznacznie określić wielkość populacji. Według CIA Factbook,

można szacować ją na 382.617 osób. Nawet 200.000 Saharyjczyków żyje w obozach dla

uchodźców w regionie Tindouf w Algierii. Mniej liczne ich skupiska spotyka się w

Mauretanii, na Wyspach Kanaryjskich,

w Hiszpanii4.

Problem Sahary Zachodniej w stosunkach międzynarodowych i prawie

międzynarodowym zaznaczył się już w XVIII wieku. W latach 1727 i 1799 Hiszpania

podpisała dwa porozumienia zmierzające do ochrony interesów rybaków z Wysp

Kanaryjskich – układ z Marakeszu i układ z Meknes. W grudniu 1844 r. kapitan

Emilio Bonelli Hernando zajął Villa Cisneros, obecnie Dakhla. Wydany bezpośrednio po tym

wydarzeniu dekret królewski wyrażał wolę objęcia przez Hiszpanię władztwa nad Rio de Oro.

Decyzję tę zatwierdziła konferencja berlińska z 1885 r. Toczone następnie negocjacje z

Francją miały doprowadzić do wytyczenia granic między koloniami i protektoratami tych

państw. W latach 1886 – 1900 trwały szczególnie intensywne prace nad rozgraniczeniem

terytoriów będących w posiadaniu Francji i Hiszpanii. Podpisano porozumienia,

których część objęła także Maroko. Traktat paryski z 27 lipca 1900 r. określił zachodnie i

południowe granice Rio do Oro. Konwencja paryska z 4 października 1904 r. wytyczyła

granice Saguia el-Hamra i Tarfaya. Konwencja madrycka z 27 listopada 1912 r. potwierdziła

granice i utworzyła enklawę Ifni5. W 1912 r. Maroko stało się protektoratem francuskim.

Dokonane zmiany wpłynęły także na przebieg granic państw sąsiadujących – Maroka,

Algierii i Mauretanii. To spowodowało, że lokalni liderzy, jak np. Ma Al-Aineen, rozpoczęli

walkę6. Już w 1905 roku Al-Aineen poprosił sułtana Maroka o wsparcie w oporze przeciwko

kolonizatorom. Otrzymał pomoc wojskową. Walki rozgorzały w 1906 r., a zakończyło je

zwycięstwo Francji, do którego doszło cztery lata później. Francja zintensyfikowała

3 F. Aggad, op. cit.

4 Na podstawie: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/wi.html. Stan na lipiec 2007

r. 5 F. Aggad, op. cit.

6 Al-Aineen pochodził z Mauretanii. Przeniósł się na terytorium Zachodniej Sahary (Wadi Dahab i Saguia

el-Hamra), skąd przewodził koalicji mauretańskich plemion.

3

jednocześnie swoją akcję militarną w Mauretanii. Jej wojska wtargnęły także na terytorium

Saguia el-Hamra. W 1936 r. władze francuskie zagroziły okupacją Wadi Dahab (Rio de Oro) i

Saguia el-Hamra, co miało mieć związek z aktywnością rebeliantów. Toczono wówczas

sporadyczne walki. To jednak Hiszpania weszła w posiadanie terytoriów, które w latach 1946

– 1958 stanowiły część África Occidental Española (AOE), czyli Hiszpańskiej Afryki

Zachodniej. Po rozwiązaniu tej struktury Sahara Zachodnia stała się hiszpańską prowincją

pod nazwą Provincia de Sahara. Była administrowana przez generał-gubernatora

odpowiedzialnego militarnie przed kapitanem-generałem Wysp Kanaryjskich.

Wraz z niepodległością, zrodziła się idea ‘Wielkiego Maroka’ – od Morza

Śródziemnego do Senegalu, z fragmentem Sahary. Do walki o niezależność zachęcił

Saharyjczyków wybuch wojny w Algierii w 1954 r., a także uzyskanie niepodległości przez

Maroko i Tunezję w 1956 r. Na przełomie lat 1957 – 1958 Saharyjczycy rzucili

wyzwanie hiszpańskiej kolonizacji. Rozpoczęła się rewolta. Hiszpania wezwała na pomoc

Francję. W roku 1958 francusko-hiszpańska współpraca została zwieńczona militarną akcją

pod nazwą ‘Ecouvillon’, która zaowocowała powstrzymaniem oporu7. 14 grudnia 1960 r.

Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Deklarację w sprawie przyznania niepodległości

krajom i narodom kolonialnym. 16 grudnia 1965 r. Zgromadzenie Ogólne zażądało od

Hiszpanii w swej rezolucji przyznania niepodległości Saharze Zachodniej. 20 grudnia 1966 r.

Zgromadzenie Ogólne wydało rezolucję nr 2229, wskazującą, że Hiszpania winna

zorganizować pod auspicjami ONZ referendum, które miałoby określić status Sahary

Zachodniej8. Już w czerwcu 1966 r. Maroko i Mauretania poparły na forum Komitetu ds.

Dekolonizacji ideę niepodległości Sahary Zachodniej. Na spotkaniu w Nouadhibou

z 14 września 1970 r., w którym wzięły udział Algieria, Maroko i Mauretania, zapadła

deklaracja określająca wspólne stanowisko w kwestii saharyjskiej. Trzy strony uznały zasadę

samostanowienia, która znalazła wyraz w rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ.

W 1967 r. powstał Ruch Wyzwolenia Sahary, który zintensyfikował działania na rzecz

niepodległości. Do największej demonstracji doszło 17 lipca 1970 r. Choć została ona

brutalnie stłumiona, ziarno nacjonalizmu zakiełkowało. W 1969 roku Ludowy Front

Wyzwolenia Saguia el-Hamra i Rio de Oro (Front Polisario) rozpoczął działalność

wymierzoną przeciwko kolonialnemu panowaniu Hiszpanii na Saharze. Jego członkowie byli

w większości potomkami Arabów i Berberów. Uważali się za wyrazicieli dążeń

7 Maroko otrzymało w zamian za pomoc udzieloną Hiszpanii prowincję Tarfaya, której południowa część

znajdowała się pod hiszpańską kontrolą. 8 Resolutions adpoted on the reports of the Fourth Committee, http://www.wsahara.net/UN/ga/res2229.pdf

4

niepodległościowych, w imię których wzniecili powstańczą walkę. Ich celem stało się

ustanowienie Saharyjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej. Po opuszczeniu tego

terytorium przez Hiszpanię zwrócili się przeciw Maroku i Mauretanii. Zarówno Algieria, jak

i Libia, popierały Polisario, co przyczyniło się do pogorszenia ich relacji z Marokiem.

Władze Algierii zezwoliły także uchodźcom na rozbicie obozu w rejonie Tindouf, w

zachodniej części państwa. Algieria nie wysuwała żadnych roszczeń terytorialnych

i popierała ideę referendum dla określenia dalszego statusu Sahary.

W lipcu 1974 r. w marokańskim Agadirze doszło do trójstronnego spotkania na

szczycie między Houari Boumedienne’m9, Hassanem II

10 i Mokhtarem Ould Daddahem

11.

Strona marokańska zaprotestowała przeciwko hiszpańskiemu planowi dotyczącemu

niepodległości Sahary. Ostatecznie potwierdzono jednak zasadę samostanowienia i chęć

znalezienia rozwiązania pokojowego, w oparciu o system Narodów Zjednoczonych.

Pod naciskiem opinii międzynarodowej władze Hiszpanii zadeklarowały w 1974 r., że w roku

1975 odbędzie się referendum. Ogłosiły jednocześnie Estatuto Politico (Statut Polityczny)

nadający Saharze Zachodniej autonomię.

Pierwsza faza – konflikt gorący (1975-1990)

Król Maroka – Hassan II – odwołał się w roku 1975 do Międzynarodowego Trybunału

Sprawiedliwości, by ten określił status Sahary Zachodniej12

. W maju tego roku na terytorium

Sahary Hiszpańskiej wysłana została przez ONZ międzynarodowa komisja, której zadanie

polegało na przestudiowaniu sytuacji i sporządzeniu raportu. Składała się ona z

przedstawicieli Wybrzeża Kości Słoniowej, Iranu i Kuby. Opublikowany w październiku tego

samego roku raport potwierdzał, że większość populacji opowiadała się za niepodległością,

przeciwko marokańskim i mauretańskim roszczeniom. W dniu ogłoszenia opinii MTS, 19

października

1975 r., Hassan II zapowiedział ‘zielony marsz’, w którym 350.000 osób miało

zamanifestować marokańskie roszczenia wobec Sahary. Demonstranci weszli na terytorium

Sahary Zachodniej

6 listopada 1975 r. Tego samego dnia Rada Bezpieczeństwa ONZ potępiła ich akcję i

nakazała wycofanie się wszystkich uczestników marszu. 9 listopada Hassan II nakazał

9 Prezydentem Algierii.

10 Królem Maroka.

11 Prezydentem Mauretanii.

12 Western Sahara, Advisory Opinion, ICJ Reports 1975, p. 12, www.icj-cij.org/docket/files/61/6195.pdf.

5

demonstrantom wycofanie się. ‘Zielony Marsz’ przyniósł mu popularność i zaowocował

poparciem, ale spowodował także silną reakcję ze strony Polisario. Rozpoczęły się trójstronne

rozmowy między Marokiem, Mauretanią i Hiszpanią, zakończone zawarciem 14 listopada

1975 r. porozumienia w Madrycie i podzieleniem spornych terytoriów między Maroko

i Mauretanię13

. Żemaa została rozwiązana i zastąpiona sprzyjającą Polisario Prowincjonalną

Saharyjską Radą Narodową. Hiszpania oficjalnie zakończyła sprawowanie swej administracji

28 lutego 1976 roku. Powstała trójstronna administracja z hiszpańskim generał-gubernatorem.

Już 27 lutego Polisario proklamował w Bir Lahlou powstanie niepodległej Saharyjskiej

Arabskiej Republiki Demokratycznej. Powołano rząd na uchodźstwie i podjęto kroki w

kierunku uzyskania międzynarodowego uznania. Jednocześnie rozpoczął się szereg działań

militarnych, m.in. w stolicy Mauretanii. Zawieszenie broni z 10 lipca 1978 doprowadziło do

zawarcia przez Polisario i Mauretanię porozumienia z Algieru z 5 sierpnia 1979 roku. W

październiku 1978 r. sprawująca władzę w Hiszpanii Demokratyczna Unia Centrum uznała

Polisario za jedynego reprezentanta Saharyjczyków. Hiszpania oficjalnie uznała, że

porozumienie madryckie oznaczało jedynie transfer administracji, ale nie suwerenności.

W roku 1978 powstał w ramach Organizacji Jedności Afrykańskiej Komitet Mędrców

(fr. Comité des Sages), którego celem było przestudiowanie sytuacji na Saharze Zachodniej.

Składał się z głów państw: Mali, Nigerii, Sudanu, Tanzanii, Wybrzeża Kości Słoniowej.

Rozpoznanie sprawy doprowadziło do przyjęcia raportu przedłożonego przez Komitet

Organizacji Jedności Afrykańskiej, w którym opowiadano się za referendum. Konkluzje te

legły u podstaw przyjętej w lipcu 1979 roku rezolucji. Stwierdzono w niej, iż karta

referendalna powinna zawierać dwie opcje – niepodległość Sahary Zachodniej lub jej

wcielenie do Maroka (integrację z Marokiem). Głosowanie miało być zorganizowane

wspólnie przez ONZ i OJA, przy współudziale Maroka i Polisario. Dla realizacji postanowień

rezolucji powołano Komitet Implementacyjny. Strona marokańska demonstrowała

niezadowolenie i rozgoryczenie z powodu przyjęcia rezolucji. Król odmówił wzięcia udziału

w szczycie OJA w Liberii, a minister spraw zagranicznych, Mohammed Boucetta, stwierdził

iż Sahara jest i pozostanie marokańska14

. Siła tego przekonania spowodowała, iż władze

marokańskie zaczęły w połowie 1981 r. rozważać możliwość organizacji referendum.

Dominowała wiara, ze potwierdzi ono ich roszczenia. Jednocześnie odmawiano uznania

Polisario za stronę sporu, argumentując, iż jest ono kontrolowane przez Algierię. Maroko

13

Maroko otrzymało Saguia el Hamra (północna część Sahary Zachodniej, ok. 2/3 jej terytorium), a Mauretania

– Rio de Oro. W rezultacie doszło do podziału uprawnień administracyjnych, ale kwestia suwerenności nie

została rozstrzygnięta. Hiszpania wycofała się, lecz nadal posiadała prawo do eksploatacji złóż fosforytów. 14

F. Aggad, op. cit.

6

ostatecznie wycofało się z OJA po przyjęciu do niej

w 1984 roku Saharyjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej.

Rola Organizacji Narodów Zjednoczonych

Pierwsza rezolucja dotycząca Sahary Zachodniej została przyjęta przez Zgromadzenie

Ogólne ONZ 16 grudnia 1965 roku15

. Wezwano w niej Hiszpanię do podjęcia „wszelkich

koniecznych środków” w celu zdekolonizowania terytorium nazywanego wówczas ‘Saharą

Hiszpańską’16

.

W grudniu 1966 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przegłosowało rezolucję nr 222917

,

zawierającą szczegółowe wskazania dot. referendum. Hiszpanii zalecono, by umożliwiła

powrót uchodźców, zapewniła, by tylko rodowici Saharyjczycy mogli głosować i ułatwiała

wszelkie działania ONZ18

.

W grudniu 1985 r. przyjęta została rezolucja 40/5019

. 31 października 1986 r.

przegłosowano rezolucję 41/1620

, zobowiązującą Sekretarza Generalnego do śledzenia

sytuacji na Saharze Zachodniej. ONZ i OJA wysłały w 1987 r. wspólną ‘misję techniczną’ do

państw regionu w celu asystowania i przygotowania zawieszenia broni i referendum.

Druga faza – dążenia referendalne (po 1991 roku)

Współpraca między ONZ i OJA doprowadziła 30 sierpnia 1988 r. do zaakceptowania

przez Maroko i Polisario planu pod nazwą „Propozycja układu (rozstrzygnięcia)” Wydarzenie

to poprzedzało zawieszenie broni, monitorowane przez ONZ. Datę referendum ustalono

wstępnie na 1990 rok. Plan, zatwierdzony przez Radę Bezpieczeństwa ONZ 27 czerwca 1990

15

Questions of Ifni and Spanish Sahara, Resolution 2074 (XX) adopted by the General Assembly during its

twentieth session, http://daccess-dds-

ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/218/35/IMG/NR021835.pdf?OpenElement. 16

Question of Ifni and Spanish Sahara, Resolution 2072 (XX) adopted by the General Assebly at its 1398

plenary meeting, 16 December 1965, http://www.wsahara.net/UN/ga/res2072.pdf 17

Questions of Ifni and Spanish Sahara, Resolution 2229 (XXI) adopted by the General Assembly during its

twenty-first session, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/005/32/IMG/NR000532.pdf?

OpenElement. 18

Questions of Ifni and Spanish Sahara, Resolution 2229 (XXI) adopted by the General Assembly at its 1500

plenary meeting, 20 December 1966, http://daccessdds.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/005

/32/IMG/NR000532.pdf. 19

Questions of Western Sahara, Resolution 40/50 adopted by the General Assembly during its fortieth session,

http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/477/57/IMG/NR047757.pdf?OpenElement 20

Questions of Western Sahara, Resolution 41/516 adopted by the General Assembly during its forty-first

session, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/495/24/IMG/NR049524.pdf?OpenElement.

7

r. (rezolucja 65821

), nie został zrealizowany m.in. przez problemy związane z ustalaniem listy

uprawnionych do głosowania. Podkreślić należy przy tym fakt, że propozycje uregulowania

spornych kwestii przedstawiane przez negocjatorów ze strony ONZ były niemal identyczne z

projektowanymi przez Organizację Jedności Afrykańskiej. Nakreśliły one szerokie ramy dla

nadzorowanego przez społeczność międzynarodową zawieszenia ognia i referendum

pozwalającego na wybór między suwerennością a integracją z Marokiem22

. Na 44.

posiedzeniu plenarnym 22 listopada 1990 r. doszło do uchwalenia rezolucji 45/2123

.

Odwołano się w niej do doświadczeń i wysiłków mediacyjnych OJA. Potwierdzono prawo

Saharyjczyków do samostanowienia i niepodległości. Od rezolucji 40/50 ówczesny

Sekretarz Generalny ONZ – Javier Perez de Cuellar rozpoczął serię wizyt mających na celu

pogodzenie zwaśnionych stron. Zarówno strona marokańska, jak i Polisario,

przekazywały mu swe stanowiska. On natomiast komunikował je adwersarzom, ponieważ nie

udało się doprowadzić do negocjacji bezpośrednich.

6 września 1991 r., dzięki mediacji ONZ, Maroko i Polisario podpisały rozejm,

otwierający drogę do politycznego rozwiązania konfliktu. Bezpośrednio przed implementacją

planu uregulowania sporu Maroko pogwałciło zawieszenie ognia. Odmówiło także członkom

MINURSO (Misji Narodów Zjednoczonych ds. Referendum na Saharze Zachodniej) prawa

do swobodnego poruszania się po okupowanej przez siebie części terytorium Sahary. Celem

referendum miało być określenie, czy terytorium to ma stać się częścią Maroka, czy też

uzyskać niepodległość. Pierwotnie przewidziano jego przeprowadzenie na styczeń 1992 roku.

Do tego jednak nie doszło.

Lata 1992 – 1996 upłynęły pod znakiem rozpoczęcia procesu identyfikacji osób

uprawnionych do wzięcia udziału w referendum. Nie podjęto kroków w celu wcielenia w

życie pozostałych elementów planu, uznając że jeżeli nie uda się przezwyciężyć sporów w

tym zakresie, nie będzie możliwe ukończenie kolejnych zadań. Identyfikację potencjalnych

uczestników głosowania rozpoczęto 28 sierpnia 1994 r. Był to gruntowny i pracochłonny

proces, oparty na zaproponowanym w 1993 r. przez Sekretarza Generalnego ONZ

kompromisie. Nie został on w całości i bez zastrzeżeń przyjęty przez strony.

Szejkowie (po jednym z każdej z nich) grali kluczową rolę poprzez zaświadczanie o

21

The situation concerning Western Sahara, Resolution 658 (1990)of 27 June 1990, adopted by the Security

Council, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/575/08/IMG/NR057508.pdf?OpenElement

. 22

Sam król Hassan przyjął rezolucję OJA brzmiącą dwuznacznie obietnicą zgody na kontrolowane przez

niezależnych obserwatorów referendum, które powinno uczynić zadość zarówno zasadom, na których opiera się

OJA, jak i przekonaniom władz Maroka co do słuszności ich praw. 23

Questions of Western Sahara, Resolution 45/21 adopted by the General Assembly at its 44th

plenary meeting,

on 20 November 1990, A/RES/45/21 (1990), http://www.undemocracy.com/A-RES-45-21.pdf

8

przynależności poszczególnych osób do własnej grupy. Chcący zarejestrować się musieli

udowodnić, że spełniają jedno z pięciu kryteriów, by móc głosować. Strona marokańska

uznała za zbyt restrykcyjną decyzję, iż Saharyjczycy, którzy szukali schronienia

na terytorium Maroka w trakcie hiszpańskiego panowania i nie przebywali na terytorium

Sahary Zachodniej w 1974 r., są zobowiązani do tego, by poddać się swoistej „procedurze

weryfikacji”. Jej rezultat zależałby także od opinii przedstawiciela strony saharyjskiej.

Polisario uznawał natomiast „hiszpański cenzus” roku 1974 za naturalną podstawę

identyfikacji, a samą propozycję Sekretarza Generalnego za zbyt inkluzywną, ponieważ dwa

spośród pięciu kryteriów przynależności skonstruowane były w taki sposób, że mogli je

wypełnić nawet nie-Saharyjczycy24

. Z powodu wzajemnej nieufności między stronami, a

także (do pewnego stopnia) nieufności stron wobec MINURSO, wszelkie działania zostały

oparte na starannie przestrzeganej zasadzie wzajemności. Obydwie strony znajdowały

powody, by opóźnić lub wręcz zablokować przygotowania do referendum. W momencie

upływu terminu składania wniosków Maroko przedłożyło ich 181.000 (w tym od 100.000

wnioskodawców zamieszkałych na terytorium Maroka), natomiast Polisario – 39.00025

.

Kolejne 10,000 wniosków zebrała MINURSO w Mauretanii26

.

Polisario obawiał się zdominowania referendum przez osoby zgłoszone przez stronę

marokańską. Przewidywał również, że MINURSO zarejestruje większość z nich. Znalazł więc

powody, by nie wystawić na czas swych przedstawicieli. (Były jednak i problemy natury

logistycznej, które mogły usprawiedliwić pewne opóźnienia.) zakwestionował jednocześnie

przejrzystość samego procesu i wpływał na członków Rady Bezpieczeństwa ONZ.

Stosował obstrukcję, poddawał w wątpliwość integralność MINURSO. Maroko liczyło

tymczasem, że ilość przedłożonych wniosków pomoże w rozstrzygnięciu referendum na

własną korzyść. Było bardziej skłonne do kontynuowania procesu i współpracowało z

MINURSO tak długo, jak nie dostrzegało zagrożenia dla swych interesów.

W 1995 r. w proces przedreferendalny zaangażowała się Rada Bezpieczeństwa ONZ,

co doprowadziło do polaryzacji stanowisk jej członków. Niektóre z państw członkowskich

Rady przyłączyły się do Polisario w oskarżeniach pod adresem MINURSO i Sekretariatu o

brak przejrzystości w działaniu. Już dwa lata wcześniej Stany Zjednoczone stworzyły Grupę

Przyjaciół Sahary Zachodniej, która miała wspierać Misję NZ w wykonywaniu jej zadań. W

dwa lata później udało się w tej grupie zachować umiarkowane stanowisko, co wynikało

24

A. Theofilopoulou, The United Nations and Western Sahara. A never-ending affair,

http://www.usip.org/pubs/specialreports/sr166_united_nations_sahara.html. 25

Ibidem. 26

Od Misji Narodów Zjednoczonych oczekiwano zidentyfikowania 233.000 osób.

9

głównie z jej składu. Podczas gdy Francja i Hiszpania były skłonne opowiedzieć się

odpowiednio po stronie Maroka i POLISARIO, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone

wydawały się bardziej zdystansowane, bezstronne. W momencie, gdy do Grupy Przyjaciół

zaproszono kolejne państwa, zamierzając uczynić to grono bardziej reprezentatywnym dla

składu Rady Bezpieczeństwa, delikatna równowaga uległa zachwianiu, czyniąc spór jeszcze

trudniejszym do rozwiązania27

.

W czerwcu 1995, w obliczu zahamowania przygotowań do referendum, Rada

Bezpieczeństwa ONZ wysłała specjalną misję, której zadaniem było zbadanie sytuacji na

miejscu i pomoc w rozwiązaniu choć części problemów. Jej członkowie doszli do wniosku,

że MINURSO wykonuje swe funkcje rzetelnie. Sama misja, zamiast pomóc, wywołała w

sposób niezamierzony negatywne konsekwencje. Podniosła stawkę referendalnej gry,

przypominając stronom o trudnych decyzjach, jakie należało podjąć, by proces

przedreferendalny mógł być kontynuowany. Reakcją było zatrzymanie identyfikacji

uprawnionych do głosowania, głównie wskutek odmowy uczestniczenia w nim przez

Polisario. W 1996 r. po raz pierwszy rozważano nawet możliwość wycofania MINURSO. Od

momentu rozpoczęcia konsultacji w sprawie planu uregulowania sporu dyskutowana była

kwestia możliwości podjęcia bezpośrednich dwustronnych rokowań między stroną

marokańską i Polisario. Postulat spotkania z przedstawicielami władz marokańskich

szczególnie wyraźnie popierały władze Algierii. Oficjalnie chodziło o omówienie dalszych

kroków po przeprowadzeniu referendum, ponieważ plan ich nie obejmował.

15 grudnia 1995 r. Sekretarz Generalny ONZ Boutros Boutros-Ghali stwierdził, że

choć liczył na ukończenie procesu rejestracji osób uprawnionych do głosowania, nie wierzył

w możliwość przeprowadzenia referendum z powodu niemożliwych do pogodzenia stanowisk

stron. Miał nadzieję, że uda się doprowadzić między nimi do bezpośrednich rokowań. W

swym raporcie ze stycznia 1996 r. dał do zrozumienia, że byłby gotów służyć ułatwieniu

rozpoczęcia takich rozmów28

. Starania te okazały się bezowocne, gdyż Polisario odmówiło

przyjęcia warunku wstępnego, że w rozmowach nie będzie wzmianki o niepodległości. W

raporcie z maja 1996 roku Sekretarz Generalny zaproponował zawieszenie procesu

przedreferendalnego, wycofanie policji, zredukowanie militarnej obecności MINURSO.

Przypomniał jednocześnie stronom, że w przypadku nieosiągnięcia postępu

możliwe będzie rozważenie innych środków.

27

A. Theofilopoulou, op. cit. 28

Report of the Secretary-General on the situation concerning Western Sahara, S/1996/43, 19 January 1996,

http://www.wsaraha.net/UN/sg/S199643.pdf.

10

Latem 1996 r. pełniący obowiązki Specjalnego Wysłannika Eric Jensen przekonał

obie strony o konieczności zaaranżowania spotkania. Pierwszym warunkiem postawionym

przez Maroko była absolutna poufność. Agenda była otwarta, poza dwiema kwestiami –

„integracją” i „niepodległością”29

. Odbyły się dwie tury rozmów – w Genewie i

Rabacie. Przedstawiciele Polisario chcieli, by wziął w nich udział król Maroka lub książę i

pełniący obowiązki Specjalnego Wysłannika. Maroko zgodziło się na udział księcia, ale nie

przedstawiciela ONZ. Liczna delegacja Polisario reprezentowała szereg stanowisk, łącznie z

najtwardszymi. Z ramienia władz marokańskich w rozmowach uczestniczył książę i minister

spraw wewnętrznych. W trakcie drugiego spotkania Polisario podniósł kwestię

niepodległości Sahary Zachodniej. Przedstawiciele Maroka natychmiast powtórzyli swoje

ultimatum – do następnej tury rozmów miało dojść pod warunkiem, że więcej o suwerenności

nie będzie mowy. Polisario zażądał innego miejsca spotkania, obecności trzeciej delegacji i

rezygnacji ze wszelkich warunków wstępnych co do tematu dyskusji. Do trzeciego spotkania

miało jednak nie dojść.

Nowy Sekretarz Generalny ONZ, Kofi Annan, przystąpił do przeglądu wszystkich

operacji Narodów Zjednoczonych. Sahara Zachodnia zdawała się być jednym z tych

terytoriów, na których obecność misji wymagała skrupulatnego rozliczenia, także ze względu

na zaangażowane środki i wysiłki. Jedynym realnym efektem pozostawało zawieszenie broni.

Nowy Sekretarz Generalny zażądał w tej sytuacji przedstawienia prognozy dalszego rozwoju

wypadków i sugestii co do kolejnych kroków.

Dokument zawierał cztery propozycje:

- pozostania przy aktualnym planie i podjęcia kontynuowania jego implementacji;

- odejścia od planu i poszukania „trzeciego rozwiązania”;

- poszukania „trzeciego rozwiązania” przy jednoczesnym zachowaniu planu;

- nieangażowania się do momentu, kiedy „sytuacja do tego dojrzeje”30

.

Niemal natychmiast skupiono się na drugiej z przedstawionych opcji. Zdecydowano, że

wysoki stopniem wysłannik Stanów Zjednoczonych byłby najbardziej odpowiednim

mediatorem, ponieważ państwo to nie opowiedziało się po żadnej ze stron, a zatem budziło

zaufanie obydwu. Sekretarz Generalny ONZ zaproponował Sekretarza Stanu USA, Jamesa A.

Bakera III, powołując się na jego zdolności negocjacyjne i stanowczość w prowadzeniu

rozmów. Postanowiono, że pierwszym krokiem J. Bakera winno być stwierdzenie, czy

dotychczasowy plan może zostać implementowany. Jeżeli nie, miał rozważyć, czy poprawki

29


Ibidem.

11

mogłyby uczynić go akceptowalnym dla stron. Jeśli i to okazałoby się niemożliwe, miał

zbadać, czy istnieją inne możliwości pomocy w rozwiązaniu sporu. Polisario wyrażał

zadowolenie z powołania J. Bakera, porównując jego misję na Saharze

Zachodniej z tą w Kuwejcie. Przyjęcie nominacji przez Maroko było raczej chłodne, co

wynikało z reputacji J. Bakera jako twardego negocjatora. Prezydent Algierii ocenił ten

wybór jako „mądry”31

.

J. Baker podjął swą misję 23-28 kwietnia 1997 r. Przeprowadził wówczas konsultacje

ze stronami i państwami sąsiadującymi, by oszacować, czy były one gotowe zawrzeć

kompromis niezbędny dla znalezienia rozwiązania. Mogło to zostać osiągnięte jedynie

poprzez bezpośrednie rozmowy. Podczas pierwszego spotkania ze stronami zespół kierowany

przez J. Bakera ustalił reguły dalszych rozmów. Sam wysłannik wspomagany był przez

Chestera A. Crockera, byłego asystenta sekretarza stanu ds. Afryki i Johna R. Boltona, byłego

asystenta sekretarza stanu ds. organizacji międzynarodowych. Zgodzono się , że rozmowy

będą odbywać się na „gruncie prywatnym”, że nie przeistoczą się w konferencję

międzynarodową i będą trwać, dopóki w odczuciu wysłannika nie zostanie osiągnięty postęp.

J. Baker i jego współpracownicy mieli wysuwać kompromisowe propozycje. Nie leżało

jednak w ich mocy narzucenie jakiegokolwiek rozwiązania albo zawetowanie porozumienia

osiągniętego przez strony. Żadna kwestia nie miała zostać uznana za rozstrzygniętą, jak długo

nie zostały uzgodnione wszelkie wątki poboczne, wynikające z niej. Algieria i Mauretania nie

miały uczestniczyć w rozmowach jako obserwatorzy. Ich udział w rokowaniach przewidziano

jedynie w sprawach bezpośrednio ich dotyczących.

Do procesu rejestracji osób uprawnionych do głosowania w referendum powrócono

3 grudnia 1997 roku. Już w pierwszych dniach stało się oczywistym, że Komisja

Identyfikacyjna będzie miała do czynienia z zalewem wniosków ze strony członków plemion,

którym władze Maroka chciały jak najbardziej ułatwić zarejestrowanie się. Dowodem mógł

być fakt, że strona marokańska zapewniała wnioskodawcom transport, dzięki czemu mogli

dotrzeć do punktów identyfikacyjnych. Doszło tym samym do pogwałcenia porozumienia z

Houston32

, choć trudno było z całą pewnością udowodnić, że poszczególne osoby były

„sponsorowane” przez Maroko. J. Baker i Sekretariat konsultowali się w kwestii

31

Ibidem. 32

Porozumienie to było rezultatem negocjacji między Frontem Polisario a Marokiem. Miało doprowadzić do

organizacji referendum w sprawie samostanowienia ludności Sahary Zachodniej. Rozważana była opcja

niepodległości i integracji z Marokiem. Rozmowy toczyły się w Houston pod auspicjami Jamesa Bakera, na

podstawie Planu Uregulowania z 1991 r. miały doprowadzić do rozpisania referendum w 1998 roku. Nie doszło

do tego, a samo porozumienie stało się zaczynem niewielkich rezultatów. Od roku 2000 dyskutowano nad

Planem Bakera.

12

identyfikacji wnioskodawców rezydujących w Maroku. Niektórzy członkowie

Sekretariatu określili to zagadnienie jako „logistyczną / praktyczną kwestię o czysto

technicznej naturze”, ignorując jednocześnie polityczne implikacje. Ten sam zespół uznawał

za „nieodzowne” wypracowanie specyficznych metod i konkretnego planu identyfikacji

kontestowanych przez stronę saharyjską wnioskodawców, a także

wprowadzenie procedury odwoławczej33

.

Władze marokańskie przyjęły postawę legalistyczną, oskarżając jednocześnie

MINURSO o uleganie uprzedzeniom i rozpętanie prasowej kampanii oszczerstw.

Zajęcie twardego stanowiska wobec w łonie ONZ stawało się coraz trudniejsze, a stanowcze

kroki rzadko były rozważane zarówno przez Radę Bezpieczeństwa, jak i Sekretariat.

Powodem było podleganie operacji w Saharze Zachodniej Rozdziałowi VI Karty NZ, co

rodziło konieczność wyrażenia na nią zgody przez strony. Polisario podjęło współpracę

wiedząc, że niczego nie ryzykuje. Maroko blokowało tymczasem cały proces bez

sprawiania wrażenia, że to czyni. ONZ proponowała techniczne rozwiązania,

lecz nie była zdolna do wypełnienia politycznej przepaści między stronami.

Latem 1998 r. J. Baker udał się w tajną podróż do Maroka. Celem było ustalenie, czy

król Hassan II nadal uważa, że referendum przeprowadzone zgodnie z wcześniejszym planem

jest najlepszym sposobem legitymizacji marokańskiej obecności na Saharze Zachodniej.

Zasugerował jednocześnie, że nadszedł czas, by rozważyć inne rozwiązania. Król obiecał, że

sprawę przemyśli, choć ostatecznie podjął decyzję o kontynuacji rozpoczętego procesu. ONZ

przedstawiła wówczas stronom pakiet rozwiązań, obejmujący proces rejestracji osób

uprawnionych do głosowania, procedurę odwoławczą, repatriację uchodźców i status

terytorium w okresie przejściowym. J. Baker naciskał, by ONZ pozostawała stanowcza i nie

dopuściła do złamania postanowień zawartych w pakiecie przez Maroko, czy (tym bardziej)

prób renegocjacji przedstawionej propozycji34

. W tym czasie przedstawiciele Polisario nabrali

przekonania, że bieg wypadków jest dla nich korzystny. Poinformowali ONZ, że

akceptują w całości przedstawione propozycje. Strona marokańska zgłosiła zastrzeżenia i

nadal liczyła na możliwość podjęcia negocjacji. Po upływie sześciu miesięcy od

zaprezentowania owego pakietu, władze marokańskie nadal nie zaakceptowały go, grając

na zwłokę i testując, na ile są w stanie skłonić ONZ do zmienienia reguł odnoszących się do

rejestracji i procedury odwoławczej. POLISARIO czynił tymczasem wysiłki, by osłabić

wymowę protokołu dotyczącego repatriacji uchodźców. Sprawiał wrażenie, iż chce dać

33


Ibidem.

13

uchodźcom więcej możliwości powrotu, a w rzeczywistości używał całej akcji do

partykularnych politycznych celów. Nawet jeśli wydawało się, iż

przedstawiciele Polisario czynią ustępstwa godząc się na propozycje ONZ,

nie otrzymywali niczego.

Listy wyrażające akceptację dla poszczególnych protokołów dotarły do siedziby ONZ

w połowie maja 1999 roku. Polisario zgłosiło wówczas wątpliwość co do możliwości

wcielenia ich w życie przez MINURSO bez wywierania nacisku przez Maroko. List

wystosowany przez stronę marokańską zawierał natomiast tyle zastrzeżeń, że trudno było

określić, którą dokładnie część pakietu zaakceptowano. Maroko dążyło przede wszystkim do

jak najszybszego uruchomienia procedur odwoławczych, które miały objąć tysiące

niezarejestrowanych osób. Raport z lutego 2000 roku wskazywał, że do momentu zamknięcia

procesu identyfikacji przed Komisją pojawiło się 198.469 osób. 86.386 osób uznano za

uprawnione do głosowania35

. Raport stwierdzał także, iż proponowanie technicznych

rozwiązań może owocować dalszymi trudnościami, których przezwyciężenie będzie

wymagało kolejnej rundy negocjacji. Sekretarz Generalny po raz kolejny zwrócił się do

swego osobistego wysłannika, by ten skonsultował się ze stronami i zbadał, czy istnieje

możliwość osiągnięcia szybkiego i trwałego rozwiązania nieporozumień.

Stronnicy Polisario w Radzie Bezpieczeństwa ONZ usiłowali zablokować każdy krok

w kierunku politycznego rozwiązania kryzysu. Pozostali członkowie Rady, z powodu

niezrozumienia złożoności sytuacji lub z innych, czysto subiektywnych przyczyn, również

nie ułatwiali osobistemu wysłannikowi jego zadania. Obydwie strony były niezadowolone

z efektów działań ONZ. Zwolennicy Polisario, przekonani, że są w stanie zwyciężyć

w referendum, oskarżali ją o odchodzenie od wcześniejszych ustaleń. Niektórzy z

przedstawicieli POLISARIO mówili otwarcie, że nie są zainteresowani dalszą autonomią i

chcieli, by osobisty wysłannik doprowadził do implementacji planu uregulowania sporu.

Sekretariat został poinformowany, że Polisario zwrócił się do Belgii, Hiszpanii i Włoch z

prośbą o mediację. Odpowiedź w każdym z przypadków była negatywna. Maroko tymczasem

zapowiedziało, że oczekuje przesłuchania wszystkich niezarejestrowanych przed

Izbą Apelacyjną.

Trzecia faza – plany Bakera (2000-2004)

35

Ibidem.

14

Wizyta J. Bakera w dniach 8-11 kwietnia 2000 r. nie przyniosła efektów. Osobisty

wysłannik wypunktował najważniejsze różnice w zdaniach prezentowanych przez strony

i zaprosił je do przedstawienia własnych rozwiązań. Nie przyczyniło się to jednak do

zbliżenia stanowisk, mimo deklarowanej chęci współpracy z ONZ. Przełom nastąpił dopiero

na spotkaniu w Berlinie 28 września 2000 r. Szef delegacji marokańskiej oświadczył

wówczas, iż Maroko jest gotowe rozpocząć szczery i uczciwy dialog w celu znalezienia

trwałego rozwiązania kwestii saharyjskiej, które winno wszak respektować integralność

terytorialną i suwerenność Maroka,

a także zasady demokracji i decentralizacji36

.

Sekretariat Generalny został poinformowany o zamiarze Maroka, by zaproponować

przekazanie władzy na Saharze Zachodniej. Do maja 2001 roku J. Baker nie otrzymał jednak

dokumentu, który miałby świadczyć o przekazaniu w sposób wystarczający władzy

Saharyjczykom. Przygotował więc Układ Ramowy w sprawie statusu Sahary Zachodniej.

Król Maroka zaakceptował tekst dokumentu. J. Baker wyruszył zaraz po tym fakcie do

Algierii, by zaprezentować swą propozycją władzom algierskim i Polisario. Sekretarz

Generalny Polisario nie chciał jednak dyskutować nad dokumentem, który nie zawierał opcji

niepodległości. Przedstawiony Układ Ramowy zawierał propozycję pięcioletniej autonomii

Sahary Zachodniej, a także wyłączności kompetencji w zakresie lokalnej administracji

rządowej, lokalnego budżetu i systemu podatkowego, egzekwowania prawa, bezpieczeństwa

wewnętrznego, kultury, edukacji, handlu, transportu, rolnictwa, wydobycia złóż naturalnych,

rybołówstwa, przemysłu, polityki ochrony środowiska, mieszkalnictwa i rozwoju miast,

zaopatrzenia w bieżącą wodę i energię elektryczną, dróg i infrastruktury37

. Rząd Maroka

posiadałby natomiast uprawnienia w zakresie stosunków zewnętrznych; bezpieczeństwa

narodowego i obronności; kwestii związanych z produkcją, sprzedażą,

posiadaniem, wykorzystaniem broni i materiałów wybuchowych; zachowaniem integralności

terytorialnej. Flaga, waluta, cła, system pocztowy i telekomunikacyjny

miały być takie same w Maroku i na terytorium Sahary Zachodniej. Ludność zamieszkująca

ten obszar miała wykonywać władzę poprzez egzekutywę wybraną przez osoby znajdujące się

na prowizorycznych listach wyborców sporządzonych przez ONZ, a także zgromadzenie

wybrane przez tych, którzy figurowali na liście repatriacyjnej sporządzonej przez Wysokiego

Komisarza ONZ ds. Uchodźców lub przebywali w sposób ciągły na terytorium Sahary

Zachodniej od 31 października 1998 roku. Układ Ramowy nie określał statusu Sahary

36

Ibidem. 37

Ibidem.

15

Zachodniej. Referendum w tej kwestii miało odbyć się po pięciu latach. Przedstawiciele

Algierii wystosowali memorandum w wysokim stopniu krytyczne wobec dokumentu,

wskazując, iż:

- Układ przygotowuje grunt pod ewentualną integrację Sahary Zachodniej z Marokiem;

- jest sprzeczny z zasadą samostanowienia;

- J. Baker nie postępował zgodnie z powierzonym sobie mandatem, który zakładał pracę

nad implementacją planu uregulowania kryzysu38

.

J. Baker poinformował o zaproponowanym przez siebie Układzie Radę Bezpieczeństwa.

Przyznając, że dokument nie jest doskonały, podkreślił jednocześnie, że nie zamyka on drogi

do samostanowienia, ale przewiduje możliwość uzyskania niepodległości po okresie

przejściowym. Przypomniał, że jego zadnim było znalezienie sprawiedliwego i trwałego

rozwiązania kryzysu. Rezolucja przyjęta przez Radę zachęcała strony do dalszych dyskusji

nad Układem Ramowym, przy czym zakładano możliwość zgłaszania nowych propozycji i

poprawek, które miałyby doprowadzić do obopólnie akceptowanego porozumienia.

Przedstawiciele Algierii, Maroka, Mauretanii i Polisario zostali zaproszeni do

przysłania delegacji na spotkanie z Bakerem w Pinedale w stanie Wyoming, w dniach 27-29

sierpnia 2001 roku. Algierczycy, pozostając przy ogólnych stwierdzeniach, obiecywali

dosłanie szczegółowych opinii w późniejszym terminie. POLISARIO także niechętnie

rozmawiał o konkretach, mimo wysiłków podejmowanych przez J. Bakera. Jego

przedstawiciele powtarzali, że pełna implementacja Układu mogłaby doprowadzić do

integracji Sahary Zachodniej z Marokiem. Obiecali jednocześnie bardziej szczegółowy

komentarz po konsultacji z przywódcami. Przedstawiciele Mauretanii zapewnili natomiast o

swym poparciu dla każdego rozwiązania,

które sprzyjałoby pokojowi i stabilności w regionie. POLISARIO kategorycznie odrzucił

proponowany układ. Tymczasem prezydent Algierii, Bouteflika, złożył wizytę w Instytucie

Bakera i poinformował, że zarówno Algieria, jak i Polisario, są gotowe rozmawiać na temat

podziału terytorium. Król Maroka takiego podziału nawet nie rozważał.

W kolejnym adresowanym do Rady Bezpieczeństwa ONZ raporcie stwierdzono,

że ponieważ szybkie, trwałe, uzgodnione obopólnie rozstrzygnięcie sporu nie jest możliwe do

osiągnięcia, proponuje się cztery drogi jego rozwiązania:

- implementację planu uregulowania;

38

Ibidem.

16

- przemyślenie Układu Ramowego, przy jednoczesnym wzięciu pod uwagę zastrzeżeń

czynionych przez strony;

- zbadanie możliwości podziału terytorium;

- zakończenie MINURSO i przyznanie, że przez 11 lat ONZ nie była zdolna do znalezienia

rozwiązania sporu39

.

Władze Maroka nie opowiedziały się za żadną z opcji, choć, pod presją, byłoby

skłonne rozważyć ponownie implementację Układu Ramowego. Polisario liczył na

możliwość przeforsowania pierwszej opcji, choć zaakceptowałby także podział terytorium.

Zdecydowanie odrzucał natomiast możliwość powrotu do dyskusji nad Układem ramowym.

Algieria optowała na rzecz podziału terytorium Sahary Zachodniej, widząc w tym

rozwiązaniu element kompromisu. Wszyscy zgadzali się co do jednego – działalność

MINURSO winna być kontynuowana. W lipcu 2002 roku Rada Bezpieczeństwa przyjęła

rezolucję 142940

, w której zaprosiła J. Bakera do dalszych prac nad politycznym

rozwiązaniem i wyraziła gotowość do zaakceptowania każdego stanowiska zgodnego z

zasadą samostanowienia41

. J. Baker podjął się przygotowania nowego dokumentu przy

współpracy z ekspertem – konstytucjonalistą i Sekretariatem.

Drugi plan został przedstawiony w styczniu 2003 roku. Nosił on tytuł „Plan

Organizacji Narodów Zjednoczonych dla samookreślenia ludności Sahary Zachodniej”. J.

Baker nie żywił złudzeń, że żadna ze stron nie będzie w pełni usatysfakcjonowana. Jego

zamierzeniem było jednak przedstawienie propozycji, której „nikt rozsądny by nie odrzucił”.

Głównym wyzwaniem stało się stworzenie obu stronom równych szans wygrania referendum

w sprawie samostanowienia po przejściowym okresie autonomii. Stwierdzono, iż „celem

planu jest osiągnięcie politycznego rozwiązania konfliktu”, zwanego „trzecią drogą”42

.

Termin referendum określono jako nie wcześniejszy niż cztery miesiące i nie późniejszy niż

pięć lat od wejścia w życie planu. Omawiał on także kwestie techniczne i

proceduralne związane z przeprowadzeniem referendum. Dołączono do

niego szczegółową mapę, co miało zapobiec dalszym roszczeniom. Referendalne pytanie

miało zawierać trzy opcje odpowiedzi: niepodległość, autonomię i integrację z Marokiem.

Wynik miał być wiążący w wypadku, gdyby za jedną z opcji opowiedziało się powyżej 50%

39

Report of the Secretary-General on the situation concerning Western Sahara, S/2002/178/ 19 February 2002,

http://www.globalpolicy.org/security/issues/wsahara/2002/0219report.pdf 40

The situation concerning Western Sahara, Resolution 1429 (2002) Adopted by the Security Council at its

4594th meeting, on 30 July 2002, http://daccess-dds-

ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N02/502/44/PDF/N0250244.pdf? OpenElement. 41

Resolution 1429 (2002) adopted by the Security Council at its 4594th meeting, on 30 July 2002, S/RES/1429

(2002), http://wsahara.net/UN/sc/20021429.pdf. 42

F. Aggad, op.cit.

17

uprawnionych. Plan zawierał propozycję, by prawo do głosowania miały osoby

powyżej 18 roku życia, które:

- zostały zakwalifikowane przez Komisję Identyfikacyjną Misji Narodów Zjednoczonych

ds. Referendum na Saharze Zachodniej;

- figurują na liście repatriacyjnej sporządzonej przez Wysokiego Komisarza ONZ ds.

Uchodźców 31 października 2000 r.;

- przebywali stale na terytorium Sahary Zachodniej od 30 grudnia 1999 roku43

.

Plan zawierał również rekomendacje dotyczące powołania rządu tymczasowego. Stosunki

zewnętrzne Sahary Zachodniej miały być prowadzone przez Maroko w konsultacji z Władzą

Zachodniej Sahary. Maroko miało także być odpowiedzialne za bezpieczeństwo i obronę,

za wszelkie kwestie związane z produkcją, własnością i użyciem broni i materiałów

wybuchowych, za zachowanie integralności terytorialnej Sahary Zachodniej i zapobieganie

próbom secesji. Podstawowym problem było w tym miejscu zdefiniowanie secesjonizmu.

Czy włączyć w ten nurt Polisario? Władze Maroka tak czyniło. Co więcej, opinia Komitetu

Prawnego ONZ z 29 stycznia 2002 r. zawierała stwierdzenie, iż sprawy Sahary Zachodniej

nie mogą być prowadzone przez Maroko.

Władze Maroka zaakceptowały nowy plan, choć obiecały wnikliwe jego

przestudiowanie. Ich reakcja nacechowana była przekonaniem co do posiadania tytułu

do władania Saharą Zachodnią. Ilekroć odwoływały się do tego terytorium, określali je

mianem „południowych prowincji państwa”. Podkreślały potrzebę znalezienia politycznego

rozwiązania, negując jednocześnie własną odpowiedzialność za niepowodzenie implementacji

Planu Uregulowania. Ich zaniepokojenie wywoływał fakt, że jedną z referendalnych opcji

pozostawała niepodległość. Algierczycy udzielili J. Bakerowi rozważnej i gruntownej

odpowiedzi. Prezydent Bouteflika po wysłuchaniu wysłannika zadał mu szereg

szczegółowych pytań. Oficjalne stanowisko wobec Planu było raczej przychylne. Algierczycy

wskazywali na jego pozytywne aspekty, choć wysuwali także propozycje uzupełnień i zmian,

które miałyby ułatwić implementację. Wskazywano na niemożność wcielenia w życie

poprzednich porozumień, wynikającą z ich niejednoznaczności lub braku woli jednej ze stron.

Strategia Algierii opierała się na doprowadzeniu do jak największego

zaangażowania ONZ w sam proces implementacji dokumentu. Silna obecność ONZ mogła

bowiem doprowadzić do pełniejszego wywiązywania się przez Maroko z nałożonych na nie

obowiązków. Przedstawiciele Polisario traktowali tymczasem „Plan Organizacji Narodów

43

A. Theofilopoulou, op. cit.

18

Zjednoczonych dla samookreślenia ludności Sahary Zachodniej”

z podejrzliwością i nadal odwoływali się do wcześniejszych ustaleń. W swej nazwanej „nową

propozycją” odpowiedzi jasno określili, że rezultatem całego procesu winno być

samostanowienie ludności Zachodniej Sahary, a cel ten winien być osiągnięty jak

najszybciej44

. POLISARIO nie krył niezadowolenia z postanowień planu, ale zaangażował się

w dialog z J. Bakerem. Stawiał pytania, zgłaszał zastrzeżenia i komentarze,

kwestionował konkretne postanowienia. Czekał na stanowisko Maroka, nim sam określił

własne.

Plan pokojowy i stanowiska stron zostały przedłożone Radzie Bezpieczeństwa ONZ.

J. Baker ostrzegł jej członków, że choć są oni dalecy od narzucania jakichkolwiek rozwiązań,

właśnie tego będzie od nich tym razem oczekiwał. Dalsze bilateralne spotkani ze stronami

nie przyniosłyby żadnego efektu. Różnice w stanowiskach były tak duże, iż kolejne próby

negocjacji przedłużyłyby jedynie status quo. J. Baker stwierdził, że bez stanowczego

i pozytywnego głosu Rady Bezpieczeństwa nie będzie postępu w rozwiązaniu sporu.

Najważniejszym zadaniem pozostawało danie ludności saharyjskiej prawa do samookreślenia,

a obu stronom możliwości rozstrzygnięcia głosowania na swą korzyść.

Okres od maja do lipca 2003 roku upłynął na przygotowaniach do ogłoszenia

rezolucji, która miała wyrażać stanowisko Rady Bezpieczeństwa wobec planu. Władze

Maroka lobbowały przeciwko takiemu dokumentowi, nalegając jednocześnie, by J. Baker

zorganizował spotkania ze stronami sporu w celu przedyskutowania planu.

Wskazywało na dwa główne problemy w zaakceptowaniu samego planu: opcję

niepodległości w ramach referendum i odmowę wszczęcia przez Bakera negocjacji przed

uzyskaniem odpowiedzi stron45

. Maroko nie było również do końca przekonane co do trzeciej

referendalnej opcji – trwałej autonomii, sugerując, że mogłoby to podzielić tych, którzy

pierwotnie skłonni byli zagłosować za integracją z Marokiem.

6 lipca 2003 roku Polisario poinformował ONZ, że akceptuje plan pokojowy46

.

Władze marokańskie były tą decyzją zaskoczone, ponieważ wcześniej żywiły przekonanie,

że stanowisko Frontu będzie negatywne. Rada Bezpieczeństwa znów stała się areną

podziałów. Bułgaria, Francja, Gwinea i Kamerun, które popierały Maroko, otwarcie mówiły o

konieczności negocjacji. Chile, Hiszpania, Niemcy, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania

popierały stanowisko Bakera, natomiast postawa Angoli, Chin, Meksyku, Pakistan i Rosji

44

Ibidem. 45

Ibidem. 46

Mogło do tego dojść w wyniku zawartego z Algierią porozumienia, by nie być „pierwszym, który odrzuci”.

19

była raczej obojętna. Przedstawiciele Stanów Zjednoczonych podejmowali w tym okresie

szereg działań mających zapewnić implementację planu. Ostatecznie 30 lipca 2003 r. władze

Maroka odrzuciły plan, argumentując, iż jest on sprzeczny z jego fundamentalnymi interesami

narodowymi i nie będzie służył zapewnieniu bezpieczeństwa i pokoju w regionie. Oficjalne

stanowisko, zaprezentowane przez szefa rady bezpieczeństwa, otworzyło konsultacje w

ramach rady, dotyczące projektu rozwiązania kwestii saharyjskiej. Podkreślono w nim fakt, iż

nie jest możliwe zaakceptowanie dokumentu, który nie był omawiany ani z J. Bakerem, ani z

pozostałymi stronami. 31 lipca 2003 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła

jednomyślnie rezolucję 1495, wspierającą plan pokojowy i wzywającą strony do współpracy z

ONZ dla jego wcielenia w życie. Mandat MINURSO został przedłużony do 31 października.

11 sierpnia Kofi Annan powołał peruwiańskiego dyplomatę Alvaro de Soto na stanowisko

specjalnego wysłannika. Zastąpił on Amerykanina Williama Swinga. W grudniu 2003 r.

strona marokańska przedstawiła własny projekt, zakładający autonomię, który miał zapewnić

ludności saharyjskiej możliwość „kierowania własnymi sprawami w sposób wolny,

demokratyczny, w pełni respektujący suwerenność Królestwa Maroka, jego integralność

terytorialną i narodową jedność”. Była to zatem propozycja utworzenia „Saharyjskiego

Obszaru Autonomicznego”, nie przewidująca istotnej roli ONZ w okresie przygotowań do

wcielenia w życie. Projekt ten nie zawierał żadnego odniesienia do samookreślenia. Powierzał

całą sferę bezpieczeństwa, porządku publicznego egzekwowania prawa w rękach władz

marokańskich. Zakazywał także podejmowania prób secesji. J. Baker i jego współpracownicy

próbowali skłonić Maroko do zmodyfikowania tej propozycji i uczynienia jej tym samym

otwartą do dalszej dyskusji. Stanowisko było jednak twarde – jedynym akceptowalnym

rozwiązaniem jest autonomia.

Do końca 2003 roku wysiłki J. Bakera przyniosły minimalne rezultaty. Różnica

między referendum proponowanym dwukrotnie przez niego, a tym zarzuconym w 2000 roku

polegała na uwzględnieniu przez J. Bakera możliwości udziału w referendum w sprawie

statusu Sahary Zachodniej nie tylko rodowitych Saharyjczyków, ale i marokańskich

osadników na tym terytorium47

.

30 stycznia 2004 r. Rada Bezpieczeństwa przyjęła rezolucję 1523, przedłużając

mandat MINURSO do 30 kwietnia48

. W kwietniu natomiast władze Maroka odrzuciło plan.

Sekretarza Generalnego ONZ i J. Bakera postawiono po raz kolejny przed alternatywą – albo

47

48


4905th meeting, on 30 January 2004, http://daccess-dds-

ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N04/225/55/PDF/N0422555.pdf? OpenElement.

20

mogli oni uznać swą porażkę i zakończyć misję, albo raz jeszcze spróbować doprowadzić do

porozumienia. Kofi Annan zasugerował wówczas w swym raporcie przedłużenie mandatu

MINURSO i podjęcie kolejnej próby znalezienia wyjścia.

27 kwietnia 2004 r. ukazał się komunikat ministerstwa spraw zagranicznych Maroka,

w którym potwierdzono chęć negocjacji nad trwałą i wiarygodną autonomią, która miałaby

leżeć w interesie mieszkańców Sahary Zachodniej. Dwa dni później Rada

Bezpieczeństwa ONZ przegłosowała rezolucję 154149

, w której złagodziła nieco swoje

stanowisko wobec „Planu Organizacji Narodów Zjednoczonych dla samookreślenia ludności

Sahary Zachodniej”. Był on wprawdzie nadal popierany, ale Rada wezwała strony i państwa

sąsiadujące do współpracy z Sekretariatem i osobistym wysłannikiem Sekretarza

Generalnego ONZ w celu znalezienia akceptowalnego dla stron politycznego rozwiązania50

. 1

czerwca 2004 r. J. Baker zrezygnował z funkcji osobistego wysłannika Sekretarza

Generalnego ONZ, uznając, że uczynił wszystko, co było w jego mocy, by

doprowadzić do porozumienia. Przedstawiciele POLISARIO przyjęli tę decyzję ze smutkiem,

w przekonaniu, że ustępuje osoba wiarygodna i zdolna do znalezienia rozwiązania. Władze

marokańskie nie kryły natomiast swego zadowolenia decyzji, którą minister spraw

zagranicznych określił mianem „triumfu dyplomacji marokańskiej”. Niemniej, 12 czerwca

ministerstwo spraw zagranicznych i współpracy ogłosiło komunikat, w którym stwierdzono

m.in., iż Królestwo Maroka „z żalem” przyjęło wiadomość o dymisji Jamesa Bakera

ze stanowiska osobistego wysłannika Sekretarza Generalnego ONZ i przypominano jego

„szczere i godne pochwały” wysiłki na rzecz znalezienia rozwiązania kwestii Sahary

Marokańskiej. Sam Kofi Annan ogłosił oficjalnie dymisję J. Bakera 18 czerwca 2004 roku.

Kiedy Specjalny Wysłannik Sekretarza Generalnego ONZ, Alvaro de Soto, sondował

we wrześniu 2004 roku gotowość do rozmów poszczególnych stron, władze algierskie oraz

Polisario stał na stanowisku, że nie ma o czym dyskutować, dopóki władze Maroka nie

zgodzą się na implementację planu pokojowego. Strona marokańska wyraziła natomiast wolę

wynegocjowania ostatecznego porozumienia w sprawie autonomii Sahary Zachodniej, z

poszanowaniem integralności terytorialnej Maroka. Innymi słowy, nadal wykluczała

możliwość takiego rozwiązania, które mogłoby prowadzić do niepodległości tego

terytorium51

.

49


4957th meeting, on 29 April 2004, http://daccess-dds-

ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N04/330/61/PDF/N0433061.pdf? OpenElement. 50


Western Sahara: Out of the Impasse, Crisis Group Middle East/North Africa Report N°66, 11 June 2007, p. 4.

21

28 października 2004 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła jednogłośnie rezolucję

157052

, na mocy której mandat MINURSO został przedłużony do 30 kwietnia 2005 r. RB raz

jeszcze wezwała strony sporu i państwa regionu do pełnej współpracy z ONZ w celu wyjścia

z impasu i znalezienia kompromisowego rozwiązania53

.

10 grudnia 2004 r. nie udało się przegłosować w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ

zgłoszonego przez Algierię projektu rezolucji dotyczącej Sahary. Padło 49 głosów „za”,

podczas gdy 101 państw wstrzymało się od głosu. Maroko apelowało o wstrzymanie się przed

przegłosowaniem tekstu, który nie zapewnia politycznego rozwiązania kwestii Sahary

Marokańskiej.

Epilog (po roku 2004)

28 stycznia 2005 r. Sekretarz Generalny ONZ wskazał w swym raporcie okresowym

dotyczącym implementacji rezolucji 1570 z 28 października 2004 r. na trwający impas

i zaoferował stronom swą mediację w negocjacjach mających na celu znalezienie

ostatecznego, akceptowalnego dla stron rozwiązania sporu. 26 lipca Holender, Peter Van

Walsum, został mianowany osobistym wysłannikiem Sekretarza Generalnego ONZ na

Saharze Zachodniej. Jednocześnie Włoch Francesco Bastagli, doświadczony funkcjonariusz

ONZ, objął stanowisko wcześniej sprawowane przez A. de Soto54

.

8 września 2005 r. Sekretarz Generalny ONZ mianował Duńczyka Kurta Mosgaarda

na stanowisko dowódcy MINURSO. Przejął on pełnienie tej funkcji jako generał brygady

12 września. 11 października został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, drogą

konsensu, projekt rezolucji w sprawie Sahary Marokańskiej, w którym podkreślono brak

zgody miedzy stronami co do planu pokojowego i konieczność przedsięwzięcia dalszych

wysiłków na rzecz znalezienia politycznego rozwiązania kryzysu. 16 października Maroko

zwróciło uwagę ONZ na naruszenie przez Polisario strefy buforowej. Dwa dni później

Sekretarz Generalny ONZ, Kofi Annan, zaproponował przedłużenie mandatu MINURSO do

30 kwietnia 2006 roku. W tym samym miesiącu P. van Walsum odbył pierwszą podróż do

regionu, odwiedzając Rabat, Tindouf, Algier i Nawakszut. Podsumował wówczas stanowiska

stron jako „niemal nie do pogodzenia”55

.

52

Resolution 1570 (2004) Adopted by the Security Council at its 5068th

meeting, on 28 october 2004,

S/RES/1570 (2004), http://wsahara.net/UN/sc/unscres1570.pdf. 53


Western Sahara: Out of the Impasse…, op. cit., s. 4. 55

Ibidem. Patrz także: Crisis Group interview, New York, 8 December 2005.

22

Pod koniec marca 2006 r. król Maroka Mohammed VI wykluczył możliwość

uzyskania niepodległości przez Saharę Zachodnią, przedstawiając jednocześnie plan szerokiej

autonomii dla regionu. Saharyjczycy mogliby sami wybierać władze, pozostawiając w gestii

Maroka jedynie politykę obronności, zagraniczną, pieniężną i w dziedzinie sądownictwa.

Mohammed VI powołał Radę Konsultacyjną, do której zaprosił starszyznę plemion

saharyjskich. Przewodniczącym uczynił przedstawiciela plemienia Rgujbatów, z którego

wywodziła się większość przywódców Polisario.

Rada Bezpieczeństwa ONZ przedłużyła 30 października 2006 r. (na mocy rezolucji

172056

) o pół roku mandat MINURSO, który miał wygasnąć 31 października 2006 roku.

W tekście rezolucji podkreślono wolę udzielenia stronom pomocy w znalezieniu pokojowego

rozwiązania, które umożliwi samookreślenie Sahary Zachodniej. Ówczesny Sekretarz

Generalny, Kofi Annan, stwierdził, iż MINURSO jest niezbędna, by nadzorować zawieszenie

broni i wezwał Maroko oraz POLISARIO do kontynuowania negocjacji. W Radzie

Bezpieczeństwa pojawiła się jednocześnie tendencja do tego, by do owego politycznego

rozstrzygnięcia doprowadzić jak najszybciej, jeszcze przed 30 kwietnia 2007 r.

3 listopada 2006 r. przebywający na konferencji w hiszpańskim mieście Vittoria

na 32 edycji Europejskiej Konferencji Koordynacji i Wsparcia dla Narodu Saharyjskiego

(ang. European Coordinating Conference of Support to the Saharawi People – EUCOCO),

prezydent SARD i przewodniczący POLISARIO, Mohamed Abdelaziz, wyraził zadowolenie

z decyzji Rady Bezpieczeństwa i określił rezolucję jako ‘pozytywną’ w kwestiach

dotyczących dekolonizacji Sahary Zachodniej i organizacji referendum w celu

samookreślenia się mieszkańców tego regionu. Wyraził przy tym ubolewanie z powodu

‘ustępliwości’ RB wobec działań sojuszników Maroka, zwłaszcza Francji. Oświadczył :

„Będziemy współpracować z ONZ dopóki będzie ona dążyć do organizacji referendum

mającego na celu samookreślenie się mieszkańców Sahary Zachodniej”57

. W przypadku

niepowodzenia działań dyplomatycznych, nie wykluczył powrotu do rozwiązania

zbrojnego.

6 listopada 2006 r. Mohammed VI ostrzegł, że niepodległa Sahara Zachodnia stałaby

się przystanią bandytów i terrorystów. Oświadczył, że po konsultacjach z Saharyjczykami

zostanie przedstawiony plan autonomii. Oznajmił także, iż taka postawa Maroka jest wyrazem

dążenia do jedności arabskiego Maghrebu i chęci uchronienia tego terytorium od bałkanizacji,

56

Resolution 1720 (2006) Adopted by the Security Council at its 5560th

meeting, on 31th October 2006,

S/RES/1720 (2006), http://wsahara.net/UN/sc/unscres1720.pdf. 57

W. Weker, ONZ przedłużył o pół roku mandat MINURSO, http://www.psz.pl/content/view/3422/.

23

od destabilizacji. Kwestia saharyjska nadal stanowi wyzwanie dla społeczności

międzynarodowej, w szczególności dla ONZ i UA.

Przez przyjęcie 30 kwietnia 2007 r. rezolucji 175458

, która wezwała strony do podjęcia

w dobrej wierze negocjacji pod auspicjami Sekretarza Generalnego ONZ, Rada

Bezpieczeństwa udowodniła, że nie jest skłonna uznać suwerenności Maroka nad Saharą

Zachodnią, choć propozycję marokańską uznano za wiarygodną i rozsądną.

W grudniu 2007 roku przedstawiciele Polisario oświadczyli, że zostali włączeni

w pokojowe rozwiązanie ostatniego postkolonialnego konfliktu, choć nie wykluczyli

możliwości powrotu do rozwiązania zbrojnego. Podczas jego kongresu zostały przedstawione

dwie podstawowe opcje – kontynuowania rozmów lub odwołanie się do użycia siły w celu

przyspieszenia procesu. W styczniu 2008 r. rozpoczęły się prowadzone pod auspicjami ONZ

negocjacje w Manhasset. Marokański minister spraw wewnętrznych, Chakib Benmoussa,

podkreślił przy tej okazji przywiązanie Maroka do integralności terytorialnej i brak zgody na

negocjowanie kwestii związanych z jego suwerennością. Odwołał się do wygłoszonego przez

króla Mohammeda VI z okazji ósmej rocznicy koronacji przemówienia, w którym władca

powtarzał twierdzenie o zaangażowaniu Maroka na rzecz opartego na obustronnym

zwycięskim konsensusie politycznego rozwiązania na bazie marokańskiej oferty autonomii,

całej autonomii i niczego, prócz autonomii, jako ram samookreślenia w pod suwerennością

Maroka i bez naruszenia jego integralności terytorialnej59

.

Seria nieformalnych spotkań została zainicjowana w 2009 roku rezolucją Rady

Bezpieczeństwa ONZ 187160

. Rozmowy miał prowadzić Osobisty Wysłannik Sekretarza

Generalnego ONZ Ban Ki-moona, Christopher Ross, a dotyczyć miały one propozycji

uregulowania sporu, jak również raportów Sekretarza Generalnego ONZ w sprawie sytuacji

na Saharze Zachodniej61

.

Szósta runda negocjacji w sprawie statusu Sahary Zachodniej toczyła się na Malcie

w marcu 2011 roku. Nie przyniosła konkretnych rezultatów, zwłaszcza wobec wzajemnych

oskarżeń przedstawicieli Maroka i Polisario o utrudnianie procesu62

.

58

Resolution 1754 (2007) Adopted by the Security Council at its 5669th meeting, on 30 April 2007,

http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N07/325/21/PDF/N0732521.pdf?OpenElement. 59

Maghreb Arabe Presse, pobrano z: http://www.map.ma/eng/sections/box1/sahara_issue__morocc5271/view. 60

Resolution 1871 (2009) Adopted by the Security Council at its 6117th meeting, on 30 April 2009,

http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N09/320/16/PDF/N0932016.pdf?OpenElement. 61

Najnowszy z nich: Report of the Secretary-General on the situation concerning Western Sahara [S/2011/249]

of 1 April 2011, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N11/286/60/PDF/N1128660.pdf?OpenElement. 62

Western Sahara talks set to resume, Mail & Guardian Online, http://mg.co.za/article/2011-05-13-western-

sahara-talks-set-to-resume/, 13.05.2011.

24

13 marca 2012 roku niepowodzeniem zakończyła się kolejna, trzydniowa runda

rozmów

z udziałem przedstawicieli Maroka, Polisario, Algierii oraz Mauretanii. Spotkanie

zorganizowane przez Osobistego Wysłannika Sekretarza Generalnego ONZ, Christophera

Rossa, miało doprowadzić do pogłębienia dialogu w sprawie rozwiązania sporu, a także

propozycji Sekretarza Generalnego OZN, Ban Ki-moona, w sprawie administracji na

terytorium Sahary Zachodniej63

.

Każda ze stron nadal odrzucała propozycje pozostałych jako ewentualną podstawę dalszych

negocjacji, deklarując jednak przy tym wolę kontynuowania współpracy dla znalezienia

rozwiązania. Ch. Ross podkreślał, iż spotkanie przebiegło w atmosferze poważnego

zaangażowania, szczerości i wzajemnego szacunku64

. Zapowiedział także, iż strony ponownie

spotkają się w czerwcu65

.

63

Western Sahara: UN Announces Next Round of Talks to Try to Resolve Western Sahara Dispute,

http://allafrica.com/stories/201202250077.html, 24.02.2012. 64

Still no breakthrough in Western Sahara talks, http://www.reuters.com/article/2012/03/13/sahara-un-

idUSL2E8EDBIR20120313, 13.03.2012. 65

Ibidem.

sahara zachodnia

Documents