sacred sights

Zabytki sakralne

1

W niniejszej publikacji znajdziesz przykłady najdonioślejszych i najpiękniejszych zabytków sakralnych, ciekawostek z ich historii oraz pomysły na wycieczki po okolicach. Na murach kościołów, bóżnic i świątyń, w kamieniu i cegłach klasztorów są wpisane okruchy dziejów dopiero czekających na odkrycie. Celem publikacji jest pomoc podróżnemu w ich odkrywaniu, które częściowo odgrywa się w nim samym. Może też służyć jako mały przewodnik po miejscach, w których powstawała historia państwotwórcza i intymna, może być spojrzeniem na początki, punkty kulminacyjne oraz pozostałości epok dziejowych, w których wiara chrześcijańska i żydowska odgrywały ważną rolę. Witamy Cię na wędrówce po dziejach duchowych Czech i Moraw i życzymy Ci dobrej pogody i otwartego serca.

Tradycje duchowe w Czechach

Na obszarze teraźniejszej Republiki Czeskiej odegrało się wiele wydarzeń, które swym wpływem przekroczyły jej granicę. Wiele z nich łączono z wpływami chrześcijaństwa, które jako główny nurt religijny przerastało też do decyzji politycznych ówczesnych władców i panujących. Podczas podróży po zabytkach sakralnych zetkniesz się z dziełami sztuki pochodzącymi z różnych epok, które są odzwierciedleniem umiejętności naszych przodków. Abstrahując od wartości świeckich i ich znaczenia historycznego, możemy na szlaku zabytków sakralnych odkryć jeszcze kolejny wymiar. Za każdym dziełem ludzkich rąk ukrywa się historia inspiracji, wiary i marzeń człowieka o dotknięciu zagadnień, które go przerastają.

Spis treści

Tradycje duchowe w Czechach ..................................................................................... 1

Początki chrześcijaństwa ............................................................................................. 2

Drogi pielgrzymów, mnichów i architektów ............................................................... 7

Drogi gorliwych kaznodziejów i heretyków ............................................................... 15

Sztuka barokowa na usługach kościoła katolickiego ................................................ 18

Drogi prawosławnych tradycji chrześcijańskich ...................................................... 22

Wędrówki narodu żydowskiego ................................................................................ 26

Znojmo

2 Zabytki sakralne 3

Republika Czeska często jest zwana krajem w sercu Europy. Pozycja kraju na pograniczu kultury wschodniej i zachodniej uczyniła z niego nie tylko skrzyżowanie szlaków handlowych, ale też dziejów duchowych.

Początki chrześcijaństwa

Rotunda św. Jerzego na Rzipie


Przez Wielką Morawę z Cyrylem i MetodymWiosną 863 roku przybyli ze wschodu, z bizantyjskich Salonik bracia Konstanty (później przybrał imię zakonne Cyryl) i Metody, którzy na prośbę wielko-morawskiego księcia Raścisława przynieśli naukę chrześcijańską. Ich misja odniosła sukces także dzięki temu, że zamiast używanej dotychczas łaciny, zaczęli służyć msze dla Słowian w zrozumiałym dla nich języku starosłowiańskim i stworzyli nowe pismo głagolicę.

Welehrad

Miasteczko Velehrad (Welehrad) położone na południowym-wschodzie Moraw jest najważniejszym miejscem

pielgrzymek w Republice Czeskiej. Twierdzi się, że w średnio-wieczu w IX i X wieku to ono było stolicą ważnego wtedy państwa słowiańskiego Wielkiej Morawy. Jest tu również prawdopodobnie pochowany jeden z misjonarzy – arcybiskup Metody. Bazylika w Welehradzie otrzymała od papieża Jana Pawła II w 1985 roku „złotą różę“ – cenny dar, którym mogą się pochwalić jeszcze Lourdes we Francji, Guadelupe w Meksyku i Częstochowa w Polsce. www.velehrad.eu

Najważniejsza pielgrzymka św. Metodego w Welehradzie odbywa się zawsze 5 lipca w dniu poświęconym obu świętym patronom.

Święty Gostyń

Gostyń (Svatý Hostýn) wraz z bazyliką pielgrzymkową Wniebowzięcia Panny Marii (Basilica minor, dobudowana w 1748 r.) z rzeźbą Panny Marii to najczęściej odwiedzane miejsce pielgrzymek na Morawach. Jego ciekawostką jest kaplica wodna ze źródłem cudownej wody i niezwykle cenna droga krzyżowa, której autorem jest sławny architekt stylu secesji Dušan Jurkovič. Gostyń łączy z Welehradem trasa pielgrzymkowa, na której można odwiedzić i inne sakralne zabytki regionu.

Skansen Archeologiczny Modrá

W miejscowości Modrá w pobliżu Uherského Hradiště znaleziono fundamenty prawdopodobnie najstarszego chrześcijańskiego kościoła z przełomu VIII i IX wieku. www.archeoskanzen.cz

Początki chrześcijaństwa w Pradze

Zamek Praski

Jeden z największych kompleksów zamkowych na świecie Zamek Praski (Pražský hrad) był siedzibą czeskich królów, cesarzy rzymskich a aktualnie w jego murach ma siedzibę urząd prezydenta republiki. Zamek jest wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Jego dominantą jest katedra św. Wita, Wacława i Wojciecha, patronów ziem czeskich. Budowę katedry rozpoczęto z inicjatywy cesarza Karola IV w 1344 roku a zakończono ją dopiero w 1929 roku. Warto odwiedzić również klasztor św. Jerzego, oraz pobliski kościół Wszystkich Świętych. W kaplicy św. Krzyża na drugim zamkowym

dziedzińcu umieszczono wystawę Skarb Katedralny Kapituły św. Wita. www.hrad.cz

Klasztor na Břevnovie

Najstarszy męski klasztor w Czechach założył w 993 roku książę Bolesław II wraz z drugim praskim biskupem Wojciechem. Ze starego romańskiego obiektu sakralnego zachowały się pozostałości krypty pod kościołem św. Małgorzaty. Gotycka przebudowa klasztoru i kościoła zniknęła pod barokową przebudową architektów Krzysztofa i Kiliana Ignacego Dientzehoferów z początku XVIII wieku. W całym kompleksie klasztornym wraz z ogrodami przebiega aktualnie rewitalizacja. www.brevnov.cz

Skosztuj piwa z browaru klasztornego Břevnovský Benedict. Jego dzieje sięgają do połowy XIII wieku. Browar znajdziesz w barokowym obiekcie dawnych stajni.

Welehrad Katedra św. Wita


Rotunda św. Marcina Wyszehradzie

Najstarszym dochowanym przykładem wczesnochrześciańskiej architektury sakralnej w Pradze jest rotunda św. Marcina (sv. Martina) na Wyszehradzie. Powstała w XI wieku a ze względu na swą średnicę, która wynosi 6,5 m jest też największą rotundą w Pradze. www.praha-vysehrad.cz

Okolice PragiStará Boleslav

Stará Boleslav wstąpiła do dziejów jako miejsce zabicia czeskiego księcia Wacława, który jest najważniejszym patronem kraju. Zabicie świętego przypomina

kompleks składający się z kościoła św. Wacława z kryptą św. Kosmy i Damiana oraz z kościółkiem św. Klemensa. Centralny kościół Wniebowzięcia Panny Marii jest powiązany z Palladium Ziemi Czeskiej. www.staraboleslav.com

Rzip

Góra Rzip (Říp) to symbol historii czeskiego narodu. Na jej szczycie jest umieszczony prawodpodobnie najsłynniejszy romański zabytek w Czechach, rotunda św. Jerzego. Z Rzipemjest związana legenda o przybyciu Czechów na te ziemie. Twierdzi się, że każdy Czech, chociaż raz w życiu powinien wejść na jej szczyt. www.rip.ceskehory.cz

Od XI wieku obszar dzisiejszych Czech jest częścią tradycji kościoła zachodniego. Przybywały tu nowe kongregacje a wraz z nimi edukacja i nowe ujęcie architektury. Nastąpił rozwój klasztorów, katedr i rozpowszechniła się nowa tradycja pielgrzymowania do miejsc świętych.

Drogi pielgrzymów, mnichów i architektów

Klasztor na Břevnovie

Święta Górka pod Ołomuńcem


Prekursorem stylu romańskiego był zakon benedyktynów, budujący rotundy kościoły, bazyliki oraz klasztory. Bracia rozpowszechniali kult świętych a każde z ich opactw miało ambicje stać się ważnym miejscem pielgrzymek. Wystrój rzeźbiarski i malarski niósł oprócz znaczenia zdobniczego również przesłanie edukacyjne – prezentował żywoty świętych i rodów panujących. Przykładem tego jest np. rotunda św. Katarzyny, która znajduje się w kompleksie zamkowym w Znojmie. Na jej ścianach dochowały się unikatowe malowidła o tematyce chrześcijańskiej i świeckiej.Innym ważnym zakonem byli cystersi działający na terenach Czech od połowy XII wieku. Ich klasztory symbolizują dobrobyt kraju, wykształcenie, sztukę oraz opiekę nad potrzebującymi. Postęp w matematyce i geometrii przyczynił się do powstania kolejnego nowego stylu – gotyckiego. Oprócz klasztorów zaczęły powstawać również majestatyczne katedry, których witraże przybliżały w pasjonujący sposób żywoty świętych.

KlasztoryKlasztory i piwo

Klasztory w Czechach i na Morawach to nie tylko wspaniała architektura i genius loci, ale też z bardzo bliskie związki z piwem. Dzieje klasztorów od samego początku były ściśle związane z warzeniem piwa. Jednym z dowodów na to jest zakotwiczenie czynności warzenia piwa w samych aktach fundacyjnych klasztorów. Mniej więcej do wieku XII piwo było nieodłącznym elementem codziennej strawy mnichów a jego przygotowanie odbywało się przede wszystkim w kuchniach konwentów jako coś zupełnie naturalnego. Piwo ze względu na swój skład urozmaicało dietę braci zakonnych również w okresach postów. Stopniowo na terenach klasztorów powstawały specjalnie wydzielone miejsca do warzenia piwa, czyli browary. Obecnie tę korelację przypominają nazwy niektórych piw czy samych browarów: Opat (klasztor w Broumovie), Klášter (Klasztor Hradiště nad Jizerou) czy Sv. Norbert (Klasztor na Strahovie w Pradze).

Wyższy Bród

Klasztor cystersów w Wyższym Brodzie (Vyšší Brod) położony nieopodal Czeskiego Krumlova został założony przez ród Rożmberków w 1259 roku i już od dawna nie jest siedzibą zakonników. Najcenniejszym skarbem klasztoru jest Madonna Vyšebrodská, jeden z najlepiej dochowanych przykładów gotyckiego malarstwa tablicowego w Czechach oraz zasobna klasztorna biblioteka.www.klastervyssibrod.cz

Zlatá Koruna

W odległości kilku kilometrów od Czeskiego Krumlova na cyplu nad Wełtawą jest położony malowniczy klasztor cystersów, uważany za jeden z najcenniejszych kompleksów gotyckiej architektury w Europie Środkowej. Jego ciekawostką jest podarunek, który klasztor otrzymał od francuskiego króla. Jest to cierń z korony Chrystusa, od której klasztor nosi również swą nazwę. Na terenie malowniczego kompleksu klasztornego są ukryte skarby architektoniczne oraz ciekawostki – takie jak kościół Wniebowzięcia Panny Marii, który jest największą świątynią na południu Czech. www.klaster-zlatakoruna.eu

Klasztor Zlatá Koruna (Zlatá Koruna) słynie z muzycznego unikatu. W 2012 roku zyskał wyjątkowy fortepian koncertowy renomowanej berlińskiej firmy Carl Bechstein. Jest to jedyny swego rodzaju instrument na świecie, który pierwotnie został wykonany na zamówienie pałacu cara w Petersburgu. Fortepian uatrakcyjnia koncerty odbywające się w klasztorze.

Želiv

Klasztor powstał w 1139 roku. Początkowo stał się siedzibą benedyktynów z pobliskiego opactwa w Sázavě, potem osiedliła się w nim wspólnota premonstratensów ze Steinfeldu nad Renem. Przez cały okres dziejów klasztor przeszedł wiele przemian. Po wielu pożarach był kilkakrotnie odbudowany – ale największych zmian dokonał w latach 1713–1720 architekt Jan Blažej Santini w duchu barokowego gotyku. W czasach komunizmu w XX wieku klasztor został

przekształcony na obóz internacyjny dla księży. Kompleks jest położony pośród malowniczej przyrody Vysočiny i prowadzi do niego wiele szlaków turystycznych oraz tras rowerowych.

W skład kompleksu klasztornego wchodzi też Želivský browar klasztorny, który w tradycyjny sposób produkuje sześć rodzajów piwa. Klasztor oferuje również możliwości zakwaterowania. A dla szukających odpoczynku od stresu naszej cywilizacji proponuje spędzenie czasu w zaciszu klasztoru na medytacjach i modlitwach z braćmi premonstratensami.

Klasztor Teplá

Klasztor premonstratensów został założony na początku XII wieku pośród malowniczej przyrody w pobliżu Mariańskich Łaźni. Jego najstarszym dochowanym elementem architektonicznym jest romańsko-gotycki kościół halowy Zwiastowania Pańskiego. Na przełomie XVII i XVIII wieku klasztor został przebudowany w stylu barokowym przez Krzysztofa Dientzenhofera. Biblioteka klasztorna mieści 100 000 dzieł i należy do najstarszych oraz do najważniejszych bibliotek historycznych w Czechach. W kompleksie klasztornym jest też zabytkowy park ze stawem i drogą krzyżową.www.klastertepla.cz

Za murem klasztoru rozpoczyna się 9-cio dołkowe pole golfowe. W sezonie turystycznym, od Wielkanocy do końca października, można skorzystać z zakwaterowania w klasztornym hotelu Teplá.

Klasztor Wyższy Bród


Katedry

Kutná Hora

Miasto Kutná Hora może się szczycić dwoma katedrami. W dawnym kompleksie cystersów wśród klasztornych obiektów znajduje się też katedra w Sedlecu (więcej informacji na str. 21). Druga z nich jest poświęcona patronce górników św. Barbarze – Świątynia św. Barbary. Oba obiekty są świadectwem bogactwa położnych na obszarze miasta kopalni srebra i bogactwa kutnohorskich mieszczan.Kamień węgielny katedry św. Barbary położono w 1388 roku, ale jej dobudowanie zajęło 500 lat. W pracach nad budową wzięło udział wielu czołowych artystów tamtych czasów. W okresie baroku duchową opiekę nad katedrą przejęli jezuici, których dawna bursa służy obecnie jako galeria GASK.www.kutnahora.cz

Elementy Świątyni św. Barbary, które najbardziej zdumiewają swym kunsztem nie są przeznaczone dla oka ludzkiego a precyzję ich wykonania można docenić jedynie przez lornetkę. Galerie zdobią różnorodne zwierzęta oraz postaci demonów, harpii i uskrzydlonych baranów. Doskonała akustyka kościoła i przyjemna atmosfera sprzyja nie tylko medytacjom i modlitwie, ale też koncertom organowym, które odbywają się tu regularnie.

Galeria GASK prezentuje odwiedzającym nowoczesną sztukę wieku XX i XXI. Warto zakupić bilet kombinowany, z którym można odwiedzić: GASK, Kaplicę czaszek w Sedlcu, Świątynię św. Barbary i kościół Wniebowzięcia Panny Marii.www.gask.cz

Katedra św. Wita, Wacława i Wojciecha w Pradze

Główny kościół Zamku Praskiego jest poświęcony trzem ważnym czeskim świętym. Jego budowa była rozpoczęta w 1344 roku. www.hrad.cz

Katedra św. Wacława w Ołomuńcu

Budowa katedry została rozpoczęta w 1100 roku. Kościół jest klejnotem europejskiej architektury epoki średniowiecza. Jego główna wieża ma wysokość 100,65 m i jest drugą najwyższą wieżą kościelną w Czechach. Katedra szczyci się również posiadaniem największego dzwonu na Morawach.www.dom-olomouc.webnode.cz

Katedra św. Bartłomieja w Pilźnie

Monumentalny gotycki kościół jest położny w centralnej części Pilzna na Placu Republiki. Najcenniejszym dziełem sztuki zdobiącym kościół jest zabytkowa rzeźba miłosiernej Panny Marii (tzw. Pilzneńska Madonna) z około 1390 roku.www.katedralaplzen.org

Katedra św. Piotra i Pawła w Brnie

Katedra jest umieszczona w miejscu, w którym prawdopodobnie stał niegdyś zamek z romańskim kościółkiem. Na jego fundamentach wyrósł wczesno gotycki kościół, który następnie stał się kościołem katedralnym w 1777 roku po podniesieniu Brna do rangi biskupstwa.

Katedra św. Wacława w OłomuńcuKościół św. Barbary w Kutnej Horze


Szlaki pielgrzymkowe i miejsca pielgrzymekŚwięta Górka k. Ołomuńca

Na obrzeżach Ołomuńca znajduje się perła architektoniczna Moraw Środkowych - bazylika minor pod wezwaniem Nawiedzenia Panny Marii z klasztorem premonstratensów na Świętej Górce (Svatý Kopeček u Olomouce). Rozległe sanktuarium z XVII wieku jest dominantą całej okolicy i najpiękniejszym przykładem morawskiego baroku. Obecnie przybywają tu liczni pielgrzymi szukający miejsca i spokoju do modlitw. Bazylika jest jednym z najliczniej odwiedzanych zabytków w regionie.

W 1995 roku na Świętą Górkę na spotkanie z młodzieżą zawitał papież Jan Paweł II.

Kolumna Najświętszej Trójcy stojąca w centrum Ołomuńca jest jednym z kulminacyjnych dzieł baroku środkowoeuropejskiego, Kolumna Najświętszej Trójcy w Ołomuńcu, zabytek UNESCO.

Święta Góra, Przybram

Nad środkowoczeskim miastem wznosi się góra nazywana Świętą (Svatá Hora u Příbrami), prawdopodobnie dlatego, że według legendy przebywał tu pustelnik – święty mąż. Mawia się, że pierwszą kapliczkę wzniósł na wzgórzu rycerz z rodu Malovców w wieku XIII. Pierwsze dochowane informacje o planach architektonicznych obecnej bazyliki pochodzą dopiero z 1658 roku. www.svata-hora.cz

Pielgrzymów przybywających na Świętą Górę sprowadza również słynna drewniana rzeźba Panny Mari Świętogórskiej, która podobno potrafi uzdrawiać.

Praskie Dzieciątko Jezus

Niewielka rzeźba Dzieciątka Jezus, wystawiona w dawnym luterańskim kościele, obecnie pod wezwaniem Panny Marii Zwycięskiej w Pradze, cieszy się prawdopodobnie większą sławą za granicą niż w Czechach. Codziennie święte miejsce odwiedzają setki wiernych ze wszystkich zakątków świata. Figurka małego Jezusa prawą ręką udziela błogosławieństwa a w lewej trzyma globus z krzyżem, jako symbol całej Ziemi, którą symbolicznie rządzi.

Praskie Dzieciątko Jezus przybyło do Pragi z Hiszpanii. Karmelitská 385/9, Praha 1www.pragjesu.info

Figurce Praskiego Dzieciątka Jezus są przypisywane najróżniejsze cudowne uzdrowienia a podobno uratowała też Pragę przed wojskami szwedzkimi w 1630 roku. W 1655 roku figurka została ukoronowane przez praskiego biskupa, a fakt ten jest co roku przypominany na uroczystościach, które odbywają się w pierwszą niedzielę maja.

Via Sacra

Święty szlak mierzy 550 km i kopiuje stary szlak handlowy prowadzący przez trzy kraje – Czechy, Polskę i Niemcy. Na czeską część szlaku można wkroczyć w miasteczku Hejnice, w którym mieści się jedno z najsłynniejszych miejsc pielgrzymek na Liberecku, a mianowicie bazylika Nawiedzenia Panny Marii oraz barokowy klasztor franciszkanów z 1-szej połowy XVIII wieku.

Praskie Dzieciątko Jezus Bazylika Nawiedzenia Panny Marii w Hejnicach

Kolejnymi punktami na Świętym szlaku są Czeski Dąb, Mnichovo Hradiště i Jablonné v Podještědí.www.via-sacra.info

W miejscu, na którym obecnie stoi bazylika w Hejnicach, podobno rosło drzewo, na którym biedny rzemieślnik umieścił figurkę Panny Marii, a przy tym pojawili się przed nim aniołowie.

Z Hejnic blisko jest do uzdrowiska Libverda szczycącego się piękną kolumnadą z XIX wieku i restauracją w olbrzymiej beczce z 1931 roku.


Ruch reformacyjny na obszarze Czech wiąże się z osobą Jana Husa. Jego śmierć wywołała na czeskich ziemiach tzw. rewolucję husycką, która ogarnęła też sąsiednie państwa. Czeska reformacja wyprzedziła reformację europejską o całe sto lat.

Drogi gorliwych kaznodziejów i heretyków

Droga św. Jakuba

Z Czech można też wyruszyć do Santiago de Compostela jednym z coraz popularniejszych szlaków pielgrzymkowych św. Jakuba i przeżyć to, co odczuwali dawni pielgrzymi. Przez Czechy prowadzi kilka tras Drogi św. Jakuba, które nawiązują do tras w Niemczech i w Austrii.

Trasa północna rozpoczyna się w Zbraslawiu, na obrzeżach Pragi i wiedzie przez Karlštejn, Beroun, Plasy, wzgórze Krkavec oraz miasteczko Stříbro do Kladrub. Następnie prowadzi przez miejscowość Bělá nad Radbuzou do miejscowości Železná, gdzie w pobliżu Parku Pojednania przekracza czesko-niemiecką granicę i łączy się z trasą do Norymbergii.

Trasa południowa wiedzie z Karlštejna przez miasteczka Mníšek pod Brdy, Dobříš, Příbram, Nepomuk, Klatovy i Kdyně do przejścia granicznego Všeruby/Eschlkam a dalej po wschodnio bawarskim szlaku pielgrzymkowym do Regensburga.

Pierwszą oznaczoną Drogą św. Jakuba na Morawach jest trasa Brno – Mikulov. Nawiązuje do szlaku austriackiego wiodącego przez Weinviertel w Dolnej Austrii. Trasa została przedłużona do Ołomuńca i prowadzi przez całe Morawy do polskiej granicy. www.jakubskacesta.czwww.ultreia.cz

Święta Górka w Mikulovie

Klokoty


Ruch reformacyjny z końca XIV i początku XV wieku wiąże się na terenach Czech i Moraw z działalnością Jana Husa, profesora uniwersyteckiego i teologa, którego działalność była inspirowana myślą angielskiego reformatora Johna Wycliffa. Hus za swą postawę wobec kościoła był prześladowany a w końcu spalony na stosie jako heretyk w 1415 roku podczas soboru w Konstancji. Jego śmierć wywołała na ziemiach czeskich rewolucję husycką, która ogarnęła też kraje sąsiednie. Symbolem reformacji stał się kielich, który pojawia się jako element zwyczajowy w kościołach i kaplicach protestanckich. Czeska reformacja dzięki temu wyprzedziła o sto lat reformację europejską, na czele, której stał profesor uniwersytecki i mnich augustiański Marcin Luter.

Praga husycka

Kościół Matki Boskiej przez Tynem

W miejscu romańskiego kościółka szpitalnego w połowie XIV wieku rozpoczęto budowę kościoła Tyńskiego. Obiekt został dobudowany za czasów króla Jerzego z Podiebradów. Na fronton kościoła umieszczono rzeźbę „husyckiego“ króla i olbrzymi kielich, symbol przyjmowania komunii pod dwoma postaciami. W 1626 roku rzeźbę króla Jerzego zastąpiła Panna Maria a kielich został przetopiony na jej aureolę. Celetná 5, Staroměstské náměstíPraha 1 - Staré Město www.praguewelcome.cz

W kościele Tyńskim został pochowany słynny duński astronom Tycho de Brahe.

Kaplica Betlejemska

Kaplica Betlejemska (Betlémská kaple) została odbudowana w latach 50-tych XX wieku w miejscu pierwotnej kaplicy z XIV wieku, miejsca działalności mistrza Jana Husa, które początkowo było przeznaczone do głoszenia kazań w języku ojczystym. Architekt Jakub Fragner zakomponował do nowej kaplicy wszystko, co dochowało się z kaplicy pierwotnej. Cennym dowodem pierwotnych zdobień kaplicy są zachowane fragmenty traktatów Jana Husa. Betlémské náměstí 255/4 Praha 1 - Staré Město

Reformacjana południuCzechTabor

Husyckie miasto Tabor (Tábor) powstało w 1420 roku i stało się siedzibą radykalnego odłamu ruchu husyckiego. Nazwa miasta wiąże się biblijnymi tradycjami Nowego Testamentu, według których przemiana Jezusa odbyła się na górze Tabor a zarazem z przekazem husyckich pielgrzymek na wzgórza. Obecny Tabor to malownicze miasteczko o sympatycznej historycznej atmosferze.www.taborcz.eu

Klokoty

Niedaleko centrum Tabora leży barokowe miejsce pielgrzymek Klokoty, które w okresie husyckim rozsławił Jan Žižka, paląc adamitów. Pamięć o nich przypomina dzieło rzeźbiarza Františka Bílka, z którego artystycznym postrzeganiem husytyzmu można się spotkać w całym mieście.

Oprócz kościoła Przemiany w Taborze warto zwrócić uwagę na Muzeum Husytyzmu mieszczące się pomieszczeniach dawnego ratusza. Wystawa przybliża dzieje husytyzmu i samego miasta. Warto się też wybrać na wycieczkę po taborskich katakumbach.

Kościół Panny Marii przed Tynem Tabor


Pojęcie czeski barok odznacza specyficzną postać kultury barokowej, powstającej od XVI do XVIII wieku. Korzenie baroku sięgają do Włoch i Hiszpanii, ale w Czechach zyskał on bogactwo nowych elementów dzięki miejscowym artystom i rzemieślnikom. Wskutek tego powstały nie tylko świątynie, klasztory, pałace, zamki ale zmienił się również charakter architektury wiejskiej – kościółki, kapliczki, zagrody chłopskie. Nowy styl połączył się tradycją ludową. Architektura doskonale zlała się z okoliczną krainą. Charakter krajobrazu z elementami architektury barokowej do dziś jest typowy dla malowniczych czeskich wiosek. Na czeskich ziemiach ślady swej działalności pozostawili tacy architekci jak Krzysztof i jego syn Kilian Ignacy Dientzenhoferowie oraz Jan Blažej Santini, który jest autorem unikatowego na skalę ogólnoświatową stylu gotyku barokowego.

Śladami DientzenhoferówKościół. św. Mikołaja w Pradze

Kościół św. Mikołaja (Kostel sv. Mikuláše) jest uważany za czołowy przykład architektury baroku w Europie a bywa też nazywany najpiękniejszą budowlą czeskiego baroku. Jego monumentalna kopuła i smukła wieża są nieodłącznym elementem panoramy praskiej metropolii. Malostranské náměstí Praha 1 - Malá Stranawww.stnicholas.cz

Niezapomnianym przeżyciem jest wejście na dzwonnicę Kościoła św. Mikołaja, z której rozciąga się imponująca panorama.

Barok to najwyraźniejszy styl architektoniczny w Pradze i w całych Czechach. Krajobraz pełen charakterystycznej barokowej architektury jest do dziś typowy dla malowniczych czeskich wiosek

Sztuka barokowa na usługach kościoła katolickiego

Kościół św. Jana Nepomucena na Zielonej Górze

Kościół św. Mikołaja na praskim Mniejszym Mieście


Broumovskie kościoły barokowe

Jednym z unikatów na skalę europejską są barokowe kościoły w regionie Broumova przy polskiej granicy. Kościoły powstały na obszarze należącym do opactwa zgodnie z planami słynnych architektów Krzysztofa Dientzenhofera i jego syna Kiliana Ignacego. Ich budowa była stosunkowo szybka, a miała miejsce w latach 1709 – 1743. Kompleks tworzy klasztor w Broumovie i kościółki w 9 okolicznych miejscowościach: Martínkovice, Vernéřovice, Ruprechtice, Otovice, Heřmánkovice, Bezděkov, Vižňov, Šonov, Božanov. www.broumov.net

Okrężna trasa rowerowa szlakiem broumovskich kościołów. Trasa po południowej części regionu, rozpoczyna się w mieście Broumov, prowadzi do czterech z nich. Szlak prowadzi z Broumova po bocznych drogach, a konkretnie przez Šonov, Otovice i Božanov do Martínkovic i z powrotem do Broumova.

Skosztuj lokalnego piwa Opat, którego historia jest ściśle związana z historią klasztora w Broumovie.

Dobre połączenie kolejowe z regionem prowadzi z Náchoda przez Meziměstí do Broumova (linia nr 026). Samochodem z Pragi dojedziesz tu za ok. 3 godziny.

Śladami SantiniegoJan Blažej Santini Aichl potrafił w swych dziełach połączyć dynamiczny barok z tradycją gotyku. Wykonując obiekty na życzenie ważnych osobistości Santini na stałe wpłynął na wygląd czeskiego krajobrazu.

Zielona Góra

Najsłynniejszym dziełem Santiniego jest pielgrzymkowy kościół św. Jana Nepomucena na Zielonej Górze (kostel sv. Jana Nepomuckého na Zelené Hoře), wznoszący się ponad miejscowością Žďár nad Sázavou. Dziś sanktuarium jest wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Kościół ma kształt pięcioramiennej gwiazdy symbolizującej pięć męczeńskich ran Chrystusa, ale także pięć gwiazd, które pojawiły się nad głową Jana Nepomucena po jego śmierci. Budowla została zbudowana w oparciu o symbolikę matematyczną i wytwarza rozświetloną przestrzeń doskonale skomponowanych, centralnych, wzajemnie się przecinających kształtów. Santini podpisał się też pod innymi budowlami w klasztorze cystersów we Žďárze, np. przebudował kościół

Wniebowzięcia Panny Marii i św. Mikołaja, Dolny cmentarz z symboliką Świętej Trójcy czy też obiekty studzienne w konwencie oraz budynek prałactwa. www.zelena-hora.eu

Katedra Wniebowzięcia Panny Marii w Sedlcu

Na obszarze najstarszego w Czechach klasztoru cystersów położonego w Kutnej Horze-Sedlcu wznosi się monumentalne dzieło Jana Blažeja Santiniego Aichla świątynia Wniebowzięcia Panny Marii. W miejscu dawnego romańskiego kościółka romańskiego w XIII wieku wybudowano gotycką bazylikę, która została zdewastowana w wojnach husyckich a budynek klasztoru został spalony. Kościół doczekał się odnowienia dopiero na początku XVIII wieku według projektu architekta Pavla Ignáca Bayera, którego niedługo potem zastąpił Jan Blažej Santini, który już w wieku 25 lat wykazał się większym wyczuciem i szacunkiem dla pierwotnego gotyckiego obiektu. www.kutnahora.cz

W XVIII wieku kościół był zdesakralizowany a na początku XX wieku znajdowała się w nim nawet fabryka tytoniu.

Klasztor Kladruby

Santiniego zapraszały też inne opactwa. Klasztor benedyktynów w Kladrubach jest wspólnym dziełem Santiniego i K. I. Dientzenhofera.

Plasy

W epoce baroku powstał monumentalny zespół klasztorny cystersów. Architekt

Jan Blažej Santini poprzez zastosowanie specjalnej konstrukcji z drewna dębowego rozwiązał problem z wilgotnym podłożem i nadmiarem wód gruntowych. Dawny klasztor przykuwa dziś swą uwagę przepięknym barokowym kościołem, biblioteką oraz kaplicą. www.klaster-plasy.cz

Hospital Kuks – wyspa sztuki barokowej w Czechach Wschodnich. W malowniczej dolinie Łaby František Antonín Špork kazał na początku XVIII wieku wybudować uzdrowisko (wywierało tu źródło lecznicze) z zamkiem. W późniejszym czasie dobudowano kościół oraz cenne rzeźby. W lapidarium można obejrzeć oryginały alegorii Cnót i Przywar, dzieł najsłynniejszego czeskiego rzeźbiarza epoki baroku Matyáša Bernarda Brauna. Godne zobaczenia są rzeźby na wolnym powietrzu w okolicznych lasach.www.hospital-kuks.cz

Katedra w Sedlcu Kuks


Na czele czeskiego odłamu prawosławia stanął Matěj Pavlík, który po wyświęceniu na pierwszego czeskiego biskupa prawosławnego przyjął imię Gorazd. Biskup Gorazd przyczynił się do powstania dziesiątków świątyń i rozwinął czeskie prawosławie do postaci, w jakiej znamy go do dziś.

PragaAż do 1935 roku cerkiew katedralna św. Cyryla i Metodego (Chrám sv. Cyrila a Metoděje) była kościołem katolickim. Do dziejów nie tylko prawosławia, ale też całej Czechosłowacji, zapisała się w czasie okupacji hitlerowskiej, podczas której w jej krypcie schronili się spadochroniarze po dokonaniu zamachu na protektora z ramienia III Rzeszy Reinarda Heydricha.

Fakt ten stał się pretekstem zakazania działalności kościoła prawosławnego; jego księża i wierni byli prześladowani. Biskup Gorazd za bohaterstwo i męczeńską śmierć był kanonizowany w 1987 roku. Resslova 9aPraha 2

Kościółek drewniany pochodzenia karpackiego - św. Michała Archanioła nazywany również Cerkwią św. Michała (kostelík sv. Michala) jest prawdziwą perłą. Wykonany w całości z drewna z elementami ludowego baroku w drugiej połowie XVII wieku stał dawnej na Ukrainie. W 1929 został rozebrany i przewiedziony do ogrodów Kińskich na praskim Smíchově, gdzie go ponownie zmontowano.Petřín – Kinského zahradaPraha 5

Chrześcijanie w Czechach przejawili zainteresowanie wiarą prawosławną po 1848 roku. W 1874 roku prawosławni na potrzeby odprawiania mszy otrzymali kościół św. Mikołaja na Rynku Staromiejskim w Pradze. Drogi

prawosławnych tradycji chrześcijańskich

Kościół św. Mikołaja na Starym Mieście

Kościół św. Cyryla i Metodego w Pradze


Na zachodzieCzech Na początku XVIII wieku nastąpił rozwój balneologii, a ponieważ znaczna ilość gości przybywała na leczenia do zbawiennych źródeł w Karlowych Warach (Karlovy Vary) z Rosji, konieczne było też zaspokojenie ich potrzeb duchowych. Jedną z najsłynniejszych świątyń prawosławnych jest cerkiew św. Piotra i Pawła w Karlowych Warach. Kazał ją wybudować burmistrz miasta Franciszkowe Łaźnie Gustav Wiedermann. Trójkąt uzdrowiskowy zawdzięcza mu też powstanie innych kościołów na tym obszarze. W Mariańskich Łaźniach (Mariánské Lázně) jest to

cerkiew św. Władimira w typowym rosyjsko-bizantyjskim stylu z okrągłą kopułą a we Franciszkowych Łaźniach (Františkovy Lázně) cerkiew św. Olgi z dachem w kształcie dzwonu i małą kopułą. Wszystkie cerkwie mają bogaty wystrój wewnętrzny. Najmłodszym prawosławnym kościołem jest cerkiew w dzielnicy Karlowych Warów Doubí. Drewniana kaplica św. Mikołaja została wyświęcona dopiero na przełomie tysiąclecia a w stylu tzw. kaplic suzdalskich wybudował ją na koszt własny brat Nikołaj Genadijewicz Stiepanow. Wzorem architektonicznym dla cerkwi św. Piotra i Pawła w Karlowych Warach była bizantyjsko-starorosyjska cerkiew w Ostankinie.

Kościół św. Piotra i Pawła w Karlowych Warach

Kościół św. Olgi we Franciszkowych Łaźniach


Naród Żydowski przywiodły do Czech i na Morawy stare szlaki handlowe. Pierwsze pisemne wzmianki o jego obecności na tym terenie pochodzą już z X wieku, mimo że Żydzi wędrowali tędy już w czasach Rzymian.

Wędrówki narodu żydowskiego

W XIII wieku przyznano Żydom niektóre prawa, a właśnie w tym czasie rozpoczęto budowę Synagogi Staro-Nowej w Pradze. Żydzi osiedlali się też w Brnie, w Ołomuńcu, Jihlavie, Litomierzcach czy w Przybrami, gdzie z przyczyn religijnych i politycznych budowali zamknięte osady. W XVI wieku powstawały nowe synagogi i nowe osady. Wolność na Ziemiach Czeskich zyskali w 1848 roku a równouprawnienie 19 lat później. Aż do 1939 roku kultura żydowska w Czechach kwitła a dzięki jej obecności powstało wiele dzieł sztuki i architektury.

PragaW XIII wieku prascy Żydzi dotarli w okolice ulicy Dušní i Synagogi Staro-Nowej (Staronová synagoga). Osada ta nosiła miano Miasta Żydowskiego czy też getta. W 1851 roku miasto stało się oficjalnie dzielnicą Pragi i zyskało nazwę Josefov. Z pierwotnej zabudowy krętych uliczek zachował się ratusz i sześć synagog.

Jedną z dochowanych tu synagog jest neogotycka Synagoga Maisela (Maiselova synagoga), której wybudowanie zlecił burmistrz gminy żydowskiej Mordechaj Maisel w stylu renesansowym w latach 1590 –1592. Aktualnie znajduje się w niej wystawa prezentująca dzieje Żydów Czeskich i Morawskich a kontynuowana jest w Synagodze Hiszpańskiej (Španělská synagoga), która powstała na miejscu najstarszej praskiej synagogi zwanej Starą Szkołą. Drugą co do wielkości zachowaną synagogą w Pradze jest Synagoga Pinkasa (Pinkasova synagoga). Na jej ścianach wypisano

prawie 80 000 imion i nazwisk ofiar holocaustu zwanego też szoa. Do synagogi przylega Stary Cmentarz Żydowski (Židovský hřbitov) z najstarszym nagrobkiem Avigdora Kary z 1439 roku. Tutaj został też pochowany słynny rabi Löw, stwórca legendarnego Golema. Po prawej stronie od cmentarza mieści się wczesno barokowa Synagoga Klausen (Klausova synagoga). www.kehilaprag.cz

Restauracje koszerne Shalom kosher restaurant Maiselova 18, Praha 1DINITZ Kosher restaurant Bílkova 12, Praha 1Chabad‘s SHELANU Kosher restaurantBřehová 208/8, Praha 1

Stary Cmentarz Żydowski

Synagoga Staro-Nowa


Synagoga Wielka w Pilźnie

Czechy ZachodniePilzno

Dowodem na to, że w okolicach Pilzna (Plzeň) w Czechach Zachodnich zawsze istniała duża gmina żydowska, jest spora ilość zabytków żydowskich oraz obiekt ogromnej dochowanej synagogi. Również tutaj obywatele żydowscy zostali zdziesiątkowani podczas hitlerowskiej okupacji w czasie II wojny światowej. Pojedyncze rodziny żyły w Pilźnie dalej, aż do 1848 roku, w którym założono nowoczesną gminę żydowską. W latach 1858–59 na obszarze miasta zbudowano Starą Synagogę w stylu neoromańskim według nowego rytuału synagogalnego. Po wybudowaniu w latach 1888–92 Wielkiej Synagogi, znaczenie Starej stopniowo upadało. Od jesieni 2013 roku synagoga stanie się obiektem wystawowym.

Wielka Synagoga jest jedną z największych synagog na świecie, łączy w sobie elementy neoromańskie i neorensanowe z motywami orient-alnymi. W latach 90-tych doczekała się renowacji a obecnie służy jako ośrodek kultury w Pilźnie. www.pilsen.eu W pobliżu Starej Synagogi wznoszą się ściany obwodowe Synagogi Pomocniczej, będącej pomnikiem ofiar holocaustu - Ogród Wspomnień zbudowano z 2600 kamieni z imionami i nazwiskami ofiar.

Pilzno to miasto piwa. Podczas zwiedzania browaru i Muzeum Browarniczego poznasz tajemnice i historię wyjątkowej procedury warzenia piwa Pilsner Urquell. www.prazdrojvisit.cz

Morawy Třebíč

Jednym z najważniejszych żydowskich zabytkowych kompleksów w Czechach jest dochowane Miasto Żydowskie w Třebíči, wpisane na listę UNESCO. Składa się ono ze 116 domów i dwóch synagog – Tylniej i Przedniej. W Synagodze Tylnej można obejrzeć wystawę poświęconą wyglądowi miasta w XIX wieku. Idąc po starej drodze warto też odwiedzić kirkut.www.trebic.cz

Pod względem powierzchni i ilości dochowanych zabytków kompleks architektoniczny w Třebíči jest zaliczany do największych w Czechach.

Brno

W głównej metropolii Moraw południowych, w Brnie przed II wojną światową żyło około 12 000 Żydów, którzy do swej dyspozycji mieli cztery synagogi. Do naszych czasów zachowała się jedynie jedna – synagoga funkcjonalistyczna z lat 1934–36, dzieło architekta Otto Eislera. Do dziś służy swojemu pierwotnemu celowi jako jedyny obiekt tego typu w całym regionie. W dzielnicy Židenice mieści się też cmentarz żydowski założony w 1852 roku. W neoromańskim domu obrzędowym zamurowano fragmenty nagrobków znalezionych w średniowieczu. Za domem mieści się pomnik holocaustu. www.brno.cz

Boskovice

Ważna gmina żydowska powstała również w Boskovicach, gdzie na przełomie XVIII i XIX wieku działała słynna szkoła (jesziwa) i centrum badań talmudu. W połowie XIX wieku ponad jedna trzecia mieszkańców miasta miała pochodzenie żydowskie. Na tutejszym cmentarzu znajduje się ponad 2400 nagrobków. Z pierwotnych 138 domów do dziś pozostało ich 79, łącznie ze szkołą, łaźnią, szpitalem, mykwą oraz barokową synagogą. www.boskovice.cz

Od 1999 roku najważniejsze obiekty łączy ścieżka dydaktyczna.

Mikulov

W Mikulovie znajduje się 90 dochowanych żydowskich domów, z których 45 to zabytki kultury. Od XVI wieku do 1851 roku swoją siedzibę miał tu morawski ziemski

rabin. Przez tutejszą dzielnicę żydowską prowadzi ścieżka dydaktyczna z 13 przystankami prowadzącymi przez najważniejsze miejsca w historii żydowskiego miasta a kończy się przy średniowiecznej Mykwie. Mikulov zajmuje ważne miejsce na mapie sakralnej Moraw. Przyczynił się do tego kardynał Franciszek Dietrichstein, który w połowie XVII wieku urządził w mieście ważną kapitułę kolegialną, kazał wybudować pierwszą Loretę na obszarze Czech. Zainicjiował również tradycję pielgrzymek na Świętą Górkę (Svatý kopeček) położoną nad miastem, która jest kontynuowana do dziś. Na szczyt Świętej Górki, na której jest umieszczony kościół pielgrzymkowy św. Sebastiana, prowadzi najstarsza na Morawach droga krzyżowa.www.mikulov.cz

Mikulov to centrum morawskiego winiarstwa, dlatego jest tu wiele szlaków winiarskich z przystankami w piwniczkach winnych. Okolice obfitują również w trasy rowerowe.

W Mikulowie powstawała historia. Przez miasto maszerowały armie podczas wojen napoleońskich w latach 1805 i 1809. Czery dni po bitwie pod Austerlitz, 6 grudnia 1805 roczpoczęto na zamku rokowania pokojowe, sam pokój był później zawarty w Bratysławie. Sam Napoleon spał w Mikulowie we wrześniu 1809 roku w drodze do Brna i na pole walki pod Austerlitz. W sierpniu 1866 roku wynegocjowano tu przymierze pomiędzy Austrią i Prusami, tzw. Przymierze z Mikulova, które zostało później zawarte w Pradze. Mikulov zasłużył na miano miasta pojednania.


Terezin

Litomierzyce

TerezinTwierdza Terezin (Terezín) powstała w 1790 roku jako umocnienia chroniące przed wojskami pruskimi. Swego czasu była szczytem kunsztu fortyfikacyjnego, ale rozwój broni i strategii spowodował, że nigdy nie była wykorzystana do celów obronnych.

Twierdza Terezin obecnie jest smutnym przypomnieniem okrucieństw, które miały tu miejsce w trakcie II wojny światowej. Więzienie niemieckiego gestapa znajdowało się w Małej Warowni a Warownia Główna służyła wtedy hitlerowskim Niemcom jako żydowskie getto. Ale więżono tu również tzw. prominentów - przedwojennych wybitnych polityków, naukowców i artystów.

Stąd naziści wywozili żydowskich obywateli do obozów koncentracyjnych, takich jak: Auschwitz czy Treblinka. W 63 transportach odjechało z Terezina około 87 000 osób, z których wojnę przeżyło jedynie 3600. Gettem przeszło około 155 000 osób. Po wojnie w tym miejscu powstało Mauzoleum Terezin, narodowy zabytek kultury odwiedzany przez tysiące turystów z całego świata.

Muzeum Getta, prezentuje wystawę o tzw. ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej. Wystawa powstała przy współpracy z byłymi więźniami getta terezińskiego i przy pomocy setek dokumentów, rysunków, przedmiotów, listów i filmów z życia uwięzionych.

W Magdeburskich koszarach (Magdeburské kasárny), które służyły jako siedziba samorządu żydowskiego, odbywają się wystawy o wydarzeniach kulturalnych w gettcie. www.pamatnik-terezin.cz www.terezin.cz

LitomierzyceZabytkowe miasto Litomierzyce (Litoměřice) rozkłada się wzdłuż Łaby w odległości kilku kilometrów od Terezina. Litomierzyce kojarzą się z uprawą winnic. Tutaj, na jednej z najbardziej wysuniętych na północ winnic w Europie, jest produkowane znakomite i dobrej jakości wino.

Warto również obejrzeć interaktywną wystawę czeskiego winiarstwa w niedawno wyremontowanym zamku w centrum miasta. Wino można tu też zdegustować.

32 Zabytki sakralne

Lista obiektów

Boskovice .............................................. 1Brno ...................................................... 2Broumov ............................................... 3Český Dub ............................................. 4Františkovy Lázně ................................ 5Hejnice .................................................. 6Jablonné v Podještědí .......................... 7Karlovy Vary ......................................... 8Kladruby ............................................... 9Klokoty ..................................................10Kuks ..................................................... 11Kutná Hora ..........................................12Lázně Libverda ..................................... 13Mariánské Lázně .................................14Mikulov ................................................ 15Mnichovo Hradiště .............................16Modrá .................................................. 17Olomouc ..............................................18Plasy .....................................................19Plzeň .................................................... 20Praha ................................................... 21Příbram ............................................... 22Říp ........................................................ 23Stará Boleslav ..................................... 24Svatý Hostýn ....................................... 25Svatý Kopeček u Olomouce ................ 26Tábor ................................................... 27Teplá ................................................... 28Terezín ................................................ 29Třebíč .................................................. 30Velehrad .............................................. 31Vyšší Brod ........................................... 32Zlatá Koruna ....................................... 33Znojmo ................................................ 34Žďár nad Sázavou – Zelená Hora ...... 35Želiv ..................................................... 36

Droga św. Jakuba Trasa północna .................................... 37Trasa południowa ................................ 38Drogą św. Jakuba na Morawach ........ 39

Via Sacra .............................................. 40

Podczas wędrówek po Republice Czeskiej, Czech Specials pomoże

pewno spróbujesz tradycyjnych przysmaków kuchni czeskiej.

Czech Specials

www.czechspecials.com

0548_13_CzT_inz 105x150mm_FR PL RU IT_uprava.indd 6 12.4.2013 14:34:25

Zabytki sakralne

Wydawca: CzechTourism, Praha 2013 ©Vinohradská 46, 120 41 Praha 2,[email protected]: Agentura HelpTour - Magni | Podróże w historię , www.magni.czTłumaczenie: Marzena Sedláková Zdjęcia: © Ladislav Renner, Libor Sváček, Pavel Hron, Dagmar Veselková, Petr Lněnička www.kvpoint.cz, Sdružení České dědictví UNESCO, CzechTourismProjekt, produkcja, druk: Wydawnictwo MCU, www.mcumedia.czRok: 2013, wydanie IISBN: 978-80-87824-20-7Za informacje zawarte w publikacji, pomimo starannego opracowania,nie ponosimy odpowiedzialności.

Oficjalna prezentacja turystyczna Republiki Czeskiejwww.czechtourism.com

1

3

30

31

8

29

1731

34

23

24

25

11

9

19

3236

35

28

32

33

5

14

2710

18

15

26

21

Początki chrześcijaństwa

Drogi pielgrzymów, mnichów i architektów

Drogi gorliwych kaznodziejów i heretyków

Sztuka barokowa na usługach kościoła katolickiego

Drogi prawosławnych tradycji chrześcijańskich

Wędrówki narodu żydowskiego

Droga św. Jakuba

drogi, autostrady

50 km

Praha

Brno

Plzeň

Karlovy Vary

Kutná Hora

Olomouc

Zlín

Ostrava

České Budějovice

Ústí nad Labem

HradecKrálové

Pardubice

Liberec

Jihlava

2

20

12

Polska

SlovenskoÖstrerreich

Deutschland

22

38

39

37

Via Sacra

4

7

16

13

40

6

Český Krumlov

Kroměříž

Litomyšl

Lednice – Valtice

Telč

Holašovice

Mikulov

jaką kojącą moc posiada okoliczna kraina,chciałbyś z niej czerpać energię.

Gdybyś wiedział,

stories.czechtourism.com

0548_13_CzT_inz 105x150mm_FR PL RU IT_uprava.indd 5 12.4.2013 14:34:22

sacred sights

Documents