Wtym rozdziale znajdziemy:

Podstawowe informacje oprogramie IBM SPSS Statistics Opis edytorw (danych, raportw ipolece)

oraz ich podstawowych funkcji Sposoby definiowania iwpisywania rnego rodzaju danych

Wprowadzanie danych ipodstawy pracy zprogramem IBM SPSS Statistics

rozdzia

CZ IPRZYGOTOWANIE

DANYCH DO ANALIZYSTATYSTYCZNEJ

2

Barbara KossakowskaSylwia BedyskaSzkoa Wysza Psychologii Spoecznej

WPROWADZENIE

IBM SPSS Statistics jest programem dziaajcym wdominujcym obecnie rodowisku Microsoft Windows oraz wrzadziej spotykanych systemach operacyjnych Linux iMAC OS. Kady zaznajomiony ztymi systemami operacyjnymi uytkownik zauway, e program SPSS wykazuje due podobiestwo wpodstawowych funkcjach itrybach pracy do innych programw pracujcych wtych rodowiskach. Gwny czon nazwy SPSS to skrt od Statistical Package for Social Sciences. Pakiet ten wykorzystywany powszechnie wnaukach spoecznych: psyPakiet ten wykorzystywany powszechnie wnaukach spoecznych: psychologii, socjologii czy pedagogice, ale suy take do analizy danych zsystemw operacyjnych, transakcyjnych, danych sprzedaowych, wyszukiwania zagroe w transakcjach internetowych, poszukiwania naduy w systemach rejestracji usug medycznych. Wida wic, e jego zastosowanie znacznie wykracza poza zagadnienia sugerowane nazw pakietu.

Wskad pakietu IBM SPSS Statistics wchodzi kilkanacie moduw: cz znich to moduy uniwersalne, takie jak IBM SPSS Statistics Base czy IBM SPSS Regression, inne s bardziej specjalistyczne igrupuj statystyki najczciej uywane wpewnym obszarze wiedzy, np. IBM SPSS Direct Marketing czy IBM SPSS Forecasting. Te ostatnie moduy s do mocno zautomatyzowane, tak by odciy uytkownika zkoniecznoci samodzielnego wyboru statystyk.

Waciwie co roku pojawia si nowa wersja programu IBM SPSS Statistics, wic warto wspomnie, e ksika jest dedykowana 20 wersji programu, cho prawdopodobnie wikszo operacji wykonuje si wpodobny sposb take wwersjach niszych ni 20.0. Zmiany maj bowiem raczej charakter ewolucyjny ni rewolucyjny inajczciej polegaj na dobudowywaniu kolejnych moduw. Obsuga programu jest podobna jak winnych programach, zktrymi uytkownik mia ju styczno. Poszczeglne opcje mona wybiera za pomoc myszki bd te korzystajc z klawiatury komputerowej. Skrty klawiszowe CTRL+C (kopiuj) lub CTRL+V (Wklej), do ktrych niektrzy uytkownicy Windowsa przywykli, dziaaj take wSPSSie.

Omwmy najpierw gwne elementy konstrukcji programu. Praca zpakietem IBM SPSS Statistics odbywa si wkilku rodzajach okien nazywanych edytorami. S to edytory: danych, raportw, wykresw ipolece. Cz edytorw ma autonomiczn funkcj imoe zosta zapisana jako samodzielny plik. Dotyczy to edytora danych, raportw ipolece. Inne edytory: np. edytor wykresw otwierane s wraporcie anastpnie zamykane po dokonaniu operacji na obiekcie, ktry zosta w nich wyedytowany. Edytor Danych suy do wpisywania surowych danych oraz przygotowania swego rodzaju sowniczka etykiet zmiennych iich wartoci. Edytor Danych ma rozszerzenie .sav, a w programie Windows jest oznaczony specyficzn ikon (rysunek 2.1). Edytor Raportw to okno, wktrym

ROZDZIA 2Wprowadzanie danych ipodstawy pracy zprogramem IBM SPSS Statistics 49

pojawiaj si efekty intensywnej pracy obliczeniowej, czyli wyniki zamwionych analiz w postaci tabel i wykresw. Informacje zawarte w tym edytorze mog zosta take wzbogacone przez autora oszczegowe komentarze iopisy, atabele mog by edytowane w bardzo elastyczny, szybki i wygodny sposb poprzez tabele przestawne. Ten edytor ma rozszerzenie .spo oraz charakterystyczn ikon (rysunek 2.2). Edytor Polece to szczeglnie skuteczne narzdzie dla bardziej zaawansowanych uytkownikw, dla ktrych korzystanie zprogramu za pomoc grnego menu przestao by efektywne ze wzgldu na du liczb przeprowadzanych analiz. Kada analiza, przeksztacenie czy wykres moe zosta wykonane dwojako: za pomoc wyboru odpowiedniej opcji wmenu lub te poprzez wpisanie polecenia wEdytorze Polece. Tre polece moe zosta zapisana wpostaci pliku orozszerzeniu .sps (ikona na rysunku 2.3).

EDYTOR DANYCHJako pierwszy omwimy dokadnie Edytor Danych, gdy zwykle analizy danych rozpoczynamy od ich wprowadzenia do programu statystycznego. Edytor Danych wyglda podobnie do arkusza kalkulacyjnego, cho istniej te pewne rnice. Niezwykle istotne jest to, e wpisujc dane, musimy pamita okilku oglnych zasadach. Zasady te s identyczne niezalenie od tego, do jakiego programu wprowadzamy dane, awic dotycz take takich sytuacji, gdy dane wprowadzamy do programu Excel czy innych arkuszy kalkulacyjnych. Zaczniemy od tych oglnych zasad, by potem przej do szczegowych rozwiza Edytora Danych.

Zastanwmy si najpierw, co to s dane. Ot dane to informacje oosobie badanej, przy czym kada pojedyncza informacja stanowi osobny element danych. Wprowadzajc dane, naley pamita otym, e wyniki jednej osoby musz si znale wjednym (itylko jednym) wierszu. Nawet jeeli badamy t sam osob dwukrotnie tym samym testem, to jej odpowiedzi zobu testw musz si znale

Rysunek 2.1. Ikona pliku danych

Rysunek 2.2. Ikona pliku raportw

Rysunek 2.3. Ikona pliku polece

CZ I PRZYGOTOWANIE DANYCH DO ANALIZY50

w jedynym wierszu wssiadujcych kolumnach najpierw wyniki pierwszego pomiaru, potem wyniki drugiego. Kady kawaek informacji o tej osobie stanowi zmienn. Musimy wic si zastanowi, ile porcji informacji oosobie badanej mamy idziki temu okreli liczb zmiennych. Tak wic dane to zestaw zmiennych. Zmienne umieszczamy wkolumnach. Pamitajmy, e wane jest, aby wprowadzi do programu SPSS wszystkie dane jakie posiadamy tak zwane dane surowe, na przykad odpowiedzi osoby na wszystkie pytania ankiety, anie jedynie czny wynik. Oczywicie wpisanie jedynie sumarycznego wyniku jest szybsze, ale niestety nie jest lepsze, gdy uniemoliwia wykonanie niektrych analiz, atake zwiksza ryzyko popenienia bdw wsumowaniu wynikw. Trzeba take pamita, e program IBM SPSS Statistics, mimo i pozwala wprowadza dane tekstowe, to nie jest ich wstanie wtakiej formie analizowa. Do analizy jakociowej dedykowane s inne specjalistyczne programy. Jedynym jzykiem, ktry program rozumie s liczby. Azatem pojawia si konieczno przeoenia tekstowych informacji oosobie (na przykad jej pci) na informacje liczbowe, poprzez kodo-wanie danych. Sposb kodowania ustalamy zwykle sami, przypisujc odpowiedziom osoby badanej wartoci liczbowe, gdy mamy do czynienia ze zmiennymi jakociowymi. Zmienne ilociowe nie musz by specjalnie kodowane, bo wystpuj ju wpostaci liczbowej, ktr wpisujemy do danych. Do problemu kodowania powrcimy wkolejnych czciach rozdziau.

KODOWANIE DANYCH

Rysunek 2.4. Okno Edytora Danych widok ZMIENNE

ROZDZIA 2Wprowadzanie danych ipodstawy pracy zprogramem IBM SPSS Statistics 51

Wrmy teraz do Edytora Danych. Jego okienko ma dwie zakadki wlewym dolnym rogu. Te zakadki maj nazwy DANE oraz ZMIENNE. Kliknicie zakadki powoduje otwarcie odpowiedniego okna. Zaczniemy od okna ZMIENNE (rysunek 2.4) stanowicego rodzaj sowniczka, wktrym uytkownik programu ma moliwo szczegowego opisania danych wprowadzanych do programu, nazw zmiennych isposobu ich kodowania. Cho niezbdne jest tylko wprowadzenia nazw zmiennych, zachcamy gorco do moliwie dokadnego uzupenienia informacji wtej zakadce, bo uatwia to zarwno orientacj wpliku zdanymi, jak ipniejsze odczytywanie wynikw analiz wEdytorze Raportw.

Zacznijmy zatem od wprowadzenia nazw zmiennych. Wzakadce ZMIENNE wpierwszej kolumnie moemy umieci nazw zmiennej. IBM SPSS STATISTICS wymaga jednak, by nazwa zmiennej speniaa nastpujce reguy: Nazwa zmiennej nie moe przekracza pewnej liczby znakw wprowadzone

nazwy musz mie dugo 64 bajtw (zwykle to 64 znaki). Wstarszych wersjach programu, na przykad 11,5 iniszych, ograniczenie jest bardzo restrykcyjne inazwa zmiennej moga zawiera jedynie 8 znakw. Nazwa zmiennej powinna by krtka, ale najlepiej, jeli oddaje jej znaczenie.

Wnazwie nie wolno stosowa znakw specjalnych: spacji, oraz znakw: !, %, , &, *, +, /, , =, ?, , , (), :, ;.

Nazwa zmiennej zawsze musi zaczyna si liter inie moe koczy si kropk. Kropka moe si pojawi wrodku nazwy zmiennej.

Nie mona wpisa dwch zmiennych otej samej nazwie. Jeli wpiszemy nazw niezgodn zpowyszymi reguami, IBM SPSS STA

TISTICS uniemoliwi nam zapis izasugeruje zmian nazwy za pomoc specjalnego komunikatu.

Kolejn kolumn woknie ZMIENNE jest TYP. Nie bdziemy omawia szczegowo wszystkich moliwoci wtym oknie, ajedynie zasygnalizujemy dwa rne typy ikonsekwencje ich zastosowania dla dalszych analiz. Pierwszym typem zmiennych najczciej stosowanym s zmienne liczbowe, ktre mona opisa za pomoc typu numerycznego. Drugim typem s zmienne wpostaci wpisanych do programu sw oznaczajcych pe, kolor oczu czy inne zmienne jakociowe. Typ tekstowy, gdy wpisujemy dane zebrane wpytaniach otwartych, ma jedn powan wad. Jeli typ zmiennej zosta zdefiniowany jako typ tekstowy, to program IBM SPSS STATISTICS nie jest wstanie przeprowadzi adnych analiz, gdy jak wspomniaymy wczeniej, program potrafi zrozumie tylko informacje liczbowe. Trzeba te pamita, e typ ma znaczenie dla szerokoci zmiennej. Jeli chcemy wpisa dane tekstowe, takie jak chociaby imi inazwisko osoby badanej, to musimy odpowiednio zdefiniowa szeroko zmiennej, tak by zmieciy si wniej informacje owikszej liczbie znakw. Mona to zrobi wkolumnie SZEROKO. Za pomoc strzaek zprawej strony okna moemy zwikszy lub zmniejszy szeroko danej zmiennej.

OKNO ZMIENNE

NAZWA ZMIENNEJ

TYP NUMERYCZNY

TYP TEKSTOWY

CZ I PRZYGOTOWANIE DANYCH DO ANALIZY52

Kolumna DZIESITNE, znajdujca si wzakadce ZMIENNE, suy do ustawienia liczby miejsc dziesitnych wywietlanych woknie DANE. Jak mona si domyla, ta kolumna ma znaczenie tylko wprzypadku zmiennych numerycznych ijest istotna dla wygody uytkownika. Ta opcja ustawie zmienia bowiem tylko sposb wywietlania wartoci, ale nie jest wstanie ich zmodyfikowa. Wane: jeli