1

سنت ترجمه در روسیه

ویلن ان. كومیسارف نویسنده:

بهمن بلوک نخجیریمترجم:

2

زبان روسی از خانواده زبان های اسالو شرقی و یکی از شش زبان رسمی سازمان ملل

متحد است. تاریخچه زبان روسی معاصر به قرن نهم میالدی برمی گردد. در این قرن

تعدادی از قبایل اسالو با هم متحد شدند تا سرزمین جدیدی تشکیل دهند، که به

نام گرفت. بعدها مرکز سیاسی کشور به مسکو انتقال « کیف روسِ»افتخار پایتختش

به پایتخت روسیه واحد تبدیل شد. در « ایوان کبیر»یافت، که در قرن پانزدهم در دوره

، بنیانگذار نظام آموزشی و پایتخت جدید، سنت «پتر کبیر»قرن هفدهم توسط

تباط با اروپای غربی آغاز شد. پترزبورگ )که بعدها لنینگراد نام گرفت(، برقراری ار

( 2221-2211ناآرامی های سیاسی در زمان حکمرانی تزارها در دوره جنگ داخلی )

به اوج خود رسید و پس از آن کمونیست ها کنترل کشور را بر عهده گرفتند. با پایان

جنگ جهانی دوم اتحاد جماهیر شوروی یکی از دو قدرت بزرگ جهان محسوب می

با آغاز دوره اصالحات اجتماعی و سیاسی )پرسترویکا( و عقب 18ه شد. اواسط ده

نشینی گسترده روسیه از اروپای شرقی همراه بود.

تاریخچه به ثبت رسیده از ترجمه در روسیه درست به اندازه حوادث آن غنی و طوالنی

است. در اینجا مروری کوتاه بر شیوه های اصلی ترجمه در دوره های مختلف تاریخ

سیه خواهیم داشت.رو

3

کیف ترجمه در روسِ

یک 168کیف راه یافتند. در سال ه تقریباً به صورت آماده به روسخط، ادبیات و ترجم

که به عنوان مبلغ از سوی « متودیوس»و برادرش « سیریل»کشیش یونانی به نام

لیک( برای امپراطوری بیزانس به میان اسالوها فرستاده شده بودند، الفبایی جدید )سیری

4

اسالو کهن کلیسایی ابداع کردند. ترجمه تعدادی از متون مذهبی از یونانی به زبان

انجیل، مزامیر و کتاب دعا از نخستین ترجمه های آن ها بود. پس از پذیرش رسمی

توسط روسیه کیف ترجمه های زیادی انجام شد تا نوکیشان به 211مسیحیت در سال

دید و سنت ها و شعائر کلیسا دسترسی داشته باشند. اصول فلسفی و اخالقی دین ج

این ترجمه ها از ژانرهای مختلفی از قبیل زندگی قدیس ها، موعظات، تواریخ ایام )در

تورات( و ... صورت می گرفت. اسفار مشکوک یا آپوکریفا نیز با داستان هایی از

ستان های تخیلی معجزات، موهومات و موجودات فرازمینی، که گاهی بسیار شبیه دا

ارستان انجام می شد، امروزی بود، محبوبیت بسیاری داشت. اکثر این ترجمه ها در بلغ

کیف مورد استفاده قرار می گرفت. مترجمین کتب مذهبی معموالً ترجمه اما در روس

واژه به واژه از متن اصلی را ترجیح می دادند.

تعدادی از متون غیرمذهبی و

ز در قلمرو تقریباً غیرادبی نی

روسیه کیف ترجمه شدند،

که از میان آن ها می توان به

«Житие Андрея

Юродивого » زندگی(

آندری، مرد خدا(،

5

«Пчела » ،)زنبور عسل(«Космография( »و کیهان نگار )ی«Физиолог »

دستاوردی « جوزف فالویوس»اثر « نبرد یهودیان»( اشاره کرد. ترجمه 1طبیعت شناس)

ب می شد، زیرا مترجم در آن توانسته بود از بسیاری جهات از ترجمه چشمگیر محسو

تحت اللفظی فاصله بگیرد.

خدا مرد آندری، زندگی

در این دوره عدم ذکر نام مترجم به نوعی قاعده بدل شده و تعیین اینکه آیا ترجمه در

داخل کشور یا خارج از مرزهای آن صورت گرفته، اغلب امری ناممکن بود.

( ترجمه ها همچنان نقش بسزایی 2111-2818ل ها )در تمام طول دوران حمله مغو

در شکل دهی هویت فرهنگی کشور ایفا می کردند. بخش های بیشتری از انجیل

ترجمه شد و برخی از ترجمه های قبلی مورد بازبینی قرار گرفت و یا با ترجمه ای

ی در بين افرادی مانندرامون عناصر اربعه و يا اتم گرايدر حدود بحث و فحص پي یکهن چيز یحکما یطبيعت شناس. م 1

ها نه فت که آنتوان گیامروزين کلمه. به عبارت ديگر م ینه پزشک يا گياه شناس به معنا ،لئوکيپوس و دموکريتوس بوده است .انديشيدندیبلکه در باب طبيعت امور می، درباره امور طبيع

6

История»جدید جایگزین شد. در کنار متون مذهبی، متون غیرمذهبی نیز از قبیل

индийского королевства( »و تاریخ )پادشاهی هند«Троянская

Война »( به تدریج ترجمه شدند. اغلب ترجمه ها از زبان یونانی انجام )جنگ ترویا

می شد و برخی مترجمین از زبان های التین و عبری کهن ترجمه می کردند.

تسالونیکی شناسی باستان موزه ترویا، جنگ

ماحصل تاثیر این دوره همچنین شاهد شکل گیری تدریجی زبان روسی به عنوان

متقابل زبان اسالو کهن کلیسایی و زبان عامه مردم بود. با وجود این متون مذهبی

همچنان به زبان اسالو کهن کلیسایی، که در خارج از کلیسا هیچکس به آن تکلم نمی

کرد، ترجمه می شدند. همزمان برقراری ارتباط با سایر کشورها نیازمند ترجمه اسناد

د و همین امر زمینه را برای ورود زبان روسی به عرصه ترجمه آماده سیاسی و تجاری بو

ساخت. جدای از ترجمه ها، زبان متون اصلی نیز در این دوره ترکیبی از اسالو و روسی

بود.

7

ترجمه در قرون شانزدهم و هفدهم

مسکو از قرن شانزدهم به بعد به مرکز سیاست و نیز ترجمه کشور تبدیل شد. نام

مترجمان متون مهم دیگر مشخص بود و سهم آن ها در زبان و فرهنگ کشور بیشتر

از 2121شناخته می شد. از همین رو واسیلی سوم شاهزاده اعظم مسکو در سال

ا به مسکو بفرستند. در سال صومعه یونانیان خواست تا مترجم تحصیل کرده ای ر

مشهور شد.« ماکسیم یونانی»که به مردی با هیات سفرای یونانی به مسکو آمد، 2121

8

( به عنوان مترجم کتب 2116یا 2111او در باقی سال های عمرش )وفات در سال

مذهبی و برخی متون غیرمذهبی مشغول به کار بود. عالوه بر این بسیاری از ترجمه ها

بازبینی قرار داد و توضیحاتی به آن ها اضافه کرد. او در ابتدا هیچ یک از زبان را مورد

های روسی و اسالو کهن کلیسایی را نمی دانست. ترجمه او در دو مرحله صورت می

گرفت. ابتدا وی متون را از یونانی به التین ترجمه می کرد، سپس دستیارانش آن را به

ر بازنگری ترجمه های قدیمی اغلب سنت های تثبیت اسالو کهن برمی گرداندند. او د

شده را نادیده می گرفت و به بدعت گذاری و کفرگویی متهم می شد. ماکسیم یونانی

همچنین نویسنده، آموزگار و فیلسوفی پرکار بود. در نوشته های وی می توان به عبارات

ت از فرآیند متعددی در خصوص هنر ترجمه برخورد، که نخستین تفاسیر و توصیفا

ترجمه در روسیه محسوب می شوند.

9

د می کرد، که باید تحلیلی دقیق از متن اصلی جهت درک تمام وجوه تمثیالت او تاکی

و اختالفات جزئی آن صورت گیرد.

برای انجام چنین تحلیلی نه تنها داشتن دانش زبانی مطلوب، بلکه برخورداری از دانش

و وی باید برای آماده ساختن خود کارهای فراوانی فلسفی نیز برای مترجم الزم است

ماکسیم با مشاهدات و یافته های متعدد درباره مد نظر قرار دادن لغات انجام دهد.

یونانی، نظام آهنگین و اشکال آواشناختی در ترجمه به نظرات خود قوت بخشید. یکی

اسامی خاص از خدمات او به زبان شناسی روسی تالیف لغت نامه ای شامل عمدتاً

یونانی و نیز برخی اسامی التین و عبری بود.

10

اگرچه دانشمندان روس در آن زمان نظراتی درباره نیاز مترجم به تسلط بر هر دو زبان

ترجمه و برخورداری از دانش گسترده قبلی در این حوزه ارایه داده بودند، اما در عمل

نش آن ها از زبان ها و در نتیجه اکثر مترجمان از آموزش مناسب بی بهره بودند. دا

ترجمه هایشان اغلب تا حد مطلوب فاصله زیادی داشت.

در قرن هفدهم به تدریج تعداد بیشتری از ترجمه های متون عمدتاً غیرمذهبی ارایه

شد. ترجمه های علمی در خصوص موضوعات طالع بینی و نجوم، علم حساب و هندسه،

11

از حیوانات مختلف بودند. برخی ترجمه ها را می شد آناتومی و پزشکی و نیز توصیفاتی

به نوبه خود به عنوان آثار ادبی در نظر گرفت. در این قرن همچنین نخستین لغت نامه

های دوزبانه برای کمک به مترجمان در امر ترجمه تالیف شدند؛ از جمله لغت نامه های

سوئدی و ... . – التین –اسالو، روسی –اسالو، لهستانی –یونانی –التین

هار گروه تقسیم می شدند. گروه نخست مترجمان کارمند در چمترجمان این دوره به

بخش های مختلف اداری و اغلب خارجی )لهستانی، آلمانی، هلندی( یا از اهالی بخش

های جنوبی و غربی کشور بودند. آن ها معموالً اشراف خوبی بر زبان های کالسیک یا

اما دانششان از روسی و اسالو کهن بسیار اندک بود. احتماالً کاتبی به لهستانی داشتند،

این مترجمان کمک می کرد و مسئولیت نگارش ترجمه ها و تصحیح آن ها را بر عهده

12

داشت. گروه دوم کوچک بود و شامل تعداد اندکی راهب می شد، که تحصیالت دینی

از التین و یونانی می پرداختند. داشتند و فقط به ترجمه کتاب های مذهبی و آموزشی

مشهورترین این مترجمان اپیفانیوس، اسالوینزکی، ارسنیوس یونانی و دیونیسیوس

یونانی بودند. گروه سوم بزرگترین گروه و اعضای آن شامل مترجمانی بود، که دفعتاً یک

یا دو اثر را در هنگام بیکاری ترجمه می کردند.

، که بنا به سلیقه و ابتکار خود متن مورد نظرشان گروه چهارم شامل مترجمانی بود

برای ترجمه برمی گزیدند. در میان آن ها برخی مانند آندری ماتوییف، باگدانف و

شاهزاده کروپوتکین از مالزمان تزار بودند.

13

ترجمه در قرن هجدهم

قرن هجدهم قرن رشد چشمگیر ترجمه در روسیه بود. اصالحات سیاسی پتر کبیر

ت اقتصادی روسیه را با کشورهای اروپایی وسیعاً گسترش داد و این امر موجب ارتباطا

شکل گیری تقاضاهای متعدد برای ترجمه متون علمی و فنی در کنار متون ادبی

گردید. اینک از مترجمان انتظار می رفت ترجمه هایی با کیفیت باال ارایه دهند. پتر

اداری به معنای متن اصلی صادر کرد. رشد حکمی ویژه درباره ترجمه مبنی بر رعایت وف

زبان روسی و شکل نوشتاری آن در این دوره آغاز شد و بسیاری از روشنفکران روس به

ترجمه به عنوان ابزاری برای غنا بخشیدن به زبان و آشکار کردن اصالت و پتانسیل

تبیینی آن می نگریستند.

14

قش برجسته ای در این فرآیند میخاییل لومونوسف، دانشمند و شاعر بزرگ روس، ن

داشت. او و سایر نویسندگان مشهور این دوره از قبیل آ.پ. سوماروکف و و.ک.

تردیاکوفسکی متون بسیاری را )عمدتاً شعر( ترجمه کردند. آن ها ترجمه های خود را

اغلب همراه با بحث های تئوریک در خصوص چرایی نحوه ترجمه متن اصلی بدان

ارزش واالی کار مترجم و ماهیت خالق آن ارایه می کردند. صورت و تاکید بر

مرحله جدیدی از کار ترجمه در سه مسیر به تدریج توسعه می یافت. نخست اینکه با

پیدایش سازوکارهای جدید جهت سازماندهی و نظارت بر کار ترجمه موسساتی ویژه

ر گرد هم آمدند و در ترجمه ایجاد گردید. گروهی از مترجمان در کالج خارجی تزار پت

آکادمی علوم سن پترزبورگ انجمن روسی را تاسیس نمود، که نخستین 2371سال

سازمان حرفه ای برای مترجمان محسوب می شد. لومونوسف، تردیاکوفسکی و تعداد

15

اندکی از دیگر اعضای آکادمی در این انجمن فعال بودند، در حالی که انجمن از

جمان رسمی تشکیل شده بود. کتاب ها از سوی انجمن مجموعه قابل توجهی از متر

برای ترجمه انتخاب می شدند. قوانین و اصولی برای کار تعیین شده بود و ترجمه ها

مورد بررسی و نقد قرار می گرفتند. این انجمن در عین حال به تربیت مترجم هم می

مود، که فارغ پرداخت. آکادمی علوم سن پترزبورگ اقدام به تاسیس مدرسه زبان ن

به مترجمان رسمی تبدیل می شدند. التحصیالنش اغلب

شرایط الزم برای مترجم در آن زمان توانایی ترجمه از حداقل سه زبان التین، آلمانی و

فرانسوی بود. برخی دانشجویان برای فراگیری زبان و علم از سوی آکادمی به خارج

آن ها آزمون به عمل می آمد. آین اعزام می شدند. برای ارزیابی کار مترجمان از

2381آکادمی همچنین می کوشید عالقه عموم را به سوی ترجمه جلب کند. در سال

رییس آکادمی حکم ملکه الیزابت را مبنی بر ترجمه کتب غیرمذهبی )سکوالر( ابالغ

برای « نجبا و افراد طبقات دیگر»نمود. بعدها هیئت مدیره آکادمی تقاضانامه ای از

جمه اثار منتشر نمود. در همین دوره بود، که مترجمان به تدریج در ازای کارشان تر

حق الزحمه دریافت کردند.

16

عضو تشکیل شد، که افراد 228انجمن مترجمان کتب خارجی با 2361در سال

شاخصی مانند تردیاکوفسکی، سوماروکف و رادیشف در میانشان بودند. این انجمن به

کرد و ترجمه های ادبی بسیاری ارایه نمود. به عالوه بحث هایی سال فعالیت 28مدت

را درباره مسایل نظری ترجمه برانگیخت.

دومین بعد این مرحله جدید از کار ترجمه تغییر در گزینش کتاب ها برای ترجمه بود.

در اواخر این قرن در کنار ترجمه های آثار نویسندگان کالسیک به اقتضای نیاز عصر

تعداد کثیری از کتاب های کاربردی نیز ترجمه شدند. این روند با تغییر زبان اصالحات

مبدا همراه بود. متون لهستانی محبوبیت خود را دیگر از دست داده بودند و توجه اصلی

به تدریج روی زبان های مدرن اروپایی و عمدتاً فرانسوی، آلمانی و انگلیسی متمرکز

گردید.

شترین فراوانی برخوردار بودند بعدها جای خود را به ترجمه ترجمه های فنی که از بی

های ادبی دادند. اصالحات اجتماعی موجب برانگیختگی حیات فرهنگی روسیه شده بود

و ادبیات بومی در آن برهه قادر نبود به نیازهای جامعه پاسخ دهد.

17

هم اجتماعی و در این میان ترجمه های ادبی باید فاصله ایجاد شده را پر و نیازهای م

فرهنگی را رفع می کردند. مترجمان کار ترجمه را خدمتی به کشورشان می دانستند و

که ،در پیشگفتار ترجمه این اعتقاد خود را بیان می کردند. آن ها بر این باور بودند

ماموریتشان روشنگری و آموزش هموطنانشان، ایجاد چهارچوب های اخالقی و خلق

وسیه است. از آن زمان به بعد ترجمه ادبی همواره جایگاه واالیی ادبیاتی جدید برای ر

در فرهنگ روسیه داشته است.

این آگاهی جدید از اهمیت اجتماعی ترجمه و مترجمان سومین ویژگی شاخص دوره

مذکور به شمار می رود. اینک ترجمه نوعی نویسندگی خالقانه و دارای ارزشی همتراز با

شد. مترجم در مقام رقیبی برای نویسنده قرار داشت و از وی ادبیات بومی قلمداد می

انتظار می رفت، که ترجمه ای با کیفیت باال و حتی از لحاظ هنری برتر از متن اصلی

ارایه دهد.

18

قرن هجده همچنین شاهد ظهور ترجمه شعر در روسیه بود، که بعدها به جایگاه واالیی

Voyage à« )سفر به جزیره عشق»رجمه دست یافت. برای مثال تردیاکوفسکی با ت

l’île d’amour ،پ. تالمان به شهرت رسید. این مجموعه شامل اشعار متعددی بود )

نظم به زبان روسی برگردانده شد. که به خوبی در قالب

هوراس و اشعار دیگری « رساالت»از ترجمه کمتر شناخته شده اما درخشان آ. کانتمیر

نمونه دیگری است، که می توان از آن یاد کرد. در این عرصه به از التین و فرانسوی

ویژه ترجمه های متعدد و متنوع لومونوسف از التین ، آلمانی، فرانسوی و یونانی با

مهارت مثال زدنی وی در برگرداندن اشعار چه درقالب شعر موزون و چه شعر آزاد

ن متن اصلی با بهره گیری از روسی قابل توجه هستند. او به بازتولید چهارچوب موزو

اشکال مختلف خارِی و یامبا جهت ترجمه وزن آلکساندرین )اسکندری( اشعار حماسی

وتدی( تراژدی های یونانی توجه فراوانی نشان داد. از فرانسوی و وزن هگزامتر )شش

آنجا که شعر روسی در آن زمان چندان رشد نیافته و هنوز مبتنی بر توزیع سیالب ها

، نوآوری های لومونوسف به غنای آن و ایجاد قالب ها و سنت های جدید در ژانر و بود

وزن کمک کرد.

19

قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم

قرن نوزده را می توان عصر طالیی ترجمه در روسیه نامید. اگر در عصر گذشته ترجمه

هنری واال ارتقا به فعالیتی حرفه ای تبدیل شده بود، در قرن نوزده این فعالیت تا سطح

یافت.

به لطف تالش های افراد برجسته ای چون نیکوالی کارامزین تاریخدان و واسیلی

ژوکوفسکی شاعر مکتب روسی جدید ترجمه شکل گرفت. کارامزین ترجمه های

متعددی را در پایان قرن هجده و آغاز قرن نوزدهم در نشریات دوره ای مختلف منتشر

ابزاری موثر برای بهبود سبک یک نویسنده و نیز منبعی گرانبها از کرد. از نظر او ترجمه

اطالعات بود، که از روی حس کنجکاوی یا به منظور ایجاد اسناد و مدارک تاریخی،

سرگرمی زنان، تهیه مطلب برای مجالت جدید یا شناساندن کتاب های کمتر شناخته

شده به خوانندگان روسی انجام می شد.

فرانسوی از برگردان ،91 قرن تاریخ

نرها و زبان های مختلفی ترجمه می کرد؛ برای مثال وی آثار کالسیک و کارامزین از ژا

معاصر نویسندگان یونانی، فرانسوی، التین، آلمانی، انگلیسی، ایتالیایی و برخی زبان

های شرقی را به روسی برگرداند.

20

یاد کرده است. او یکی از شاعران « نابغه ترجمه»پوشکین از ژوکوفسکی به عنوان

روس بود، اما بیشتر فعالیت حرفه ایش به ترجمه اختصاص داشت. بااستعداد

ژوکوفسکی از زبان های انگلیسی، فرانسوی، روسی کهن، التین و آلمانی ترجمه می

کرد. خوانندگان روس به واسطه وی با بسیاری از آثار شیلر، گوته، بایرون، والتر اسکات

و سایر غول های دنیای ادبیات آشنا شدند.

21

ترجمه های خالقانه او خیره کننده است و در بین آن ها ترجمه افسانه های گستره

داستان »و برادران گریم، ترجمه کامل ادیسه هومر و حماسه کهن روسی « شارل پرو»

( به چشم می خورد. ژوکوفسکی یکی Солово о полку Игорове« )سپاه ایگور

می شود.از برجسته ترین افراد تاریخ ترجمه در روسیه محسوب

ژوکوفسکی همانند کارامزین طرفدار ترجمه آزاد بود، که گاهی به شکل تفسیر و یا

حتی داستانی جدید بر مبنای موضوع متن اصلی در می آمد. او گاهی مکان وقوع

حوادث را به روسیه منتقل می کرد، به شخصیت های داستان نام های روسی می داد و

ش موجب می شد، که وی بتواند سبک، وزن و نواخت ... با این وجود استعداد چشمگیر

اشعار را بازتولید کند و بهترین ترجمه هایش به میزان زیادی به متن اصلی وفادار

بودند. مکتب ترجمه روسی وامدار میراث برجای مانده از اوست.

22

آزادی عمل در ترجمه متن اصلی در آن زمان شاخص ترجمه نثر نیز محسوب می شد.

وِوِدنسکی مترجم بااستعداد و بسیار عامه پسند بسیاری از داستان های چارلز ایرینارخ

دیکنز و ویلیام میکپیس تاکری عمالً در ترجمه چندین صفحه به متن اصلی اضافه می

دیکنز نوشته های خود را به پایان فصل « دیوید کاپرفیلد»کرد. برای نمونه در ترجمه

از داستان افزود. توجیه او برای این عمل جلب دومف آغاز فصل ششم و جاهای دیگری

رضایت خواننده بود و اعتقاد داشت، که مترجم حق دارد روح متن اصلی را آزادانه

بازسازی نماید تا حیات جدیدی به ایده های نویسنده در موقعیت جدید یا به تعبیر

ببخشد.« زیر آسمانی دیگر»خودش

تف دو شاعر بزرگ روس نیز نقش برجسته ای در الکساندر پوشکین و میخاییل لرمان

تاریخ ترجمه در روسیه ایفا کردند. اگرچه ترجمه ها جایگاه نسبتاً معتدلی در اشعار این

دو داشتند، اما نقش آن ها در بهبود ترجمه ادبی در روسیه حائز اهمیت است. آن ها در

عار برجسته ترین ترین ترجمه های شرح االسمی )پارافراز( و تقلید گونه خود از اش

ویژگی های شعر خارجی را بازتولید کردند و نکته مهم تر اینکه ترجمه های این دو به

نوبه خود آثار برجسته هنری بودند، که به هیچ روی جایگاهی پایین تر از شاهکارهای

23

آن ها به زبان روسی نداشتند. این ترجمه های آزاد به الگویی برای سایر مترجمان

شدند و پایه گذار این اصل مهم بودند، که یک ترجمه ادبی خوب باید خود تبدیل

جزیی از ادبیات بومی در زبان مقصد باشد. در این میان نقش پوشکین در رشد مکتب

ترجمه روسی برجسته تر است. او همواره عالقه وافری به مسایل ترجمه نشان می داد و

زدنی و تامل برانگیز بودند. او بر اهمیت تحلیل های نقادانه وی از ترجمه ها مثال

انتخاب آثار ادبی جهت ترجمه تاکید می ورزید. پافشاری وی بر وفاداری به متن اصلی

توام با کیفیت و قدرت تبیین باالی مکتب ادبی مترجم تاثیر مثبتی بر بهترین

مترجمان روس قرن نوزده و بیست گذاشت.

عمالً طرفدار ترجمه آزاد بودند، اما تعداد اندکی اگرچه بسیاری از مترجمان این دوره

نیز بر وفاداری کامل به متن اصلی و تحت اللفظی بودن ترجمه حتی در صورت لطمه

به معنا و شفافیت متن تاکید داشتند. از میان آن ها می توان به افراد برجسته ای چون

24

ی از زبان های مختلفی پ.آ. ویازمسکی، ان.ای. گندیچ و آ.آ. فت اشاره کرد، که همگ

ترجمه می کردند. با این وجود آن ها همیشه براساس شیوه مورد تایید خود عمل نمی

کردند. گاهی شم و قریحه هنری مترجم سد تحت اللفظی بودن را می شکست. برای

مثال ترجمه های ویازمسکی از آثار بنجامین کنستانت و آدام میکیویچ تهی از ارزش

هومر مورد تحسین « ایلیاد»تی ترجمه های گندیچ، به ویژه ترجمه ادبی نبودند و ح

فراوان پوشکین قرار گرفتند. پایبندی بیش از حد فت به ترجمه تحت اللفظی تاثیری

منفی بر کیفیت آثار وی گذاشت، اما او نیز در ترجمه گاهی به راه حل های موفقی

دست می یافت.

25

ی ترویج افکار دموکراتیکی به کار می رفت، که در ترجمه آزاد گاهی به عنوان ابزاری برا

متن اصلی به ناگزیر دستخوش سانسور شده بودند. مترجمانی مانند و. کوروچکین، د.

مینایف، ام. میخایلف و ... با انتخاب متون مناسب و یا با وارد کردن تغییرات در ترجمه

ن هدف دست یابند. در های خود که هماهنگ با بافت روسی آن بود، توانستند به ای

همین دوره بود، که استفاده از ترجمه به عنوان ابزار مخالفت به بخشی از سنت روسیه

بدل گردید.

مینیایف. د

میخایلف میخاییل

کوروچکین. و

26

دوره شوروي

با جوشش و غلیان جدیدی در ترجمه همراه بود. 2223سال های پس از انقالب

ار ادبی غربی انتشارات تازه ای به منظور نشر ترجمه های جدید یا بازبینی شده تمام آث

و شرقی به ابتکار ماکسیم گورکی تاسیس گردید. این نهاد علی رغم مشکالت عدیده

اجرایی و اداری توانست در طول دو دهه ترجمه های فراوانی از آثار نویسندگان بزرگی

چون بالزاک، آناتول فرانس، استندال، هاینه، شیلر، بایرون، دیکنز، برنارد شاو، مارک

ری دیگر ارایه نماید.تواین و بسیا

جهان ادبیات انتشارات همکاران

و دهه های 78ترجمه های فراوانی نیز از سوی ناشران سراسری و محلی دیگر در دهه

بعدی انتشار یافتند. بهترین اندیشمندان و نویسندگان کشور در این کار سهیم شدند و

هنر ترجمه را به درجه جدیدی از تکامل رساندند. مترجمان بااستعداد فراوانی در این

27

در اتحاد جماهیر شوروی و خارج از مرزهای آن به شهرت و اعتبار دست یافتند. از دوره

کوپرنیک، اس. مارشاک، ان. لوبیمف، اِ. -آن میان می توان به ام. لوزینسکی، ت. شپکینا

کاالشنیکوا و ان. داروزس اشاره کرد.

داد. میزان ویژگی چندملیتی بودن اتحاد جماهیر شوروی نیاز به ترجمه را افزایش می

ترجمه از ادبیات ملیت ها بسیار چشمگیر بود. خوانندگان روس با آثار حماسی بزرگی از

ذربایجان و سایر نقاط کشور آشنا شدند. آ ،قزاقستان ،ازبکستان ،ارمنستان ،گرجستان

شعرا و نویسندگان برجسته روس مانند لف گینزبورگ، بوریس پاسترناک و نیکالی

ه کارهای فراوانی انجام دادند.تیخونف در این عرص

گینزبورگ لف

تیخونف نیکالی

انفجار اطالعات در نیمه دوم قرن بیستم عامل محرک بسیار موثری برای ترجمه

غیرادبی بود. در این برهه زمانی اکثر ترجمه ها از متون اجتماعی، سیاسی، علمی و فنی

28

صورت می گرفت. نیاز بسیاری به مترجم حرفه ای وجود داشت، اما با این حال ترجمه

تون غیرادبی اغلب همچنان توسط مترجمان غیرحرفه ای انجام می شد، که در کنار م

کار اصلی خود به ترجمه نیز می پرداختند. افزایش چشمگیر و بی سابقه کار ترجمه

افراد بسیاری را وارد این حرفه کرد و منجر به پیدایش تغییرات ساختاری و سازمانی

آژانس ها و دپارتمان های مختص ترجمه در گردید. شبکه ای از موسسات خدماتی،

ادارات دولتی و شرکت های صنعتی و تجاری تاسیس گردید. بسیاری از مترجمان

کتبی و شفاهی به استخدام رسمی درآمدند و سایرین نیز به طور پاره وقت یا به عنوان

الی کار جانبی به ترجمه مشغول بودند. با توجه به میزان و کیفیت روی هم رفته با

ترجمه ها، چه در حوزه ادبی و چه علمی و فنی، شوروی در این دوره به درستی قدرتی

بزرگ در عرصه ترجمه محسوب می شد.

مارشاک. اس

لوبیمف میخایلویچ نیکالی

29

موسسات آموزشی متعددی نیاز روزافزون به مترجمان حرفه ای را رفع می کردند.

برخی از موسسات آموزشی زبان های خارجی اقدام به تاسیس بخش ترجمه نمودند و

رجمان در دانشگاه ها و کالج های فنی نیز تحت آموزش قرار می گرفتند. بسیاری از مت

موسسات آموزشی اقدام به برگزاری دوره های ترجمه در کنار رشته اصلی برای

دانشجویان خود نمودند.

مترجمان ادبی در موسسه ادبی گورکی تعلیم می دیدند، که از سوی اتحادیه

می شد. در این موسسه به ترجمه از زبان های قومیت های نویسندگان شوروی حمایت

مختلف اتحاد جماهیر شوروی توجه خاصی معطوف می شد.

فعالیت غنی و متنوع ترجمه در این دوره توجه بیشتری را به خود جلب می کرد.

بسیاری از مجالت ادواری به طور منظم به انتشار ترجمه هایی از زبان های گوناگون به

رزیابی نقادانه از نقاط قوت و ضعف برخی ترجمه های معین می پرداختند.همراه ا

30

(09ترجمه در دوره پس از فروپاشي )دهه

در دوره پرسترویکا ماهیت فعالیت ترجمه را به طور اعم و بازار ترجمه را به طور اخص

تغییر کرد. الغای سانسور امکان ترجمه بسیاری از کتاب های غیرمجاز و ناپسند از

دیدگاه ایدئولوژی و اخالق را فراهم ساخت. دولت دیگر موسسات انتشاراتی را از لحاظ

مالی تامین نمی کرد و بسیاری از ان ها به همین علت ورشکسته شدند یا تولیداتشان

به شدت کاهش یافت. بازار توسط شرکت های تجاری خصوصی قبضه شد و نتیجه اش

فت عمومی کیفیت آن ها بود. در این دوره به طور نیز افزایش سریع قیمت کتاب ها و ا

عمده داستان های عامه پسند و مطالبی با مضمون پورنوگرافی ترجمه می شدند.

وضعیت جدید هم تاثیرات مثبت و هم منفی بر جنبه تجاری کار ترجمه داشت. در این

بهتری دوره اکثر مترجمانی که از انگلیسی ترجمه می کردند، فعال بودند و حقوق

دریافت می کردند.

دستمزدهای باال بسیاری از افراد غیرحرفه ای را بر آن داشت تا به ترجمه روی بیاورند و

این امر طبیعتاً با نشر کتاب های متعددی با کیفیت نازل ترجمه همراه بود. ناشران

جدید برای تحویل ترجمه جهت ارایه زودتر آن به بازار نسبت به سایر رقبا مهلت

وتاهی تعیین می کردند. آن ها دیگری به حمایت از تالش های طوالنی به مدت ک

فراوانی که منجر به خلق یک شاهکار می شد، عالقه ای نداشتند.

31

تقاضای زیادی نیز برای جذب مترجمان شفاهی از انگلیسی و آلمانی وجود داشت و

ملیتی دستمزد خوبی بسیاری از آن ها با کار برای شرکت های بومی، خارجی و یا چند

دریافت می کردند. بالعکس تامین زندگی برای مترجمان از سایر زبان ها اغلب دشوار

بود؛ به ویژه آن دسته که در ترجمه از زبان های کمتر رایج تخصص داشتند و مترجمان

رسمی که قبالً در موسسات انتشاراتی دولتی حقوق ثابت دریافت می کردند.

قدان قوانین برای ساماندهی به فعالیت ترجمه را در روسیه برجسته شرایط بازار جدید ف

تر ساخت. اتحادیه جدید مترجمان روسیه مجدانه در تالش بوده تا موقعیت اجتماعی و

مالی اعضای خود را ارتقا بخشد و اعتبار سابق ترجمه را در روسیه احیا نماید.

32

تئوري ترجمه در روسیه

م از فرهنگ یک ملت در سراسر تاریخ روسیه مورد بحث و ترجمه به عنوان جنبه ای مه

جدل اندیشمندان بوده است. اما در نیمه دوم قرن بیستم بود، که ایده های تامل

برانگیز ولی اغلب ذهنی منتقدان، نویسندگان و فعاالن عرصه ترجمه با تالش هایی

عالیت ترجمه با جهت ایجاد یک نظریه همگرا توام گردید. از آن زمان میزان رشد ف

میزان مطالب انتشار یافته در زمینه جنبه های نظری ترجمه همتراز بوده است.

کومیسارف. ان.و

تحقیقات ترجمه در روسیه از مکاتب فکری مختلفی نشات می گیرد، بازتاب دهنده

عرصه های مختلفی است و به بیان دیدگاه های متضادی می پردازد. با وجود این برخی

وان برای تشخیص مکتب روسیه تئوری ترجمه در نظر ویژگی های مشترک را می ت

گرفت. فرض پذیرش ترجمه به عنوان پدیده ای که می توان با استفاده از شیوه های

مختلف مشاهده و بررسی به صورت عینی و منطقی به مطالعه و توصیف آن پرداخت،

م ممکن عمدتاً مبنای تئوری های روسی ترجمه بوده است. فرآیند تصمیم گیری مترج

است ذهنی و ابتکاری به نظر برسد، اما نهایتاً بر مبنای الگوهای زبان شناختی

33

(linguistic( و شناختی )cognitive .در زبان های مبدا و مقصد شکل می گیرد )

انتظار می رود، که تئوری ترجمه در درجه نخست توصیفی و کار اصلی آن مطالعه

ی ثابت فرآیند ترجمه باشد، که در اغلب واقعیات قابل مشاهده و کشف ویژگی ها

فعالیت های انفرادی ترجمه مشترکند. تنها پس از کشف ماهیت واقعی ترجمه می توان

به تعیین چهارچوب هایی برای چگونگی آن پرداخت. بنابراین تعمیم تئوریک باید بر

یق مبنای واقعیات صورت گیرد و نه تصورات ذهنی )ذهنی گرایی(. شیوه اصلی تحق

ا و مقصد در کنار نظریه پردازان روس در حوزه ترجمه بررسی تطبیقی متون مبد

مطالعات تجربی گوناگون روی فرآیند ترجمه است.

34

تحقیقات تئوریک ترجمه در روسیه عمدتاً در چهارچوب زبان شناختی صورت می

ناسی گیرد. اکثر محققان تئوری زبان شناختی ترجمه را شاخه ای مهم از علم زبان ش

در کنار زبان شناسی عمومی، زبان شناسی تطبیقی، روان شناسی زبان، جامعه شناسی

زبان، زبان شناسی متن و سایر حوزه های تحقیقات زبان شناختی می دانند. این مفهوم

گسترده از زبان شناسی کالن امکان استفاده وسیع از شیوه های زبان شناختی جهت

و شناختی ترجمه را فراهم می آورد. اکثر نظریه توصیف جنبه های صوری، معنایی

پردازان ترجمه در روسیه زبان شناسانی حرفه ای و نیز مترجمانی فعال هستند. این امر

به آن ها در حفظ ارتباط نزدیک بین تئوری و عمل یاری می رساند.

متفکرین عرصه ترجمه در روسیه به انجام تحقیقات گسترده ای مشغولند، که تمام

جنبه های فرآیند ترجمه و تمام عوامل مفروض موثر بر آن را در بر می گیرد. آن ها

تالش می کنند به جنبه های عمومی ارتباط میان زبانی )ابعاد زبان شناختی، شناختی

و روان شناختی آن( و نیز مسایل مربوط به ترجمه از یک زبان مشخص به زبانی دیگر

معادل در ترجمه، جنبه های عملی و سبکی ترجمه، الگو بپردازد. در این میان به مفهوم

های مختلف فرآیند ترجمه و اجزای معنادار متن که با عناصر معادل در زبان مقصد

35

جایگزین می شوند، توجه بسیاری می شود. مسایل ترجمه از طریق بررسی ترجمه های

ایی، ایتالیایی، روسی و صورت گرفته از بین زبان های انگلیسی، آلمانی، فرانسوی، اسپانی

... مورد مطالعه قرار می گیرد. اعتقاد بر این است، که چنین تحقیقات پیچیده ای روی

فعالیت ترجمه سرانجام دانشمندان را قادر خواهد ساخت یافته های خود را تعمیم

ببخشند و چهارچوبی کارآمد جهت ارایه تئوری عمومی ترجمه فراهم نمایند.

مطالعات ترجمه در روسیه تمام انواع ترجمه را در بر می گیرد، از این واقعیت که

اهمیت بسیاری برخوردار است. توجه بسیاری به توصیف جنبه های مختلف ترجمه

با تاکید بر انواع سیاسی، فنی، تجاری و ... ترجمه -چه کتبی و چه شفاهی–غیرادبی

ژگی ادبی رو هنری را مد معطوف می شود. تحقیقات در حوزه ترجمه ادبی هر دو وی

نظر قرار می دهد. در خصوص ترجمه شفاهی موضوع مورد عالقه عمدتاً ترجمه

کنفرانس، به ویژه ترجمه همزمان است. بررسی و تحقیق روی چنین گستره وسیعی از

فعالیت های ترجمه امکان توصیف ویژگی های مشترک تمام ترجمه ها و نیز ویژگی

مه را فراهم ساخته است.های هر نوع مشخص از ترج

36

مطالعات ترجمه در روسیه همواره در ارتباط نزدیکی با تربیت عملی مترجمان کتبی و

شفاهی بوده است. نیاز به تهیه برنامه درسی و آموزشی موثر موجب شده اغلب

تحقیقات ویژه ای در این عرصه صورت گیرد تا موسسات آموزشی از نتایج تحقیقات

ب تکنیک های آموزشی مناسب و وارد کردن واحدهای تئوری و تئوریک جهت انتخا

عملی ترجمه در برنامه های درسی خود استفاده نمایند.

منبع:

Mona Baker (ed.) The Routledge, Encyclopedia of Translation,

Studies.London/New York: Routledge, 1998, 654 pp.