t kunstenfestival Musica Sacra Maastricht

kendwekzagont

Toelichting

Een digitale wind waait door onze huizen

In de essaybundel De transparante samenleving stelt

de Duitse filosoof Byung Chul Han dat onze huizen

tegenwoordig ‘doorzeefd zijn met gaten voor mate-

riële en immateriële kabels. Het huis is vervallen tot

een ruïne, waar de wind van de communicatie door

de kieren blaast’. De digitale wind van communicatie

en informatie dringt door in alles en iedereen en maakt

schijnbaar alles doorzichtig. Met ongekende snelheid

blaast een nieuwe wind door de open samen leving.

Nieuwe vormen van communicatie, intermedia, clouds

en sociale media hebben een steeds grotere invloed

op ons leven en zijn zonder dat dat zichtbaar is, een

verlengde van ons zenuwstelsel geworden.

Het menselijk brein herschept en vermenigvuldigt

zich in een nieuwe biotoop van elektronische ‘levens-

vormen’ waar nieuwe ruimtes worden geschapen,

waar mensen werken en spelen, zichzelf heruitvinden

en digitaal vormgeven.

18 - 21 september 2014

zaterdag t 17.15

Richard Barrett · life-formArne Deforce · celloRichard Barrett, Centre Henri Pousseur · elektronica• zaterdag 20 september · 17.15 - 18.15 uur · sint janskerk

Richard Barrett 1959

life-form, for cello and electronics (2011-2012)

1. anaphase - the stage in cell-division (meiosis)

where the chromosomes of a cell

are drawn to its opposite ends

2. axon - the thread linking the two ends

of a nerve-cell

3. arboreal - life in trees and forests

4. aciculae - spine- or bristle-like features

in living organisms or crystals

5. afar - a region of Ethiopia where many pre-human

remains have been found (of course, ‘afar’ could

also mean ‘at a great distance’)

6. aerial - life in the air (birds, flying insects, seeds…)

7. anthesis - the process by which a flower

or comparable structure opens out

8. apoptosis - is the process wherein a body destroys

its own cells as part of growth or metamorphosis,

as when an insect larva is in its cocoon.

9. abyss - life in the depths

10. anapanasati - ‘mindfulness of breathing’ in yoga

Daarin staat de volgende vraag centraal: hoe en in

welke mate kunnen verschillende organische levens-

vormen (van het gedrag van enkele cellen of zelfs

moleculen tot metamorfoses van insecten, de com-

plexiteit van een ecosysteem, en de geologische tijd-

schaal van de evolutie) functioneren als metafoor voor

de ontwikkeling van nieuwe muzikale processen, het

‘tot leven’ wekken van elektronische klanken, en –

verdergaand – tot nieuwe muzikale esthetische

reflecties. Een belangrijk element daarbij is dat niet

langer de elektronica het spel van de musicus zou

manipuleren (zoals in de klassieke live-elektronica het

geval is), maar dat de musicus met zijn spel van puur

akoestische klanken, vooraf gecomponeerde ‘vaste

elektronische structuren’ verandert en bij wijze van

spreken ‘life’ tot leven wekt (metamorfose), tot een

organisch klinkend regenwoud van levende stemmen

die voortkomen uit de oerruis, de nieuwe digitale wind

van onze hedendaagse wereld.

Life-form is gecomponeerd voor cello solo en elektro-

nica, ruimtelijk opgesteld met een ‘dome’ van acht

luidsprekers rondom het publiek. Het is in alle opzich-

ten een transcendent en ontzagwekkend werk van

kosmische* allure. De ondertitels van het werk

spreken voor zich.

Arne Deforce

* Kleine anekdote, het idee van de compositieopdracht

ontstond na het horen van Stockhausens Cosmic Pulses

in de Philharmonie in Keulen, waarop ik na de extati-

sche ervaring van het concert meteen Richard opbelde

met de vraag een werk met kosmische allures te

componeren voor cello en elektronica.

Toelichting door de componist

Het elektronisch deel van deze compositie is (voor-)

gecomponeerd, maar wordt tijdens de uitvoering

gemanipuleerd door de cellist, door middel van een

computerprogramma dat is gemaakt door Patrick

Delges van het Centre Henri Pousseur.

De cellist is hier niet alleen een concertsolist, hij is ook

dirigent en coördinator van het ‘virtuele orkest’, dat

Het digitale scherm lijkt de nieuwe metafoor van het

licht, waar een onzichtbare cloud, een regenwoud aan

elektronische circuits, de oerruis van het menselijk zijn

produceert. De impact en de gevolgen op onze samen-

leving zijn verstrekkend en raken de meest fundamen-

tele lagen van het bestaan.

Als een steeds complexer wordend, uitdijend heelal

is het netwerk van elektronica een nieuw soort natuur

van de menselijke soort. Elektronica beroert de mens

tot in zijn diepste wezen. Onmerkbaar verspreiden

lichaam, geest en ziel zich in het onmetelijke web van

nullen en enen. De natuur van het digitale landschap

is onmetelijk, overrompelend en niet te stuiten, tege-

lijkertijd wonderbaarlijk en onweerstaanbaar.

Terribilis est locus iste

Deze gedachten liggen aan de basis van het nieuwe

werk life-form (2011-2012) van de Britse componist

Richard Barrett. Niet de elektronica an sich is het uit-

gangspunt tot musiceren, maar het onderzoek om in

een visionaire partituur tot een nieuwe verhouding te

komen tussen mens, technologie, kosmos en natuur.

De natuur van het digitale landschap is onmetelijk, overrompelend

en niet te stuiten, tegelijkertijd wonderbaarlijk en onweerstaanbaar.

Arne Deforce © David Sameyn

instrument verschillende vormen doorlopen (de tradi-

tionele stemming wordt alleen gebruikt in deel 8).

Koeienbellen

Geen van de elektronische geluiden is afkomstig van

de cello, de meeste geluiden zijn kunstmatig en niet

gebaseerd op geluiden die opgenomen zijn. Dit kan

paradoxaal lijken of tegenstrijdig met het idee van de

‘life form’. Maar ook dit idee is niet illustratief bedoeld:

het is eerder zo dat de auditieve processen vergeleken

kunnen worden met de processen van metabolisme

naar catabolisme, snelle toename, differentiatie en

ontbinding, zoals we die zien bij levende (en dode)

organismen en in de interactie van hele ecosystemen.

De enige niet-kunstmatige geluiden zijn de koeien-

bellen in het laatste elektronische gedeelte van deel

vijf, opgenomen in 2012 in de Auvergne.

De beeldhouwer Andy Goldsworthy heeft het in zijn

film Rivers and Tides over ‘het begrijpen van de steen’,

dat nodig is om een stabiele structuur tot stand te

brengen. De stabiliteit van de structuur, de symmetrie

en de schoonheid ervan, bepalen de manier waarop

dit begrip een waarneembare vorm aanneemt en zich-

zelf communiceert met degene die het aanschouwt.

De aandachtige kijker komt niet zozeer iets te weten

over de artiest als wel over het materiaal, over de steen.

Ik ben van mening dat dit idee veel gemeen heeft met

mijn opvatting over hoe muziek overkomt op de

luisteraars, en met name hoe ik aankijk tegen (zelf-)

expressie. t

Richard Bennett

Life-form werd geschreven voor Arne Deforce in op-dracht van Concertgebouw Brugge, November Music (‘s-Hertogenbosch), Centre Henri Pousseur (Luik) en de Academie der Kunsten, het samenwerkingsinstituut van de Universiteit Leiden en de Hogeschool voor de Kunsten, Den Haag.

de locatie ruimtelijk en akoestisch omgeeft. Dit met

de bedoeling twee ideeën te combineren: ten eerste

een exacte coördinatie van de elektronica met het in-

strument, zonder de speler te forceren tot het volgen

van een onbuigzame, vaststaande partij; ten tweede

een ‘orkestrale’ complexiteit van weefsels en timbres,

door voorgecomponeerde klanken te gebruiken die

tot stand zijn gekomen door processen die niet in real

time tot stand gebracht kunnen worden of buiten-

gewoon gecompliceerd zijn om te reproduceren. De

cellist verklankt – alleen – een heel orkest, dat zijn

eigen onafhankelijke leven (en dood) aanneemt.

Metamorfose

De vorm van het werk, waaraan de titel is ontleend,

is gerelateerd aan de metamorfe levenscycli van ver-

schillende soorten wezens, met name insecten. Cycli

in de loop waarvan een organisme verschillende keren

zijn huid verliest, waarna steeds een andere vorm op-

treedt die onder de oppervlakte al groeide en zich

ontwikkelde. Het is niet de bedoeling dat de muziek

een specifieke metamorfose illustreert, maar dat zij in

zichzelf de ‘life-form’ is. De cello ondergaat zelf een

soort metamorfose, alsof hij verandert in een aantal

verschillende instrumenten, bijvoorbeeld door het

herstemmen voor elk van de tien delen van de com-

positie, soms ook binnen de delen, waardoor het

harmonische karakter en het klankkarakter van het

De cello ondergaat een soort metamorfose, alsof hij verandert in een

aantal verschillende instrumenten.

Richard Barrett

Dit concert wordt opgenomen door Omroep MAX voor NPO Radio 4. Uitzending zal plaatsvinden op een nader te bepalen datum in het programma MAX Avondconcert, zie www.maxavondconcert.nl.

musica sacra maastricht is een coproductie van Stichting Musica Sacra, Theater aan het Vrijthof Maastricht en Omroep MAX Radio 4.

festivaldirectie Hugo Haeghensbestuur Jean Jacobs, Eddy Klomp, Bas Huijserprogrammacommissie Jacques Giesen (voorzitter), Hugo Haeghens, Stijn Boeve en Fons Dejong (Theater aan het Vrijthof), Russell Postema (Omroep MAX), Jos Leussink en Sylvester Beelaertprojectleiding en fondsenwerving Stijn Boevemarketing en publiciteit Nicole de Boerproductie Peter Noten redactie Philip Leussink en Jacinta Wetzervormgeving Philip Leussink uitbalie Daan Grol, Diederik Honing en Elsbeth Willemstechniek Remco van der Giessenfacilitair Claire Dullens en Nandi Nijsten financiën Jos Spauwen en Joyce Paquay festivalbeeld bewerking van een foto genomen in buurtschap Cartils, gemeente Gulpen-Wittem © Maurice Hertog Fotografie

Stichting MuSica Sacra Vrijthof 47, 6211 LE Maastricht info@musicasacramaastricht.nl • www.musicasacramaastricht.nl

met dank aan Fonds Podiumkunsten, Gemeente Maastricht, Provincie Limburg, Stichting Elisabeth Strouven, Stichting Kanunnik Salden Nieuwenhof, Limburgs Festival Platform, VVV Maastricht, SNS Reaal-fonds, Prins Bernhard Cultuurfonds Limburg, VSBfonds en de Vrienden van Musica Sacra Maastrichtsamenwerkingspartners Theater aan het Vrijthof, Omroep MAX, NPO Radio 4, RKK, Academie Beeldende Kunsten Maastricht, Collegium ad Mosam, Conservatorium Maastricht, Koninklijk Conservatorium Den Haag, Intro in situ, Lumière Cinema Maastricht, Philharmonie Zuidnederland, Schola Cantorum van het Ward-Instituut, Stichting Maastrichtse Componisten, Studium Chorale, Toneelacademie Maastricht, VVV Maastricht, Universiteit Tilburg (School of Humanities, Department of Culture Studies), dr. Fons Kurris, ds. Joen Drost en alle deelnemende locaties.mediapartners Omroep MAX, L1, Media Groep Limburg, RTV Maastricht. Omroep MAX maakt opnamen voor (live) uitzending op NPO Radio 4.

Steun het feStival Voor een bijdrage vanaf € 40 geniet u als Vriend van Musica Sacra Maastricht vele voordelen. Zie voor meer informatie en aanmelding www.musicasacramaastricht.nl.

vOlgenDe eDitie donderdag 17 t/m zondag 20 september 2015

Arne Deforce · cello

Arne Deforce (Oostende, 1962) studeerde hedendaag-

se muziek, cello en kamermuziek aan het Koninklijk

Conservatorium van Gent en Brussel. Als cellist richt hij

zich met name op het hedendaagse solo- en kamer-

muziekrepertoire, met een voorkeur voor zogenaamd

‘onspeelbare’ werken (Xenakis, Barrett, Cage, Ferney-

hough), elektronische toepassingen in samenwerking

met het Centre de Recherches et de Formation Musi-

cales de Wallonie CRFMW (Luik), naast experimentele

improvisaties met beeld en geluid. Hij heeft geregeld

samengewerkt met componisten als Jonathan Harvey,

Wolfgang Rihm, Helmut Lachenmann en Gunther

Steinke. Daarnaast is hij actief in Champ d’Action, en-

semble voor hedendaagse en experimentele muziek.

Arne Deforce was te horen op diverse festivals, waar-

onder Ars Musica, Agora Paris, Archipel Genève, Musica

Strasbourg, het Huddersfield Contemporary Music

Festival en Wien Modern. Ook bij Musica Sacra Maas-

tricht was hij al enkele keren te gast.

In 2005 debuteerde hij met het BBC Scottish Symphony

Orchestra in het Celloconcert van Jonathan Harvey.

In juni van datzelfde jaar vertolkte hij tijdens het

Holland Festival Notturno voor cello en orkest van

Helmut Lachenmann. Verder gaf Arne Deforce uit-

voeringen van spraakmakende werken als Brian

Ferneyhough’s Time and Motion Study II voor cello en

elektronica (2006) en het Celloconcert van Morton

Feldman met het Vlaams Radio Orkest (2007).

ZIjn discografie omvat opnamen van werken van on-

der anderen Jonathan Harvey, Giacinto Scelsi, Morton

Feldman, Iannis Xenakis, Phil Niblock en Mika Vaino

en diverse cd’s zijn onderscheiden met prijzen als een

Diapason d’Or (5x), Coupe de coeur Académie Charles

Cros en Prix Caecilia 2012.

In 2012 promoveerde Arne Deforce aan de Universiteit

van Leiden (in samenwerking met het Orpheus-

Instituut in Gent) op de uitvoeringspraktijk van laat-

twintigste-eeuwse complexe muziek.

Zie ook het festivalmagazine (p.27) voor een fragment

uit ‘Muziek‘ van de Franse filosoof Michel Serres dat de

strekking van ‘life-form’ op poëtische wijze verwoordt.