82 83 GRANDE itAlië GRANDE itAlië

Abruzzo mi amore

TeksT en foTografie Angelique vAn Os

Ontmoet het dierenrijk van Italiës puurste regio

Onder: uitzicht over het glooiende zandsteen-plateau van Campo imperatore, dat zich over 25 kilometer uitstrekt.

Rechts: Avontuurlijk klauteren en wandelen bij een minder bekend gebied, aan de rand van vado di sole, de andere kant van gran sasso.

84 85 GRANDE itAlië GRANDE itAlië

De frisse berglucht dringt diep door in onze neusgaten en onze ogen staan op scherp, op zoek naar een spoor van de bruine beer, de wolf of de gems. Maar ze laten zich niet zien. Schapenkuddes, vossen en loslopende koeien en paarden zijn er evenwel in overvloed. En wat een rust in dit afwisselende sprookjesachtige landschap, met zijn weidse berggezichten, rijke berkenbossen en pittoreske (spook)dorpjes. Dit is het kloppende groene hart van de nationale natuurparken van de Abruzzen. Een ander, robuust en puur Italië waar de tijd stil lijkt te staan.

Het is met goede wandelschoenen re-delijk makkelijk om de sneeuwtoppen te bereiken van de Campo imperatore.

Robuuste en weidse landschappen rondom gran sasso, bedekt met een vers laagje sneeuw.

86 87 GRANDE itAlië GRANDE itAlië

“Je moet muisstil zijn. Twee tot drie uur lang moet je geduld hebben. Ze zien niet veel, maar ruiken doen ze als de beste. als je geluk hebt, kunnen ze vanuit het niets opdoemen aan de bergwand, op zoek naar bessenstruiken. Twee weken geleden hebben we op één dag nog een stuk of zes beren gespot. nu zul je ze niet zien. Ze trekken steeds meer de bossen in, op zoek naar voedsel.” Parkranger en berggids Paolo iannicca vertelt gepassioneerd over de Marciaanse bruine beer, de trots van het Parco nazionale d’abruzzo, Lazio e Molise. omgeven door robuuste berggezichten tot 1.835 meter hoogte, en neerkijkend op het lagergelegen bos, speurt hij met zijn verrekijker de omgeving af. nee, vandaag geen succes. De beer bepaalt, bij geen enkele ‘safari’ is succes verzekerd. Dan maar richting berghut, waar bruschetta geroosterd wordt op een oud zwart kacheltje en aangevuld wordt met verse regionale ricotta, jam, pecorino en salami. na een uurtje omhoog klauteren en turen in de kou geeft een simpele maaltijd veel voldoening. Vanaf het voorjaar organiseert de ranger regelmatig berentochten, waarbij bezoekers ook in de berghut kunnen overnachten. Tot half september worden de beren geteld en secuur in de gaten gehouden door iannicca en zijn collega’s, die samen de actieve natuurorganisatie ecotur vormen. Het kleine stadje Pescasseroli (2.500 inwoners), op slechts honderd kilometer van rome, is de belangrijkste poort naar het park.

Het oudste park van de abruzzen (1923) bevat ruim 250 kilometer wandelroutes en bestaat uit 50.000 hectare groen. Het moest het europese Yellowstone Park worden, en het doel was om zijn vroegere ‘bewoners’ terug te laten keren. “Hoewel abruzzo de hoogste berendichtheid ter wereld heeft, leven er maar zo’n veertig exemplaren in dit gebied. Het is daarmee de meest met uitsterven bedreigde berensoort op onze planeet”, zegt Paolo iannicca bedroefd. “De beren en wolven zijn volledig afhankelijk van de plaatselijke bevolking. gelukkig gaat dat de goede kant op, zeker sinds de komst van de andere natuurparken. er is hoop voor de toekomst.”

Kloppende kuitDe lokale bevolking lijkt inderdaad trots op hun paradepaardjes en eert beer en wolf met beelden, fonteinen en informatiecentra. en belangrijker nog, er is na jaren ploeteren eindelijk voldoende ondersteuning voor adembenemende staatsparken zoals gran sasso en Majella en het regionale sirente Velino. al dat groen en wild vormen samen de ‘kloppende kuit’ van italië. De kans dat de wolf zich laat zien, is overigens nog kleiner dan bij de beer. Zelfs in het dorp Civitella alfedena, dat het schuwe dier al sinds de jaren zeventig van de twintigste eeuw omarmd heeft en zieke en gewonde exemplaren opvangt in een afgezet stuk bos, valt niets te zien. na een halfuur door het gaas staren is het

Het onstuimige weer - dikke mist en natte sneeuw - weer-houdt gids lorenzo Baldi er niet van om een stevige wandeling te maken.

er viel geen wolf te spotten, maar in het museum in Civi-tella Afedena is genoeg info over de dieren te vinden.

Met Claudio Mecoli en zijn trouwe ezeltje Budino zijn rondom san stefano en Calascico mooie paardentochten te maken.

88 89 GRANDE itAlië GRANDE itAlië 89 GRANDE itAlië

mooi geweest. ook van de zeldzame lynxen, die een stukje hoger in het dorp een klein habitat beslaan, valt geen spoor te bekennen. Wie goed kijkt, kan wel – zeker rond de schemering - een vos vanuit de struiken zien rennen, edelherten zien grazen of wilde zwijnen tegen het lijf lopen. er leven zo’n zestig zoogdiersoorten, veertig reptielsoorten en driehonderd vogelsoorten in de wijde omtrek.

Sp(r)ookdorpjesWel of geen dieren, het sprookjesachtige diverse landschap maakt alles goed. De glooiende en robuuste bergtoppen, de kronkelende smalle weggetjes en de weidse vergezichten ademen een en al rust uit. De pittoreske dorpjes met hun spooky twist vullen het stilleven perfect aan. Veel bergdorpjes, zoals san stefano di sessanio, Calascio, Calascio della rocca en Castel del Monte – zo’n 35 kilometer van provinciehoofdstad L’aquila - zijn namelijk maar gedeeltelijk bewoond. enerzijds heeft dat te maken met de leegloop na de Tweede Wereldoorlog. Huizen waren aan flarden geschoten en er was te weinig werk, waardoor de mensen gedwongen naar de stad vertrokken. anderzijds is er veel schade aangericht door de regelmatige aardbevingen, waarbij de schokken in 2009 aan bijna driehonderd mensen in L’aquila het leven kostten. Wel zijn er steeds meer modale italianen en engelsen en Duitsers die een stukje grond kopen en een huis opknappen tot vakantieverblijf. Toerisme is heel belangrijk voor de omgeving, maar op de een of andere manier is de europese

belangstelling zeer beperkt. Het toerisme trekt weer een beetje aan in het twaalfde-eeuwse ‘linzendorp’ san stefano, dat tijdens de renaissance een machtige handels- en wolplaats was, door de families Piccolomini en later ook de Medici.

Hop paardje hopVanaf san stefano kun je paardrijtochten maken met Claudio Mecoli als gids. al een aantal jaren bezit hij een kleine kudde waarmee hij dagelijks groepjes op pad neemt. De wenkbrauwen worden even gefronst wanneer hij met twee kleine tengere paardjes aan komt lopen. Moeten die smalle hoeven het ruige rotslandschap trotseren? Binnen de vijf minuten wordt onze bezorgdheid loos alarm, want ondanks hun kleine voeten bewegen de dieren zich met alle gemak over steile paden en ruige stenen. Ze zijn het gewend en barsten van de energie. onderuitzakken in het zadel dus, teugels losjes in de hand en blind vertrouwen op het paard. Het geeft een ontzettend vrij gevoel om dwars door de uitgestrekte velden en heuvels te razen, waarbij geen levende ziel te bekennen valt. Hoewel, Claudio wordt achtervolgd door zijn trouwe metgezel, Budino. Wanneer hij zin heeft, gaat deze jonge ezel mee op pad. op zijn dooie akkertje sjokt hij als een trouwe hond zijn baasje achterna, graast wat om vervolgens met een uitbundig sprintje zijn kudde bij te benen. na een flinke klim is het uitzicht vanaf rocca Calascico over gran sasso imperatore en Castel del Monte

een wandelaar trotseert de legende van de hermitage van san giovanni dell’ Orfento.

De beroemde maar verlaten ruïne van Calascio della Rocca schittert in de ochtendzon. in 1987 diende de locatie als filmset voor lady Hawke met Rutger Hauer en Michelle Pfeiffer.

Het schilderachtige bergdorp Castel de Monte was in 2010 decor van Anton Corbijn’s thriller The American met george Clooney in de hoofdrol.

90 91 GRANDE itAlië GRANDE itAlië

adembenemend. Het dorp vormt het hart van de gele en grijze berggezichten die over lijken te vloeien in de horizon. De kronkelende weggetjes liggen er stil en verlaten bij. al dat moois is maar een van de vele rijmogelijkheden in de omgeving. in het boek The Sibyl, the Saint, and the Shepherd, van rodolfo Lorenzi, is ruim 839 (!) kilometer ruiterpaden beschreven die dwars door de nationale parken lopen.

Onstuimig Campo Imperatoreeen echte gran sasso-expert en goed gezelschap is (berg)gids Lorenzo Baldi. De vrolijke italiaan, die vroeger piloot was, ruilde eind jaren 1990 stad en vliegmotoren voor de kleine nederzetting van Calascio. Hier heeft hij nu een knusse bed & breakfast en maakt als gids deel uit van de outdoororganisatie Mountain evolution. ook zet hij zich in voor een lokaal toeristenbureau, waardoor hij prima engels spreekt. Met zijn olijke uitstraling, ranke postuur en grondige natuurkennis is hij een geliefde bekende in de wijde omtrek. iedereen kent hem; één telefoontje volstaat om een etentje te organiseren of een update te krijgen van de weercondities in de bergen. eind september is de luchtstroom zacht en aangenaam boven op het glooiende zandsteenplateau van Campo imperatore, dat zich over 25 kilometer uitstrekt. De top van de Corno grande (2.912 meter) straalt in de zon. De zomerdrukte van picknickende wandelaars en gezinnen is voorbij. Loslopende en grazende koeien en paarden zijn hier de enige bewoners, naast voorbijtrekkende schapenkuddes en hun herders. De grote witte abruzzo-honden, een speciaal gekweekt ras, beschermt de schapenkudde tegen wolven en andere roofdieren. Ze waken over ‘hun kroost’. Het drijven laten ze over aan hun bordercollieachtige soortgenoten. Half december ziet Campo imperatore er heel anders uit door zeer onstuimig weer. Windkracht 7 en een witte deken van mist weerhouden Lorenzo Baldi er niet van om een fikse wandeling te maken. “Wat zal ik doen, mijn kompas gebruiken of mijn instinct? ik denk dat geen van beide ons terug zal brengen naar de bewoonde wereld”, grapt hij. ondanks de dichte mist, die even plotseling wegtrekt als hij opkwam, weet de gids precies waar hij is. De wind huilt zoals de wolf zijn klaagzang ten gehore brengt. Vanuit zijn tenen joelt en giert hij op zoek naar een prooi. De natte sneeuw verandert in regen. Deze stormachtige kou is afzien en verfrissend tegelijk. De weg naar een hogergelegen hotel, aan een klein skigebied, is nog open, maar het is onverstandig om verder te rijden. een stuk verder stapt de gids uit de auto en wijst naar de grond: “kijk, dit zijn wolvensporen. Maar ze zijn allang verdwenen, op zoek naar beschutting.” Hé, weer niet dus…

Dansende bladerenDe andere kant van het berggebied heeft een heel ander aanzicht, met kronkelende wegen en vol bos met uitzicht

Rifugio Rocca del Calascio Loc. Rocca CalascioTel. +39 33 88 05 94 30reservation@rifugiodellarocca.it/www.rifugiodellarocca.it sfeervolle cottages in mystieke stijl. Het halve spookdorpje ligt aan de voet van de befaamde gelijknamige ruïne en heeft een prachtig uitzicht. ook is er een nette slaapzaal voor een groep van achttien personen en biedt het uitstekende restaurant re-gionale gerechten. regelmatig worden er klassieke concerten georganiseerd.

B&B Acca Lascio Via Preta Jerta 10, Calasciowww.gransassoski.it/info@gransassoski.itTel. +39 086 21 96 51 74Verscholen tussen de mid-deleeuwse huisjes van het sfeervolle borgendorp Calascio, ligt de bed & breakfast van Lorenzo Baldi. De nette kamers zijn geheel in sober italiaanse stijl ingericht. Het ontbijt wordt genuttigd in Baldi’s gezellige woonkeuken. Wie mee wil op excursie, is bij deze gids aan het juiste adres. goede prijs-kwaliteitverhouding.

Residence Il Palazzo Via G.D’Annunzio, San Stefanowww.residenceilpalazzo.itTel. +39 34 05 52 50 18 (Carla)De voormalige paardenfokkerij die ook als rustplaats diende voor de handelaars tijdens de renaissance, is omgetoverd tot een sober chic restaurant en pizzeria, met regionale antipasti, heerlijke lin-zensoep en ravioli en ricotta. Het bijbehorende vroegere palazzo heeft acht verrassend grote en elegante antiek ingerichte kamers. Vraag de eigenaar vooral naar zijn ‘speciale drankjes op sterk water’, een bijzondere ervaring…

Monastero San Colombo***Strada Provinciale (vlakbij S. Stefano), Bariscianowww.monasterosancolombo.com Tel. +39 08 62 89 90 17Dit ‘hemelse optrekje’ bevindt zich in een voormalig klooster en heeft zelfs een eigen kerkje. Je vindt er een uitstekende keuken met regionale gerech-ten, zoals heerlijke spaghetti al funghi met verse truffel. er zijn maandelijks exposities en de ka-mers zijn stijlvol classy ingericht.

Gransasso Resort & hotel Rigopiano**** C.da Rigopiano, Farindola (PE)Tel. +39 08 58 23 64 01www.hotelrigopiano.itUltieme verwennerij met sau-na’s, kruidenbaden, pakkingen en beautybehandelingen. Het exclusieve hotel met culinaire hoogstandjes en luxekamers met klassieke inrichting is omgeven door de bossen van gran sasso. een rust-oord om bij te komen na een lange wandeling.

B&B Antico BorgoVia San Maurizio 7, Caramanico Terme (Majella)Tel. +39 34 91 24 04 76www.anticoborgobb.it een verscholen pareltje. sfeer-volle ruime kamers en een apart klein dakterras voor het ontbijt. Persoonlijk en aangenaam.

Tholos Azienda AgrituristicaC.da Collarso 105, Roccamorice (Majella)www.agriparktholos.iteen bijzondere ervaring is een intiem diner in een Tholos, een stenen hut waar geen cement is gebruikt. Vroeger diende het als nachtverblijf voor herders. Dit res-taurant en logeerverblijf, dat vol-ledig zelfbereide natuurproducten gebruikt van de eigen boerderij, beschikt over een Tholos.

Logeren in de Abruzzen

Onze tips:

Ook vee (paarden en koeien) heeft alle ruimte in gran sasso.

Herders en hun schaapskuddes zijn een van de weinig gasten in de herfst op Campo imperatore.

93 GRANDE itAlië

over de adriatische Zee en Pescara op zo’n 35 kilometer afstand. ook hier stormt het, de berkenbladeren dansen over de weg en takken en kleine rotsblokken versperren de weg. Lorenzo Baldi zoekt het avontuur bij een minder bekend wandelgebied, aan de rand van Vado di sole. Het bospad is smal en de gids verdwijnt tot zijn knieën in de bladeren. Het pad kronkelt omhoog en omlaag tot het na een halfuur uitkomt bij een bijna droge rivier. Plots stapt Baldi met grote passen richting een rotsblok, zakt op zijn knieën en verdwijnt onder een dik bladerdek. “ah, lekker fris bergwater. Ja, hier zit een verscholen fonteintje, dat moet je weten.” al klauterend over ruige rotsblokken krijgen we een prachtig uitzicht over de lagergelegen dorpen, en tegelijk kijkt de hoge bergwand op ons neer. een goede conditie is met dit vele klimmen wel vereist. De resten van een vliegtuigcrash en een klein monumentje van de piloot en een omgekomen bergbeklimmer tonen aan dat dit geen gemakkelijk gebied is. “Je kunt met goed materiaal binnen elf uur naar de top klimmen. Het is pittig en steil, kijk maar hoe dat voor sommigen afloopt”, schreeuwt Baldi tegen de wind in.

MoedergebergteParco della Majella is ook een heerlijk onbekend wandel- en klimgebied. Zijn bijnaam ‘moedergebergte’ dankt het aan het heilige gesteente en de mystieke sfeer. Hier woonden vele kluizenaars en vind je nog meerdere hermitages en grotten. Hier bevindt zich ook een van de belangrijkste klifwanden van italië, de Parete dell’ orso, met ruim 250 uitgeruste klimroutes. Het park bestaat pas sinds 1995; na jaren ploeteren tegen de komst van een weg en een skigebied wonnen de natuurbeschermers de strijd. Vanaf het dorpje Pianagrande rijdt gids John forcone in een halfuur over hobbelige weggetjes met de jeep naar het hooggelegen reservaat Valle del orfento. Hoogtevrees is hier de grootste vijand, want de slingerende smalle paadjes komen langs hoge afgronden. ook hier ben je alleen op de wereld, omringd door de bosachtige berginhammen. De kleine hermitage van san giovanni dell’orfento vormt een spannende tussenstop. De legende luidt dat wie onder het zeer smalle gesteente kan schuiven, daadwerkelijk het kind van zijn ouders is. Lukt het niet, dan is de moeder vreemdgegaan. Het schuiven over de stenen, zo’n twaalf meter boven de grond, voelt daarom als een overwinning. een stuk verder, na een tocht dwars door lagergelegen velden, ligt nog zo’n prachtige hermitage: ermo di s. Bartolomeo in Legio. Deze spectaculaire bergwand werd in de tiende eeuw uitgehakt en diende als kluizenaarsverblijf. Het symboliseert de ideale fusie tussen god en de natuur. De afdaling is een avontuur, dalend over grote stenen, een riviertje overstekend, om vervolgens omhoog te klauteren en een stop te maken in het heilige gesteente. Bidden en studeren konden ze ongetwijfeld in alle rust. en ondanks alle lichamelijke inspanningen is dat ook precies de indruk die de natuur van abruzzo achterlaat: ultieme rust en puurheid. of zoals Lorenzo Baldi zou zeggen: “een natuurlijke energieshot die aandacht verdient.”

Abruzzenpraktisch

ERhEEn Vliegen met ryanair vanaf Charleroi of eindhoven naar rome Ciampino is de goed-koopste optie. Huur vanaf rome een auto (twee uur rijden via de a24, richting L’aquila est) naar gran sasso en Parc nazionale D’abruzzo. Majella ligt verder weg. Tweede moge-lijkheid: vliegen op Pescara is een stuk prijziger. Zie: www.ryanair.com. De bus rijdt vanaf het vliegveld ook naar abruzzo: directe lijnbus naar rome, metro B richting Tiburtina, vervolgens regiobus naar L’aquila. reistijd: 1,5 uur. kosten: 25 euro. Huur vanaf daar een auto.

OuTdOORACTIvITEITEn • Mountain Evolution Deze organisatie biedt diverse

excursies en activiteiten aan, zoals berg- en rotsbeklim-mingen, free climb boven water, (sneeuw)wandelingen, langlaufen, skitochten, out-doortrekkings, mountainbi-ken, kajakken en klauteren in kloven en grotten. in elk sei-zoen kun je in kleine groepjes deelnemen aan activiteiten, van één of meerdere dagen.

info: www.mountainevolu-tion.com

• Berenwatching en park-excursies

ecotur, Paolo iannicca, Via Pave 9 www.ecotur.org Tel. +39 34 91 49 16 33, +39 08 63 91 27 60• Paardrijden Claudio Mecoli claudio.mecoli@gmail.com Tel. + 39 34 76 07 33 53• Wandeltochten Majella Majambiente, Caramanico

Terme (Pe), 65023, Via del Vivaio snc Tel. +39 085 92 23 43 Zie ook: Centro Visitatori

Valle dell´orfento - Cea Paolo Barrasso majambiente@tin.it, www.majambiente.it

MEER InfOLorenzo Baldi en het toeristen-bureau Consorzio operatori del gran sasso, www.gransassoitalia.it, www.altipianidelgransasso.com

MET dAnk AAnDeze reis is mede mogelijk gemaakt dankzij enit italia, regionale abruzzo, ryanair en alle nationale parken. speciale dank aan Lorenzo Baldi en franco di Martino. www.abruzzoturismo.it

92 GRANDE itAlië

Caramanico Terme (Majella) is rond zonsondergang veran-derd in een spookstadje; geen leven te bekennen.

Culinaire verwennerij bij gransasso Resort & hotel Rigopiano.