Realisme, naturalisme og det moderne gjennombrotet 1850–1890

2Framveksten av ei moderne verd 1600–1850

På 1600-talet byrjar ei vitskapleg, åndeleg, indus-triell og politisk utvikling i Europa som vi kan kalle modernitet. Nye vitskaplege oppdagingar set i gang gjennomgripande endringar på alle samfunnsom-råde. Vi kan seie at denne utviklinga er styrt av «tre f-ar»: framsteg, fornuft og frigjering. Verda skal framover, menneska skal bli frie – og fornufta skal styre heile prosessen.

Både 1700- og 1800-talet er prega av nye opp-dagingar og oppfinningar, og dei politiske revolu-sjonane i Amerika (1776) og Frankrike (1789) gjer folkestyre og demokrati til eit ideal for mange.

Moderniteten kjem for alvor inn i norsk litteratur omkring 1875, det såkalla moderne gjennombrotet. Forfattarane tek opp aktuelle samfunnsproblem og set dei under debatt.

3Tida og samfunnstilhøva

Frå bondesamfunn til bylivDet norske samfunnet gjennom-går store endringar i siste halvdel av 1800-talet. Denne utviklinga kan på mange måtar forklarast med den industrielle revolusjo-nen, som starta i England midt på 1700-talet og etter kvart spreidde

seg over storparten av Nord-Eu-ropa. Vi kan summere opp desse endringane i omgrepa industriali-sering og urbanisering.

Industrialisering: t Det skjer ein overgang frå na-

turalhushald til pengehushald. Tidlegare hadde jordbruket vore hovudnæringa for dei fleste. No veks industrien fram som næringsveg.

t Ei rivande utvikling innanfor samferdsla bind landet sa-man. Vi får dampskip, jern-bane mellom Oslo og Eidsvoll

(1854) og nye vegar rundt byane. Telegrafen kom tidleg i 1850-åra.

Urbanisering: t Litt etter litt veks det fram

bysamfunn. Folk flytter frå bygda til byen for å skaffe seg arbeid i ein etter kvart gryande industri, mellom anna langs Akerselva i hovudstaden.

t Urbaniseringa var ein føre-setnad for industrialisering. Byane skapte nye sosiale are-naer og møteplassar for kultur og samfunnsliv. Men bylivet var òg prega av fattigdom og dårlege bustader, alkoholmis-bruk, barnearbeid, rotløyse og framandgjering.

Industri langs Akerselva ved Hjula og Sagene

«Constitutionen», det første damskipet i Noreg, på hamna i Arendal

4Tida og samfunnstilhøva

Endra maktforholdMaktforholda endrar seg drama-tisk i siste halvdel av 1800-talet. Rundt 1850 er storparten av makta samla hos svenskekongen og norske embetsmenn. I siste halvdel av 1800-talet blir makta gradvis overført til folket.

I 1848 gjer borgarskapet i Pa-ris opprør mot sosial urettferd og manglande demokratiske rettar. Vi kallar dette februarrevolusjo-nen. Uroa som denne revolusjo-nen skapte, spreidde seg raskt frå land til land i Europa. Revolusjo-nen utløyste ei tru på folkeopplys-ning, demokratiske rettar og håp om ei betre framtid for vanlege menneske. Folk kjempa altså for fornuft, framsteg og frigjering.

Også i Noreg merkar vi inn-verknaden frå februarrevolusjo-nen. I 1850-åra startar ulike poli-

tiske demokratiseringsprosessar. Det fører mellom anna til at par-tia Venstre, Høgre og Arbeidar-partiet blir skipa, alle i 1880-åra. I 1884 blir parlamentarismen innført. No kunne ikkje regjeringa lenger styre utan støtte frå eit fleirtal av dei folkevalde repre-sentantane på Stortinget. Dette er ein milestolpe i utviklinga av eit demokratisk Noreg.

Arbeidarrørsla blir etter kvart ein viktig maktfaktor. Samstun-des med at nye arbeidsplassar veks fram, utviklar det seg eit motsetningsforhold mellom ar-beidarar og fabrikkeigarar. Arbei-darane får mange med seg i kra-vet om allmenn stemmerett, rett til skulegang, fleire sosiale gode i samfunnet og betre tilhøve på arbeidsplassane.

Parlamentarismen vert innført i Noreg

5Tida og samfunnstilhøva

Frigjering – også for kvinner?I samsvar med kravet om frigje-ring og utvida demokratiske ret-tar for alle byrjar kvinnene no å krevje rett til deltaking i samfun-net. Alt på slutten av 1700-talet problematiserte Mary Wollsto-necraft manglande rettar for kvin-nene. Ho var ei opplysningskvin-ne som ville ha eit samfunn basert på fornuft. Ho meinte at menn og kvinner var like rasjonelle, derfor burde kvinna ha dei same økono-miske, politiske og sosiale rettane som mannen. John Stuart Mill førte desse tankane vidare tidleg på 1800-talet.

I Noreg synleggjer industriali-seringa og urbaniseringa skilna-dene mellom kvinner og menn. Mange flytter no inn til byane og får arbeid i fabrikkar, men det

er ikkje like vilkår for kvinner og menn. Kvinnene får lågare lønn enn mennene, og arbeidstilhøva er ofte elendige. Mange unge jen-ter blir grovt utnytta. Kvinner av embetsstanden tek no til å krevje likestilling. Dei vil mellom anna ha lovendringar som sikrar at ei gift kvinne kan vere myndig og ha råderett over det ho sjølv eig.

Desse kvinnene grunnla Norsk Kvinnesaksforening i 1884. Dei krev retten til utdanning og skik-keleg betaling for lønnsarbeid. Det var uvanleg at kvinner tok utdanning, og det vekte derfor oppsikt da Cecilie Thoresen gjekk opp til studenteksamen (examen artium) i 1882. Allmenn stemme-rett for kvinner får vi likevel ikkje før i 1913.

6Tankar i tida

PositivismenAlt i 1830-åra lanserte filosofen Auguste Comte (1798–1857) ein ny vitskapleg tenkjemåte. Comte argumenterte for fornufta som utgangs-punkt for kunnskap. Han hevda at all kunn-skap er tufta på erfaring, som vi får ved å obser-vere livet og verda rundt oss. Ein slik tenkjemåte,

positivismen, forkastar alle spekulasjonar om at det finst noko anna enn det vi sjølve kan oppleve eller sanse.

Dette braut med ei tradisjonell førestelling om at det låg ei guddom-meleg kraft bak feno-mena i verda. Comtes tankar var fundamentale for den naturvitskaplege tenkjemåten, men det spesielle var at Comte utvikla positivismen som ein metode i samfunns-vitskap. Også mennesket såg han i eit positivistisk lys. Denne rasjonelle tilnærminga til verda er typisk for modernitetens tenkjemåte.

Kommunismen I 1848 gav Karl Marx (1818—1883) og Fri-edrich Engels (1820–1895) ut boka Det kom-munistiske manifest. Boka er ein hard kritikk av det kapitalistiske systemet og ei oppmo-ding til arbeidarklassen om å kjempe for betre kår. Målet for kommu-nismen er eit klasselaust

samfunn, der alle har like rettar og plikter. I eit slikt samfunn ville, ifølgje Marx og Engels, menneska vere frie.

I praksis fekk ikkje dei kommunistiske ide-ane særleg gjennomslag før den russiske revolu-sjonen i 1917. Da vart det første kommunistiske samfunnet grunnlagt. Men ideane til Marx og Engels har vore viktige for arbeidarane i kam-pen for frigjering og betre økonomiske og politiske rettar.

7Tankar i tida

LiberalismenLiberalismen er ein ideologi med røter til-bake til opplysningstida. I utgangspunktet var liberalistane opptekne av å framheve dei in-dividuelle rettane. Dei ville redusere den nesten allmektige konge- og statsmakta. Men på 1700-talet ser vi at libe-ralistane utviklar tankar

om fridom også i økono-misk forstand. Sentralt her står filosofen Adam Smith (1723–1790).

Ein forkjempar for liberalismen på 1800-ta-let, den engelske filoso-fen og økonomen John Stuart Mill (1806–1873), meinte derimot at staten måtte spele ei aktiv rolle for å sikre eit velferds-samfunn for alle. Han blir derfor kalla sosial-liberalismens far.

I vidareføringa av eit slikt syn ligg retten til å gjere opprør mot urettferdige tilstandar og arbeide for endrin-gar i samfunnet. Mange forfattarar og andre som målbar ideen om å byg-

gje ein nasjon, slutta seg til dette synet. Det liberale partiet Venstre vart så stifta som landets første parti i 1884.

Kristen eksistensialisme Ein person som skulle få innverknad på fleire forfattarar under det moderne gjennombrotet, var den danske teologen

og filosofen Søren Kier-kegaard (1813–1855).

«Subjektiviteten er sanninga,» hevda Kier-kegaard. Med dette meinte han at trua var noko personleg og sub-jektivt for enkeltindivi-det. Og det er nettopp dette fokuset på at san-ninga er individuell og subjektiv, som knyter han til det moderne pro-sjektet.

Kierkegaard grunnla eksistensialismen. Men i motsetning til mange seinare eksistensialis-tar, som var ateistar, var Kierkegaard djupt kristen. Synet hans på kristendommen førte til konflikt med det etabler-

te kristenfolket i Dan-mark. For Kierkegaard handla kristen tru som sagt om noko personleg. Han meinte den danske kyrkja hadde eit slapt og lite inderleg forhold til gudstru.

8Tankar i tida

DarwinismenI 1859 kom Charles Dar-win (1809–1882) med boka On the Origin of Species («Om opphavet til artane»): Mennesket var ikkje skapt i Guds bi-lete, men var eit ledd i ei lang utvikling. Darwins tankar utfordra sterkt det kyrkjelege verdsbi-letet. Darwin meinte at

livet kan karakteriserast som ein kamp for tilvæ-ret («a struggle of life»), og i denne kampen er det den sterkaste som overlever («survival of the fittest»). Dette kallar vi evolusjon. Alt levande liv utviklar seg derfor mot noko betre – evolu-sjon er framsteg.

I samsvar med dei positivistiske forskingsi-deala bygde Darwin på observasjonar og inn-samling av data. Darwin avviste ein guddomme-leg plan med skaparver-ket og baserte vitskapen sin på fornuft.

Sekularisering – frigjering og livssynskriseMed Darwin fekk kris-tentrua ei utfordring. Mennesket var resultatet av ein evolusjon. Også tidlegare vitskaplege oppdagingar, som at jorda ikkje er sentrum i universet, hadde rokka ved den kristne læra.

Men den personen som for alvor utfordra det kristne verdsbiletet, var den tyske filosofen Friedrich Nietzsche (1844–1900). Det vel-kjende sitatet «Gud er død» har vorte ståande som eit uttrykk for den ateismen Nietzsche

gjorde seg til talsmann for. For Nietzsche var det eit sentralt poeng at mennesket er fritt, sidan Gud ikkje eksisterer. Vi er ikkje bundne av kristne påbod og forbod. Vi er frie til å skape livet vårt sjølve.

Dei tankane som mellom anna Nietzsche var talsmann for, nem-

leg at både samfunnet og enkeltindividet blir mindre religiøst, kallar vi sekularisering. Det er eit sentralt trekk i utvik-linga av moderniteten.

At samfunnet blir sekularisert, handlar om at kyrkja får min-dre politisk makt, og at lover og reglar blir laus-rivne frå religiøs moral. At enkeltindividet blir sekularisert, handlar om at stadig færre individ i samfunnet har ei religiøs tru. På 1800-talet førte dette både til ei kjensle av fridom og til ei livs-synskrise.

Sosialantropolog Thomas Hylland Eriksen held foredrag om Darwinismen

9Frå romantikk til realisme

Eilert Sundt (1817–1875) var den første sam-funnsforska-ren i Noreg. I 1850-åra reiste

han rundt i bygd og by for å sjå korleis folk levde. Deretter skreiv han rapportar om «Sædeligheds-tilstanden i Norge», «Ædru-elighedstilstanden i Norge» og «Renslighedsstellet i Norge». Her viser han fram eit heller skrøpeleg og lite romantisk bilete av situa-sjonen. Avsløringane til Eilert Sundt stod derfor i kontrast til det glansbiletet av Noreg som dei ro-mantiske og nasjonalromantiske diktarane hadde teikna.

Noreg ligg i utkanten av Eu-ropa, og det tok derfor litt tid før dei nye modernitetstankane

nådde oss. Men dei nye ideane, og avsløringane til Eilert Sundt om korleis det verkeleg stod til rundt om i landet, fekk fleire av dei nye forfattarane til å sjå behovet for ein meir realistisk litteratur.

Tida mellom 1850 og 1870 var ikkje berre ei tid prega av endrin-gar i samfunnet. Også i litteratu-ren skjedde det endringar. Trass i at den romantiske diktinga vart halden i live av forfattarar som enno var produktive, kom det til nye. Og det er den nye, realis-tiske skrivemåten som kom til å dominere meir og meir. Perioden 1850–1870, overgangen frå ro-mantikk til realisme, kan vi derfor

kalle poetisk realisme eller romantisk realisme.

10Frå romantikk til realisme

Av aktive forfattarar i 1850- og 1860-åra nemner vi Aasmund Olavsson Vinje, Camilla Collett, Henrik Ibsen og Bjørnstjerne Bjørnson.

Aasmund Olavsson Vinje (1818–1870) kom frå enkle kår, men var ein sentral norsk folke-opplysar. Etter fleire år som omgangsskulelæ-rar og sjølvlært student reiste han til Kristiania for å studere jus. Han tok juridisk embetseksa-men 38 år gammal, men vart aldri jurist. I staden vart Vinje avismann og forfattar. Frå 1858 gav han ut bladet Dølen. Her skreiv han kritisk og

ironisk om det som rørte seg i tida.

Hovudverket hans er Ferdaminni frå Su-maren 1860, der han skriv om inntrykk og opplevingar frå ei tog-reise mellom Eidsvoll og Trondheim. Ferdaminni frå Sumaren 1860 inne-held artiklar om mellom anna seterdrift og jord-bruk, og skildringar av folk han møter på reisa. Vinje er kritisk til mykje av det gamle og skriv med entusiasme om det nye industrisamfunnet som var i ferd med å vekse fram. Vinje er der-for ein talsmann for det teknologiske framsteget i Noreg.

Camilla Collett (1813–1895), fødd Wergeland, var ei nybrotskvinne både innanfor litteratur og samfunnsdebatt. Ho-vudverket hennar, Amt-mandens Døttre (1855), kom ut anonymt. Å vere kvinneleg forfattar var nemleg heilt uvanleg på midten av 1800-talet. Her braut Collett med kvinneidealet i datida.

Amtmandens Døttre er rekna for den første ten-densromanen i norsk lit-teratur. Denne nemninga bruker vi om ein roman som er skriven som inn-legg i ein samfunnsdebatt. Romanen tek opp sentrale spørsmål knytte til den manglande fridommen for kvinner. Romanen viser korleis livet til kvinner er styrt av menn, og ho kriti-serer særleg dei borgarlege fornuftsekteskapa. Camilla Collett var ein heilt sentral person i den gryande kampen for fri-gjering av kvinner – for fridommen til å velje kven ein vil gifte seg med, og fri-dommen til å rå over eige liv.

11Frå romantikk til realisme

Henrik Ibsen (1828–1906) og Bjørnstjerne Bjørnson (1832–1910) var på veg mot realis-men i 1850- og 1860-åra. Tidleg i denne perioden skreiv dei begge tekstar med utgangspunkt i norsk historie, dei var påverka av nasjonalro-mantikken og sogelitte-raturen. Men mot slut-ten av perioden vart dei begge farga av dei nye tankane i tida.

Ibsen gav ut skode-spela Brand (1866), Peer Gynt (1867) og De unges Forbund (1869). I desse skodespela viser Ibsen ei orientering mot sam-tida, og tematisk peiker han på trekk ved mo-derniteten. Skodespela tematiserer ein konflikt mellom meir idealistiske krav til livet og tankane i moderniteten. I Brand gjeld det konflikten mellom kristendommen som absolutt sanning og tvilen og skepsisen til det moderne mennesket. Peer Gynt handlar om identitetsspørsmålet: Har mennesket ei indre kjerne, eller er identitet noko som endrar seg frå

situasjon til situasjon? I skodespela sine proble-matiserer Ibsen trua på éi sanning, som i tillegg er overlevert gjennom tradisjonar. Denne radi-kale tvilen, å stille spørs-mål ved måten å sjå på oss sjølve og verda, er eit typisk trekk ved moder-niteten og det moderne mennesket.

Bjørnson gav ut no-vella «Faderen» (1860) og romanane Synnøve Solbakken (1857) og Arne (1859). I desse såkalla bondeforteljin-gane bryt Bjørnson med den tidlegare romantiske framstillinga av bonden. Her møter vi bonden i eit kvardagsmiljø, litt

idealisert kanskje, men likevel med sterke tilløp til realisme. Bjørnson skriv ikkje berre om staute idealbønder, men også om sosiale problem som fyll og knivslagsmål.

Illustrasjon til eventyret om Peer Gynt i «Norske Huldre-Eventyr og Folkesagn» av P. Chr. Asbjørnsen. Denne sagnfiguren inspirerte Ibsen til å skrive skodespelet Peer Gynt

Frå den svenske filmen «Synnöve Solbakken» (1919)

12Det moderne gjennombrotet

Å setje problem under debattDet moderne gjennombrotet i Noreg kan vi først og fremst takke ein danske for. Georg Brandes (1842–1927), professor og litte-raturkritikar ved Universitetet i København, har mykje av æra for å ha ført dei moderne tankane til Noreg og til norske forfattarar.

Brandes var oppteken av fram-steg, fornuft og frigjering – og av krav til moderne litteratur. I 1871 heldt han ein serie førelesin-gar der han la fram ein idé som skulle føre til eit gjennombrot for diktinga i Noreg. Dei kjende orda hans lyder slik: «Det at en litte-ratur i våre dager lever, viser seg ved at den setter problemer under debatt.»

Å setje problem under debatt vart eit slagord for dei realistiske

forfattarane. No kom det tekstar som tematiserte og problemati-serte livet til den moderne man-nen og kvinna.

Kritisk realismeRealistane la stor vekt på

emnevalet, og i motsetning til romantikarane sette dei søkjelyset på samfunnet og problema der. Realistane ville noko bestemt med diktinga si, dei ville reformere, av-sløre og vere kritiske. Epoken har derfor fått namnet kritisk realis-me. Nokre av dei viktigaste emne-vala var religion og kyrkje, samliv og ekteskap – med særleg fokus på kvinnas stilling – pliktmoral og hykleri, oppseding i skule og heim og dårleg forretningsmoral.

Vi kan seie at realistisk dikting skildrar menneska og samfunns-tilhøva slik dei er i samtida, og

formålet med diktinga er å en-dre noko. Derfor var det viktig å vere sannferdig når ein skreiv, og dramaet og romanen var dei sjangrane som høvde best til å få fram denne sanninga. Da fekk ein tid og rom til å utdjupe og drøfte problema.

Realistane var ikkje interes-serte i sanninga i seg sjølv. Dei var opptekne av at sanninga måtte fram om verda skulle bli betre. Ved å ta opp samfunnsproblem i tekstane sine appellerte dei til for-nufta hos lesaren. Denne fornufta skulle føre samfunnet framover og gjere individa frie.

Slik kan vi seie at realistane var sentrale talsmenn for det moderne prosjektet. Dei innførte moderniteten, dei tre f-ane, i den norske litteraturhistoria og i sam-funnsdebatten.

13Det moderne gjennombrotet

«Dei fire store»Frå midten av 1870-åra og utover tok norsk litteratur til å bli kjend i utlandet. Gyldendal forlag kasta seg seinare på bølgja og lanserte for-fattarane Henrik Ibsen, Bjørnstjerne Bjørnson, Alexander Kielland og Jonas Lie som dei fire store. Det er desse fire som er dei dominerande forfattarane innanfor kritisk realisme, og det er dei som representerer det moderne gjennom-brotet i norsk litteratur.

Henrik Ibsen er påver-ka av kravet om «å setje problema under debatt». Det gjer han både i Sam-

fundets støtter (1877), Et Dukkehjem (1879), Gengangere (1881) og En Folkefiende (1882). I alle desse skodespela tek han opp aktuelle sam-tidsemne, for eksempel dårleg forretningsmoral, utruskap og manglande fridom og rettar for kvin-nene. Eit underliggjande tema i alle stykka er også

løgn og dobbelmoral. Ibsen ville vise korleis løgna øydelegg individa, ja heile familiar. Utover i 1880-åra får skodespela til Ibsen ein annan karakter. No gjeld samfunnsproblema i større grad sjelegran-sking og psykologi, og Ibsen tematiserer meir korleis individet opple-

Henrik Ibsen (øvst) og Bjørnstjerne Bjørnson

Alexander Kielland (øvst) og Jonas Lie

14Det moderne gjennombrotet

ver å leve med moder-niteten. Dei radikale endringane i samfunnet har også skapt problem. Med desse tekstane peiker Ibsen fram mot den modernismen som kjem til Noreg i slutten av hundreåret.

Bjørnstjerne Bjørn-son tek også opp aktu-elle tema i tida. I 1875 gir han ut En Fallit, der han går til åtak på snus-kete forretningsmoral. I Magnhild (1877) set han søkjelyset på usedelege ekteskap, og i En Han-ske (1883) tek Bjørnson opp kjønnsdebatten. Bjørnson er provosert av at det finst ulike reglar

for kvinner og menn, og krev at både kvinne og mann må «vere reine» før ekteskapet. Andre tema han går inn på, er makta til kyrkja og opp-sedinga i heim og skule.

Alexander Kielland (1849–1906) er kanskje den av dei fire som er mest pliktoppfyllande i å følgje kravet til Brandes. Kielland set søkjelyset på dobbelmoral og hy-kleri i heim og samfunn. Han skreiv åtte romanar, tre novellesamlingar og seks skodespel. Dei mest kjende romanane er Garman & Worse (1880), Gift (1883) og Sankt Hans Fest (1887).

Her drøftar han forhol-det mellom fattig og rik, han avslører religiøst hykleri, og han kritiserer latinpugget i skulen. I novelleteksten «Karen» (1882) avslører han korleis kyniske mannfolk kan lure uskuldige jen-ter.

Jonas Lie (1833–1908) er den fjerde av dei kri-tiske realistane. Han er òg påverka av Brandes, men er ikkje så skarp i pennen som dei tre andre. Lie er romanfor-fattar, og hovudverket hans er Familjen på Gilje (1883). Det er ei skildring av ein embets-mannsfamilie i eit norsk

bygdemiljø, der han mellom anna set fokus på likestillingsspørsmå-let og korleis kvinnene manglar rettar. I Livs-slaven (også 1883) viser han korleis fattigdom, som eigentleg er eit naturalistisk tema, kan drepe det gode som bur i menneska. Kommandø-rens Døttre (1886) har noko av den same tema-tikken som Familjen på Gilje. Jonas Lie viser ik-kje same kritiske røysta som dei tre andre, men han var ein populær og mykje lesen forfattar.

Borgarskapet i 1880-åra

15Naturalismen

I 1880-åra levde realistisk og naturalistisk dikting side

om side. Naturalistisk dikting er ei vidareføring av den realistiske, men hos naturalistane er målet å trengje djupare ned i problema og finne dei eigentlege årsakene til det skeive i samfunnet. Natu-ralistane ville vise samanhengen mellom samfunnstilhøva og liva til enkeltmenneska.

Den fran-ske forfattaren Émile Zola (1840–1902) blir rekna som den første og største na-turalisten. Idealet hans

var den nye naturvitskapen og darwinismen, og diktinga skulle vere så dokumentarisk og objektiv

som mogleg. Zola meinte at men-nesket hadde liten fri vilje, det var meir eit produkt av arv og miljø. Og livet var ofte ein vond sirkel som det var vanskeleg å bryte ut av. Fordi livet var deterministisk, det vil seie bunde av årsakslover, var det vanskeleg å bryte ut av den klassen eller standen ein var fødd inn i.

Naturalismen har mykje til felles med realismen. Det som skil dei to retningane, kan vi skissere slik:

t Diktaren skal studere det na-turlege mennesket, det vil seie «menneskedyret». Realistane skreiv om folk frå borgarska-pet, naturalistane skildra også folk frå lågare samfunnslag, for eksempel einslege mødrer og prostituerte.

16Naturalismen

t Diktaren skal samle inn fakta og detaljar som til saman skal utgjere sanninga om men-nesket. Naturalistane hadde eit positivistisk menneskesyn, jamfør Comte.

t Diktaren skal vise livets skug-gesider, og det skal kome fram at mennesket er eit resultat av arv og miljø. Det vil seie at na-turalistane var deterministar. Dei trudde ikkje på menneske-leg frigjering.

t Ein konsekvens av dette var at naturalistane ikkje trudde på den endringa og det framste-get som realistane var drivne av. Dei viste fram dei nakne kjensgjerningane og kom ikkje med idear om endringar el-ler reformer. Determinismen, altså at menneskeviljen er

bunden av årsakslover, viser at det nyttar lite å gjere opprør. Naturalismen er med andre ord pessimistisk i sitt grunn-syn.

t Trua på fornuft og vitskapleg sanning var særleg sterk hos naturalistane. Her var dei i pakt med modernitetens idear. Men samstundes braut natura-listane nokså grunnleggjande med somme av ideane frå det moderne prosjektet. Manglan-de tru på fridom og sviktande tru på framsteget gjorde at retninga peikte framover mot modernismen, som kom til Noreg i 1890-åra.

17Naturalismen

Amalie Skram (1847–1905) blir rekna som ein reindyrka naturalist. Romanserien Helle-myrsfolket (1887–1898) er hovudverket hennar og det fremste natura-listiske verket i norsk litteratur. Her skildrar ho ein familie gjennom fleire generasjonar, og ho får fram samanhen-

gen mellom arv, miljø og utvikling. Grunntonen er pessimistisk, og det endar dårleg for familien på Hellemyren. Amalie Skram set søkjelyset på miljøet som formar menneska, og ho vil vise at fattigdom og nød har sine årsaker.

I novella «Karens Jul» (1885) opplever vi korleis ei fattigjente døyr med eit lite barn på fan-get fordi ho manglar det sosiale nettverket som trengst for å klare seg i samfunnet. I ekteskaps-romanane Constance Ring (1885) og For-raadt (1892) endar det også tragisk. Her møter

vi unge jenter som blir tvinga inn i ekteskap med eldre menn.

Arne Garborg (1851–1924) skreiv romanen Bondestudentar i 1883. Her møter vi ein ung student frå landet. Te-maet er forholdet mel-lom by og land, bonde-

kultur mot embetsstand, og vi opplever korleis den unge studenten må gi avkall på forholdet til sin eigen stand. I roma-nen Mannfolk (1886) set Garborg søkjelyset på seksual- og kjønns-moralen, eit tema som var aktuelt i 1880-åra, og som vart omtalt meir ope i den naturalistiske litteraturen.

Naturalistar i norsk litteratur

18Naturalismen

Verken Ibsen, Bjørn-son, Kielland eller Lie blir rekna som natura-listar i norsk litteratur, men dei var alle påverka av naturalismen og hadde diktverk frå denne perioden med klare na-turalistiske trekk.

Henrik Ibsen viser gjennom dramaet Gen-gangere (1881) korleis Osvald, sonen i huset, går til grunne av den arvelege sjukdommen syfilis. Sjukdommen har han arva av faren, som har levd eit utsvevande liv i ungdommen. Ar-ven frå faren innhentar han. I dramaet Over Ævne I (1883) og i diktet

«Salme II» (1880) tek Bjørnstjerne Bjørnson eit oppgjer med kristen-trua si og hyllar Darwins utviklingslære. Jonas Lie skriv i romanen Livs-slaven (1883) om korleis ein fattig gut blir sett bort og mishandla som barn. Det går bra med guten i ein periode, men han blir innhenta av sin eigen lagnad, og det en-dar tragisk.

Kristiania-bohemen«Bohemen» var namnet på ei lita, intellektuell og livstrøytt gruppe som heldt til på kafeane i Kristiania i 1880- og 1890-åra. Saman med utviklinga av bylivet hadde kafeane blom-stra opp som møtestad for intellektuelle og kunstnarar. Bohemane provoserte og sjokkerte medborgarane med sine åtak på borgarleg moral og livsførsel. Bohemane praktiserte «fri kjærleik» og var særleg kritiske til religion og ekteskap, som dei meinte hindra personleg frigjering. Bo-hemkrinsen møtte sterke

reaksjonar og motstand – det borgarlege sam-funnet såg på dei som representantar for «den moderne vantrua». Det vart stadig tydelegare at samfunnet ikkje lenger hadde eit felles og upro-blematisk grunnlag for haldningar, moral og livsstil. Dette skremde og provoserte.

19Naturalismen

Hans Jæger (1854–1910) var ein framstå-ande person i denne krinsen av forfattarar, kunstnarar og intellek-tuelle. Enda han ikkje hadde særleg litterært talent, gav han ut fleire romanar der han tok opp problem knytte til seksualitet og moral.

Han rettferdiggjorde «fri kjærleik» og meinte at det borgarlege ekteska-pet og prostitusjonen var to sider av same sak. I begge tilfella levde kvin-na eit ufritt liv på man-nens premissar. Kristia-nia-Bohemen (1885) er hovudverket hans. Boka vart forboden, og Jæger måtte i fengsel for umo-ralsk forfattarverksemd.

Christian Krohg (1852–1925) skreiv også ein roman, Albertine (1886), som vart for-boden og stempla som usømeleg. Romanen var eit innlegg i debat-ten om kjønnsmoral og viser korleis ei ung jente blir utnytta og driven ut i prostitusjon. Romanen

er eit godt eksempel på samfunnsengasjert ten-denslitteratur, og boka mobiliserte til motstand mot prostitusjonen. Som ein konsekvens av debat-ten som romanen reiste, vart offentleg prostitu-sjon avskaffa. Christian Krohg er mest kjend som målar, og han brukte også Albertine som motiv på fleire bilete, mellom anna det kjende biletet «Albertine i poli-tilegens venteværelse».

20Naturalismen

Slutten av 1800-talet tilhøyrde forfattarane. Dei hadde makt og innverknad. Når dei sette pro-blem under debatt, førte det til endringar på fleire samfunnsom-råde. Kvinnesak, undertrykking, seksualmoral, kyrkjemakt – dette er emne som forfattarane sette på saklista, og endringane kom grad-vis. Trua på at mennesket er fritt, at verda stadig går framover, og at ein gjennom fornufta kan skape ei betre verd, var derfor tankar som vann fram i det norske folket. På mange måtar er dette sentrale tankar i eit moderne demokrati.

Men fleire av dei realistiske og naturalistiske tekstane møtte også motstand. Når Nora i Et Dukkehjem forlèt mann og barn for å bli eit fritt menneske, var det ikkje alle som var like nøgde med det. Frigjering kostar, og kanskje kan det koste litt for mykje? Som vi har sett av dei naturalistiske tekstane, trudde ikkje alle forfat-tarane at mennesket var fritt, og at verda heile tida utvikla seg til det betre. Somme var skeptiske til framsteget.

Mot hundreårsskiftet ser vi derfor at ein del forfattarar byrjar å problematisere moderniteten. Vi kan sjå ei endring i haldninga til dei tre f-ane i moderniteten:

t Frigjering: Er vi frie? Og kva kan vi i så fall bruke denne fridommen til? Prosessar som urbanisering og sekularisering førte til at den såkalla fridom-men ikkje vart opplevd like positivt av alle. Livssynskrise, framandgjering og manglande kjensle av å vere til stades i verda er negative resultat av dei same prosessane. Desse emna er også Ibsen inne på i skodespela sine frå 1880- og 1890-åra.

Reaksjonane på det moderne gjennombrotet – og gryande modernisme

21Naturalismen

t Framsteg: Går verda fram-over? Naturalismen målbar eit deterministisk og pessimistisk livssyn, utan den same trua på framsteget som realistane ut-trykte. Hos Skram ser vi dette tydeleg. Men også hos Ibsen, Lie og Garborg kan vi merke ei utvikling mot eit mindre positivt syn på livet, utan den sterke framstegstrua.

t Fornuft: Er mennesket så for-nuftig? Er det gjennom fornuf-ta vi best kan forstå det sær-merkte ved å vere menneske i verda? Kva med kjensler og dei eksistensielle aspekta ved tilværet? Mot slutten av hun-dreåret byrjar Ibsen å fokusere meir på det indre sjelelivet. Og i 1890-åra kritiserer Hamsun realistane og naturalistane for

å vere for opptekne av «typar» og ikkje av enkeltindivid. Vi ser generelt ei dreiing mot meir psykologisk litteratur, der kjensler står i sentrum, når vi nærmar oss 1900-talet.

Den litteraturen som no følgjer, og som vi kallar nyromantisk og modernistisk, tematiserer nettopp dei eksistensielle vilkåra for men-neska eller enkeltindivida. Kva vil det seie å leve i eit samfunn? På kva måte verkar industrialisering, urbanisering og sekularisering inn på livet vårt?

Frå ei oppføring av Gengangere av Henrik Ibsen

22

Det viktigaste som skjedde språk-leg i denne perioden, var at vi fekk eit eige skriftspråk. Tidleg på 1800-talet gjaldt det å sikre den nasjonale identiteten gjennom eit norsk skriftspråk. Seinare var det demokratiske og pedagogiske argument som tok over i språk-debatten.

I 1850 var det enno mange analfabetar i Noreg. Grunnen var mellom anna dårleg skulegang og stor skilnad mellom det norske talemålet og det danske skrift-språket. Berre embetsmennene og den kondisjonerte klassen i Kristiania snakka ein slags dansk med norsk tonefall. Det at folk ikkje kunne lese og skrive, var både eit demokratisk problem og eit hinder for personleg fridom og utvikling.

Fram til 1860 måtte bygdefol-ket betale for skulegangen av eiga lomme. Det førte til store skilna-der i tilbodet rundt om i landet. Særleg jentene fekk eit dårleg undervisningstilbod. I den nye skulelova av 1860 vart det økono-miske ansvaret ført over til staten.

I skulen hadde lærarar og elevar pålegg om å snakke dansk. No argumenterte skulefolk og po-litikarar for at opplæringa måtte gå føre seg på eit språk som elevane forstod. I 1879 vedtok Stortinget at «Undervisningen i Al-mueskolen saavidt mulig meddeles paa Børnenes eget Talesprog». Denne lovendringa knesette eit vik-tig prinsipp om at talemålet til elevane var godt nok.

Stikk i strid med dette prin-sippet vedtok Stortinget likevel at undervisning av samiske og kvenske (finske) barn skulle gå føre seg på norsk. Den nye norske nasjonen skulle tuftast på norsk språk og kultur. I samsvar med dette vart det sett i verk fleire til-tak for å «fornorske» dei kvenske og samiske innbyggjarane.

Utviklinga av det norske språket 1850–1890

23

Ivar Aasen og Knud Knudsen prøvde kvar på sin måte å utvikle eit norsk skriftspråk. Men der Aasen ville ha eit språk tufta på norske dialektar, var Knudsen interessert i korleis det danske skriftspråket kunne fornorskast. Både Knudsen og Aasen såg på sitt eige arbeid som viktige peda-gogiske og demokratiske fram-steg.

I siste halvdel av 1800-talet utvikla dei to målformene seg og vann stadig nye tilhengarar. Da partia Venstre og Høgre vart skipa i 1884, valde dei ulik side i språkdebatten. Venstre støtta språkarbeidet til Aasen, mens Knudsen hadde mange tilheng-arar i Høgre. Felles for partia var at dei såg at avstanden mellom tale og skrift skapte problem.

Tanken var eigentleg å utvikle eitt felles skriftspråk for alle, men mot slutten av hundreåret såg ein at dette ikkje ville lykkast. I 1885 vart dei to målformene jamstilte som sjølvstendige målformer.

Landsmålet vinn fram _ Ivar Aasen hadde no gjort seg

ferdig med grammatikk, ordbok og tekstprøver av det han kalla landsmålet. Fleire forfattarar kjende seg meir heime i lands-målet enn i det danske skrift-språket. Aasmund Olavsson Vinje brukte berre landsmål i avisa Dølen frå 1858. Han gav òg ut reiseskildringar og diktsamlingar på landsmålet. Seinare følgde Arne Garborg opp, mellom anna i avisa Fedraheimen. Også roman-ane Bondestudentar og Fred og

Utviklinga av det norske språket 1850–1890

24Utviklinga av det norske språket 1850–1890

diktsamlinga Haugtussa (alle av Garborg) er eksempel på tekstar på landsmålet.

_ I kyrkja vann landsmålet etter kvart fram, mellom anna i kon-firmasjonsundervisninga. Kjende salmediktarar som Elias Blix og Anders Hovden brukte landsmål når dei dikta, og fleire prestar brukte tekstar på landsmål i guds-tenesta.

_ Stadig fleire skulekrinsar gjekk over til å bruke landsmål. Dei første lærebøkene på lands-målet kom ut tidleg i 1880-åra, og i 1892 kom landsmålsutgåva av den populære leseboka til Nor dahl Rolfsen.

Dansk skriftspråk blir fornorska

_ Trass i at landsmålet hadde stor framgang frå midten av 1800-talet, var skriftspråket mest fornorska dansk. Sentrale forfattarar som Henrik Ibsen, Bjørnstjerne Bjørnson og Camilla Collett brukte alle denne mål-forma. Også i det offentlege – i pressa og i politikken – dominerte fornorska dansk.

_ I tråd med tankane til Knud-sen om ei gradvis fornorsking av dansken kom det ei rettskrivings-reform i 1862, og seinare i 1907, som førte skriftspråket nærare «det dannede» talemålet. Refor-mene fjerna mellom anna stum-me vokalar og innførte typiske norske språkdrag som fleirtals-bøying av substantiv. Fleire dan-

ske skrivemåtar vart òg avløyste av skrivemåtar som samsvara meir med norsk talemåte. For eksempel vart «sæbe» bytt ut med «saape», og «mjølk» tok over for «mælk».

_ I 1887 vart rigsmål nemninga på det norske skriftspråket som var tufta på dansk.

Dei to målformene blir jamstilte

_ I 1885 vedtok Stortinget at landsmålet og fornorska dansk skulle vere jamstilte målformer i skulen og i det offentlege. Dette jamstillingsvedtaket opna for landsmål som hovudmål for nor-ske skuleelevar. No kunne skule-krinsen sjølv velje kva målform elevane skulle skrive på.

Ivar Aasen

Knud Knudsen

25

Korleis framstille den moderne verda?

_ På lik linje med dei realistiske forfattarane ville også kunstnarar i denne perioden få fram sannin-ga. Dei realistiske og naturalist-iske målarane tok eit oppgjer med det nasjonalromantiske idealet om å måle vakkert. Dei ville måle samfunnet slik det var. Motiva henta dei frå kvardagslivet, og på same måten som realistisk dikting skulle målarkunsten spegle av korleis folk levde, og kva for ein samfunnsklasse dei tilhøyrde.

_ Målarar som Christian Krohg (1852–1925) såg på seg sjølve som vitskapsmenn som skulle dokumentere det dei obser-verte. I detalj måla dei fattigfolk

og sosiale problem, og dei vekte debatt med bileta sine. Kunsten var ein kommentar til korleis det var å leve i den moderne verda. Industrialiseringa og urbaniserin-ga hadde sider ved seg som ikkje var til det beste for menneska. Uverdige arbeidstilhøve, dårlege bustader, fyll, slagsmål og prosti-tusjon var også ein del av bylivet.

_ Måleriet «Albertine i politile-gens venteværelse» (1886–1887) er eit typisk naturalistisk bilete. Her viser Christian Krohg fram livet til dei prostituerte i Kristia-nia. Saman med romanen Alber-tine, også skriven av Krohg, førte biletet til endringar i samfunnet. Den offentleg godkjende prostitu-sjonen vart avvikla. No kunne ikkje politiet lenger kalle inn prostituerte til legekontroll. Slike

eksempel viser at også målarane var ein del av det moderne gjen-nombrotet. Dei trudde på kunsten som verkemiddel i utviklinga mot eit friare samfunn.

Teknologiske framsteg endrar kunsten

_ Dei teknologiske framstega på 1800-talet førte med seg ei nyvinning som skulle endre vil-kåra for målarkunsten. Til no var det målarane som hadde fram-stilt verda, men det endra seg da fotografiet kom. Rundt 1860 var utviklinga av fotografiapparatet kome så langt at fotografiet no kunne utfordre målarkunsten. Kvifor måle ein kopi av omverda når ein kunne avfotografere hen-ne? Fotografane tok portrettbilete av rike borgarar – borgarar som tidlegare hadde betalt kunstnarar

Kunsten og moderniteten

Detalj frå «Albertine i politilegens venteværelse» av Christian Krohg

26Kunsten og moderniteten

for å måle portrett av dei. I tillegg var fotografiet viktig for å formid-le det som skjedde i den moderne verda. Dokumentar- og nyheits-bilete tok over for dei kunstnar-lege scenebileta. Fotografia for-midla eit sannare bilete av verda slik ho var – og folk fekk kjensla av å vere til stades i hendingane.

_ Fleire kunstnarar prøvde å integrere fotografiet i kunsten sin. Ønsket frå realistane og natura-listane om å måle dokumenta-risk kan sjåast i samanheng med dette. Andre kunstnarar tok til å tenkje i nye banar. Impresjonist-ane ville heller fange inn eit inn-trykk av ei hending enn å doku-mentere situasjonen fotografisk. Dei tok med seg målarutstyret ut for å måle den moderne verda, som dei realistiske målarane.

Byen var eit populært motiv, og kunstnarane var særleg opptekne av tilboda som folk kunne gjere bruk av i fritida. Ein kunstnar som Edgar Degas (1834–1917) måla inntrykk frå operaen, kafear, ballettar og barar.

_ Den meste kjende impresjo-nisten var nok Claude Monet (1840–1926). Han var meir in-teressert i naturen enn i bylivet. Berre det viktigaste – førsteinn-trykket – skulle vere med i biletet, og målet var å fange lyset i alle fasettar. Monet måla derfor det same motivet på ulike tider av døgnet for å få fram dei varier-ande fargane.

_ I Skandinavia var det særleg Skagen-målarane som stod for ein impresjonistisk stil. I Skagen på

Jylland fann norske målarar som Christian Krohg og Frits Thau-low (1847–1906) ei samkjensle med dei danske kunstnarane Peter S. Krøyer (1851–1909) og ekteparet Michael (1849–1927) og Anna Ancher (1859–1935). Motivet var naturen, og dei arbeidde med å fange det sær-merkte lyset ved danskekysten.

Claude Monet: «Impression, soleil levant» (1872). Måleriet skal ha gjeve namn til nemninga impresjonisme

«Hip hip hurra! Kunstnerfest på Skagen» av P.S. Krøyer (1888)

27

Musikk _ Den største komponisten i

siste halvdelen av 1800-talet var Edvard Grieg (1843–1907). Han blir rekna som

den største klassiske komponisten her i landet nokon gong. Grieg var først og fremst nasjonalromantisk i stilen, og han fekk mykje å seie for identitets- og nasjonsbygginga mot slutten av hundreåret. I 1876 fekk Grieg i oppdrag av Henrik Ibsen å komponere musikken til ei teateroppsetjing av Peer Gynt.

_ Rikard Nordraak (1842–1866) er best kjend for å ha komponert melodien til «Ja, vi elsker». Han var fet-ter av Bjørnstjerne Bjørnson, og Nordraak tonesette fleire av tekstane hans.

_ Johan Svendsen (1840–1911) levde storparten av livet i København. Han er mest kjend

for romansar for fiolin og orkester. På same måten

som Edvard Grieg var Svendsen inspirert av den norske folkemu-sikken. Han gjorde internasjonal karriere både som dirigent og komponist.

_ Agathe Backer Grøndahl (1847–1907) studerte både i Tysk-land og i Italia og var ein framifrå konsertpianist. Backer Grøndahl komponerte i alt 70 verk for piano. Ho var ein nær venn av Edvard Grieg og er kjend for å ha framført musikken hans ute i Europa.

_ Europeisk musikk elles var dominert av komponistar som Franz Liszt (1811–1886), Richard Wagner (1813–1883), Johann Strauss d.y. (1825–1899), Johannes Brahms (1833–1897), Georges Bizet (1838–1875) og Pjotr Tsjaikovskij (1840–1893).

Andre kunstformer

Edvard Grieg

28Andre kunstformer

Arkitektur _ I arkitekturen stod drakesti-

len og sveitserstilen sterkt. Begge retningane henta inspirasjon frå tradisjonelle norske formut-trykk som utskorne ornament og listverk. Sveitserstilen kom opphavleg frå Sveits og Tyskland, men vart tilpassa norske forhold. Sveitserstilen var med på å setje tydeleg preg på norske byar og bygder. Sentrale bygg som jern-

banestasjonar, skysstasjonar og hotell var ofte å sjå i sveitserstil.

_ Stavkyrkjene våre og norrøn mytologi la grunnlaget for drake-stilen. Drakestilen er ei vidare-føring av sveitserstilen og dukka opp mot slutten av hundreåret. Frognerseteren restaurant og Holmenkollen hotell er bygde i drakestil.

Industri og design _ Industrialiseringa førte til

eit skilje mellom det å skape eit produkt og det å produsere det. I det førindustrielle samfunnet vart produkta designa og produserte i den same prosessen. Det var same handverkaren som tenkte ut korleis ein stol skulle sjå ut, og som laga stolen. Med industri-aliseringa voks design fram som

eige fagområde. Ingeniørane teikna produkta som vart masse-produserte av arbeidarane på fabrikkane. Krava til funksjon og effektivitet var høge.

_ Den industrielle produk-sjonen skulle sikre framgang i samfunnet – symaskinen skulle gjere det enklare og raskare å sy, skrivemaskinen skulle effektivi-serte skriving og lesing. Det var funksjonen til produktet som var viktig, all pynt og unødig utfor-ming vart fjerna.

_ Ikkje alle var like positive til denne utviklinga. Den så-kalla Arts and Crafts Movement meinte at berre handverket kunne sikre framsteg og fridom for men-neska. Dei såg på «brølet» frå fa-brikkane som eit kulturelt forfall.

Kviknes Hotel i Balestrand er teikna av Franz Wilhelm Schiertz i ei blanding av sveitser- og drakestil