TOLERANCIJE DUŽINSKIH MERA Sistem tolerancija dužinskih mera, odnosno pojmovi i oznake propisane su standardom ISO 286, odnosno JUS M.A1.120., i opšte je prihvaćen u svetu.

Primer: Projektovana osovinica Ф 50 Posle izrade merenjem je utvrđeno da jestvarna mera osovinice

11.015.050+

−Φ - nazivna mera 50 - granične mere: 49,85 i 50,11 - granično odstupanje: 0,11 i 0,15 - visina tolerancijskog polja: 0,26

Generalno: - Nazivna mera, kotirana mera, mera do nulte linije, za spoljašnje d i unutrašnje mere D. - Granična mera, najveća i najmanja dopuštena stvarna mera, gornja dg , Dg i donja dd , Dd. - Odstupanje, razlika između neke mere i nulte linije,

- Granično odstupanje, gornje es, ES i donje ei, EI. - Tolerancijsko polje, visina tolerancijskog polja t i T.

Osnovne veličine kod tolerancija SPOLJAŠNJIH MERA

Osnovne veličine kod tolerancija UNUTRAŠNJIH MERA Ukoliko je stvarna mera van propisanog tolerancijskog polja dobija se neispravan mašinski element.

- Neispravni elementi mogu da se dorade i dovedu u granice propisanih tolerancija, dobra mera - U obrnutom slučaju dobija se škart, loša mera

Visina tolerancijskog polja ↔

Troškovi izrade mašinskog elementa (uzima se u obzir preciznost mašine, ćešće

podešavanje i oštrenje alata i sl.)

Oblik raspodele verovatnoće stvarnih mera u

zavisnosti visine tolerancijskog polja

Parametri tolerancijskog polja

Parametri tolerancijskog polja su STANDARDIZOVANE mere visina tolerancijskog polja (t, T) i položaja (e, E), za datu nazivnu meru koja se nalazi u okviru ponuđenih područja nazivnih mera.

- Nazivna mera se nalazi u odgovarajućem području nazivnih mera (po sistemu iznad - do): 0 - 3 – 6 – 10 – 18 – 30 – 50 – 80 – 120 – 180 – 250 – 315 – 400 – 500 mm. 500 – 630 – 800 – 1000 – 1250 – 1600 – 2000 – 2500 – 3150 mm.

Tolerancijska jedinica i može da se izračuna za svako od navedenih područja (sa granicama D1 i D2), na sledeći način:

- za područje 0 – 500 mm, DDi ⋅+⋅= 001,045,0 3 - za područje 500 – 3150 mm, 1,2004,0 +⋅= Di - pri čemu je 21 DDD ⋅= Primer: - Ф 50 mm -

Nalazi se u području nazivnih mera sa granicama: iznad 30 do 50 mm. D1 = 30, D2 = 50 → 730,385030 =⋅=D

561,1730,38001,0730,3845,0 3 =⋅+⋅=i

- Visine tolerancijskog polja su svrstane u 20 stepena tolerancija (oznake IT 01, IT 0, IT 1 , ... ,

IT 18), koji parktično predstavljaju stepene kvaliteta tolerancijskog polja.

Za svaki od stepena tolerancija definiše se koeficijent kojim se množi tolerancijska jedinica i dobija se veličina t, T u µm.

IT01 IT0 IT1 IT2 IT3 IT4 IT5 IT6 IT7 IT8 IT9 IT10 IT11 IT12 IT13 IT14 IT15 IT16 IT17 IT18 0 – 500 - - - - - - 7 i 10 i 16 i 25 i 40 i 70 i 100 i 160 i 250 i 400 i 640 i 1000 i 1600 i 2500 i

500 -3150 - - 1 i 1,6 i 2,5 i 4 i 7 i 10 i 16 i 25 i 40 i 70 i 100 i 160 i 250 i 400 i 640 i 1000 i 1600 i 2500 i

Za IT01, IT0 kao i za IT1, .., 4, i mere do 500 mm (primena u preciznoj mehanici), koeficijenti su dati na drugačiji način

Očigledno je da koeficijenti kao i granice područja pripadaju odgovarajućim podešenim redovima R. Primer: - Ф 50 mm -

Poznato je: i = 1,561

IT5 IT6 IT7 IT8 IT9 IT10 IT11 IT12 IT13 IT14 IT15 IT16 IT17 IT18 10,927 15,610 24,976 39,025 62,440 109,270 156,100 249,760 390,250 624,400 999.040 1561,0000 2497,600 3902,500

Izračunate vrednosti se zaokružuju i usklađuju sa podešenim redom R5

11 16 25 39 62 100 160 250 390 620 1000 1600 2500 3900

Za stepene tolerancija IT1 ,..., IT4, visine tolerancijskih polja date su na sledeći način:

IT1 IT2 IT3 IT4 1,5 2,5 4 7

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

IT1 IT2 IT3 IT4 IT5 IT6 IT7 IT8 IT9 IT10 IT11 IT12 IT13 IT14 IT15 IT16 IT17 IT18

Stepen tolerancije

t

Uticaj stepena tolerancije IT na veličinu tolerancijskog polja za primer Ф 50 mm

- Položaj toleranscijskog polja, je takođe standardizovana veličina, i označava se slovima abecede.

Položaj tolerancijskih polja

Primer: - Ф 50 mm – Tablica, Izvod graničnih odstupanja za spoljnu meru iznad 40, do 50 mm

Gornje granično odstupanje es, µm Donje granično odstupanje ei, µm a b c d e f g h m n p r s t u v x y z

-320 -180 -130 -80 -50 -25 -9 0 +9 +17 +26 +34 +43 +54 +70 +81 97 +114 +136

Granična odstupanja za meru Ф 50 mm, u zavisnosti od položaja tolerancijskog polja

Ako posmatramo primer Ф 50 mm, i tolerancijsko polje t :

Nazivna odstupanja spoljnih mera u µm

Nazivna odstupanja unutrašnjih mera u µm

Kontrola tolerisanih mera, merni čep i merna račva Primer: Tolerancije klina sa nagibom i žleba u glavčini

Tolerancije slobodnih mera, prećutne tolerancije

Slobodne mere su one dimenzije na crtežima za koje se ne propisuju tolerancije. To su najčešće one dimenzije onih površina koje nisu u dodiru sa drugima. Propisuju se u zavisnosti od vrste izrade elementa (struganjem, kovanjem, livenjem ...) Ove tolerancije se ne upisuju direktno na kotu, već se njihov kvalitet naznači u tablici na crtežu.

Dozvoljena odstupanja mera ostvarenih skidanjem strugotine, mere u mm

Dozvoljena odstupanja poluprečnika zaobljenja i oborenih ivica, u mm

Dozvoljena odstupanja slobodnih mera odlivaka od sivog liva i temeprovanog liva,

mere u mm

Tolerancije slobodnih mera za debljinu zidova odlivaka od sivog i temperovanog liva

Složene tolerancije, merni lanac

Naleganja dužinskih mera - Labavo naleganje – zazor - Čvrsto naleganje - preklop (zador) - Neizvesno naleganje - zazor + preklop

Sistemi naleganja

Sistemi naleganja omogućavaju da se ograniči broj mogućih kombinacija položaja tolerancijskih polja otvora i osvina (čepova) - Sistem zajedničkog otvora, prečnici otvora su sa tolerancijskim poljem H, a osovine od a do z - Sistem zajedničke osovine, prečnici osovina su sa tolerancijskim poljem h, , a otvora od A do Z

Izbor mogućih naleganja dalje je sužen definisanjem familija naleganja po prioritetima.

Dozvoljena naleganja za opštu upotrebu za nazivne mere do 500 mm u sistemu

zajedničkog otvora

Primer: Tolerancija naleganja Ф50 H6 / m5

KVALITET POVRŠINA MAŠINSKIH DELOVA

Profil površine

Srednje aritmetičko odstupanje profila od srednje linije:

Znaci za kvalitet površine

Najčešće korišćeni znaci za kvalitet površine

Oznaka za kvalitet površine u slučaju kada se zahtevaju specijalne karakteristike

Označavanje pravca prostiranja brazda

Oznaka u slučaju kada se zahteva ista hrapavost na svim površinama

Oznaka u slučaju kada se zahteva ista hrapavost za većinu površina dela

TOLERANCIJE OBLIKA I POLOŽAJA

Prikaz tolerancijskog prostora:

a. – kontura izrajenog dela b. – tolerancijski prostor (šrafirana površina)

Primer unošenja tolerancija

Primeri tolerancija

oblika i položaja

Valovitost površine, nije propisana JUS-om.