UNIVERZITET SINGIDINUMPOSLOVNI FAKULTET U VALJEVU

RAZVOJ SEOSKOG TURIZMA U OPŠTINI GORNJI MILANOVACSeminarski rad

Predmet: Turizam i prostor

Mentor: Student:

Valjevo, april 2015.

IZJAVA O VALIDNOSTI AKADEMSKOG RADA

Ime i prezime __________________________________

Broj indeksa __________________________________

Naslov rada __________________________________ __________________________________

Mentor __________________________________

Datum predaje rada__________________________________

Izjava o akademskoj validnosti

Izjavljujem da u priloženom radu nisam predstavio niti pokušao da predstavim tuđi rad kao svoj, osim na mestima na kojima je to izričito naglašeno. Jasno mi je da bi takvo postupanje bilo jednako plagijatu odnosno povredi autorskih i srodnih prava, o čemu se Fakultet/Univerzitet javno izjasnio. Razumem da mi u slučaju intelektualne krađe može prestati status studenta na Fakultetu/Univerzitetu, te da sam dužan da budem upoznat sa fakultetskim/univerzitetskim propisima o plagijatu odnosno zakonskim propisima o zaštiti autorskih prava.Ovim potvrđujem svoju saglasnost da Fakultet/Univerzitet ima pravo da raspolaže mojim radom u bilo kojoj formi; Fakultet/Iniverzitet ima pravo da konsultuje i treću stranu (koja se može nalaziti unutar ili izvan Srbije) kako bi se ustanovilo moguće kršenje propisa i proverilo da li moj rad sadrži materijal koji je plagijat, kao i da bi se utvrdio autorski kvalitet rada.Upoznat sam sa pravnim posledicama koje su propisane za predaju akademskog rada sa zakašnjenjem. Izjavljujem da sam saglasan da Poslovni fakultet Valjevo može da zadrži moj istraživački rad do daljnjeg.

Potpis studenta _________________________________

Datum __________________________________

2

SADRŽAJ

1. UVOD.................................................................................................. 32. TURISTIČKA I DEMOGRAFSKA KRETANJA.......................... 3

2.1 Svet................................................................................................ 32.2 Evropa........................................................................................... 52.3 Srbija............................................................................................. 52.4 Gornji Milanovac......................................................................... 6

2.4.1 Nastanak imena................................................................................. 62.4.2 Istorijat.............................................................................................. 62.4.3 Geografski položaj............................................................................ 72.4.4 Stanovništvo....................................................................................... 82.4.5 Privreda.............................................................................................. 8

2.5 Turistička ponuda seoskog turizma......................................... 82.5.1 Demografski profil turista................................................................ 92.5.2 Kreiranje turističke ponude seoskog turizma................................. 10

3. KLASIFIKACIJA TURISTIČKIH RESURSA.............................. 103.1 Prirodni turistički resursi............................................................ 10

3.1.1Geomorfološki resursi........................................................................ 103.1.2 Klima kao turistički resurs............................................................... 113.1.3 Hidrogeografski resursi.................................................................... 123.1.4 Biljni i životinjski svet....................................................................... 13

3.2 Antropogeni turistički resursi................................................... 133.2.1 Etnografski turistički resursi............................................................ 133.2.2 Umetnički turistički resursi.............................................................. 143.2.3 Ambijentalni i pejzažni turistički resursi........................................ 153.2.4 Manifestacije...................................................................................... 16

4. ODRŽIVI TURIZAM........................................................................ 174.1 Definicija....................................................................................... 174.2 Principi održivog turizma........................................................... 174.3 SWOT analiza.............................................................................. 18

5. ZAKLJUČAK...................................................................................... 21LITERATURA.................................................................................... 21

3

1. UVOD

U novije vreme se, nasuprot tzv.masovnom turizmu, kako u svetu, tako i u našoj zemlji, javlja sve veća turistička potražnja vezana za seoski turizam. Moderan način života današnjeg čoveka koji karakterišu stres, otuđenost, nezdrava i brza hrana, nedostatak vremena za sebe i za svoju porodicu doveo je do toga da čovek traži opuštanje i prijatnost uz zvuke prirode, fizičku aktivnost kroz kretanje i rekreaciju, ponovno zbližavanje sa prirodom, što sve predstavlja motiv za dolazak na selo i buđenje seoskog turizma.(Baćac R., Priručnik za bavljenje seoskim turizmom, http://www.mint.hr/UserDocsImages/Prirucnik_Seoski_turizam.pdf/-16.04.2015.)(Seoski turizam, http://www.ostorka.org.rs/falutur.php?lg=sr/-16.04.2015.)Turizam na selu je poslednjih godina dobio masovniji karakter, uglavnom podstaknut od strane turističkih organizacija. Sa ciljem razvoja seoskog turizma počela su u poslednjim decenijama prošlog veka da se osnivaju turističke organizacije u Studenici, Brankovini, Devićima, kao i u Gornjem Milanovcu, Kosjeriću, Ivanjici, Kniću. U ovu aktivnost su se uključile i ugostiteljske organizacije i zemljoradničke zadruge. Na osnovu podataka Turističke organizacije Srbije, organizovanim seoskim turizmom bave se domaćini u opštinama Gornji Milanovac, Kosjerić, Valjevo, Ljig, Čačak, Požega, Knić, Lučani, Mionica, Užice, Soko banja, Čajetina, Prijepolje, Brus, Šabac, Kraljevo, Ivanjica i drugim mestima u Srbiji koja se nalaze na turistički atraktivnim lokalitetima.U ovom radu ćemo pokušati da, uz obrađivanje posebnih „standardnih“ pojmova vezanih za turizam uopšte i seoski turizam, naglasimo specifičnosti gornjomilanovačkog seoskog turizma i moguće pravce njegovog daljeg razvoja.

2. TURISTIČKA I DEMOGRAFSKA KRETANJA

2.1 Svet

Proces razvoja turizma je neodvojiv od procesa globalizacije i procesa porasta stanovništva na planeti. Svetska populacija se u poslednjih 200 godina uvećala šest puta-sa milijardu stanovnika, koliko je bilo na planeti početkom XIX veka, danas, na početku XXI veka, na Zemlji živi gotovo 6,5 milijardi ljudi. (Maksin Mićić M.,(2007): Turizam i prostor, Univerzitet Singidunum, Beograd, https://05aabd32c59c1fd7e5849ea3ff5dcc32b0cc086d.googledrive.com/host/0B2o4mUzWs3B-Ni10cUpsb05IXzQ/1.%20Prva%20Godina/Turizam/Turisti%C4%8Dka%20geografija/Maksin-%20Mi%C4%87i%C4%87,%20Turizam%20i%20prostor,%20Singidunum.pdf, /-16.04.2015.).Kretanje turista je sve intenzivnije sa razvojem saobraćajnih, informacionih i komunikacijskih tehnologija. Prognoze su da će se skoro ceo predviđen rast i demografsko kretanje stanovništva dešavati u manje razvijenim regionima sveta, koji se već duže vreme suočavaju sa brojnim ekonomskim i socijalnim problemima. Na razmeštaj odnosno migraciju stanovništva na nivou država i regiona takođe utiče

4

polarizacija na područja u kojima se smanjuje broj stanovnika-ruralna i periferna područja i područja u kojima raste koncentracija stanovništva-urbana područja. Na početku pomenuta tendencija demografskog rasta i kretanja stanovništva će se svakako odraziti na ekonomsku, socijalnu, pa samim tim i na i turističku sferu života.

2.2 Evropa

Dodajmo prethodnom da, ukupna dinamika stanovništva, o kojoj smo govorili u globalnim razmerama u prethodnom poglavlju, može biti funkcija razvoja turizma. Razvoj turističke privrede svojim ekonomskim efektima stimuliše demografski razvoj. Zahvaljujući turizmu, iz grupe nerazvijenih zemalja su izašle evropske zemlje kao što su Grčka i Španija. U tim zemljama je upravo razvoj turizma bio pokretački faktor demografskog porasta ili faktor usporenijeg pada stanovništva. Na primeru Majorke i Ibice se ogleda uticaj turizma u porastu stanovništva. Nakon šezdesetih godina prošlog veka u tim gradovima je dinamika stanovništva bitno promenjena, jer, kako se ispostavilo, u isto vreme je započeo masovniji razvoj primorskog turizma. Porast stanovništva od 5.642 stanovnika u periodu od 1955.-1960. u Majorki, u sledećih pet godina je uvećan na 26.704 stanovnika. U istom periodu Ibica je od depopulacije od 883 stanovnika došla, zahvaljujući migracijama stanovništva direktno vezanim za turizam, do porasta od 1.842 stanovnika. (Devedžić M., (2007): Prilog izučavanju uticaja turizma na demografski razvitak, http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0038-982x/2007/0038-982X0702063D.pdf, /-16.04.2015).

2.3 Srbija

Govoreći o povezanosti turističkih i demografskih kretanja u Srbiji, možemo primetiti da je smanjivanje broja stanovnika i demografsko pražnjenje određenih prostora (pograničnih, brdsko-planinskih, agrarnih, osim onih sa nepovoljnim saobraćajno-geografskim položajem, a u poslednje vreme i pojedinih gradskih naselja) jedan od dominantnih demografskih procesa u Srbiji, a sa tim u vezi, kada je reč o smanjivanju depopulizacije, najčešće se kao faktor revitalizacije navodi turizam. Razvoj turizma bi u područjima sa smanjenim demografskim potencijalima, ali sa očuvanim prirodnim vrednostima i bogatim etno-nasleđem svakako predstavljao jedan ogroman potencijal za zaustavljanje iseljavanja i ekonomskog oporavka. Međutim, i pored uverevanja da turizam može dovesti do demografskog oporavka određenih krajeva, i pored konkretnih primera koji to potvrđuju, iskustvo i istraživanja nam takođe govore da se to ne dešava po automatizmu, i sa istim pozitivnim efektima. Na primeru Turističkog centra Kopaonik možemo videti kako proces depopulacije i strarenja stanovništva i dalje „nesmetano“ teče u područjima koja nisu uključena u turističku ponudu Kopaonika. Naime, Turistički centar Kopaonik svoju potrebu za VKV i KV radnicima podmiruje već preko 20 godina radnom snagom iz urbanih centara u bližem i širem okruženju. U turističku ponudu tog centra uključeno je samo jedno naselje u podgorini Kopaonika-Brzeće, koje se od tradicionalnog seoskog naselja transformisalo u sekundarni turistički centar. Razvoj turizma u podkopaoničkoj regiji su doprinela i migratorna kretanja radne snage u turizmu, jer se deo migranata stalno nastanio u Brzeću. Međutim, nasuprot tome,

5

nastavljena je tendencija smanjenja i starenja populacije ostalih seoskih naselja u pomenutoj regiji, koja nisu uključena u turističku ponudu Kopaonika. Nasuprot Kopaoniku, broj stanovnika Zlatibora je porastao više od 200 puta. Turistička funkcija je bila toliko jaka da pokrene i druge delatnosti, poboljša infrastrukturnu opremljenost, i podstakne celogodišnji turistički promet. Za razvoj turizma na Zlatiboru, a i za demografski porast, ključnu ulogu je imao položaj na tranzitnom pravcu koji je omogućio veliki i kontinuiran promet i raznovrsnu tražnju. Stoga danas o Zlatiboru možemo govoriti kao o turističkoj regiji, u kojoj je turizam forsirao razvoj onih elemenata bez kojih sam ne bi mogao da funkcioniše, a to su: saobraćajna i komunalna infrastruktura, prateće uslužne delatnosti, estetizovana fizionomija naselja, specifična urbanizacija itd. Sem toga, ovaj vid turizma je povećavao broj centara rada, razvoj komplementarnih delatnosti, zaposlenost, i uticao na veće angažovanje ženske radne snage. Sve to je logično proizašlo iz potrebe za kompleksom turističkih usluga koje podstiču razvoj niza drugih delatnosti iz privrede i van nje.

2.4 Gornji Milanovac

2.4.1 Nastanak imena

Gornji Milanovac je osnovao knez Aleksandar Karađorđević, 1853.godine, tako što je izmestio tadašnju varoš iz obližnje Brusnice (Stara čaršija) na današnju poziciju. Grad se narednih šest godina zvao Despotovica (po reci koja protiče kroz grad), da bi mu po povratku na presto, 1859.godine, knez nadenuo novo ime u spomen na svog polubrata Milana Obrenovića, koji je, oko 1810.godine umro u Rumuniji.( Sajt Turističke organizacije opštine Gornji Milanovac, http://www.togm.org.rs/gornji-milanovac-beli-labud-na-zelenom-jezeru, /-16.04.2015.).

2.4.2 Istorijat Gornjeg Milanovca

Arheološki nalazi nađeni na više lokacija u gornjomilanovačkoj opštini svedoče o tome da je ovo područje bilo naseljeno i u praistoriji. Sem toga, u više sela, se mogu naći artefakti o prisustvu naroda Starog veka: Ilira, Kelta, Rimljana, Gota. Planina Rudnik je prepuna ostataka gradova, trgova, pravoslavnih i katoličkih crkava, grobalja, kovnica. Planina Rudnik je u XIII veku bila jedan od najvećih rudarskih i trgovačkih centara ondašnje Srbije. U XIV veku je bila poprište sukoba i granica Srbije i Ugarske. U XV veku na Rudniku je visoki čelnik despota Đurađa Brankovića, Radič Postupović, sagradio 1431.godine nadaleko čuveni manastir Vraćevšnicu, u kojem monahinje i danas čuvaju tradiciju srpskog srednjeg veka.U manastiru se nalazi Baba Višnjin grob, majke kneza Miloša Obrenovića. (http://beautifulserbia.info/gornji-milanovac/-16.04.2015.).

6

Slika 1. Manastir Vraćevšnica

Čitav rudničko-takovski kraj se od 1458.godine našao pod turskom vlašću, koja je sa kraćim prekidima trajala sve do ustanka u XIX veku. U periodu austrijske okupacije od 1718.-1739.godine narod ovog kraja je obnovio i izgradio nekoliko crkava brvnara, od kojih su takovska, ljutovnička, pranjanska i koštunićka i do danas sačuvane. Rudničko-takovski kraj je i u I i u II srpskom ustanku činio jezgro otpora turskoj vlasti. U Takovu je 1815.godine na Cveti podignut II srpski ustanak. Narod ovog kraja je učestvovao u svih sedam ratova vođenih na ovim prostorima od 1876. do 1945.godine. Rudničani i Takovci su najviše stradali u I srpsko-turskom ratu 1876.godine i u I svetskom ratu 1914.-1918.godine. Dva veka slavne prošlosti ostala su zauvek zabeležena u brojnim spomenicima širom milanovačke opštine, da spomenemo samo neke od njih: spomenici Vojvodi Milanu Obrenoviću, ustanicima u Takovu, kneginji Ljubici u Srezojevcima, Miliću Drinčiću u Teočinu, Arseniju Lomi na Rudniku, Knezu Aleksandru Karađorđeviću, učesnicima rudničke ofanzive na Galiču, vojvodi Živojinu Mišiću, Hiljadutrista kaplara, jugoslovenskim internircima u Norveškoj i tako dalje.

2.4.3 Geografski položaj

Gornjomilanovačka opština pripada Moravičkom okrugu i zauzima njegov severni deo, graničeći se sa čačanskom, knićkom, kragujevačkom, topolskom, aranđelovačkom, mioničkom i požeškom opštinom. Gornjomilanovačka opština se prostire na 836 kvm što je čini jednom od najvećih opština u Srbiji. Opština Gornji Milanovac se nalazi na dodiru zapadne Srbije, Gruže i Pomoravlja u jugozapadnom delu Šumadije. Zahvata prostor podgorina planina Rudnik, Suvobor i Maljen.Gornji Milanovac kao sedište opštine se nalazi na 44,02' severne geografske širine i 20,29' istočne geografske dužine. Nadmorska visina u centru grada iznosi 332 m. Teritorija opštine nalazi se između 44,56' do 44,16' sa severne geografske širine i 20,03'

7

do 20,37' istočne geografske širine. Grad je smešten duž zapadne strane evropskog puta E763, između Ljiga i Čačka.

2.4.4 Stanovništvo

U Gornjem Milanovcu živi 18869 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 36,8 godina ( 35,9 kod muškaraca i 37,6 kod žena). U Gornjem Milanovcu ima 7786 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,08. Gornji Milanovac je velikim delom naseljen Srbima, a u poslednjih nekoliko popisa primećen je porast u broju stanovnika.

2.4.5 Privreda

Privreda Gornjeg Milanovca se karakteriše po prerađivačkom sektoru, potom po trgovinskom sektoru i uslužnim delatnostima. U privredi opštine dominira sektor malih i srednjih preduzeća, ali je učešće velikih i srednjih preduzeća značajno veće od proseka u Republici. Na teritoriji Gornjeg Milanovca postoji oko 2000 aktivnih preduzetničkih radnji i privrednih društava. (Zvanična internet prezentacija opštine Gornji Milanovac, http://www.gornjimilanovac.rs/lat/privreda.html/-16.04.2015. )Po strukturi delatnosti najveći je procenat trgovinskih radnji, zatim zanatskih i ugostiteljskih, a samo oko 13% su radnje proizvodnih delatnosti. Među najuspešnijim kompanijama Gornjeg Milanovca izdvaja se „Metalac“, gornjomilanovački renomirani proizvođač posuđa, potom tu je niz velikih kompanija koje posluju u Gornjem Milanovcu, kao što su proizvođač brik ambalaže „Tetra Pak“, poznati proizvođač eurokrema, voćnih sokova, rakije „Viljamovke“ i mnogih drugih konditorskih proizvoda „Takovo-Swisslion“. Takođe u Gornjem Milanovcu posluje veliki broj kompanija sa sličnim programima proizvodnje iz oblasti grafičke industrije kao što su „Tipoplastika“, „Papir Print“, „Foka“, „Spektar“. Iz oblasti hemijske industrije, tu je prisutna industrija boja i lakova austrijsko-slovenačka kompanija „Zvezda-Helios“, kao i švedska firma za proizvodnju štamparskih boja „Fint group Balkan“. Među velikim preduzećima u Gornjem Milanovcu je prisutna fabrika automobilskih delova „Fad“ i modna konfekcija „Rudnik“. Na našoj planini Rudnik uspešnu podzemnu eksploataciju ruda vrši „Rudnik AD“, i spomenimo na kraju „9.septembar“, preduzeće koje se bavi proizvodnjom potrošnih medicinskih, stomatoloških i kozmetičkih sredstava i proizvodnjom mašina za maramice i salvete.

2.5 Turistička ponuda seoskog turizma

U Srbiji je razvoj seoskog turizma počeo sedamdesetih godina prošlog veka i to prvenstveno u naseljima oko turističkih centara na planinama, kao što je na planini Tari, etno selo Sirogojno na Zlatiboru i Divčibare. Republika Srbija ima izuzetno povoljne uslove za razvoj seoskog turizma. Pre svega to su posebno povoljni uslovi očuvane prirode, uz blagu klimu, čist vazduh, nezagađene reke i jezera, bogatu floru i faunu. Boravak u prirodi pruža turistima mogućnost za šetnje, rekreacije, bavljenje sportom, organizovanje izleta do obližnjih pećina, izvora i vodopada, mogućnost lova i ribolova,

8

jahanja, planinarenja, branje šumskih plodova i lekovitog bilja i druge rekreativno-zabavne aktivnosti u prirodi. Veliki broj sela se nalazi u blizini vrednih kulturno-istorijskih spomenika, koje turisti mogu organizovao posetiti. Izuzetnu kulturnu vrednost imaju i građevina tradicionalne arhitekture, sa karakteristikama određenog područja, kao i proizvodi starih zanata i ručne radinosti, kroz koje se upoznaje bogato nasleđe naših naroda. Moguće je organizovati posete raznim izložbama koje se organizuju u okruženju, posebno slikara naive, kao i turističke manifestiacije i tradicionalne priredbe preko kojih se upoznaju narodni običaji i obeležja seoskog života.

Slika 2. Seosko dvorište sa proizvodima tradicionalnih zanata

Cilj seoskog turizma je da pruži takvu vrstu odmora za gradsko stanovništvo koje se ne može naći u bučnim i popularnim odmaralištima. Selo sa svojom tišinom i sa resursima koje priroda pruža mogu predstavljati odlično mesto za odmor. Seoski turizam prevashodno treba da stavlja akcenat na očuvanje kulturnih baština, tradicionalnih zanata, narodnih igara i običaja u svojim programima za turiste. Celo seosko domaćinstvo se može urediti autentičnim predmetima tog kraja a da se ne umanji komfortabilitet.

2.5.1 Demografski profil turista

Pod demografskim profilom turista podrazumevaju se biološke karakteristike gostiju u smislu starosti i pola, ekonomske karakteristike koje su u vezi sa aktivnostima i delatnostima turista, stepen njihovog obrazovanja, i konačno kulturne karakteristike, koje se odnose na rasne, etničke i religijske strukture. Navedene demografske karakteristike turista su značajne za razvoj turizma u smislu predviđanja i načina zadovoljavanja potreba turista, kao i demografskog razvoja lokalnih zajednica u turistički atraktivnim prostorima. Za analizu turističkog tržišta i turističkih potreba značajne su sledeće velike starosne grupe: mlađi od 30 godina, 30-49 godina i stariji od 50 godina. U međunarodnim razmerama u poslednje vreme značajnu masu turista čine starije osobe, koje se odlikuju značajnom ekonomskom moći i velikim fondom slobodnog vremena.

9

2.5.2 Kreiranje turističke ponude seoskog turizma

Seoski turizam se sve više pominje u medijima kao razvojna šansa turizma Srbije, kao privredne grane, imajući u vidu i mogućnost zapošljavanja širokog spektra zanimanja uz relativno mala ulaganja. Prirodne lepote, živi običaji, ambijent u kojem je očuvano narodno graditeljstvo i gostoprimljivost našeg naroda su dobra polazna osnova za razvoj seoskog turizma. Prema dokumentu Ministarstva trgovine Republike Srbije, Strategija razvoja turizma u Srbiji, koji je donet 2006.godine potrebno je da se u oblasti seoskog turizma izvrši kategorizacija objekata i propisani su uslovi za obavljanje delatnosti. Pored toga, potrebna je kvalitetna infrastruktura, povoljni krediti i podrška lokalnoj sredini. Sprovodi se obilazak domaćinstava koja već primaju goste i izrađuju se katalozi kako bi se olakšao plasman tih kapaciteta. Za profesionalizaciju u oblasti seoskog turizma u Srbiji pa i u Gornjem Milanovcu nedostaju specijalizovane agencije koje bi se bavile organizovanjem obuka, edukacije domaćina, marketingom. U dosadašnjim planovima razvoja turizma u Srbiji, pa i u Gornjem Milanovcu, seoskom turizmu nije posvećena pažnja koju on zaslužuje, pa nije bilo značajnijih ulaganja u izgradnju infrastrukture sa jasnim i primarnim ciljem razvoja seoskog turizma, što ima za posledicu daleko manje prihode nego što ova privredna grana može realno da donese. Unapređenje seoskog turizma podrazumeva i adekvatan marketinški pristup i veoma precizno isplaniran program brendiranja ove vrste turizma u Srbiji kao i u gornjomilanovačkoj opštini.

3. KLASIFIKACIJA TURISTIČKIH RESURSA

Pod pojmom turističkog resursa podrazumevaju se atraktivni prirodni i kulturni resursi i dobra koji imaju podsticajno dejstvo na turistička kretanja radi zadovoljavanja širokog spektra turističkih potreba. Svojstva resursa koja omogućavaju zadovoljavanje turističkih potreba se nazivaju atraktivna svojstva. Prema atraktivnom dejstvu, turistički resursi mogu da se klasifikuju na rekreativne i kulturne resurse, a prema genezi na prirodne i antropogene resurse.

3.1 Prirodni turistički resursi

Pod prirodnim turističkim resursima podrazumevamo elemente prirodne sredine čija svojstva mogu da se valorizuju za potrebe turizma.Uobičajena je podela prirodnih turističkih resursa na:

Geomorfološke; Klimatske; Hidrografske; Biljni i životinjski svet;

3.1.1 Geomorfološki resursi

Osnovne geomorfološke strukture na Zemljinoj površini su okeanski i morski baseni i kontinenti, a u okviru kontinenata planine, ravnice i kotline. Geomorfološki turistički

10

resursi utiču na klimu i mikroklimatske specifičnosti prostora, hidrografske resurse, biljni i životinjski svet i dr.Reljef Rudničko-takovskog kraja je brdsko-planinski, dominiraju planine i podbrđa, a manji deo čine polja i kotline. Visinski pojasevi se kreću u rasponu od 200m do 1132m nadmorske visine. Brdsko-planinsko područje formiraju planine Rudnik (1132m) na severoistoku, Rajac (848m) i Suvobor (86m) na severu, Maljen (970m) na severozapadu, visoravan Gojne Gore sa brdom Šiljkovica (813m) na jugozapadu, Glavaja, Galič i Rožanj (625m) na jugu i Vujan (855m) i Ješevac (902m) na jugoistoku. Najinteresantniji oblici reljefa su vulkanska kupa Ostrvica (785m), zašiljena eruptivna stena koja se nalazi na severnom obronku Rudnika, Treska (735m), loptasta vulkanska stena na zapadnim obroncima Ješevca i Mokra pećina, pod Ravnom gorom, duga 400m, sa interesantnim pećinskim nakitom.

Slika 3. Planina Rudnik

3.1.2 Klima kao turistički resurs

Klima ima direktan i indirektan uticaj na razvoj turizma i turističke ponude. Učestalost pojava određenih vremenskih stanja utiče na opredeljivanje najadekvatnijeg perioda godine za boravak turista u pojedinim turističkim destinacijama, kao i na korišćenje različitih sadržaja i kretanja turista na određenom turističkom području. Karakter klime u Rudničko-takovskom kraju je određen geografskim položajem ovog područja, izraženim reljefom i relativno visokom nadmorskom visinom, što sve utiče na sunčevo zračenje, temperaturu, padavine, oblačnost i vetar. Klima je u Rudničko-takovskom kraju umereno-kontinentalna, sa godišnjim prosekom temperatura od 9°C do 11°C i srednjom godišnjom količinom padavina od 700 do 1000mm, sa 2250 sunčanih sati godišnje, toplim letima (jul je najtopliji mesec) i umereno hladnim i relativno snegovitim zimama (januar je najhladniji mesec). Od vetrova preovlađuju severni, jugoistočni i istočni, a njihove brizne su od srednjih (1,7-2,6 m/s) do maksimalne brzine od oko 20m/s.

11

3.1.3 Hidrogeografski resursi

Najznačajniji hidrografski resursi u Srbiji su jezera, reke, termomineralni izvori i vlažna područja (ritovi i bare). Ova vrsta turističkih resursa često opredeljuje razvoj turizma pojedinih regija, zona i centara. Oko tri četvrtine hidrografskih resursa Gornjomilanovačke opštine pripada slivu Zapadne Morave. Ovo područje karakterišu površinske, podzemne i mineralne-termalne vode. Od površinskih voda spomenimo reke Kamenica, Čemernica, Despotovica, Dičina, Gruža.( Spasov V., (2011): Kulturne vrednosti i prirodne stvarnosti u opštini Gornji Milanovac, http://ostakovo.rs/wp-content/uploads/2013/01/Vasko_Spasov_knjiga_srpska_verzija.pdf/-16.04.2015.http://www.logos.org.rs/htm%20strane/odrzivi%20turizam%20na%20Star%20pl%20-%201.htm, 17.04.2015).Podzemne vode su do nedavno korišćene za snabdevanje vodom iz bunara na seoskim domaćinstvima kao i sa velikog broja izvora, od kojih su najveći u krečnjacima Banjana, Drenove, Brezne i Teočina. U blizini Gornjeg Milanovca se nalazi izvor lekovite vode Svračkovci, za koju je poznato da leči kožna oboljenja kao što je psorijaza. Na Savincu se nalaze Savini izvori koji pripadaju lekovitim radioaktivnim vodama. U Brusnici, uz samu Despotovicu, se nalazi izvor Mlakovac, koji takođe spada u radioaktivne vode i koristi se za lečenje reumatizma. U selu Brđani, na 10km od Gornjeg Milanovca, nalazi se izvor sumporovite vode, koja je poznata još iz vremena kneževine Srbije kao „ladna sumporovača“.

Slika 4. Izvor Mlakovac u Brusnici

12

3.1.4 Biljni i životinjski svet

Rudničko-takovski kraj odlikuju šumovite planine i doline kroz koje protiču čisti potoci i rečice. Biljni svet čini preko 650 vrsta biljaka, među kojima ima oko 100 retkih, endemičnih i lekovitih biljaka i 85 vrsta gljiva. Šume ovog kraja pripadaju listopadnim šumama umerene zone. Pod livadama je više od 12000 hektara, a pod pašnjacima 14000 hektara. Šume prekrivaju oko jedne trećine teritorije opštine. Od šumskog drveća najzastupljeniji su hrast, bukva i bor, lipa, jasen, klen. U višim predelima su zastupljeni javor, breza, mečja leska, a u dolinama reka i potoka vrbe. Područje je izuzetno bogato raznim vrstama voća-šljiva, trešnja, višnja, kruška, jabuka, a dosta se uzgaja i jagodičasto voće-jagoda, malina i kupina. Planine ovog kraja su bogate brojnim divljim životinjama-divljim svinjama, srnama, lisicama, jazavcima i kunama. U nižim predelima ima zečeva, fazana, jarebica i druge pernate divljači. U vodama rudničko-takovskog kraja živi veliki broj riba-mrena, klen, brčica, zelenika i druge.

3.2 Antropogeni turistički resursi

Pod antropogenim turističkim resursima se podrazumevaju umetnička, graditeljska, naučna, tehnička i druga dostignuća i specifična obeležja kulture. Dok kod prirodnih turističkih resursa preovladavaju rekreativna svojstva, kod antropogenih turističkih resursa su dominantna estetska, kuriozitetna i svojstva znamenitosti. Uobičajena je podela antropogenih turističkih resursa na:

Etnografske; Umetničke; Ambijentalne ili pejzažne; Manifestacije.

3.2.1 Etnografski turistički resursi

Etnografski turistički resursi predstavljaju specifična i autentična kulturna obeležja etničkih grupa i svakodnevnog načina života određene lokalne zajednice. Tu spadaju i tradicionalni zanati, način poljoprivredne proizvodnje, specifični oblici razmene dobara i usluga kao što su vašari, zelene i stočne pijace, religiozni obredi kulturni običaji, svetkovine, narodne muzike i igre, narodnje nošnje, gastronomije, specifični ukrasni i utilitarni predmeti. Etnografski resursi mogu da poseduju umetnička, estetska i kuriozitetna svojstva. Projektom „Integralni ruralni razvoj regiona Suvobor“ (1997.-2003.), Koštunići su postali prvo etno i eko naselje. U Koštunićima se nalazi etno kuća sa tkaljama, pletiljama i veziljama čije rukotvorine već odlaze u svet, Prodanovića magaza stara više od 120 godina, sada etno muzej i stalna postavka slika Bože Prodanovića. U Koštunićima se

13

može videti i istorijski muzje posvećen kolubarskoj bici i legendarnom generalu Živojinu Mišiću. Za smeštaj gostiju se koriste vajati, drvene kućice uređene u tradicionalnom stilu.

Slika 5. Etno selo Koštunići

3.2.2 Umetnički turistički resursi

Među antropogenim turističkim resursima umetnički turistički resursi su najraznovrsniji i najkompleksniji. Obuhvataju kulturno-istorijsko nasleđe i savremenu muzičku, likovnu, pozorišnu, arhitektonsku i primenjenu umetnost. Tome se mogu dodati i arhitektonska odnosno građevinska dela od velike umetničke vrednosti.Kulturno-istorijska baština rudničko-takovskog kraja je uz prirodne lepote učinila da gornjomilanovačka opština ima ogroman turistički potencijal. Istorija je smestila u ovaj kraj brojne događaje i ljude iza kojih su sačuvani kulturno-istorijski spomenici. U Takovu je počelo stvaranje prve srpske države o čemu svedoči muzej, crkva brvnara i spomenici drugog srpskog ustanka. Iz najstarije zgrade suda u Srbiji, legendarni vojvoda Mišić je komandovao suvoborsko kolubarskom bitkom. Manastir Vraćevšnica, na putu Gornji Milanovac-Kragujevac, podignut je početkom XV veka. U dvorištu manastira su tri konaka i riznica u kojoj se čuvaju Takovski krst i delovi nameštaja dinastije Obrenović. Od vrednih istorijskih spomenika kulture spomenućemo još i manastire Vujan i Savinac, Crkvu Svete Trojice u Gornjem Milanovcu, Crkvu Svetog Nikole u Brusnici, Crkvu Svetog Đorđa na Rudniku, Crkvu Svetog Đorđa na Ravnoj Gori, Crkvu brvnaru u Ljutovnici, Crkvu Svete Petke u Koštunićima i još mnoge druge vredne istorijske spomenike kulture.

14

Slika 5. Muzej u TakovuU rudničko-takovskom kraju postoji veliki broj muzeja, kao što su: Muzej rudničko-takovskog kraja u Gornjem Milanovcu, Norveška kuća u Gornjem Milanovcu, Muzej u Takovu, Spomen dom Živojina Mišića i mnogi drugi. U Gornjem Milanovcu je veoma aktivan Kulturni centar koji je pokretač i organizator brojnih projekata iz oblasti kulture kao što su: Međunarodni bijenale umetnosti minijature, Festival svetske muzike, smotra amaterskog stvaralaštva „Veče pod grmom“ i mnogih drugih redovnih likovnih, scenskih, muzičkih, književnih, dramskih, filmskih programa.

3.2.3 Ambijentalni i pejzažni turistički resursi

Ambijentalni turistički resursi mogu da budu stara gradska jezgra, posebno atraktivne gradske ili seoske sredine koje predstavljaju prepoznatljivu i homogenu arhitektonsku i urbanističku celinu sa estetskim i kuriozitetnim svojstvima znamenitosti i sa koncentracijom aktivnosti koje su zanimljive za turiste. Ambijentalne celine mogu da budu izgrađene u duhu određenog stila u arhitekturi i da imaju estetska svojstva i umetničku vrednost. Govoreći o gornjemilanovačkoj opštini, u dosadašnjem izlaganju smo verovatno uspeli da prikažemo deo kulturno-istorijskog nasleđa, prvenstveno brojne manastire i crkve koje se nalaze u prekrasnim okruženjima i svojom arhitekturom i istorijskim značajem pružaju vanredne ambijentalne turističke resurse. Teško je odvojiti ambijentalne od pejzažnih resursa. Ambijentalne celine svoju atraktivnost duguju pre svega na uklapanju u pejzaž, pri čemu pod pojmom pejzaža ne podrazumevamo samo otvoren prostor već i seosko područje, kao i urbano područje.

15

Slika 6. Crkva brvnara Ljutovnica

3.2.4 Manifestacije

Atraktivnost turističkog resursa svakako se povećava sa odvijanjem različitih aktivnosti (kulturnih, obrazovnih, zabavnih, ugostiteljskih, religijskih i dr.). Od značajnih manifestacija u gornjomilanovačkoj opštini navešćemo sledeće:

Međunarodno bijenale umetnosti minijature; Srpski festival svetske muzike; Novogodišnji uspon na Rudnik; Kamen ljubavi; Memorijalni pohod na Grabovički vis; Rakijada; Stazama II srpskog ustanka; Dan opštine Gornji Milanovac; Srbija u ritmu Evrope; Obeležavanje Dana ustavnosti Kraljevine Norveške; Tradicionalni marš prijateljstva; Dani kneginje Ljubice; Likovna kolonija Mine Vukomanović Karadžić; Savinački dani; Veče pod grmom; Mudrijada; Dani Nastasijevića; Džipijada.

4.ODRŽIVI TURIZAM

16

4.1 Definicija

Održivi turizam predstavlja privrednu granu koja vrši minimalan uticaj na životnu sredinu i lokalnu kulturu, koji istovremeno podstiče otvaranje novih radnih mesta i zaštitu lokalnih ekosistema. Održivi turizam je, drugim rečima, odgovoran turizam koji se prijateljski odnosi prema prirodnoj i kulturnoj baštini. (Đorđević Milošević S., Milovanović J., Održivi turizam u funkciji ruralnog razvoja, http://srpskamagaza.com/doks/Odrzivi_Turizam_elektronsko_izdanje.pdf/-17.04.2015.)Još uvek ne postoji jedinstveno prihvaćena definicija održivog turiza, koja pretpostavlja ne samo poštovanje principa održivog razvoja, već i etičke principe kod svih učesnika u turizmu. Neophodno je, putem smanjenog korišćenja neobnovljivih resursa i pritiska na životnu sredinu i čoveka poboljšati kvalitet života, ekonomski razvoj i individualno osećanje blagostanja. Takođe je bitno da se shvate i identifikuju greške koje su dovele do degradacije mnogih turističkih odredišta širom sveta. Stoga ćemo usvojiti definiciju održivog turizma koja glasi:“ Održivi turizam je svaki vid turizma koji doprinosi zaštiti životne sredine, socijalnog i ekonomskog integriteta i unapređivanju prirodnih, stvorenih i kulturnih vrednosti na trajnoj osnovi.“

4.2 Principi održivog turizma

Da bi se postigao razvoj održivog turizma, neophodan je integralan pristup njegovom planiranju i upravljanju. Neki od najvažnijih principa održivog turizma uključuju:

Turizam se mora razvijati uz pomoć lokalne zajednice, koja ima zadatak da sprovodi monitoring;

Turizmom se moraju obezbediti kvalitetna radna mesta stanovništvu i mora se uspostaviti veza između lokalnih poslova i turizma;

Mora se uspostaviti kodeks ponašanja u turizmu na svim nivoima-nacionalnom, regionalnom i lokalnom-zasnovan na međunarodno priznatim standardima. Potrebno je takođe definisati preporuke za turističke aktivnosti, procenu uticaja na životnu sredinu, granice prihvatljivih promena;

Potrebno je osmisliti edukativne, stručne programe u cilju unapređenja baštine i prirodnih resursa.

Kada se govori o održivom seoskom turizmu i njegovom razvoju, mora se priznati veliki doprinos koji su dale turističke agencije. Upravo turističke agencije, pored državnih organa, treba da budu tela koja će dati najznačajniji podsticaj razvoju održivog seoskog turizma. Uloga turističke agencije je da se pojavljuje kao partner koji sklapa ugovor sa pružaocem usluga na selu kao i da bude animator koji će da prenese svoja znanja i iskustva seoskom stanovništvu koja se upuštaju u novu delatnost. Razvoj održivog turizma u seoskim oblastima je i prema FAO direktan interes poljoprivrede, jer obezbeđuje tržište za njene proizvode , i to kako na samoj farmi, tako i van nje, pomaže smanjenju siromaštva među malim poljoprivrednim proizvođačima i seoskom populacijom uopšte, a obezbeđuje dodatan izvor prihoda na farmi kroz dodavanje vrednosti primarnim proizvodima, kao i zapošljavanjem viška radne snage i raspoloživog

17

prostora i objekata. Razvoj turizma je podstrek za uvođenje poboljšanja u poljoprivrednu proizvodnju, preradu i ponudu hrane. Uvođenje turizma u srpsku seosku ekonomiju pruža više šansi za primenu ekoloških farmskih praksi, kao i aktuelizovanje uloge poljoprivrede kao ekološkog servisa, koji obezbeđuje da se u seoskim sredinama zadrži i zaposli mlađa radna snaga. Za turizam kao ekonomsku delatnost, poljoprivreda i farmerstvo nisu samo neophodni izvor hrane već i izvor atraktivnih aktivnosti i kreator atraktivnog ambijenta, predela, koji pomažu u povećanju raznovrsnosti turističke ponude. Turizam, s druge strane, oživljava seoski ambijent, jer lokalna zajednica ima konkretnu materijalnu korist od održavanja njegovog atraktivnog tradicionalnog izgleda.

4.3 SWOT analiza

Kada je reč o prognozama razvoja seoskog turizma u opštini Gornji Milanovac, 2012.godine je urađeno istraživanje Geografskog fakulteta u Beogradu, pod vođstvom Sanje Pavlović i Tijane Đorđević, saradnika pomenutog fakulteta. (Pavlović S., Đorđević T., Prognoze razvoja seoskog turizma u opštinama Kosjerić i Gornji Milanovac, http://www.gi.sanu.ac.rs/rs/izdanja/zbornik/pdf/063_1/gijc_zr_63_1_007_pavlovic_srp.pdf).Cilj istraživanja je bilo identifikovanje, vrednovanje i predviđanje delovanja faktora oscilacije seoskog turizma u opštini Gornji Milanovac (i Kosjerić). Jedna od metoda koja je korišćena u istraživanju je i SWOT analiza. Pomenuta analiza je pokazala snage, slaboti, mogućnosti i pretnje koje se odnose na seoski turizam u gornjomilanovačkoj opštini. Faze u razvoju seoskog turizma u opštini Gornji Milanovac su ukazale na ciklične ili konjukturne oscilacije, koje su posledica neujednačene dinamike i obima ponude i potražnje. I turistički ciklus, kao i svaki drugi privredni ciklus, počinje fazon privrednog oživljavanja, i završava se fazom depresije. Između ove dve faze su faze poleta i krize. Seoski turizam u opštini Gornji Milanovac je najpre počeo da se ravija u Koštunićima i na Rudniku.

Tabela 1. Broj turista i noćenja u selima opštine Gornji Milanovac (2009-2011)Godina

18

mesec 2009 2009 2010 2010 2011 2011turisti noćenja turisti noćenja turisti noćenja

Januar 165 566 215 517 368 1042Februar 158 500 125 365 136 376Mart 152 467 70 215 150 420April 171 541 209 640 268 647Maj 254 758 254 766 271 795Juni 150 457 275 730 419 946Juli 393 2479 391 1970 566 1050Avgust 428 3061 381 1552 673 2057Septembar 408 1785 255 895 258 837Oktobar 605 1690 257 765 194 588Novembar 542 1333 440 905 113 272Decembar 401 1410 624 1319 - -ukupno 3825 15047 3496 10647 3516 9035

Najveći broj gostiju u periodu 2009-2011 je zabeležen u letnjim mesecima (jul, avgust), zatim u jesenjim i zimski mesecima (oktobar, novembar, decembar). Najveći broj noćenja u periodu 2009-2011 je evidentiran u julu i avgustu, zatim u septembru i oktobru. Veći broj turista i noćenja u drugoj polovini posmatranih godina se može objasniti povoljnijim klimatskim uslovima za boravak u seoskim sredinama. U opštini Gornji Milanovac se izdvajaju tri grupe destinacija:

Rudnik i Koštunići, sa ranije prepoznatljivom turističkom ponudom; Sela sa etno naseljima (Galetovo sokače u Brđanima i Rajski konaci u Leušićima)

ili naselja u kojima domaćinstva imaju više od 25 ležajeva (Trudelj, Brusnica, Klatičevo, Velereč, Majdan, Vraćevšnica);

Naselja u kojima ima manje od 25 ležajeva (Gojna Gora, Pranjani, Lunjevica, Semedraž, Bogdanica, Savinac, Grabovica, Ugrinovci, Belo Polje, Jablanica, Gornji Branetići, Ljevaja, Kamenica, Nevade, Ručići).

Prva etapa razvoja seoskog turizma u opštini Gornji Milanovac je počela izgradnjom vikend kuća i kuća za odmor na Rudniku. Druga etapa razvoja seoskog turizma u opštini Gornji Milanovac je započela 1997.godine realizacijom projekta „Integralni ruralni razvoj regiona Suvobor“, što je dovelo do intenzivnog razvoja Koštunića. Cilj je bio da Koštunići postanu posebna turistička eko-destinacija, ali je već nakon deset godina došlo do toga da nisu realizovani projektovani sadržaji a izgrađeni su izgubili prvobitnu funkciju zbog neregulisanih imovinsko-pravnih odnosa. Treća etapa u razvoju seoskog turizma u Gornjem Milanovcu je započela osnivanjem Turističke organizacije Gornji Milanovac 2000.godine i njenim aktivnostima u edukaciji i organizovanju domaćinstava. U periodu od 2002.-2006.godine broj angažovanih domaćinstava u seoskom turizmu je iznosio 28, dok je u drugoj fazi, od 2007.-2009. godine broj angažovanih domaćinstava iznosio 52. Preduslov za pravilan izbor strategije razvoja seoskog turizma je analiza trenutne situacije, što podrazumeva sagledavanje spoljašnjih i unutrašnjih činilaca. SWOT analiza je jedan od instrumenata za kreiranje strategije. SWOT analiza je kvalitativna analitička

19

metoda koja kroz četiri činioca pokazuje snage, slabosti, mogućnosti i pretnje za razvoj seoskog turizma u opštini Gornji Milanovac.

Tabela 2. SWOT analiza seoskog turizma u opštini Gornji MilanovacSNAGE SLABOSTI

Povoljan geografski položaj Depopulacija i starenje seoskog stanovništva

Prirodne turističke vrednosti Mali broj savremeno organizovanih domaćinstava

Antropogene turističke vrednosti Nepostojanje standarda kvaliteta ponudeRaznolikost i očuvanost pejzaža Zagađenost životne sredine (industrija u

Gornjem Milanovcu, prisustvo arsena u vodi na piće na Rudniku)

Gostoprimljivost domaćina Neznantna ulaganja u seoski turizamManifestacija „Dani šljive“ u Koštunićima Nedostatak permanentne edukacijeMogućnost povezivanja planinskog i seoskog turizma (Rudnik)

Nedostatak strategije većeg uključivanja seoskih domaćinstava u razvoj seoskog turizma

Angažovanost opštinske turističke organizacije u promociji seoskog turizma

Veliki broj neprijavljenih gostiju u privanom sektoru

Znatan broj smeštajnih kapaciteta Neregulisanje imovinsko-pravnih odnosa u Koštunićima

Realizovani i planirani infrastr.radoviPriznanje Turističke organizacije Srbije za rezultate u seoskom turizmu,

MOGUĆNOSTI PRETNJERazvoj seoskog turizma kao šansa Srbije i trend na globalnom nivou

Konkurencija u okruženju (Valjevo, Kosjerić)

Razvoj poljoprivrede Budžetsko favorizovanje jednog vida turizma 2009.(planinski turizam na Staroj planini)

Povezivanje sa drugim subjektima u cilju integrisanije ponude

Nestabilno političko okruženje

Dostupnost evropskih fondova i iskustava Ekonomska krizaRegionalno pridruživanje Česte promene izvršne vlastiPorast interesovanja za upoznavanje selaInicijative za izradu suvenira, aktiviranje starih zanata i domaće radinostiRealizacija master plana i projekta o održivosti seoskog turizma

20

5. ZAKLJUČAK

U ovom radu smo pokušali, da kroz jedan temeljan prikaz svih potencijala i pogodnosti kao i atraktivnosti koje za seoski turizam pružaju generalno gledano mnoga mesta u Srbiji, sa posebnim osvrtom na gornjomilanovačku opštinu i njene osobenosti, ukažemo na dobra i slaba mesta u pogledu daljeg razvoja te privredne grane. Svakako da i dalje treba istrajati u pravcu razvoja seoskog turizma kao mogućeg pokretača ruralnog razvoja, ne samo gornjomilanovačke opštine već i šire gledano, na republičkom planu. Seoski turizam zaista može promeniti socioekonomsku sliku određenog seoskog ili ruralnog područja, a pozitivni efekti su višestruki. Razvojem seoskog turizma podstiče se razvoj poljoprivrede, kao primarne delatnosti na selu, seoski turizam otvara i mnogobrojna nova radna mesta, ali čuva i postojeća. Ovim vidom turizma se mogu plasirati proizvodi domaće radinosti odnosno zanatstva koje se time podstiče, stvaraju se nove šanse za mlade, čime bi se smanjio negativan trend iseljavanja u urbane sredine. Pored toga, razvoj seoskog turizma je višestruko povezan sa poboljšanjem infrastrukture, šansama za izgradnju boljih puteva i drugih vidova komunikacije i saobraćaja. I konačno, ali ne i na poslednjem mestu po važnosti, razvoj seoskog turizma pretpostavlja očuvanje prirodne sredine (održivi seoski turizam, ekoturizam) ali i lokalne kulture, tradicije i običaja.

LITERATURA:

1. Baćac R., (2011): Priručnik za bavljenje seoskim turizmom, http://www.mint.hr/UserDocsImages/Prirucnik_Seoski_turizam.pdf, /-16.04.2015.,2. Devedžić M., (2007): Prilog izučavanju uticaja turizma na demografski razvitak, http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0038-982x/2007/0038-982X0702063D.pdf, /-16.04.2015.,3. Đorđević Milošević S., Milovanović J., Održivi turizam u funkciji ruralnog razvoja, http://srpskamagaza.com/doks/Odrzivi_Turizam_elektronsko_izdanje.pdf/-17.04.2015.4. Đurović D., Cvejić S., (2011): Ruralni turizam kao činilac ruralnog razvoja, http://www.secons.net/admin/app/webroot/files/publications/SeConSizvestajruralniturizamsumarni.pdf,/- 16.04.2015., 5. http://beautifulserbia.info/gornji-milanovac//-16.04.2015.6. http://www.logos.org.rs/htm%20strane/odrzivi%20turizam%20na%20Star%20pl%20-%201.htm, 17.04.2015.7. Maksin Mićić M.,(2007): Turizam i prostor, Univerzitet Singidunum, Beograd, https://05aabd32c59c1fd7e5849ea3ff5dcc32b0cc086d.googledrive.com/host/0B2o4mUzWs3B-Ni10cUpsb05IXzQ/1.%20Prva%20Godina/Turizam/Turisti%C4%8Dka%20geografija/Maksin-%20Mi%C4%87i%C4%87,%20Turizam%20i%20prostor,%20Singidunum.pdf, /-16.04.2015.,8. Pavlović S., Đorđević T., Prognoze razvoja seoskog turizma u opštinama Kosjerić i Gornji Milanovac,

21

http://www.gi.sanu.ac.rs/rs/izdanja/zbornik/pdf/063_1/gijc_zr_63_1_007_pavlovic_srp.pdf9. Sajt Turističke organizacije opštine Gornji Milanovac, http://www.togm.org.rs/gornji-milanovac-beli-labud-na-zelenom-jezeru, /-16.04.2015.,10. Seoski turizam, http://www.ostorka.org.rs/falutur.php?lg=sr, /-16.04.2015.11. Spasov V., (2011): Kulturne vrednosti i prirodne stvarnosti u opštini Gornji Milanovac, http://ostakovo.rs/wp-content/uploads/2013/01/Vasko_Spasov_knjiga_srpska_verzija.pdf/-16.04.2015.12. Zvanična internet prezentacija opštine Gornji Milanovac, http://www.gornjimilanovac.rs/lat/privreda.html/-16.04.2015.

22