raskazi od [esti kat - okno.mk od shesti kat, dragi mihajlovski.pdf · cip - katalogizacija vo...

RASKAZIOD [ESTI KAT

Дигиталната верзија на оваа книга е објавена според условите на лиценцата на Криејтив комонс Наведи извор-Некомерцијално-Без адаптирани дела. 2.5 Македонија

Можете:

• да споделите – да умножувате, дистрибуирате, јавно да го прикажувате или јавно дигитално да го прикажувате делото

Под следните услови:

• Наведи извор. Морате да го наведете изворот на ист начин како што тоа го направил авторот или давателот на лиценцата (но не на начин кој би сугерирал дека тие ве поддржуваат вас или вашето дело).

• Некомерцијално. Не смеете да го користите ова дело за комерцијални цели.

• Без адаптирани дела. Не смеете да го промените, трансформирате или да го адаптирате ова дело.

• Во случај на понатамошно користење или дистрибуција морате на другите јасно да им ги дадете до знаење условите под кои е лиценцирано ова дело. Најдобар начин за да го направите тоа е да поставите врска до оваа веб-страница.

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.5/mk

• Секој од горенаведените услови може да биде поништен ако добиете дозвола од носителот на авторските права.

• Ништо во оваа лиценца не ги нарушува или ограничува моралните права на авторот.

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.5/mk

Drugi knigi od Dragi Mihajlovski:

1. Re~no uli{te, Skopje, Kni`evna mladina na Makedonija, 1981 (raskazi)

2. \on, Skopje, Kultura, 1990 (raskazi)3. Skok so stap, Skopje, Makedonska kniga, 1994 (raskazi)4. Tripolskata kapija, Skopje, Kaprikornus, 1999 (raskazi)5. Prorokot od Diskantrija, Skopje, Kaprikornus, 2001

(roman)6. Smrtta na dijakot, Skopje, Kaprikornus, 2002 (roman)7. Vol{ebnoto kotle i drugi bajki, Skopje, Kaprikornus,

1995 (kniga za deca)8. Siromaviot i ~u~urligata, Skopje, Kaprikornus, 2000

(kniga za deca)9. Neraspnati bogovi, Skopje, Tabernakul, 1991 (esei i

prevodi)10. Pod Vavilon: zada~ata na preveduva~ot, Skopje,

Kaprikornus, 2003 (esei i studii)

DRAGI MIHAJLOVSKI

RASKAZIOD [ESTI KAT

KAPRIKORNUS, 2003

IZBRANI I NOVI

CIP - Katalogizacija vo publikacijaNarodna i univerzitetska biblioteka “Sv. Kliment Ohridski”.Skopje

821.163.3 - 32

MIHAJLOVSKI, Dragi Raskazi od {esti kat : izbrani i novi / Dragi Mihajlovski. -Skopje : Kaprikornus, 2003. - XVIII, 431 str. ; 21 sm

Mojot raskaz / Dragi Mihajlovski: str. V-VIII

ISBN 9989-715-16-5COBISS.MK-ID 53153546

Vo tekstot nare~en raskaz mora, preku re~enicite, da se krade prostor i vreme za, {to pobrzo, da se stigne

do vrvot na edinstveniot nastan kaj{to e epifanijata, otkrovenieto ili ona zaradi koe avtorot n# vle~el za nos ne ostavaj}i, ni za mig, da mu pobegneme od pozicijata na koja smrtno sme mu potrebni - ~itatelskata. Pritoa na~eloto preskoknuvawe i goltawe na celi nastani, ili ostavawe jazovi, procepi vo re~enicite od tekstot, postojano funkcionira. Vo niv, vo tie ‘temni zoni’ na tekstot prebiva premol~enoto, ona drugoto, neizbranoto, ona {to vreska, pi{ti, pla~e po svetlina no koe avtorot, prisilen na izbor, nikoga{ ne e vo mo} da go pretstavi vo eden ist tekst. Tokmu zatoa avtorite se postojano terani od ova ‘drugoto’ da pi{uvaat novi tekstovi vo koi, za da bide ironijata pogolema, {tom }e go pretstavat prethodno potisnatoto, istovremeno ovozmo`uvaat ra|awe na novo potisnato koe, normalno vedna{ po~nuva da pla~e po sopstvenoto izleguvawe na videlina. Zatoa avtorot nikoga{ ne prestanuva da pi{uva iako negoviot napor da ja isfrli na povr{ina seta potisnatost, seta drugost, e, o~igledno, zaluden.

Edna takva re~enica (so ‘temni, preskoknati mesta’) {to bi mo`ela da otvori eden raskaz bi glasela, pribli`no

V

Mojot raskaz

vaka: Dimitar izleze od doma po cigari bez da & se javi na Marija a koga & se javi ve}e be{e vo Avstralija, preènet i bez namera da se vra}a. Vedna{ gledame kolku vreme i prostor se goltnati. îtatelot verojatno se pra{uva kako i koga izvadil viza, dali dobro patuval, imal li grià na sovest, kako i koga stignal vo Avstralija, so kogo se preènil, zo{to re{il da ne se vra}a itn.. Koga avtorot bi se zafatil ova da go objasnuva, toga{ bi preminal vo podetalna eksplikacija na temnoto, vo pogolemo zagrabuvawe od ‘drugoto’ odnosno bi se otkaàl od raskazot i bi pi{uval roman. Za{to kako {to e raskazot eden vid objasnuvawe, tolkuvawe, depoeticazija, demetaforizacija, desakralizacija na pesnata kako knièvna forma, taka romanot e objasnuvawe, tolkuvawe, demetaforizacija, desakralizacija na raskazot. Sekoj obid rabotite da se objasnuvaat vodi vo metonimizacija, vo pro{iruvawe ili vo eden vid ‘prevod’ na prvoto, bo`joto, svetoto, metafori~noto, na poetskoto. No jasno e deka nieden avtor, bukvalno nieden ne moè nikoga{ do kraj, zaradi sopstvenata ograni~enost kako su{testvo, bez ogled na milionite stranici ‘eksplikacija’, da go izvle~e na povr{ina ‘drugoto’, temnoto, skrienoto, ona {to, bez ogled kolku i da e potisnuvano vo temnicata ili vadeno na videlinata od tekstot, postojano }e bara da bide ~ueno i videno. No da se vratime na na{ata re~enica. So isto takvi re~enici po nea se sozdava tekstot na raskazot. Takviot tekst, isto kako re~enicite od koi e sostaven, golta i preskoknuva vreme i prostor. Toj e nu`no paratakti~ki, odnosno jukstapoziciski vez od, prete`no, nezavisni re~enici, koj{to brzo i nezadr`livo juri napred do odnapred postavenata cel odnosno do ve}e spomenatoto otkrovenie ili epifanijata. Tuka, samo tuka, dokolku

VI

raskazot e uspe{en, po doìveanoto zadovolstvo, ~itatelot stanuva svesen zo{to bil tolku gri`livo i vnimatelno voden dotamu. Zna~i dejstvo, samo dejstvo, ni{to drugo osven dejstvo. Pritoa vo tekstot {to se sozdava do`d moè da vrne samo vo edna re~enica no nikako vo site. Istoto vaì i za opisite. Ako gi ima, tie se samo i edinstveno vo funkcija na dejstvoto i na paratakti~kiot tekst {to brza (stremej}i se da proizvede zadovolstvo) da ja zatvori na edna zamislena, odnapred fiksirana to~ka, svojata, inaku apsolutno, otvorena struktura. ‘Teìnata’ na re~enicata sekoga{ zavisi od ‘teìnata’ na zborovite {to ja so~inuvaat. Poradi relativnata kusost na raskazot, avtorot ne moè da si dozvoli upotreba na zborovi bez sopstvena teìna, osnosno energija. Energijata zadolìtelno doa|a od napregnatosta, nagnetenosta na zborot so tradicija, kultura, religija, modernost. Praznite, neenergizirani zborovi imaat neverojatna mo} da ja urnat strogata struktura na raskazot, odnosno da go napravat neuspe{en. Za àl, ponekoga{ za toa e dovolen samo eden, edinstven zbor. Neenergizirani moàt da bidat i zborovi {to se pomalku poznati. Takvite nikoga{ ne smeat da se upotrebat bez ubavo da im se smisli mestoto vo kontekstot za{to samo vo nego tie dobivaat smisla i za{to samo taka moème da gi razbereme bez da go znaeme nivnoto zna~ewe. Ili, kaàno poinaku, zborovite si imaat svoe zna~ewe, no dobivaat smisla samo koga se stavaat vo kontekst, odnosno koga im se raspa|a zna~eweto vo procesot na potraga po smisla pri gradeweto na re~enicata. Koga pi{uva, odnosno koga so zborovite pravi re~enici a so re~enicite tekst (vo slu~ajov raskaz) koj{to treba, vo daden mig, da mu dade zadovolstvo na ~itatelot, avtorot mora da bide svesen deka nastanite i promenite

VII

{to se slu~uvaat vo negoviot tekst moè da imaat golemo vlijanie vrz nadvore{niot, avtomatiziran, sekojdneven svet. Tuka leì va`nosta na knièvnosta. Taa trgnuva od stvarnosta, ima referenti vo nea, no koga }e se oformi, vlijanieto ne e od stvarnosta vrz knièvnosta tuku obratno, od knièvnosta vrz stvarnosta. Zatoa koga se oblikuva raskazot, bitni elementi za ostvaruvawe na edna od osnovnite celi na knièvnosta - nejzinoto vlijanie vrz stvarnosta od koja trgnuva - se otvoraweto i zatvoraweto na raskaznata struktura. Tuka avtorot treba da bide najeksploziven: pri otvoraweto za da go privle~e vnimanieto na ~itatelot i pri zatvoraweto kaj{to e epifanijata za da mu pruì zadovolstvo na ~itatelot no i da go ostvari potrebnoto vlijanie vrz nego za ovoj da ja menuva stvarnosta vo koja, da ne zaboravime, edinstveno ìveat toj i avtorot. Knièvnite likovi, za razlika od niv, ìveat samo vo jazikot. Ovde, pred vas, kako pokaz na pogore kaànoto, stojat dvaeset i osum ‘kusi’ zagrabuvawa vo ‘drugoto’ praveni vo periodot od 1979 do 2003 godina. Va{e e da gi pro~itate no va{e e i da ne gi pro~itate. Ova e qubeznata varijanta. Nequbeznata, niz slobodna parafraza na edna efektna zavr{nica od raskaz na italijanskiot avtor Stefano Beni, bi glasela: ‘Dobredojdovte vo kr~mata so edinstveni jazi~ki specijaliteti. Jadeweto od paratakti~ki strukturi i mo}ni epifanii e gotovo: koj e gladen neka poveli, koj ne-neka odi bestraga!’

VIII

na Brankica

Sodr`ina

Izbrani raskazi

Od Re~no uli{te(1981)

Liljak 19(1979)

Roditelski 40(1980)

Od \on(1990)

Majstor 61

(1982)Slu~ka 71

(1983)Svrtni~ar 75

(1984)

XIII

Svedok 92(1985)

Mese~ari 104(1985)

Pe~urkar 113(1987)

\on 122(1989)

Od Skok so stap(1994)

Ku}a vo Solun 143(1992)

Sre}na Nova 156(1992)

Kopile 162(1993)

Po{tar 169(1993)

Skok so stap 176(1994)

Od Tripolskata kapija(1999)

Kole 218(1995)

Antologi~ar 246(1996)

XIV

Milton 265(1996)

Zaem 297(1997)

Ko{nica i kostum 309(1998)

Tasi~o 326(1999)

Tripolskata kapija 337(1999)

Novi raskazi

Restorant 375(2002)

Nu{i} 386(2003)

Pisatelot 399(2003)

Skova 411(2003)

‘[tedwa Horacio’ 419(2003)

Merso 428(2003)

Granica 437(2003)

XV

Izbrani raskazi

19

Liljak

Poradi nekoja stara kletva, nepokor, zavet ili èlanie, vo no}ta sproti Duovden, jas i Zaharija se prestorivme

beli liljaci. I frleni niz bunar, kako zadu{nina, pa|avme glave~ki do Dolna zemja. Bez krik. Bez poplaka. Tuka po~na i taka po~na na{ata dolga agonija me}u slepite dolni leta~i. Na{ata predolga borba so mrakot.Vo nesvetlata uli~ka letkavme jas i Zaharija. Nepre~eni od nikoj. Taa lilja~ka jas liljak. I se slu~i. “Zbor! “ “Zbor koga vi velam! “ “Re~eno e zbor. Zboor! Slu{ate?”I buvnaa crni gadurii od temninata. I po~naa da se vovlekuvaat vo na{ite grumu{nikavi telosii. So studeno prepoznavawe me|u pr{lenite. I da se lepat za du{a. I tresat. Kako treska. Zemjotres. Drskoserec. “Li~at na gluvci”, mi re~e Zaharija. “Toa se staorci”, zaklu~iv. “Saka{ da ti kaàm s# za niv?” “Kaùvaj mi za gluvcite,” bara{e taa. “Isteraj gi,” insistira{e taa. “Moè da n# zgrap~at,” mole{e. I s# ne{to taka povtoruva{e. “Staorci se toa, Zaharijo. Staori{ta {to od strav od podzemno griznuvawe nekoga{ podzaletnale kojznae od

Dragi Mihajlovski

20

kade. No na vivnuvawe, prokletstvo isprateno od nependek bog gi preseklo. I nikoga{ ne se dorazvile. I od strav od strav, strav po~nale da vlevaat po zemjata. “Isteraj gi” vreska{e taa. “Ostavi gi prikaznite. Moè{ edna{ da prestane{ so prikazanite? Isterajgiiiii!” I s# taka pafta{e nekontrolirano. “Ova ne e na{eto carstvo, Zaharijo. Kako moàm da isteram nekogo od negovoto carstvo?” “A kako znae{ deka carstvoto e nivno?” I s# taka gi gledavme kako se strojat na zgurata. “Zbor!” “Re~eno e zbor!” “Stanuvajte le{peri!” Zagrme. I gusti par~iwa crn do`d ja topea uli~kata. Iskisnati, slepi, se xarevme vo avetskiot red {to se ramne{e. Nivniot crn zapovednik ima{e {areno krilo. I s# taka go pokaùva{e. Nebare mu be{e va`no {areniloto. So ~inot, zazbiftan se zadade kon nas. I pozdravi. Vo stav mirno. êtata postroena. Krilo do krilo. Poslu{nite le{peri vo pozdrav na desno. I krenaa nekoe krpi{te. So hor graka~i voden do koski. Murtavo zagledani vo crnoto nebo {to samodelski se pora|a{e. “Strav mi e,” prizna Zaharija. “Nema od {to da se pla{i{“ rekov. “Obi~no dobredojde.” “Sepak mi e strav,” povtori. “Najmnogu od dobredojdeto.” I s# taka gleda{e zastra{eno niz uli~kata. Me|u ova pleme najsetne gi najdov svoite potomci. Mr{ojadci. Kako moè{ so slepci da vodi{ fer borba?

Liljak

21

Toj trgna kon mene. So cini~en izraz na obrazinata. “Trgni se Zaharijo,” rekov. “Jas veruvam vo tebe,” re~e. “Misli{ deka toa sega mi e va`no?” Toj po~na da mi gi kubi perduvite. So seta svoja va|a~ka sila. Bezobraznik. Dalaverxija. Cepure. [ebek. [inik. [ut. Dupnimandalo. [lapatika. Mu ja presekov otstapnicata. Izbezumeno mi skokna vo slepoto oko. Go za{muka. Molsna. Potoa vo drugoto. Go zacica. Potop ja zafati nepodgotvenata uli~ka. I ne moèv da go vidam koga {mugna me|u rasjeto. Potoa samo u{te senki i leplivi stapki po kali{teto. Ne{to kako pukot vo blizinata. I prismirena pojka na mr{ojadec. Zaharija dojde i me gu{na lilja~ki. I s# taka me gu{ka{e. ]e me zadu{e{e od gu{kawe. I setiv vo damarite tu|a radost prese~ena od zvuk na neto~ena bi~kija. “Strav mi e za tebe, Mihajlo” re~e. “Se pla{am }e te rastrgnat.” Ni{to ne se slu~i. Si go pribrav gazot i so srce posveteno na Zaharija se predadov na nafakata. I trgnavme. Pod straà. Ili po~esna regimenta. Koj toa moè{e da go znae? Nepoznatoto e men|eme. Studenilo na srce {to stega. “Nema zo{to da se pla{i{, Zaharijo.” “Ti si edinstven {to me vika Zaharija.” “Da. Sekoga{ gi sakam polnite imiwa.” “Jas sum Zaha.” “Dobro, Zaharijo.”

Dragi Mihajlovski

22

I prodolìvme. I u{te & objasniv s# za dvièweto. Deka sum go ispituval negovoto poteklo. Deka sekoe dvièwe moè da se po~uvstvuva. Deka moja specijalnost e ispituvawe na mo`nite pravci na sekoe dvièwe. Kon {to tie vodat i do {to doveduvaat. I deka ne treba da se pla{i od sitni zastranuvawa. Deka s# {to se slu~uva e privremeno. Deka i nie sme privremeni. Deka do krajnata cel ima privremeni celi. I s# taka. “Se tresam,” mi re~e i lilja~ki se vpi vo mene. I pak prodolìvme niz du{ata na edno crno luwi{te {to n# natera iskisnati da sledime nekakvi seni{ni dvono{ci. I n# zbliì. So Zaharija nikoga{ porano ne sum bil tolku blizok. Duri po~uvstvuvav deka moàm s# da & kaàm. Pa duri i da ja zaqubam. Kako li se sakaat liljacite? Vo golemata sala nema{e ni{to. N# do~eka miris na nem i crna zemja. Nekolku prazni sedela. I korov. I se slu~i. “Prvin ti!” re~e zapovednikot. I me zgrap~ija. Setiv po tri tapavi prsti vo grklanot. Trkalezen bol vo gradite. ]e me sakatat. Pisna Zaharija. I s# taka piska{e. Se raspiska od piskawe. Me stegnaa. So crno noì~i{te mi gi doskratija kriljata. U{te nedorazvieni. I me poturija so è{ko no}no vodi{te. I setiv kako se poboluvam od ov~i sipanici i tifus. Vo postoeweto malarija. So broj~e nabieno na vrat morav potoa da leàm vo sedeloto. Stutkan. Izmajmuren. Otsprotiva ja legnaa Zaharija. Mojata li~na Zaharija lilja~ka. Skukulena za molitva pred liljovojnikot. I ja nalegnaa liljaci. I taa zbifta{e. Potoa odedna{ s# se spoi so temnicata. I ti{inata. Zamokriv.

Liljak

23

“]e se àlime,” re~e. “Nema komu da se àli{ vo temnicata!” odgovoriv. “Do temnicata }e se àlime” mole{e. “Taa nema u{i,” objasniv “a i liceto & e razlieno.” “Se predava{,” zagraka. “Ti se pla{i{.” “Jas nema zo{to da se pla{am, Zaharijo. Jas ve}e ne sum ~ovek.” “Zarem leta~ite ne se pla{at?” pra{a. “Ovde nema lu|e da se pla{at,” zaklu~iv. “Leta~ite se pla{at od prizemjuvawe,” zavr{i taa i teteravej}i se, se skri vo mene. Nekakvo tivko grakawe izvira{e od nea. Taa lipa{e. “Mirno!” Se za~u odnenade` odnadvor. “Mirno koga vi rekov!” “Strojte se le{peri! Slu{ate?” S# se slu{a vo temnicata. Crno{turecot i zvukot zadocnet od slepa svetulka {to zaskitana se mu{nala me|u golemi leta~i. ]e da ima tajna sila vo temnicata. Nekoja nedore~enost i zlonavest {to voznemiruvaat i n# teraat da se pribirame. Kade bilo. Pred nejze da se pribirame. S# {to postoi se pribira. Svetot e pribirawe. I nerazjasnet strav od temni~i{te. Polno} li be{e ako no} be{e. Odedna{ se raskalapija yidi{tata. Se rastemeli ku}i{teto. Se rascepi prostorot i mrak po~na vo mrakot da navleguva. I ra~i{ta od perja po~naa da se podavaat. So podmolen potsmev vo zagrabot. I prodorno glasi{te go zdrobi no}niot mir na prividot. “Stanuvajte le{peri!” “Na noze da ve ima!” “Prokleti pezevenci!” “Na letawe, ~uvte? Na l-e-t-a-w-e!”

Dragi Mihajlovski

24

Vremeto spie. Za nas nema vreme za spiewe. Vo mrakot kruàt bacili na ov~a ka{lica. Poletavme nekako. I jas i Zaharija. Izma~eni. So pospano viewe na zarazenite damari. Pri nivnoto bolno aktivirawe kon besproyirnosta. “Kolku vreme trae{e sonot?” pra{a Zaharija. “Sonot trae ve~no,” odgovoriv. “Mislev, na{iot son kolku trae{e?” “Sonot e nedeliv a traeweto nepostoe~ko ka~estvo.” Najte{ko e da zaspie{. Ako toa ti uspee avtomatski prestanuva vaèweto na prokletite zakoni. Vo besteìnska sostojba is~eznuva leprata. I stanuva{ nudisti~ki gospodar na beli dojki. Od temnicata {ikna crna gadurija. I kako temna furija profu~i kraj nas. I pak vo temnicata is~ezna. Nedofatlivo. “Kolku bavno letame,” re~e Zaharija. “Furijata e mnogu brza” objasniv. “Sakam da sum brza kako nea.” “Nikoj ne moè da bide brz kako furijata. Taa ima poseben zalet pri letnuvaweto.”

* * *

I navali na nas studen veter {to go mrzne zdivot u{te vo povojot. I jasno mi be{e zo{to zapna Zaharija da & ja otkrijam tajnata na brzoto letawe. Za na~inot prestoruvawe {tukesta furija {to ve{to se provlekuva niz prostornite stapici. Jas ja znam kompletnata teorija na letaweto. Site hipotezi, koeficienti, karamboli, para{uterski ve{tini. No prakti~no bev najsporiot leta~

Liljak

25

me|u jatoto liljaci bezpo{tedno nurnati vo mrakot. I kilavo paftav so potskratenite krilja. “Napravi ne{to,” re~e Zaharija, “stori ne{to od tvoite teorii” mole{e. “Zarem site tvoi teorii ne vredat edno pobrzo zamavnuvawe so kriloto?” prokolnuva{e. “Jas gi ~ekam svoite pet minuti,” mudruvav. “Minuti koga }e se vidi mojata vrednost.” I podletnuvav i ponatamu. “Ti nema{ svoi pet minuti,” vika{e Zaharija. “Tvojata vrednost e teoriska. Ti si bespolezen.” I s# taka me navreduva{e.

* * *

I potoa u{te cela surija nemo n# prestignuva{e vo letot. Liljaci. Lilja~ki. Lilja~iwa. Postepeno stanuvame opa{ka vo moreto zazbiftani leta~i. Kon {to li brzaa? Ima li cel vo temnicata? Ili po navik samo se pavta niz mrakot? “Sakam pobrzo da letam,” re~e Zaharija. “Sakam najbrzo da letam,” prodol`i taa, “nikoga{ ne sum sakala da bidam posledna” besnee{e. I s# taka me zaglu{uva{e. Me zaglu{i od glu{ewe. “Poslednite mudro letaat” se dosetiv. “Poslednite se bezbedni, Zaharijo.” I potoa & doka`uvav so primeri od atletski krosevi, velosipedski trki na koi nikoga{ ne sum u~estvuval. Me prese~e. So klunot zavrten kon mene vr{e{e ~udno letawe. Nekoj napor roden od bespomo{nost ja tera{e napred. Kon onie {to n# prestignuvaa.

Dragi Mihajlovski

26

“Na{ite mo`nosti se tolkavi,” objasniv. “Sekoj leta spored mo`nostite.” “A kako da gi podobrime mo`nostite?” pra{a. “So mudro letawe,” odgovoriv. “[to zna~i toa mudro letawe?” “Pu{ti gi pobrzite napred. Neka odat napred, Zaharijo.” Toa ne be{e dovolno objasnuvawe. Dovolno da ja razubedi. Da & gi razbie golemite iluzii. I ~uvstvuvav kako ne{to tajno se ra|a vo nejzinata lilja~ka telosija. Kako me namrazuva. I ja sfa}a mojata ni{to`nost vo prostorot. Setiv kako raste ironijata vo nejzinoto leta~ko odnesuvawe. I potsmevot vo graka~koto kvintno trkalo. “Ti ne znae{ da leta{, Mihajlo” re~e. “Ti seto vreme me mavta{.” “Se obiduvam da storam s# {to mo`am,” rekov. “Toga{ mnogu malku se obiduva{,” me prese~e. “Ti ne me poznava{,“ rekov. “Dovolno mi e tvoeto odnesuvawe. Tvojot dostrel e lesno ~itliv.” “No jas ne razmisluvam samo za ova letawe, Zaharijo. Mene me interesiraat site letawa. Otpornosta na vozduhot pritoa. Varijabilata na koeficientot na trieweto {to se javuva pri otporot. Dejstvoto na letaweto vrz razmestuvaweto na atmosferskite talozi. Gustinata na oblacite ako letaweto se vr{i niz niv. Potoa mo`nite naru{uvawa na pravecot.” “A za koj pravec zboruva{?” pra{a. “Za na{iot pravec,” odgovoriv. “A koj e na{iot pravec, Mihajlo?” “Pravecot na liljacite, Zaharijo. Drug pravec nema vo temnicata.” I se slu~i. Odnekade n# dovtasa studen udar.

Liljak

27

Za{ilen u{te vo zamavnuvaweto. I po~na da ni gi perda{i zadnicite. So kru`ni oscilacii vo zarazenoto telo. I s# taka n# perda{e{e. N# isperda{i od perda{ewe. Pisnavme. I se obidovme da begame. No mo`no li e begstvo od nezagraden zatvor? “Pomooo{!“ vreska{e Zaharija. “Mol~i!” vreskav. Zagrme. “Zarem pak }e n# kisne no}no vodi{te?” pla~e{e Zaharija izbezumena od bolka. “Vo temnicata nema izbor,” objasnuvav, “prifati gi udarite kako galewe od prostorot. Poradi goleminata najblaga forma na milozlivost mu se udarite!” I s# taka podnesuvavme. Me soblaznuva{e temna te~nost. Niz porite mi te~ea grut~esti ligi. Kako da & pomognam na Zaharija? Zarem nema pomo{ vo temnicata? “Mrdnete, mrzlovci!” “Zapnete polza~i!” “Teraj, teraj! Teraaaj!” “Udri so kam{ikot! Gazi po ~urulkite!” “Udriiiii!” Onoj so {arenoto krilo pak se le~e{e na nas. So bolni zamavi zdravo udira{e po na{ite nama~eni telosii. I od kade pak se pojavi? Postoi li smrt vo mrakot? Ili smrtta e mrak i obratno? “Stroma~kaj gi!” vika{e. “Dolu so niv!” vreska{e raspameteno. I s# taka graka{e po lilja~i{tata {to so crni kam{ici n# gonea. I bezmilosno n# udiraa. Toga{ me fati strav za Zaharija. Vidov kako ne~ujno me prokolnuva. “Najdobro e da si posleden. Najbezbedno e da si posleden!” mi se potsmeva{e. Se ispotsmea od potsmevawe.

Dragi Mihajlovski

28

“Vnimavaj, Zaharijo,” rikav. “Zaharijoooo!” So dvete o~i vidov kako mi propadna vo mrakot. Se xarev ko netokmu vo mestoto kade {to, do pred malku, nesigurno letka{e Zaharija. Zjapav, zjapav no ne moèv da sfatam. [to trba{e ova da zna~i? Zarem temnicata e bez dno, bez tvrd gazer? Mislev so mozokot {to mi be{e na raspolagawe no ni{to ne mi teknuva{e, ni{to razbirlivo {to moèv da go svaram. Mi ide{e da puknam od maka. Potoa nenadejno me pogodi neol udar. Setiv kako mi ja snema teìnata i kako vo slobodno pa|awe si ja sledam Zaharija. Nadolu vo nepoznatoto, vo ne{toto ili ni{toto, seedno. ”Aaaaaaaa!” vikav propa|aj}i niz nevidliviot procep. ”Aaaaaaaaaaaa!” Besramna temnino! S#mo}no temni~i{te! Ti {to vaka nezainteresirano gi vle~e{ koncite na moeto postoewe! Mi se gadi{. Tvojata crna mo} e nemo}. Te po~ituvam. No i te mrazam. Gadurijo. Sme{na mi si vaka bezobli~no skroena. Te soàluvam. Dolga }e bide mojata borba protiv tebe. No moram da te pobedam. Ili }e me pobedi{ privremeno. Do moeto sledno pojavuvawe vo nekoja druga forma. Da ne mi gi poznae{ namerite. Dovolno e par~e ~ista svetlost za da ti pokaàm zabi. I da vidi{ slepa kako te zavladuvam. Kako te nabivam vo tesen prostor. I mizerno te voobli~uvam. I so prezir op{tam so tebe. A ti jalova ne moè{ da se porodi{. I poluzagu{ena moli{ za prosta reprodukcija. Po~na da me blue rasparanata temnica. Vo ona {to treba{e da bide raka setiv studena dr{ka. Bodeòt moè }e mi pomogne. So seta lilja~a sila go zabiv vo procepot. Prizemjiv. So tap udar po neispitaniot vlaèn makadam. Vo bolen prostor so crni misli za Zaharija. I nejzinata lilja~ka forma. I sega sigurno treba da se stori

Liljak

29

ne{to. Da se najde kakva i da e uteha. Privremeno da se smirat zovrieniot nemir i trpkite. I trgnav na moite tenki noìwa. Letaweto odamna mi be{e dojdeno do klun. Lepliva po~va ili pod na postoeweto debelo se nafa}a{e na moite dolni ekstremiteti. Trostruko ote`nat, dvojno gi ~uvstvuvav studot i gladta zavle~eni vo moeto zgolemeno postoewe. “Zaharijo! Zaharijooo!” Skisnuvav do koski. Bez da sakam sama nadoa|a{e treska, ognica nevidena. I me trese{e naludni~avo. Kade da najdam novo ruvo? Kako e ova ovde re{eno? Dali mrakot otvoril prodavnici i vrabotil ligavi liljaci po tezgite ili s# taka dava besplatno na svoite slepi ìteli? Racete mi se zaobleni. Klunot mi zamrznuva. Kako da opstanam so golo telo? “Zaharijo! Zatvori ja vratata, Zaharijo,” bladam. Najtoplo e da se sokrie{ vo sebe. Teloto e topla pokrivka za du{ata i nejzinite nekontrolirani apetiti. A mrakot za zemjata ko sira~e {to se trese pod surovite zakoni na boga. Zaharija ~udno se odnesuva kon teorijata. No prakti~no e obdarena so ~uden instinkt {to ja vodi kon sakanoto. I zatoa ne veruvam deka ne{to moèlo da & se slu~i. Sovesta sekako mi e ~ista. ]e kaàm ne{to nepredvidlivo ja otfrli od kolosek. Deka taka & bilo pi{ano. Deka najsetne s# e mo`no vo postoeweto. Deka sitni gre{ki apsolutno se mo`ni pokraj krupnite. Ili pogre{en poteg vo sozdavaweto {to otposle te tera da zastane{ sproti sebe i otvoreno da si porazgovara{. I da priznae{ deka ima pove}e vidovi postoewa. Od koi ulavoto e najmo}no i najrasprostranetoto. Lud da postoi{ e golema sre}a. Vo forma na prose~no oblikuvan {aren liljak {to

Dragi Mihajlovski

30

slepo gleda niz navrenata maska. Vremeto spie, Zaharijo. Pokrieno so stutkano no}no }ebe. Na prestilka od glina i crna zemja. So zarazna difterija vo opfatot. Nenavivan so godini budilnikot e te{ko paraliziran. Ti si zaskitana vo postoeweto, Zaharijo. No ne se vozbuduvam. Baraweto e moe ìvotno opredeluvawe.

* * *

Dolgo ne se slu~uva{e ni{to. Samo go slu{nav sopstvenoto gazewe po raskvasenata glina i muzikata na prazniot stomak {to se bune{e za sopstvenata egzistencija. Morav da se prestoram strven lovec {to so siten zamav gi uni{tuva sitnite leta~i. I taka go odrùvav goliot opstanok. Bez grià na sovesta. Potoa nenadejno se pojavi Zaharija. Sama. Polnokrvna. Sveà. Nebare carska }erka izle~ena so vilino mleko. Lesna vo letaweto. “Te barav,” & rekov. “Mene nikoj ne me baral,” odgovori. “Jas sigurno te barav Zaharijo.” “Laè{, Mihajlo” mi re~e. “Vo mrakot sekoj sam sebesi se bara.” “Ti i toa go znae{?” se ~udev. “Ni jas tebe ne te barav,” me prese~e. “Zna~i slu~ajno se sretnavme.” “Tokmu taka Mihajlo. Ajde }e ti pokaàm kako se leta.” “A kade }e letame?” pra{av. “Tamu kade {to site letaat,” mi odgovori. “Ne sakam da letam visoko, Zaharijo. Pa|aweto od

Liljak

31

visoko e so straotni posledici.” “Pove}e nemam namera da pa|am, Mihajlo,” zaklu~i taa i poleta. Sledeweto ne e moja specijalnost. No nekako uspeav da se vivnam pokraj nea. Pod nas ostana ne{to kako crna taga. Obi~no sopnuvawe {to nabrzo is~eznuva vo zaborav. Nekolku raspar~eni kameni{ta. Ulava glina i sitni bezbrojni stradawa zaglaveni vo nea. I suva glad {to vol{ebni~ki se vkorenuva vo beskrajot. “Ne te sfa}am, Zaharijo,” rekov. “Molam?” “Kako tolku brzo se zdobi so fantasti~en zalet?” “Ti nikoga{ ne si me sfa}al,” odgovori. “Samo si me potcenuval. A jas ne sum samo ramna na tebe.” “Nie sme nu`ni eden na drug,” zaklu~iv. “Misli{ kako brat i sestra?” pra{a. “Ili ne{to drugo moèbi?” “A {to moè da bide pove}e od toa?” “Razdelbata, Mihajlo.” Ve}e te{ko ja dostignuvav vo dvièweto. Taa navistina moè{e da me ostavi. Sega koga verojatno najmnogu si trebavme. “êkaj me, Zaharijo!” “Ajde, Mihajlo! Obidi se posilno, Mihajlo!” I povtoro zblièni, so razdor pritaen vo glu`dovite, se zasilivme jas i Zaharija niz dolnite predeli i nabrzo gi stignavme vo temnicata na{ite crni senki. Neverojatno. Kako moèvme taka lesno da sovladame tolkava razdale~enost vo prostorot? Potoa poleka s# po~na da mi se razjasnuva. I mojot namalen mozok po~na da gi sreduva vpe~atocite. I nekoja te{ka bes mi navira{e. Zaharija stanuva{e va`na. Zaharija

Dragi Mihajlovski

32

me potcenuva{e. “Moè{ li da ja napravi{ ovaa?” me pra{a i napravi nevidena perendija so vi`lestoto telo. “Ne,” odgovoriv. “Jas najdobro letam pravoliniski.” Besno se zagledav vo zbidnuvawata. Vidov koga Zaharija odleta do {areniot zapovednik. I kako potoa skladno si letaa. Zaneseni. “êkaj me, Zaharijo,” vikav. “Pove}e nemam vreme za ~ekawe,” mi odgovori. ”Moram napred me|u posilnite.” “Ti prebrzo donesuva{ zaklu~oci,” & vikav. “]e ti dokaàm deka sum najsilen. Strpi se, Zaharijo.” I sakav da go stignam {arenkoto. I na lilja~ki da mu objasnam deka nema pravo da se vovlekuva me|u mene i Zaharija. Deka jas go imam pravoto da bidam kraj nea. I s# taka ne{to sli~no mi se mota{e niz glavata. ]e mi ja razmota{e od motawe. “Nau~i ja ovaa perendija,” mi re~e Zaharija. “ potoa pak }e letame zaedno.” I s# na toa se zavr{i. Besot poleka mi stivnuva{e. Duri malku i se kaev za izbuvlivosta. Se smiriv, se pomiriv so novata situacija. Takov mi be{e ujot. Vozdràn i tivok. Od mrakot izlez e mrakot. Zaboravi ja svetlinata i vo mrakot }e gi najde{ istite blagodeti. Samo vo temna varijanta. Svetot na temnicata e svet na svetlinata. Samo e va`no kade prvpat }e se pojavi{. Kade }e se za~ne{. I kako }e privikne{ da gleda{ na ne{tata. I pojavite. Prisposobuvaweto od eden svet na drug te{ko pa|a. Trae so godini a zaceluvaweto e generacisko. Se re{iv da ~ekam nekoe silno tektonsko pomestuvawe. Ili sudar so nepoznat leta~ od slu~aen

Liljak

33

pravec. No znaev deka sam e te{ko niz temninata. Deka taa umot moè da mi go razboli. Zatoa letaweto go svedov na minimum i mrzlivo gi potpluknuvav slobodnite bakterii vo vremeto {to slede{e.

* * *

Odedna{ po~uvstvuva miris na otvoreni tela. Vo vozduhot bazde{e nenajavena vojna. Ogromni crni leta~i so èdni klunovi go ispodup~ija mrakot i moite neverni liljaci. I mnogu od niv vidov po~naa da daldisuvaat. I krvavi se trupolea vo rasparanata utroba na temnicata. A s# rabote{e za napa|a~ite. I zovrieniot veter. I izdup~enoto crno nebi{te. I gospod podzemen ako go ima{e. Brzo zaboraviv na povredenata sueta. A {to ako zagine Zaharija? Kako }e si ja prostam taa gre{ka? “Drì se Zaharijo,” vreskav, “doa|am, Zaharijo.” Se {mugnav me|u rasjeto. I ottuka so taen pogled go vol{ebnikuvav megdanot. Moite vojni~ki ve{tini moèv {iroko da gi primenam. Iako metodite mi se dosta krvolo~ni. No docneweto zna~e{e mrtva Zaharija. I moèbi mnogu pove}e od toa. Vidov kako mnogu leta~i po~naa da pa|aat pod moite dale~inski udari. I nekako s# po~na da se vrti na na{a strana. Ako voop{to znaev koja e moja strana. Za{to izgleda krponosecot odamna ni be{e poguben. A negoviot zamenik pi{te{e ranet od srede karpite. Treba{e da se spasi ~esta. I mnogu drugi raboti da se napravat. Sam ja podignav krpata. Na direk od slaba{no rasje. I nekako liljacite po~naa da se prisobiraat zad mene. I pravea ona {to i jas pravev. I izgleda imavme {ansi da gi razbieme. Da go uni{time napa|a~koto kaj du{manot. Sekoja povreda bolno zaslepuva a edinstveniot lek e odmazdata.

Dragi Mihajlovski

34

Taa go prodloùva ìvotot. Udirav, mavav. Silno i divja~ki. Ishodot ve}e moè{e da se naseti. Udirav i ~uvstvuvav zadovolstvo {to se ra|a{e po sekoe zamavnuvawe. Ili tajno dejstvuvawe na pogledot. “Desnoto krilo,” zagrakav. “Desnooooo!” Potoa u{te & go spasiv lilja~kiot ìvot na Zaharija {to treba{e da zgasne vo razraboteniot ̀ eludec na eden dr~en leta~. So ve{t zamav mu go presekov kluni{teto. I u{te sakav da go spasam {arenkoto. Onoj ist {arenko {to mi ja zede Zaharija. No za nego spas nema{e. Vidov kako go progolta lete~ka lamja {to nabrzo se izgubi vo temnicata. I s# se svr{uva{e. Zaharija o~igledno ne saka{e da rizikuva. Nitu pak da àli po zagubenoto lilja~i{te. So brzo mavtawe doleta zad mene. Zad grbot mi be{e nekako sigurna. Gospode, povtorno mi se vpiva{e vo postoeweto. “Ti si junak, Mihajlo” mi re~e. “Ti si ednistveniot junak na no}nata vojna.” I silno me gu{ka{e. ]e me zadu{e{e od gu{kawe. Po vtorpat vo prokletovo temni~i{te. “Ni{to ne e toa Zaharijo,” rekov. “Junacite gi kovaat prilikite. A jas ovde ja imav taa sre}a. Dobro e {to pak mi veruva{.” I prodolìv da udiram. ]e se ras~e{nev od udirawe. Okolu pa|a{e do`d od iskasapeni telosii. Rastrgnati par~iwa letkaa kako gluvarki razbieni od detsko nevnimanie. E~ea krikovi od ranetite, povici borbeni od pobednicite. S# taka vo ~udesen, temni~av zanes. Site bitki se isti. I site posledici od niv. Toga{ {to mi e gajle. “Uraaa! Pobedivme!” vresnav.

Liljak

35

“Pobedivme!” vresnaa i lilja~i{tata. I u{te malku gi potpra{tivme ostatocite od neprijatelot. Zarobenicite gi ubivme na lice mesto. “Ti si glavniot tvorec na pobedata,” mi re~e Zaharija i lilja~ki me bakna vo obrazinata. I po~uvstvuvav silna sre}a. I sakav da vikam vo prostorot. Potoa mi prio|aa liljacite eden po eden i mi ~estitaa. I pehar no}no vino mi ponudija. I pijan~ev. I mnogu sre}en se ~uvstvuvav. I teteravi krug~iwa pravev. Zaharija postojano me gu{ka{e. Na nejzinoto krilo raste{e najubavata no}na slabika. A jas moèv da ja otkinam. S# zavise{e od eden mrzliv poteg na ona {to mi be{e mesto raka. I slatko me ligave{e so vol{ebna splinka. I postojano istoto go povtoruva{e. Potoa me krenaa. Vo pogorniot sloj na mrakot ~uvstvuvav deka sum nekoj i ne{to. I bezrezervno uìvav vo pobedata. I gi kolnev site onie {to go sakaa mirot. I ednoli~nosta. “Ti si slaven,” mi re~e Zaharija. “Ti rekov deka i jas imam svoi pet minuti,” rekov. “Ubavo e da si slaven,” re~e. “Treba da uìva{ vo slavata,” rekov. “Obi~no kratko trae.” “Kako ti uspea presvrtot?” “Dovolno e da si malku lud,” odgovoriv. “Toga{ presvrtot sam doa|a.” “Premnogu si skromen,” re~e. “Dojdi ta ti pokaàm perendija,” & rekov. I poslu{no me slede{e. I u{te mnogu drugi liljaci {to bea sposobni za letawe. Se ~uvstvuvav kral na no}ta. Sakav najgolema veselba da napravam i na nea da gi pokanam site poznati i nepoznati ìteli na mrakot. I

Dragi Mihajlovski

36

Zaharija da mi izrodi mali lilja~iwa. I da mu se smeam ulavo na svetot v lice. I s# nekakvi èlbi mi nadoa|aa {to ne znaev dali }e se ostvarat. So malo napregawe na viugite. I malo pomrdnuvawe na zarazeniot svet. I s# taka. Vo temnata palata stignavme no}e. Vo mrakot sekoe izleguvawe ili doa|awe e temno. I za~uvme fanfari. Udari na ~ineli. I zatanteno grakawe. N# vnesoa vo zabitnoto hrami{te so mol~elivi kambani skroteni od leta~ka sila. Jas napred. Zaharija do mene. Dva beli li~ni liljaci. Po nas liljacite naredeni po zaslugi. I vrski. Oti po bojot nikoj ne moè{e da obezbedi sigurno mesto vo jatoto bez moja dozvola. Vo sekoj slu~aj telosijata mi be{e podgotvena za nagrada. Za ordenot {to }e mi go zaka~at napred i {to }e me napravi razli~en od drugite, poprivle~en, moèbi. Najprivle~en za Zaharija. Odedna{ s# se zati{ini. Od mrakot iznikna perduvesto palto. Od jakata do krunata gore-crn prostor. Vnatre dve jabol~ici. @olti vilici. Koroziran zab. Vo {uplinata-karies. I potsmev. Grmotevica od neskladni brm~ewa {to paraaat s# ìvo i divo. “Se pla{am,” se vpi Zaharija. “]e n# nagradi” rekov. “Toa e ~udovi{te. Moè da n# goltne.” “Doa|ame kako pobednici, Zahrijo. Na pobednicite moè da da im pripadne samo slavata.” “Zatoa se pla{am, Mihajlo. Pobednicite ja primaat slavata no brgu gnijat vo nea.” I potoa se dade znak od zlokobnite kambani. I site polegnavme vo kali{teto. Crniot plo~nik be{e temna bara. Od hrami{teto izlegoa temni senki. So pagansko dvièwe na nevidlivite instrumenti po~na molitvata. I sekoj drug

Liljak

37

zvuk be{e nabien vo ra|awe. A toj ispraven. Najgolemiot me|u najgolemite. Imperatorot na no}ta {to lebde{e nad crna parea. I nesakaj}i klunovite ni se otvorija za prosta artikulacija. ”Bog da ni go poìvee glavoliljakot. Otecot na du{ite na{i zagubeni {to ne moèa da go izdràt pritisokot na ulavoto vreme. Oti edna{ ako staneme ona {to nekoga{ damna sme bile }e mu bideme dol`ni samo nemu {to n# ~uva i brani od zlobni vetri{ta. Od tvrdo zasrknuvawe na temni~i{teto. Domot na{ {to n& go ~uva ~esto od bliski zemjotresi razru{uvan. Toj go hrabri letot na{. I vojnata lesna n& ja ~ini. I pobedata e sekoga{ na{a. I lo{ite leta~i toj gi istrebuva. I nie sekoga{ doletuvame ovde. Najsilnite me|u nas da gi izbere i da gi vrati tamu od kade {to site sme dojdeni. Spolaj mu na glavoliljakot, carot na{ {to takva mo} ima od nas najdobrite da gi izbere. Pravdata negova e nevidena. I ne~uena. I zatoa e ve~en. I zatoa se molime. Poìvej ni go boè na{, bogot na{, glavoliljakot, perjanicata na rodot na{.” I s# taka molitvata prodolùva{e. I s# pove}e veruvav vo priznanieto {to }e mi go dodeli. I zaqubeno ja gledav Zaharija. I golema nade` imav vo vra}aweto. No toga{ se slu~i. Tri tapavi prsti pokaàa na mene. I me zgrap~ija. So o~igledna zloba vo namerata. Se yverev nekontrolirano. [to moè{e sega toa da bide? Rastrgnat goltav luta temnina. ûvaj se, Zaharijo. “Na trkalo!” zgrme glasi{teto. “Na trkalo!” I s# taka se trese{e perduvestoto palto. ]e se rastrese{e od tresewe. Me prikle{tija. Begaweto be{e mislena imenka. Me zavrzaa so no}no ortomi{te. Na trkaloto pravev

Dragi Mihajlovski

38

kruk~iwa. “Drì se, Mihajlo,” vika{e Zaharija. Te sakam, Mihajlo,” pi{te{e taa s# dodeka so najvisoki po~esti ne ja smestija do crnoto palti{te i fanfari ne go ozna~ija nejzinoto vocaruvawe. Kralica na temnicata. Oti verojatno najli~na be{e lilja~ka. I glavoliljakot si ja stavi do sebe. I s# taka si ja miluva{e vidov so grubite ra~i{ta. I taa poleka se opu{ta{e. I ~inam po~nuva{e da uìva. Svojata priroda najsetne ja otkriva{e. Najlesno se zaborava poslabiot. Bolkata, ako se rodi, e kratkotrajna. Potoa doa|a praznina {to treba navreme da se ispolni. I taka. Pet silni lilja~i{ta go vrtea trkaloto. Popoleka nebare go osmisluvaa naporot. I so kam{ici me udiraa. Celo vreme bieja kambanite. ûvaj me temnino! Kralice moja! Zaharijo! ûvstvuvav me bode vo damarite. Ne{to mi se korne{e, otcepuva{e. Trgnuvav nekade so te{ka bolka pri sekoj krckot, sekoj zavrt na kolceto. Go gubev zdivot. I svesta, verojatno. Ko da vidov kako leplivite ra~i{ta mi se menuvaat, koàta mi go dobiva prvobitniot sjaj i oblik. Setiv kako poleka lilja~kata forma, ko nepotreben li{aj, mi se odlu{nuva i mi bega. Trkaloto zapira{e. Od dlabinite zazbiftano nadoa|a{e tu~na metarmofoza. “Zaharijo! Zaharijoooo! Aaaaaaaaah!”

* * * Kako ubavo i bezbolno se krevaat maglata i temnicata. Sino, ~isto nebo legnalo na crvenite vrvovi. @olta svetlost nadoa|a prijatno vo plastovi. Sonceto ima ne`na boja i dvojno oko. Rozite na zelenata livada se rasplakale od sabajle{na rosa. Do`dovite ne se ve}e silni. Grmotevicite se preselile vo istorijata. Nema ìv ~ovek

Liljak

39

{to se se}ava na postoeweto na mrakot. Gladot i vojnata se apstraktni poimi. “Podaj mi go durbinot, Zaharijo. Sakam odblizu da se vnesam vo zrelata ubavina {to prijatno ja skokotka mojava nedorasoneta du{a.”

(1979)

40

Roditelski

I taka re{ivme, trgnavme i stignavme. Jas i mojata senka. Vo golemiot hodnik èna. Od o~ite & izvira{e

ednoli~en sjaj {to nemo n# upati kon vratata {to se ispravi pred nas. Golema i temna. Teloto zako~eno. Vo du{ata kila. Treba da se napravi mal napor so prstot za s# da po~ne. Me obleva pot. “Vlezete,” re~e ènata. “Sedmo ‘g’?” “I sedmo ‘g’ e tuka.” Saka{e da n# izede i s# taka n# kam{ikuva{e so prezriviot pogled. ”Zna~i site klasovi se zaedno?” pra{av. ”Za kogo vie, vsu{nost, doa|ate ?” se potsmeva{e so onaa nadmo{nost na ve}e odoma}inetite. “Go barame sedmo ‘g’.” “A koj e so vas ?” ûvstvuvav odvaj se zadrùva da ne se nasmee na moeto neraspoznavawe u~tiva od obi~na forma vo vtoro lice ednina. “Jas ne sum sam,” rekov i pokaàv pravo vo dolgiot poluzatemnet hodnik. Taa dolgo go slede{e pravecot vo koj go vperiv prstot. Potoa se obyrnuva{e levo-desno. Od dlabinata se

41

Roditelski

za~u prigu{eno ~kripewe. Potoa ne{to kako senka mina preku hodnikot. I pak s# se slea vo polumrakot. ”A koj e so vas?” pak me pra{a. ûvstvuvav ja gubi sigurnosta. Tenka linija somne` & mina preku lice. ”Taa,” rekov za~uden od nejzinoto povtoreno pra{awe. I pak pokaàv neodredeno vo prostorot. Taa dolgo se xare{e. Potoa se zagleda vo mene. Na liceto prvo & se pojavi izraz na za~udenost, potoa ne{to kako nerazbirawe, malku zani{a so glavata, potoa gi okokori o~ite i u{te od poblisku pronikna vo mene. I po~na da mavta so racete. I saka{e da vika, no uspea samo bezglasno da se presvitka i kako istu{ena guma da se posteli na ~imentoto. Nepre~en od nikoj, po~ukav, ja otvoriv vratata, ve{to ja propu{tiv senkata napred i potoa stabilno vlegov vo prostorijata.

* * *

Vnatre ima{e mnogu lu|e. Isposednati po klupite. Ima{e nekoja ~udna vnimatelnost na nivnite lica. Jas zastanat kraj vratata so pogledot barav prazna klupa. I dodeka minuvavme ~uvstvuvav po ple}ite ispituva~ki pogledi {to n# sledea do poslednata. Potoa, za brzo, s# zali~i na atmosferata od pred nekoja minuta. Go izvadiv paltoto, xentlemenski & pomognav na senkata da go stori istoto. Na na{ata klupa sede{e ~ovek. ”Ve molam,” rekov, ”moè malku ponakraj da sednete?” ”A zarem ne ve beri, ~ove~e?” mi se naluti i saka{e da me stroma~ka so o~ite. ”Dvajca sme,” rekov mirno i pokaàv tuka negde do

Dragi Mihajlovski

42

mene. ”Dvajca?” re~e tapo. ”Dvajca,” rekov i kako s# da sum sredil, non{alantno ja pokaniv senkata da sedne. Na ~ovekot ne mu pa|a{e na um da se pomesti. Gleda{e strogo tamu negde napred kade dva mantila i edna mantilka se podgotvuvaa da go po~nat sostanokot. ”Jas u{te edna{ ve molam da se pomestite,” rekov malku postrogo iako s# u{te ima{e qubeznost vo moeto odnesuvawe. ”Dvajca sme, vi rekov.” ôvekot sega ubavo se zavrte kon mene. Na liceto mu izbi siot bes {to dosega go sokriva{e. “Dvajca?” re~e zbesnat. “Pa neli znaevte deka treba sami da dojdete? “Sam da dojdam?” se ~udev. “[to sakate da kaète, vi se molam?” “Sakam da kaàm deka deteto treba{e da si go ostavite doma. Ovoj sostanok e samo za roditeli, jasno?” I pak luto se zavrte napred i ~eka{e mantilite da po~nat so vovednoto izlagawe. Se zbuniv. Poglednav naokolu i mi be{e neprijatno {to lu|eto ve}e gledaa vo mene. Tuka napred s# be{e podgotveno za po~etokot. I vratata vidov ja zatvorija. S# be{e prepolno. Ve}e be{e te{ko da se di{e. Premnogu zarazni bacili izleguvaa od na{ite valkani gradi. Se razbira deka ne sakav sostanokot da go pominam prostum. Go dofativ ~ovekot za ramenici i go pomestiv malku. Potoa toj me dofati mene i me vrati nazad. I s# taka si se vra}avme. Se iznavra}avme od vra}awe. Lu|eto gledaa ko nevideni. Na licata im izbi tivko zadovolstvo. “Nemam nikakvo dete so mene,” rekov. “Dajte, sepak,

43

Roditelski

ova mirno da go re{ime.” I ja podadov razumno rakata. Toj zadi{an me pogledna ko netuka, potoa poleka, na rati, se smiruva{e. ”Nemate dete?” re~e. “Ne znam {to mi stana, prostete. Mi se stori ve ~uv koga rekovte deka ste bile dvajca.” I si se zagleda napred kako ni{to da ne bilo. Samo malku se poddotera, si gi pribra ali{tata i pove}e oko ne mu trepnuva{e. Bidej}i ni{to ne postignav normalno morav povtorno da probam. Go dofativ blago i go zavrtiv kon mene. ”Prostete u{te edna{,” rekov ”vie odli~no slu{ate. Pred malku rekov deka sme dvajca. I toa pak go velam. I ve molam da se pomestite malku ponakraj za site trojca da sedneme oti mesto, gledam, ima.” Na liceto mu se razli cini~na nasmevka vo koja zovriva{e navest za skore{en triumf. “A koj e tretiot?” pra{a. “Taa,” kako odvaj da go ~ekav toa pra{awe za da odgovoram. I pokaàv do mene. “Koj e tretiot?” pak pra{a ve}e voznemireniot ~ovek. “Slu{ate lu|e?” go krena glasot da go ~ujat. “Go pra{uvam ~ovekot da mi kaè koj e tretiot {to treba da sedne vo na{ata klupa a toj samo pokaùva do sebe. [to ti e ~oveku?” mi se svrte i mi vleze v lice. I s# taka mi go povtoruva{e pra{aweto. Se raspovtori od povtoruvawe. Navistina ne razbirav {to saka{e so toa. Jas uporno povtoruvav deka taa treba da sedne, ovaa moja senka {to otsekoga{ bila e i }e bide so mene. Deka ne moète tuku-taka da se otka~ite od ne{to {to prirodno vi e zaka~eno. Deka koga bi bilo poinaku nikoga{ ne bi go voznemiruval gospodinot. Potoa nekoi lu|e izlegoa od klupite, go fatija ~ovekot do mene i go premestija napred, vo prvata ili

Dragi Mihajlovski

44

vtorata klupa, ne znam, ne moèv dobro da vidam, mnogu narod ima{e vo prostorijata. Eden duri dojde i mi se izvini vo negovo ime. I tvrde{e deka ~ovekot, ete, ponekoga{ go prifa}aat. I deka e tvrdoglav. I deka te{ko moè so nego na kraj da se izleze. I deka ne treba ni{to da mu zemam za zlo. I taka. ”Voop{to ne se lutam,” objasniv ”samo mi trebaat dve mesta i ni{to drugo. “A koj e so vas?” me pra{a izvinuva~ot. ”Taa,” odgovoriv i pokaàv do mene. Taa so isplazen jazik nekulturno mu namigna. “Taa? Koja taa?” pra{a ovoj i dolgo stoe{e sproti mene ko zauten. Koga mu kaàv za koja taa govoram, prvin se zagleda vo mene, a potoa, otkako zabeleà ne{to vo moite o~i ili taka ne{to, po~na nazadgazum da se povlekuva kon prvite klupi i tamu, ko vo sigurno pribeì{te, se sokri me|u drugite. Malku ja izduvav klupata od pra{inata, so xentlemenski manir, po~ekav prvin taa da sedne a potoa go staviv paltoto pod mene i sednav na nego. Vo slabinite vedna{ me klukna. Levo od mene prozorecot pu{ta{e studen provev a desno yidniot vesnik detski mi se murte{e. Se prokolnav {to doma gi ostaviv i xemperot i pojasot. No sega be{e docna rabotata da se opravi. Studeniloto bezmilosno mi ja prazne{e du{ata, na o~ite mi pa|a{e perde, nestrplivo ~ekav da po~ne sostanokot.

* * *

Najsetne se smilostija mantilite. Izleze napred povisokiot. Od bezobrazniot pogled mu izvira{e nadmo{nost. So odmeren udar tresna po drvenata katedra i

45

Roditelski

koga vo sluhot seti dostaten molk, go otvori sostanokot. ”Vedna{ da vi kaàm deka uspehot e neverojaten. Ova navistina moè da bide svetski rekord!” I prodolì da gleda vo nas bezobrazno. O~ekuva{e tivka pobuna me|u klupite. Barawe objasnenie ili taka ne{to. Mnogumina me|u nas se zagledaa eden vo drug ispituva~ki. Ima{e cini~no zadovolstvo na na{ite faci. Potisnata radost deka ne{to na dobro trgnalo. ”Vo sekoj klas prose~no po sedum slabi na glava,” re~e. Potoa nekolku sekundi ja odmeruva{e teìnata na svojot iskaz. ”A za seto toa krivi ste vie, roditelite!” zaklu~i, go tresna dnevnikot i se plasna vo foteljata. Negovata kole{ka ima{e ubavi noze i voop{to ne se trude{e da gi sokrie. Svesna za nivniot kvalitet, pod klupata gi izloùva{e vo site mo`ni pozi, predizvici. I me|u niv neusetno se ra|a{e poznatata igra a taa ve{to ja uskladuva{e so ulavoto faci{te na koe postojano trupa{e grda {minka. Potoa stana poniskiot mantil i so racete v xeb lakonski se pro{eta me|u redovite. Od negoviot pogled celo vreme izbiva{e podbiv. Ustata mu bazde{e na prezir. Gleda{e bezobrazno vo nas so zakana. Vo vozduhot vise{e podmolen udar. I nervno rastroeni bacili se metkaa ulavo niz prostorijata {to tesno pritiska{e vrz poredenite glavi. ”Vie ste krivi i nikoj drug,” se nafrli na nas stutkani ko prva~iwa vo klupite. I oti mol~evme }e se pomeste{e od umot. I mu ide{e o~igledno da pukne od maka. Vo glasot mu sikte{e luta zmija. Po~na nekontrolirano da kruì naokolu. I saka{e, mi se stori, da povrati vrz nas, tolku nedorasnati i glupi, izgleda mu se vidovme. No za na{a sre}a, odedna{ pogledot mu zaskita dolu pod klupata kade

Dragi Mihajlovski

46

{to mamlivo si igraa ubavite noze na kole{kata mantilka. Za mig se stapisa, frli kilava nasmevka kon nas, napravi dolg ~ekor, se obyrna dali nekoj go sledi, a potoa, ko nekoj neviden aramija, saka{e strastveno da se zdurne me|u niv. No prese~en od tapiot zaedni~ki pogled {to avtomatski pa|a{e na s# {to se dviè{e vo prostorijata, a samo toj se dviè{e, zastana ko smramoren me|u redovite. Vo slednite dve-tri minuti, vidov, vnatre vo nego, vo negovata du{a, moèbi, kako vojuvaa strasta i sramot. I silno bledilo mu go obli liceto. Koga bitkata zavr{i, mirisot na porazena strast izbi na negovoto lice. Snemo{ten i zaguben, samo ne{to opcu poluglasno, plukna besramno po valkaniot pod i sedna nesmasno na stolot do visokiot mantil. ”Vie ste krivi,” vika{e. ”Vie!” mavta{e u{te so racete i saka{e da n# zgme~i. Vrz mojata senka udobno zavalena do mene, padna ~ovek. I taa rikna kako ranet yver. I potoa dolgo pi{te{e, vreska{e od bolot, mi sozdava{e bura nesetena vo u{ite. Pritisok {to ni moite artilerski tapan~iwa ne moèa da go izdràt. ]e se pomestev od umot da moèv. Potoa, znam deka, od site opcii {to gi imav, samo go grabnav ~ovekot i go isfrliv ko partal na podot. ]e go ubiev da moèv. ”[to vi stana?” mi se vdade ”Da ne izlegovte od mente{iwa, a?” Vo o~ite mu vidov èlba za vojna. ”Vnimavajte drugpat kade sednuvate,” rekov i ~uvstveno go pogaliv prostorot do sebe. Senkata s# u{te piska{e. Pravev {to moèv da ja ute{am, da & stavam do znaewe deka so~uvstvuvam so nea. Deka slu~ajno naletalo ova nevospitano ~ove~i{te. I deka s# }e se sredi. Bolot }e mine. I taka. “Sakate da kaète deka ne vnimavav kade sednuvam?”se zainati ~ovekot.

47

Roditelski

”Tokmu toa,” odgovoriv rasipano i prodolìv da go galam prostorot do sebe. “No klupata e prazna,” mi se vdade ”kako moète da bidete tolku ne~uvstvitelen? Tolku lu|e sedat prostum a vie sami ste se ra{irile na klupava kako li~no tatko vi da vi ja ostavil vo nasledstvo!” “Nevospitan ste,” rekov, “a i slep. Klupata odamna e zafatena.” “Zafatena!?” ve}e ne znae{e {to da kaè ~ovekot. Od lutina samo bespomo{no mavta{e so racete niz prostorot. “I mesto da se izvinite kako sekoj kulturen ~ovek {to kutrata ja nagazivte, vie u{te se toporite nasilni~ki!” prodolìv pou~no prenebregnuvaj}i ja negovata, ne mnogu prijatna, sostojba. Ova be{e mojata zavr{na beseda. Potoa se posvetiv na senkata, na nejzinoto celosno zakrepnuvawe. Dolgo, predolgo, mislam, ja galev maj~inski so pogledot vperen napred vo mantilite. Pomaliot mantil nervozno pogledna na ~asovnikot. Negoviot pogled i pogledite na drugiot mantil i mantilkata bea svrteni kon mojata nesre}na posledna klupa i baraa u{te. I site drugi prisutni baraa u{te. ”A komu da se izvinam?” od dnoto na privremenata temnica naedna{, po dolgata, predolga pauza, ~inam, se javi ~ovekot. ”Kogo toa sum zgazil?” vika{e. ”Nejze,” rekov i pokaàv neodredeno do mene. ”Nejze ja zgazivte.” Kutriot ~ovek ne znae{e {to da napravi. Od noskoto do sebe gi simna o~ilata, gi stavi na svoite zdravi o~i i dolgo niz niv ja ispituva{e kilavata sodrìna na klupata. Bidej}i ni{to fatlivo na koe bi moèl da se izvini, ne zabeleà, se svrte kon mene i uporno se obiduva{e da mi

Dragi Mihajlovski

48

pronikne vo xigerite so oxvrlenite o~i. Ne sakav da mu go skratam toa zadovolstvo. Pedantno i spokojno ja izvr{uvav svojata neguvatelska zada~a. Samo edna{ mu ja otvoriv zarazenata usta i mu go staviv na raspolagawe mojot koroziran katnik. Toa malku go svesti. Ja istavi }elavata timba, mu gi vrati yrcalata na noskoto. Potoa zastana prostum pred mene. Me gleda{e u{te nekoe vreme kako mirno si ja vr{am rabotata. Potoa ne{to naedna{ se seti, gi isturka site od pred sebe, dojde napred do mantilite, tresna na katedrata so ra~i{teto i pokaà ottamu na mene. ”Toj e so lunki,” vika{e. ”So lunki e!” potskoknuva{e.”Ludak, ludak!” vreska{e. Se iznavreska od vreskawe. Ubavo vidov koga gruba radost mu izbi na liceto od otkrovenieto {to go doìvea. Potoa, normalno, go sobraa nekolkumina i go sokrija nekade me|u redovite. No glasot {to sega doa|a{e ko podzemen kikot od nekoj dlabok ’rvenik u{te dolgo, ko tapa bi~kija, ~kripe{e i im gi reè{e u{ite na prisutnite. Odeknuva{e negovoto ’Ludak, ludak,’ niz prostorijata, se odbiva{e od yidovite, mava{e po na{ite siroti glavi duri nekoj, so te{ka maka ne uspea da mu stavi raka preku usta i da mu ja zatne. Potoa pak dojde nekoj i mi se izvini vo negovo ime. Nemav ni{to protiv kulturno izvinuvawe. Xentlemenski prifativ. I toj zamina. I izgleda s# po~na da se smiruva i da se vra}a vo prvobitnata sostojba. Sega visokiot mantil pogledna nervozno na ~asovnikot, pa vo mantilkata {to nezainteresirano zjapa{e vo tolpata pred sebe zafatena so skrita igra. ”I {to treba sega da se pravi?” ni vika{e. ”Ima li na~in da se popravi uspehot? Koj e kriv za ova?” Potoa ne ~ekaj}i odgovor, svika:

49

Roditelski

”Vie ste krivi. Priznajte deka ste krivi! ” Molkot {to potoa se nadvisna nad zagu{livata prostorija navesti deka sepak sostanokot }e potrae. Ima{e ne{to vo nas {to postojano se nadeva{e deka ~irot nabran vo gu{ite sekoj mig }e prsne. Ili taka ne{to.

* * *

Vo slednite desetina minuti mantilite naizmeni~no ja naru{uvaa ti{inata so istite obvinenija. I seto vreme nervozno gledaa na ~asovnicite. Nie mol~evme. Glavite navednati, ~ekavme nekoj da otpo~ne diskusija, da go skr{i mrazot vo be{ikata.

”Na primer, ti!” pokaà povisokiot mantil na eden od tretata klupa. ”[to si re~e koga sin ti ti ja donese kni{kata na polugodie, a?”

Ovoj od tretata klupa se stapisa. Se zavrte glupo nanazad, vo pogledot mu izbi pra{awe, potoa naivna nasmevka, sigurno na drug mu se obrati mantili{teto. Koga sfati deka moèbi nemu mu se obra}a, vedna{ nagonski, re~isi ìvotinski i prosta~ki, so prstot pokaà na sebe, pa odre~e so glavata. I s# taka odmavnuva{e. Se odmavna od odmavnuvawe.

”Tebe te pra{av!” uporno pokaùva{e so stutkaniot prst mantilot vo ovoj od tretata klupa. ”[to si re~e?”

ôvekot vidov poleka se tope{e. I bezglasno po~na da propa|a dolu niz podi{teto. Onie do nego se obidoa da go zadràt i da go nateraat da odgovori na lesnoto pra{awe, sekoj saka{e na vakvo pra{awe da odgovori, no toj sosema se istopi i potona nekade vo vizbi{teto. Na klupata na koja do pred malku sede{e, ostana u{te crnata porezni~ka ~anta koja od vreme na vreme se potkreva{e i se kle{te{e

Dragi Mihajlovski

50

vo qubopitnite pogledi. Povisokiot mantil, besen {to ne dobi odgovor na postavenoto pra{awe, manija~ki go grabna ~anti{teto i go frli bezmislosno niz skr{eniot prozorec. Potoa u{te si gi istrese ra~i{tata i kako ni{to da ne bilo si se zagleda vo razigranite noze na kole{kata.

Potoa stana poniskiot i go dofati noskoto od prvata klupa.

”Odgovaraj ti! [to si re~e, a?” Noskoto silno {mrkna. Nastinkata si go ima{e

poprili~no osvoeno. Zasipnat ja kolne{e pravoagolnata lejka {to go natera da dojde. I znae{e deka tokmu ova }e go pra{aat. ]e gi razotkrijat site negovi slabosti {to do sega ve{to gi prikriva{e. Na ~eloto mu izbi pot. ]e polude{e.

“Kaùvaj!” bezmilosno insistira{e povisokiot mantil. “Zboruvaj, koga ti se veli!”

”Jas,” po~na noskoto. O~igledno vo grklanot ima{e pila i zborovite izleguvaa kako prese~eni pratali.

”[to ti?” mu vika{e mantilot. ”Jas... jas ne sum dobil kni{ka!” se zasrami noskoto.

I mole`livo pogledna vo mantilot, pa vo nas i tuka nekade, vo sredinata me|u nas i nego, bara{e pro{ka.

Nastapi molk. Dolg, neprikosnoven, cini~en molk. Provevot od skr{eniot prozorec naedna{ go zadu{i talog od {turata zima zasednata tajno pod prozorcite. Mantilot stoe{e s# u{te prikovan pred noskoto.

”Ne si dobil kni{ka?” povtori vxa{en i se svrte kon nas. ”Slu{ate lu|e? Toj ne dobil kni{ka!” Uìva{e vo nastapot, ubavo vidov. Od petni ìli zapna da go isturi gnevot nasobran kojznae zo{to i kojznae kade vrz ve}e polumrtviot nosko. ”A {to si dobil ~ove~e ako ne kni{ka?” poentira{e.

”Prostete,” re~e noskoto, ”prostete,” povtori. I s#

51

Roditelski

taka povtoruva{e. Se raspovtori od povtoruvawe. Nie, site do eden, se smeevme iako tuka ni{to ne

be{e sme{no. I so podbiv ja gledavme `rtvata. Zarem be{e mo`no me|u nas i takov da ima? I prostorijata potoa celi desetina minuti smrde{e na prosta~ki cinizam vo koj site uìvavme. I, ~inam, ni{to poubavo nikoj ne moè{e da ponudi vo toj mig.

Noskoto po~na bukvalno da se topi. Stegnat vo men|emeto od naivnost i glupost, zasramen od mo}niot podbiv na mantilot pred nego i smeata od nas drugite okolu nego, vidov du{ata mu se stiska, mu se beri mu zaminuva. Ne pomina dolgo a teloto mu se razlea i mu go snema. Samo nosot ostana od ~ovekot, samo golemoto, nestoplivo, grdo nosi{te bez lice i du{a i u{te glasot {to od pod nego, upla{en od neo~ekuvanata preorazba, tiho mole{e.

”Lu|e! Lu|eeee!” Nie site se smeevme. Ko nezdravi se smeevme.

Umiravme od smeewe. Duri i senkata do mene seto vreme se drè{e za stomak i pa|a{e od smea. Vidov ramenicite & se tresea. ]e pukne{e, vi velam, od smeewe.

“êkajte lu|e!” navaluva{e glasot na noskoto. “Jas imam i }erka!” vika{e.

“Toj ima i }erka!” vikna onoj do nego i se fati za podispu{teniot mev.

“]erka imal ~ovekot!” rika{e br~kosanata gospo|a od vtorata klupa.

”I taa e odli~en student!” reve{e glasot od noskoto. “Taa e ona vistinskoto {to go zasadiv!”

Nekoj ja otvori nadvore{nata vrata. Dvajca go dofatija nosi{teto i go frlija nadvor. Toa èstoko protestira{e.

“]erka mi e odli~en student!” vreska{e odnadvor.

Dragi Mihajlovski

52

“]e vi dokaàm jas. Zarem jas sum vinoven {to sin mi ne se istera na nea?” I s# taka pi{te{e dodeka nie slatko se smeevme. Toj nadvor, nie vnatre.

Potoa naedna{ smeata sopre. Izgleda skrienata grià na sovest ja sopre, ne znam, ne moàm sega, so sigurnost, da vi kaàm. No znam deka poleka, povtorno isposednavme na svoite klupi. I s# se vra}a{e na normala. Ili taka mene mi se stori. Mantilite uporno go merea vremeto. Senkata lefterno ja protna glavata vo mojot kilav skut, gi zatvori krupnite o~i i zaspa. Od ~antata na edna seriozna dama izleze grbavo ma~ence, se ispuli ubavo niz prostorijata i koga zabeleà deka e prazno mestoto od isteraniot i istopen nosko, so eden ve{t skok ripna i neprikosnoveno go osvoi. No izgleda toa ne mu be{e dosta, tuku u{te si ja krena vlaknestata, desna noga i potoa, cela edna minuta, besramno mo~a{e na patosot.

* * *

Vo slednite desetina minuti dvata mantila vkrsteno se {etaa me|u redovite. Nivnite pogledi i studeniot provev mi se za~auruvaa vo slabinite. Lu|eto uporno mol~ea. Vo vozduhot vise{e ma~en navest deka te{ko pra{awe moè da se urne vrz ple{kite. I ottuka so cedewe da se zgrut~i vo venite i da gi zatne. “Kako da se podobri uspehot?” uporno pra{uva{e povisokiot mantil zagledan vo ~asovnikot a pomaliot samo zasipnato povtoruva{e po nego. ”Kako? Kako?” I uàsno go naglasuva{e toa kako. “A i decata mnogu ste gi raspekmezile,” zavodni~ki i za prvpat prozbori mantilkata. “Krivi ste vie i decata,” vikaa site trojca na glas.

53

Roditelski

Ehoto {to lesno se nabra na pajaìnite potoa, vo mlazevi, {ika{e od aglite i, ko zdodeven ~ekan vrz glupa nakovalna, mo{no ni gi bie{e tapan~iwata zakopuvaj}i ni dlaboko vo u{ite tu~na kozja tajna. ”A {to misli{ ti?” pokaà neo~ekuvano pogolemiot mantil na mene. “Ni{to,” odgovoriv od naval “{to ima jas da mislam?” Vo migot koga me pra{a bev mislovno zafaten so sistematsko prekrojuvawe na prostorijata. Toj sosem mi se pribliì. Od ustata mu izbiva{e bazd na zgnoeni krajnici. “Ima{ svoe mislewe za ova?” mi vika{e. ”Nemam,” rekov kratko i go zabodiv laktot vo slabinite na zaspanata senka iako taa, znaev, te{ko prifa}a{e vakvi detinski {eretluci. Normalno ripna kako poparena i mislam saka{e vedna{ da mi zarie no` vo grbot. No, podgotven za sekakvo iznenaduvawe, ve{to se izmolknav i noòt se zari vo klupata. ”Lufka,” rekov. ”[too?” vika{e mantilot nezadovolen od mojot odgovor. ”Utka,” rekov, ”sovr{ena utka!” ”[to zboruva{, ~ove~e?” se ~ude{e mantilot. ”Velam me proma{i. No edna{ mora da pogodi. I toa }e bide krajot.” Mantilot po~na malku po malku da se sobira. I se vrati ~ekor nazad. Vo o~ite mu se ra|a{e plitko qubopitstvo. I napravi {irok zafat so rakavot. I s# tivna. I site pogledi bea vpereni vo mene. “Za kogo si dojden?” pra{a ispituva~ki. “Za site!” odgovoriv. Toj okokoren me gleda{e. ‘Za nego, za nea, za vas, za site!” “îj si ti tatko?” vika{e mantilot. “Za kogo si

Dragi Mihajlovski

54

dojden? Toa odgovori mi!” ”Vi kaàv,” rekov, ”za site!” Mantilot se fati za glava i malku se pottrgna nanazad. Mi se stori deka saka{e ne{to da izvle~e od tikvarskata glava, tolku mnogu ja stega{e, ja pricka{e, ja cede{e. No ni{to ne izleze. Moè li od ni{toto da izleze ne{to? Molkot potoa se prodlabo~i. Si sedev taka ko zauten, sigurno mnogu naivno mu izgledav na mantilot. Verojatno zatoa saka{e, so eden kengurski skok da mi se xitne i da me zadavi. Vidov kako teloto mu se sobira, muskulite mu se napregaat. No s# ostana na toa. Duri i deneska ne mi e jasno so {to tolku go voznemiriv. Da ne ne{to moeto studeno, spokojno odnesuvawe mu rodi qubomora vo gradite? Da ne pomisli deka vaka moèv mantilkata da mu ja osvojam? No, kako {to vi rekov, toj ne stori ni{to. Samo u{te pove}e mi se doblià, go stavi grdiot, mastilav moliv me|u zabi, grozno go zagriza i re~e: ”I?” ”I, ni{to!” odgovoriv i povtorno go setiv provevot od skr{eniot prozorec. “Koj si ti?” zapna mantilot i proba od gnev da go prepolovi sirotiot moliv. Mol~ev. ]e me zadave{e da moè{e. Frli pogled kon prisutnite i gi podvitka rakavite so stra{na namera vo potegot. Od zadninata pred nas izbi èna. “Moment,” re~e. Potoa niz o~ilata dolgo me gleda{e, me merka{e, me ispituva{e, edna{ duri se drzna da me pipne kaj ~eloto, mnogu, mnogu bev lut zaradi ova no taa nema{e teknuvalo, ne ~ula sigurno {to e kultura, zatoa u{te pove}e mi se doblià i proba preku debelite stakla da mi vleze vo du{ata. “Toj e,” re~e potoa taa spokojno, so sigurnost na

55

Roditelski

iskusen ekspert. “Molam?” re~e mantilot. ”Sigurna sum deka e toj!” povtori ènata i po~na da kruì okolu mene ko sa{tisana. “Koj toj?” svika mantilot besen na debeloto èni{te. ”Kaì ve}e edna{!” Za nego ne postoe{e u~tiva forma, se razbira. ”Toj e Onoj!” ”Koj onoj, èno mori glupava?” svika mantilot. ”Onoj {to doa|a ozgora. Onoj {to }e n# vrati na patot!” ”[to blada ènava?” mi se vrekna mene povtorno. ”Za kakvo doa|awe ozgora govori? Da ne vi udri na site provevot v glava? [to se slu~uva deneska? Koj si ti?” me pra{a. ”Toj {to vi rekov!” kaà ènata sega ve}e upla{ena od lutinata na mantilot. ”Navistina si toj?” mi se iskle{ti mantilot. ”Taa taka veli!” odgovoriv. ”Vie ste toj, neli?” mi prijde taa mole`livo. ”Neli?” dodade. ”Kaète im deka vie ste toj pa da zavr{ime so ova! Barem kaète ni za kogo ste sega dojdeni, dobro?” pra{a inspektorski. Mol~ev normalno. Za kogo sum dojden? Boè, ama sme{no pra{awe. “Za kogo e dojden gospodinov?” triumfalno vika{e èni{teto. I nikoj ne znae{e da odgovori. “Go znae li nekoj gospodinov?” I pak nikoj ne odgovori. I raste{e napnatosta vo zadu{livata prostorija. I osven od skr{eniot prozorec od nikade ne doa|a{e sve` vozduh. Staeniot bolno navestuva{e pohod na zarazni taftabiti. Nekoj ja otvori vratata i brzo se oddale~i po hodnikot.

Dragi Mihajlovski

56

êkorite u{te malku mu se slu{aa, potoa molkot {to se spu{ti ne vetuva{e ni{to dobro.

* * *

Okolu mene se stega{e obra~ot. Lu|eto qubopitno me gledaa nebare se vo zoolo{ka gradina vo koja jas bev novoto, interesno ìvotno okolu koe sega ~uvarski kruè{e i se potpuluva{e debelata èna. Site ~ekaa {to }e bide sledno. ”Ovoj gospodin moè da bide na{iot spas!” izjavi taa triumfalno i se nalakti na klupata. Toa odekna kako bomba. Lu|eto vedna{, so turkawe se povlekoa na bezbedna oddale~enost, verojatno nepodgotveni takvo ne{to da im se slu~i. Tie bea mali, siroma{ni, siroti roditeli. Koj bi sakal niv i nivnite neuki deca da gi spasi? I zo{to bi gi spasuval? [to, vsu{nost, im fale{e? Koj moè{e toa to~no da go kaè? Zatoa bea re{eni nikoj da ne gi dopira, nikoj ni{to da ne im pravi. Znaeja deka samo treba{e da go izdràt ovoj, napnat, teòk, neprijaten sostanok, da projdat nekolku dena i s# da si se vrati na staro. Zo{to bi trebalo nekoj da gi menuva? Promenata za prostiot ~ovek, pa makar taa da se vika spas, e ramna na opasna, nevkusna smrt. Ne rekov ni{to. Izloèn na nivnite prodorni pogledi, samo taka si sedev na klupata i ja zamoliv senkata da ne se kikoti. ”Jas rekov deka toj e so lunki!” se javi ~ovekot od pred polovina ~as. I pak be{e nabrzina zamol~an. I pak se zagubi me|u mno{tvoto. ”Vi rekov deka e Onoj!’ povtori debelata u{te edna{. ”Kom{ivkata mi kaà za nego. Vo posledno vreme doa|a na

57

Roditelski

sekoj roditelski sostanok. Mi re~e na site roditelski sostanoci prisustvuval istovremeno {to zna~i deka i sega, dodeka mislime deka e samo kaj nas toj e nasekade. Moèbi zatoa dve mesta bara a misli na bezbroj, ne?” ”Zna~i taka” re~e mantilot i desetina minuti ne progovori ni{to. Tonot mu be{e zmiski podmolen i mi stana jasno deka bolna ideja mu svetnala vo negovata tvrda glava. Site ~ekaa {to }e se slu~i. Krugot okolu mene se sobra. Lu|eto vrvea eden po eden i me razgleduvaa dodeka dvata mantila i mantilkata dramati~no zasedavaa na katedrata. Najsetne izgleda{e odlukata e donesena. Tie doa|aa kon mene i tuka na edno metro zastanaa kako vkopani. Sme{no se veeja na provevot dodeka so laktite se dupea vo slabinite i ohrabruvaa nekoj od prisutnite da ja izvr{i odlukata. Toga{ napred, pred mene, se istopori krupno maì{te. So zasukani rakavi vidov ~eka{e da ja ~ue kusata, stroga naredba po koja }e zamavne, }e udri i }e ja stol~i gnidata {to vaka naivno, bezobrazno i zarazno stoe{e pred niv i im se zakanuva{e so promeni. ”Ne pla{i se!” mi re~e. ”Ova go pravam za uspeh na na{ite deca! Vo tie glav~iwa ni{to ne treba da se uslo`nuva! Ednostavnosta e s#! Gledam taftabita, znam deka e {tetna, ja gme~am i odam ponatamu! Drugoto e taga!” ”Jas nemam vrska so va{ite deca!” rekov. Mantilite zadovolno se smeeja. I site drugi so niv se smeeja. Duri i senkata se smee{e. ]e puknea od smea, da moèa! ”U{te podobro!” re~e maì{teto, ”I moite svin~iwa nemaat vrska so ni{to pa pak gi kolime!” ”Ne dozvoluvam da me navreduvate!” rekov. ”Jas ne sum svin~e!” ”Jas zboruvam za moite svin~iwa!” re~e toj. ”Mislam

Dragi Mihajlovski

58

na svin~iwata vo mojata prodavnica. Jas sum mesar. Pu{ite ?” Nastana dveminutna pauza vo koja re~enoto od mesarot brgu ja preina~i situacijata i kratkoro~no me spasi od negoviot smrtonosen udar iako ddolgoro~no me spre~i vo ostvaruvaweto na misijata {to ja imav. Naedna{ site zinaa i zazjapaa vo mesarot. Spokojno ja zeedov ponudenata cigara i ja zapaliv. ”Mesar?” najsetne re~e mantilot. ”Navistina si mesar?” I po~na da kruì okolu nego. Po nego trgnaa drugiot mantil, mantilkata i site drugi, osven mene, se razbira, prisutni vo prostorijata. Brgu zaboravija na mene. Mnogu mi be{e krivo, veruvajte mi! ”Da,” potvrduva{e maì{teto, ”da, da, jas sum mesar, najdobriot ovde!” Prv se seti poniskiot mantil i sosem se dobliì do mesarot. ”Zna~i kaj tebe ima dobro svinsko?” re~e. ”Sakate da me navredite?” boèm navredeno re~e mesarot a prijatno, vidov mu be{e {to vaka neo~ekuvano vleze vo centarot na vnimanieto. ”]e dojdam po svinski kremenadli!” re~e ostro mantilot. ”Moè,” re~e mesarot ”samo moment, da si zapi{am. Znaete kako e. Se zaborava. Edna glava e i za delnik i za praznik!” Potoa izvadi tefter~e i moliv~e i bavno ja zapi{a pora~kata. ”I za mene kilo!” re~e pomaliot mantil. ”I za mene!” re~e mantilkata. ”I za nas!” vikaa site drugi po niv. Mesarot o~igledno be{e skaran so pi{uvaweto pa sekoja pora~ka bara{e poseben napor za da vleze vo tefter~eto. Lu|eto nabrzina formiraa red {to se

59

Roditelski

protega{e od edniot do drugiot kraj na prostorijata. I site ~ekaa. Nervozata da ne ne{to ne vlezat vo spisokot opasno raste{e. Im be{e, te{ko, ma~no, grdo, zadu{livo vo redicata. Nasekade se razlea miris od nevkusni, stopeni {minki i evtini kolonski vodi. Se gu{ea, nekoi pa|aa no toa voop{to ne be{e va`no. Sekoj bara{e na~in {to poskoro da stigne do mesarevoto tefter~e. Turkanicata zatoa be{e razbirliva. Toa malo, sitno, crno notev~e grubo stegnato od nesmasnite race na krupniot, dobrodu{en xin, vo toj mig od ve~nosta, im stana edinstvenata, jasna, precizna, ednostavna, vidliva cel. Od prozorecot zasileno udira{e ulav provev.

* * *

Potoa nekoj se doseti. ”Lu|e! Lu|ee!” svika. ”[to napravivme so sostanokot? [to }e mu ka`am na deteto doma? Lu|eeeee!” Nikoj ne sakaq{e da go ~ue. “Pile{ki xiger~iwa, edno kilce!” vika{e debelata. “I polkilo tele{ko za {nicla!” vreska{e. “Sostanokot lu|eeeee!” povtoruva{e glasot zaguben vo mno{tvoto. “Kilo bubrezi,” be{e uporna debelata, “i mozo~e ako ima!” Otkako ja zavr{ija pora~kata, mantilite se obidoa da vospostavat red i mir. Se zakanuvaa, pcuea, klocaa. No nikoj od redot ne reagira{e nebare toj, kojznae kako i kojznae koga, se be{e nabrzina prekril so tvrda, debela, aligatorska ko`a. Udarite i klocite, bez nikakov efekt vrz udiranite, sme{no se odbivaa od krlu{kite. Odedna{ se otvori vratata. Vidov vletaa dvajca

Dragi Mihajlovski

60

bolni~ari so nosilka. Pred niv ode{e ènata {to me pozna. Bez nikakvo dvoumewe, vedna{ go vperi kon mene za{ileniot prst. Tie bezmilosno me zgrabija. Za nepolna minuta leèv vrzan na nosilkata. I ja krenaa. I trgnaa. Ne moèv ni{to da storam pa se predadov na nafakata. No sudbinata ili nekoj ozgora, moèbi, saka{e da bide poinaku. Odedna{ i dvajcata bolni~ari ja sfatija borbata. Samo razmenija kratok pogled i dogovorno ja pu{tija nosilkata. Pred da aknam vidov kako vlegoa vo èstoka borba za da izborat {to podobro mesto vo redot za koj ve}e se ima{e prika~eno ènata {to me pozna. Vrzan, pome{e~ki leèv na patosot. Od ustata mi pote~e blaga krv. Pred sosema da mi se stemni u{te ja vidov sopstvenata senka kako visi na yidot nad prozorecot i so zinata usta za~udeno se xari. Nadvor ofkaj}i, bedno umira{e ’r|avata zima.

(1980)

61

Majstor

Vedna{ po ru~ekot Risto Kekele se iska~i na vrvot od ~atijata. Tuka sedna krsnoze i vo dve goltki go lokna

pivoto. Neboto be{e stemneto, gore{tinata pekolna. “Arna askija vrli gazdata,” re~e glavata na Kosta ]osot {to se poddade me|u gredite. “Treba {o pobrgu da mu ja pokrieme ku}ata.” “Nema kapaci,” re~e Kekele i se smra~i, “so ko{uli i piàmi ne se pokriva ku}a.” Kosta ]osot rabote{e so Kekeleta deset godini i be{e ubeden deka ubavo mu go znae tabietot. Sega, za prvpat, ne moè{e da go sfati. “[o ti e?” mu re~e, “moì da vturi i golem pakos da napraj.” “Ba{ mi e gajle,” re~e Kekele i otvori u{te edno pivo od kalkanot. “Aren e gazdata,” re~e ]osot, “do{ si e do{ a nie mojme da mu |i naredime |eramidite i bez kapaci.” “Ne moì,” re~e Kekele i go dopi pivoto. Oblacite se spu{taa so zakana na licata. Stomacite im teèa od voda i o~igledna im be{e namerata da se ispraznat. ]osot stana. Saka{e od prostum da si go ispegla zbr~kaniot surat. “[o }e prajme?” re~e i se po~e{a zad uvo.

Dragi Mihajlovski

62

“Skali.” “Skali?” se za~udi ]osot. “Skali,” povtori Kekele i go otvori tretoto pivo. ]osot po~na da se ~e{a i zad drugoto uvo. Vaka faten vo tesno, nikako ne moè{e da se seti {to s# be{e vlezeno vo pazarot. Ne moè{e da se pofali so kojznae kakva pamet ama sega, samo eden pogled kon neboto mu be{e dovolen da se raspameti. “]e vrvni,” re~e, “{o }e mu se skali na gazdata ako vturi? Pokriv nego mu treba.” Kekele ne re~e ni{to. Samo se vide deka liceto mu stanuva crno katran. Se navali na kalkanot izyidan od pe~eni tuli i prodolì da si pie od {i{eto. ]osot kako malku da se podispla{i od tonot na sopstvenite zborovi, ja podnavede glavata, si gi stegna slepoo~nicite so dvata pokazalci i bespomo{no napravi kruk~e okolu sebe. “A i {o e prao,” re~e najsetne, “nie nikoga{ ne sne praele skali.” “ Sne praele ne sne praele ne e va`no,” re~e Kekele, “va`no e oti sea mene mi se prat.” Oblacite ste`naa u{te pove}e. Dolu, vo ku}ata, po du{emeto se slu{a{e zagrièniot ód na gazdata Spiro Tren~e. Toj nervozno izleguva{e sekoja minuta i upla{eno poglednuva{e gore kon neboto. ]osot ne moè{e da ja svari bezobraznata smirenost na Kekeleta iako moè{e da se pofali deka nemalo ne{to vo dosega{niot negov ìvot {to ne uspeal da go svari. No, ovde izgleda ne be{e problemot vo svaruvaweto tuku vo nerazbiraweto na ona {to treba{e da go svari. Oti toj be{e ~ovek za kogo namuzot be{e najva`noto ne{to na svetot. S# drugo, pove}e ili pomalku moè{e da se progolta, no ~esta, obrazot, toa be{e svetiwa {to nikoj nema{e pravo

63

Majstor

da ja izvalka. Zatoa sega mu ide{e da go akne Kekeleta so skeparot i da mu ja rascepi glavata. No, sepak, ni{to ne napravi. Samo u{te posilno si gi stegna slepoo~nicite i se ~ine{e deka toa nabrzo go smiri. “Greota e ~oeko,” po~na sega ]osot malku odokolu, “moì s# da mu oj po pustinata oti tebe, naedna{ka, ne ti se pokriva tuku ti se prat skali.” “[o si {u{umiga,” mu re~e Kekele na ]osot, “ami nie ne sne greota vaka iscuculeni ko majmuni? Koj n# àli nas?” ]osot molkna. Napravi u{te edno kruk~e okolu sebe, potoa i toj sedna krsnoze sproti Kekeleta i mu se zagleda pravo v lice. Prvpat, po tolku godini, mu ja zabeleà luznata na desniot obraz. Ne ja znae{e, se razbira, prikaznata vrzana za nea, za mig saka{e da go pra{a, no grmeòt {to tokmu toga{ ja zatrese ku}ata, mu go napravi pra{aweto parampar~e. Gi vide del~iwata kako pa|aat dolu vo dvorot vrz pretovarenata kru{a {to ja ~eka{e esenta za da se oslobodi od rodot. “Arno,” re~e ]osot po malku, “za kakvie skali zborva{? Slezi dolu i }e vidi{ oti site se napraeni.” Kekele se nasmea. “Ne zboram jaska za takvie skali,” re~e, “onie dolu se za axamii.” ]osot, kako {to go dal gospod, dobar na du{a ama nam}or na lika, levata ve|a povisoka od desnata, o~ite tapi i podzamiàni, br~kite na~i~kani po ~eloto i okolu usta, ba{ ko polojna |on na surat, kako {to znae{e toa ~esto da mu go kaè Kekele, a samo toj moè{e takvo ne{to da mu kaè, tapo se xare{e vo svojot prijatel i kolku pove}e go gleda{e tolku pove}e mu se ~ine{e deka pred sebe gleda tu|inec.

Dragi Mihajlovski

64

Koga pak mu se zagleda vo luznata se seti na sonot {to go vide pred nekoj den koga papsan od rabotata kaj Spireta Tren~e se pikna vo ne~istiot, vdove~ki krevet i koga u{te nedozavenat, mu se stori, nekoe silno maì{te so luzna na obrazot i mistrija v raka go krena od postela i go povede po sebe. Mnogu strogo mu se vide toa maì{te {to mu se priseni, a toj strogosta silno ja po~ituva{e pa poslu{no, ko dete, trgna po nego niz nekoi mrakovi, temni~i{ta, s# nadolu i nadolu, vo utrobata na zemjata mu se stori. Stignaa do edni yidini i edni kuli na koi vrvovite nikako ne moè{e da im gi vidi. Potoa slu{na nekakvo te{ko ofkawe, ja~ewe i vide ~ovekoliki mravi kako se jazat ugore po kaleto i otkako }e se snevidea gore vo mrakot, po nekoe vreme, nebare potisnati od nekoja te{ka sila, pak }e se strkalaa nazad vo branovi, nazad dolu vo pogromot. Stoeja obajcata tuka pred bedemite a ~ovekot mu re~e: “Slu{aj! Se tresi! Slu{a{?” Toj stoe{e zamaen, nemo}en. “ [o se tresi?” pra{a. Luznata se svrte i mu se pikna v lice. “Svetot, temelite mu se tresat. Bolen e, mnogu, mnogu bolen!” Toj zamelu{en se xare{e vo no}ta. Ni{to ne moè{e da sfati. Re~e: “Aren si be{e sveto, {o mu stana naedna{ka? Glajte na{i moì ne ~inat.” Luznata go tresna po lice. “U{te }e zbora{? Zemaj mistrijata i krpi. Saka{ da ni se urni?” I potoa poslu{no, bez zbor, zakopan do gu{a vo no}ta, samo racete slobodni, lepe{e malter po yidinite, cela ve~nost mu se stori deka frla{e, lepe{e, perda{e{e,

65

Majstor

mazne{e, tolku dolgo mu trae{e sonot. ]osot u{te nikomu ne go ima{e kaàno a i da saka{e nema{e komu za{to negoviot edinstven prijatel, Kekele, ne be{e mnogu po muabetot. Sega, koga odedna{ se priseti na sonot i koga mu se javi potreba da go kaè, od sprotiva go presretna studeniot, prazen pogled na Kekeleta, vo koj, so nabliùvaweto na do`dot, samo moè{e da go nayre sopstveniot poraz. Prvpat po podolgo vreme, seti ~udna potreba od èna.

* * *

Po ~atijata po~naa da udiraat prvite kapki do`d. Vo dvorot, kojznae po kojpat, se pojavi gazdata Tren~e. Zagrièno pogledna gore kon ~atijata na koja, pod naletot na vetrot, s# u{te se veeja darovite {to zav~era gi kupi za majstorite. A u{te utrinava koga gi zaka~ija podarocite tamu gore na gredite i koga onoj ]osot po~na da pee i da vika “da e ìv doma}ino, doma}inkata da e ìva, decata da se ìvi i zdravi, so zdravje i radost da si ja kulandisaat” a toj i èna mu izlezeni vo dvorot samo povtoruvaa “amin, gospodi” zagledani vo nasobranite kom{ii {to pukaa od zavist i zloba, ni na kraj pamet ne mu pa|a{e deka sinoto, avgustovsko nebo taka vnedoapica }e se naobla~i, }e se stemni. Go izede janya koga vide deka edniot od majstorite si sedi krsnoze i si pie pivo a drugiot, sednat kar{i nego, mavta ne{to so racete. “Majstori!” vikna, “]e vrni, majstori! Pokrivajte!” Kekele ni bare ne dade za nego. “Ne}i ]e}ele bez kapaci!” re~e ]osot. “\eramidi redete!” vikna Tren~e, “\eramidi!” ]osot stana i saka{e da zeme od }eramidite {to mu

Dragi Mihajlovski

66

bea vedna{ tuka na dofat. “Sedi!” svika Kekele. “Sedi ko ti velam!”

]osot se najde vo nebrano, stegnat vo te{koto mengeme me|u mole`liviot pogled na gazdata oddolu i temnata zakana vo o~ite na Kekeleta tuka do nego. Najposle bespomo{no gi ra{iri racete, napravi pak edno kruk~e okolu sebe i povtorno sedna sproti Ristota.

“Daj pivo!” re~e Kekele.]osot posegna i izvadi edno {i{e od gajbata. Kekele

go zede i go tresna od gredata. Par~iwata jurnaa nadolu kon gazdata {to zaripnato vika{e po niv. Spiro si ja pokri glavata so racete i se pikna vo ku}ata.

“Arno,” re~e ]osot, “deset godini prajme ~atii, ~atii iskriveni, ~atii ispraveni, ~atii izvrteni, ~atii razigrani, ~atii ~atii{ta, sekakvi sne praele ama sade ~atii bile. [o ti stana deneska?”

“Mi se prat skali,” re~e Kekele i go lokna novoto pivo {to sam si go zede od gajbata. “Cel ìvot pram ~atii i nema nekoja {o ne mom da ja napram i zato mi e dosta od nimi. Sea mi se prat skali!”

Se yvere{e ]osot vo Kekeleta i ne znae{e {to da pravi. Ne moè{e nikako da sfati {to se slu~uva so prijatelot. Ako treba{e nekoj da se àli toga{ toa be{e toj. Navistina i Risto be{e vdovec kako nego. Ristovica si umre bez vreme i toa sred leto koga nikoj ne umira ama barem mu ostavi deca i amanet da go priberat ako ne se preèni. A {to ima{e toj, ]osot? Ni{to. Samo legni, stani, ’rmbaj. I za kogo? Za nikogo. Eden den koga }e padne, }e nema ni koj da go ~isti pod nego. Pa sepak, nikoga{ ne se àle{e. Na nikogo i za ni{to.

“Golem zijan }e mu naprajme na gazdata,” re~e ]osot potisnuvaj}i si gi mislite. “Moì e nekoj golem, moì za

67

Majstor

decata da ti se naj.”“Golem mal isto ti se va}a. [om se vidi gazda aren e

duri magareto ne mu pomini preku mosto. Posle ni pomija ne ti potfrla.”

“Dobro, {o mu vali na Spirota? Za drugi sne znaele i bez kapaci i bez |eramidi da pokrieme. Koj n# nagostil poarno od Tren~eta?”

“Te{ko mi e pod laì~kata,” re~e Kekele, “mi se lo{i od tu|i manxi, lo{i rakii, nakrivo gledawe, |upsko fala, kloci vo gazo. [o da napraj{ isto ti se va}a!”

“[o da napraj{ za pari praj{,” re~e ]osot.Kekele ne re~e pove}e ni{to. So plunkata {to

poleta nadolu i {to se teterave{e na vetrot kako da saka{e da ja ispluka seta gor~ina nabrana vo negovata du{a. Bes mu vrtloè{e vo o~ite. Neboto od {to be{e temno u{te pove}e se zatemni a isturaweto na porojot stana samo pra{awe na vreme. Sekavicata {to go raspara s#mirot dade mo`nost ubavo da se vidat okolnite ku}i i planinata vo dale~inata.

“Ba{ si ~uden deneska,” re~e ]osot.“Mi se oj od sveto!” re~e Kekele.“Pred da oj{ barem kaì za kakvie skali zbora{e,”

re~e ]osot zajadlivo, “mene mi e ubo na ovoj svet i ako ti ne}i{, jas sam }e ja pokrijam ~atijata.”

Pred ovaa izjava oblacite malku podzastanaa. Stomacite im se izobli~ija od debelina. ]osot ne ostana na zborovi. Gi potfati }eramidite {to na kup~e bea naredeni vedna{ tuka do kalkanot i po~na da gi redi preku dobro zakovanite letvi.

“Verva{ vo gospo?” re~e Kekele odedna{.“Koj go videl?” re~e ]osot po kuso razmisluvawe.

“Da go ima{e sigurno }e mi dae{e brada i ne }e bev }os!”

Dragi Mihajlovski

68

“Zna~i ne si siguren?” re~e Kekele.“Kako mom da bidam?” re~e ]osot.“Ete,” re~e Kekele, “glea{ kakov si? A vamu praj{

~atii i veli{ se sigurni. Ti si lo{ majstor.”“Gluposti!” re~e ]osot luto i prodolì nervozno da

gi redi }eramidite. Re~enoto go pe~e{e nasekade po teloto i mu go gloda{e umot.

“Dobro, ko si tolkua umen,” promrmore toj otkako uspea nekako da ja goltne navredata, “da te pra{am i jas ne{to!”

Kekele samo go gleda{e.“Ima gospo ali nema?”“Ne znam,” re~e Kekele ~udno i gi krena ramenicite,

“zato sakam da napram skali i da vidam!”“Za {o skali zborva{?” re~e ]osot.“Za skali do neboto!” re~e Kekele i ìvna. “]e gi

po~nam ba{ odovde,” i pokaà na kalkanot, “i }e gi vivnam do gore, a ko }e se ka~am i ko }e go vidam to {o sakam da go znam, }e ja vrlam mistrijata.”

“Budala,” re~e Kosta ]osot silno zasramen od sonot {to go vide pred nekoja ve~er.

* * *

Dolu vo dvorot povtorno se pojavi Spiro Tren~e so flaster na nosot. Koga vide deka edniot majstor redi }eramidi malku mu olesna. Znae{e deka {tetata e neizbe`na za{to o~igledno be{e nadoa|aweto na porojot {to odvaj se vozdrùva{e da ne grgne od nadvisnatite oblaci vo nepokrienata ku}a no barem veruva{e deka taa vaka }e bide pomala.

Kekele s# u{te sede{e krsnoze na vrvot od ~atijata

69

Majstor

i go dopiva{e poslednoto pivo. Vodata {to nabrgu zafu~i niz kalkanot ja zadu{i sparinata no nemu ne{to postojano mu rie{e vo gradite i mu ja kreva{e ognicata. Voop{to ne ja ~uvstvuva{e zakanata na oblacite {to mu se murtea i mu se potsmevaa. Stana i se zagleda niz niv…

Prostorot pod negovite noze odedna{ se ras~isti. Vide iljadnici buriwa gasena var kako se rodija od neboto i se spu{tija na maloto mesto do kalkanot. Nebroeni arabaxiski koli se spu{taa odozgora i samo na stotina metri od Kekeleta ja rastovaraa pesokta {to potoa se see{e niz sitoto od vozduh i se sobira{e na xinovski kup do majstorot. Od beskrajot doletuvaa ogromni ptici i donesuvaa talpi, mazni {tici i klepiwa. Iljadnici koko{ki bez prekin nesea kupi{ta jajca {to potoa gi kr{ea nedobrojni race i gi turaa vo varta. Niz svilenite creva zaka~eni za neboto grga{e voda. Nevidima sila go me{a{e malterot. Kekele, mlad i vedar, seti vo rakata zlatna mistrija i perda{ka so srebrena dr{ka. Go namesti visokot {to potoa go vle~ea kadifeni gajtani i ja izvadi teslata {to dotoga{ mu podigruva{e zadenata za pojas. Kekele vedna{ go zavr{i {aluvaweto. Kekele go napravi prviot basamak. Kekele go napravi vtoriot, pettiot. Mistrijata rabote{e, perda{kata perda{e{e. Kekele gi prave{e basamacite so svetlosna brzina a so ista takva tie se su{ea. Daleku dolu, pod nego ostana zagrièniot Spiro Tren~e a malku nad nego so site ~atii nad glava, negoviot veren majstor Kosta ]osot. Skalite nezadr`livo rastea. So sekoj basamak Kekele stanuva{e s# pomlad i pomlad. Nabrzina si go vide siot svoj ìvot i sfati kolku bil mal i bezna~aen. Kekele potoa zdogleda ~udesna livada i mlada èna so podadeni race. Kekele go zavr{i posledniot basamak. Kekele be{e dete. Ja vide majka si kako go vika i

Dragi Mihajlovski

70

sebesi kako ko ma|epsan se xari vo nea od rabot na livadata. Kekele ja napravi plo{tatkata. Kekele stapna…

“Ristooo!” vikna ]osot. “Ristooo!”Na vrvot od ~atijata nema{e nikoj. Porojot zacari

i nebo so zemja se stavi. ]osot dojde do rabot. Sedum-osum metri podolu vkle{ten vo ‘r|osanata karoserija na razmontiraniot opel leè{e Risto Kekele so rascepena glava.

“Boè,” re~e “ko vo soobra}ajka!”Be{e ìva kisla.

(1982)

71

Slu~ka

Dvajcata vojnici go naka~uvaa ridot sledej}i gi upatstvata na mrtviot kapetan. Edniot dr`e{e vo

racete ni{anski spravi, drugiot zatvora~. Gore, na srtot, zastanaa. Edniot so pogledot se xare{e vo bliskite zaseci. Drugiot pcue{e. “Tuka }e go ostavam,” re~e edniot. I go bapna zatvora~ot. Potoa se zagleda nagore vo beskrajot. “Treba vo zasekot,” re~e toj so ni{anskite spravi, “neprijatelot ne smee ni{to da dobie!” I gi skri spravite me|u karpite. Potoa se vrati, go sede zatvora~ot i go odnese na istoto mesto. “Go boli neprijatelot za na{ite spravi i za na{iot zatvora~!” re~e prviot i po~na da si gi ~e{a bakembardite, “ba{ go boli!” povtori. “Kade se na{ite?” re~e vtoriot.

“Nie sme na{i. Drugite se mrtvi.” “Ti si minofrla~?” pra{a vtoriot. “Stefan,” re~e ovoj i ja prifati podadenata raka. Umorata im gi brazde{e licata. Potoa stanaa i se pu{tija nadolu. Begaa. Gaz preku glava. Mihajlo ode{e pobrzo oti ima{e dolgi noze. Stefan odvaj fa}a{e ~ekor so nego. Niz ramninata letaa par~iwa bombi. Po edno mo`e{e i niv da gi stigne. No, zad neboto s# u{te se {etaa

Dragi Mihajlovski

72

nivnite yvezdi. Mihajlo mu re~e na Stefana da pobrza a Stefan mu re~e da ne se pravi tolku vaèn oti dosta e eden {rapnel pa Stefan da brza a Mihajlo da go jadat orlite. Mihajlo samo se nasmea na ova i si misle{e koga povtorno }e zastane zad svojot top. Toj be{e roden artilelec. Kako ni{anxija se ~uvstvuva{e nad site prosti dodava~i, tempira~i, polna~i. I be{e ubeden deka ovoj Stefan e eden od niv. Go pogledna nekolkupati i s# pove}e veruva{e deka e vo pravo. Stefan ni{to ne kaà. Naidoa na edno selo. Nekoj tuka majka rasplakal. Na Stefana mu se stemni. Potta mu se sliva{e niz teloto i mu zavr{uva{e kaj zadnikot. Pantalonite mu se zalepija. So rakata gi potfati i gi drè{e da mu vleze vozduh. Mihajlo se ramnodu{e{e. Pred niv leèa mrtvi selani. ”Da se presle~eme,” re~e Stefan. ”Jas ne sum dezerter,” re~e Mihajlo. «Znam,» re~e Stefan i go tresna po glava so edno drvo. Mihajlo se istu{i i se posla vo pravta. Stefan so gadewe gi soblekuva{e mrtvite selani. Go oble~e prvin Mihajla a potoa sebesi. Za mig se dvoume{e. Potoa go krena na race i go nose{e nekolku metri do ~ezata. Stefan go vrza Mihajla i go pricvrsti na sedi{teto do sebe. Potoa go zbodna kowot. Toj leta{e po udolninata. Neprijatelot be{e nasekade. Avionite so negoviot grb pravea perendii po neboto. Uneri. Duri i pticite moraa da go nosat negoviot grb. Tie bea sme{no i{arani po kriljata. Mihajlo se razbudi po tri kilometri. Mu se gade{e od ali{tata {to smrdea na mr{i. Stefan gi krena ramenicite. Mihajlo ne re~e ni{to. Po dva kilometri samo go pra{a

73

Slu~ka

Stefana od kade e. Stefan mu kaà a i Mihajlo potoa. Edno pet kilometri raspravaa za semejstvata. Stefan be{e ènet, Mihajlo ne ni pomisluva{e da go stori toa. Stefan okolu kilometar go ubeduva{e da se èni. Na Mihajlo jaìwata mu ja kinea koàta. Mihajlo se sme{ka{e. Stefan mu povtori deka treba da se èni. Mihajlo mu go pokaà neboto po koe s# u{te paradiraa neprijatelskite avioni. ”Vojni sekoga{ }e si ima,” re~e Stefan. ”I èni,” re~e Mihajlo i po~na da se smee. ”]e ti odi silata,” re~e Stefan. Na Mihajlo po~na da mu te~e po malku krv. ”More pu{ti ja silata,” re~e Mihajlo, ”gledaj vojnite.” Potoa Stefan predloì da zapejat. I peeja. Tie se poznavaa. Po kilometar i pol, otkako se iznapeaja, Mihajlo mu re~e na Stefan da go odvrze. Stefan go gleda{e polovina kilometar. Potoa gi zastanaa vojnici. Nivniot oficer gi merka{e. Im re~e da slezat. Slegoa. Toj gi pra{a koi se. Stefan re~e deka se selani. Deka ova mu e brat {to saka da se prodade na |avolot a toj go vrzal i go nosi na pokajanie. Oficerot gi gleda{e tri minuti. Napravi eden krug okolu niv. ”A ~izmite?” re~e. Stefan vedna{ sfati deka zaboravil da se presobue. So ukma gi golta{e opincite na nozete od Mihajla. Stoe{e ko pile. Na znak od oficerot vojnicite go odvrzaa Mihajla, mu udrija tri kloci vo gazot i toj brgu im is~ezna od vidot. Kilometar potamu za~u pukot. Zastana. Slednite pet minuti na neboto gi gleda{e mrtvite selani kako go

Dragi Mihajlovski

74

presoblekuvaat u{te pomrtviot Stefan. Samo ja napipa xumkata, zani{a so glavata, opcu edna{ i si go ispravi patot.

(1983)

75

Svrtni~ar

Nikoj od Stanicata ne go znae{e vistinskoto ime na svrtni~arot Fle~er. Nego site taka go zavikaa u{te

denta koga ja dopro~ita knigata broj dveste sedum od li~nata lektira i koga, voodu{even, po~na da im kaùva na lu|eto za galebot Fle~er, nenadminliviot car na perendiite. Ne se znae koj prv taka go zavika no se znae deka kako posledno otide vo Op{tinata i izvadi nova li~na karta na koja, pokraj imeto i prezimeto, mu go vnesoa i prekarot.Toj be{e neobi~no gord na novoto nadime oti veruva{e deka vo nego, vo toj malku tu|inski zbor od {est na{i bukvi, se sobrani vuedno site negovi no}ni samoodre~uvawa i pregalstva, site negovi stremeì. Ili, kaàno poinaku, toj go prifati imeto Fle~er kako eden vid priznanie za svojot napredok, za svoeto raskrstuvawe so minatoto, so neznaeweto. Kako minuva{e vremeto toj stanuva{e s# pouporen i ponastoj~iv vo namerata da im ja objasni na lu|eto osnovnata ideja. Vezden im vele{e: ‘îtajte go Fle~er! Samo Fle~er moè da ve spasi! Fle~er ja znae su{tinata! So Fle~er i nedosti`noto e dosti`no!” No, edinstveno postigna da go prekrstat a negovoto vistinsko ime da ostane kako {tur slu`ben podatok. Sepak Fle~er i natamu ostana pri svoeto: deka lu|eto treba da se prevospitaat ako se ve}e nekako vospitani a

Dragi Mihajlovski

76

nevospitanite (takvite gi ima{e najmnogu) prvin da se vospitaat a potoa da se prevospitaat. Vedna{ da kaème deka Fle~er ne be{e nikakov amater. Toj u{te vo knigata broj trieset i osum od spisokot pro~itani knigi ima{e nau~eno napamet cel kup pravila i odredbi svrzani so Zakonot za postapnost vo sproveduvaweto na ideite. I u{te veruva{e deka za ostvaruvaweto na koja bilo ideja najvaèn e li~niot primer. Zatoa, za da se izdigne sebe si do edno urne~ko ramni{te, toj denono}no, ba{ kako kow, rabote{e na sebe. Nema{e ne{to {to moè{e da go zamisli a za koe ne veruva{e deka koga-toga{ }e go ostvari. Taka be{e i ovojpat. No, lu|eto od Stanicata ne sakaa da ~ujat za kakvi bilo promeni a najmalku za tie so koi Fle~er si go bogate{e umot. Taa bezli~na vrvulica od nemisle~ki tipovi {to so vekovi nanazad se zadovoluva{e so dobra erekcija i podnosliva beda, pretopuva{e vo sopstvenata amorfnost s# ìvo i divo, s# {to se obiduva{e da prkne i da se izdvoi, da mrdne levo-desno i da bide razli~no. Lu|eto, raka na srce, go prifatija novoto nadime no, su{tinski, ni{to ne se izmeni. Za niv Fle~er i natamu si ostana Fle~er: obi~en, malku nam}orest, svrtni~ar od @elezni~kata ulica, kogo site, po malku, si go imaa na ududu, najmnogu poradi glasot {to go bie{e deka barem polovinata plata ja dava na knigi. Mnogumina i mu velea deka za negovata rabota treba prizemjen ~ovek i deka ~itaweto samo moè da go frli na stranpatica no Fle~er samo im se smee{e v lice. Zadrtosta kaj lu|eto se razvi do vidliv stepen denta koga eden kleptomanski nastroen loìlni~ar - kojznae {to majka go tera{e ili koj |avol go dupna – mu gi pretrese ’civilnite’ pantaloni i vo zadniot xeb mu ja najde li~nata karta. Toj be{e samo tolku pismen kolku {to

77

Svrtni~ar

mu be{e potrebno da pro~ita {to be{e tamu napi{ano, no pro~itanoto kako vistinska ~uma se ras~u niz Stanicata. Lu|eto pa|aa od smea. I Fle~er pa|a{e od smea s# dodeka ne sfati na ~ija smetka e smeeweto. Toga{ ukrup mu padna na srce, se naluti i ramno tri meseci so nikogo ne prozbore. No, negovoto rabotno mesto be{e takvo {to najmnogu mo`e{e da podnese nam}orost. Nemturosta be{e ve}e ne{to {to lesno mo`e{e da mu go zeme lebot. Toa i mu go re~e {efot na Stanicata koga na istekot na tretiot mesec go povika kaj sebe. Fle~er ni{to ne zboruva{e. ”Ne saka{ da lafi{ so lu|eto? Ne saka{, a?”

Fle~er si stoe{e i natamu bez zbor. ”]e saka{, }e saka{!” povtoruva{e {efot, eden gad {to smrde{e na glupost i kromid i {to ba{ tuka pred Fle~era, so nozete ka~eni na drvenata masa, nepristojno vade{e par~iwa mrsuli od pocrvenetiot nos. ”]e dobie{ otkaz!” Fle~er mol~e{e u{te tri minuti pou~en od knigata broj sedum od golemata lista vo koja pi{uva{e deka mol~eweto e apsolutna semanti~ka kategorija, osobeno ako e dobro dozirano. No, koga gnasata u{te edna{ mu se zakani so otpu{tawe, Fle~er vedna{ postapi po knigata trista devet vo koja ubavo stoe{e deka mol~eweto ne e sekoga{ zlato tuku mnogu ~esto znak za glupost i nemo}. Zatoa, imaj}i ja na um poukata od navedenata kniga, vedna{ mu re~e na {efot deka otkazot dobro bi mu do{ol, deka, vsu{nost, odamna go ~eka no deka nikoga{ ne sobral dovolno hrabrost toa sam da go napravi. ”Zatoa”, re~e Fle~er, ”va{ata pomo{ vo toj pravec mnogu }e ja cenam!” ”I{, i{ nadvor!” vika{e {efot a Fle~er, onaka, naivno, ne sfa}aj}i ja pri~inata za vakviot nenadeen izliv na bes, stoe{e skoro vo stav mirno, ba{ kako vojnik pred

Dragi Mihajlovski

78

svojot kapetan. Nema{e ni{to na svetot {to moè{e da mu ja urne po~itta {to prirodno ja ima{e kon pretpostavenite. U{te dve minuti razmisluva{e {to ima{e lo{o vo toa {to go re~e a {to taka silno go razgnevi {efot, no koga ni{to ne otkri, ednostavno re{i da pri~eka ovoj da se smiri. Gadot najposle prestana so vikaweto, samo se xare{e vo Fle~era, ja iskrivi muckata, ne{to crno mu zaigra pod kapata, nikoj ne smee{e taka so nego da razgovara, nikoj. Ne be{e naviknat toj na kontri. Za nego otsekoga{ vaèle samo zakonite {to toj gi znae{e. A eden od niv be{e i toj po koj so pretpostaveniot treba mudro, so navednata glava. ûdniot spoj od navednata glava i bezobrazni zborovi {to sega prvpat go vide kaj Fle~era skoro sosema go raspameti. [to li saka{e svrtni~arot? Vo naporot da misli, negovata glava nenaviknata na mislewe, se izobli~i kako gajda. Na krajot, s# {to navistina napravi se svede na toa {to silno udri po masata, mu se zakani nekolkupati so pokazalecot i mu ja pokaà vratata. Fle~er znae{e sosema dobro kade taa se nao|a, si ja stavi kapata, naju~tivo se povle~e nanazad so liceto kon {efot, kimna so glavata vo znak na pozdrav i se izgubi nadvor na ulicata. ”I da lafi{ so lu|eto, razbra? Nemturi{ta tuka ne}um!” Toa be{e poslednoto {to go slu{na zad sebe od {efot.

Koga se najde na plo~kite od sokakot, kako ni{to da ne bilo, po~na da si svirka edna melodija {to postojano ja vrtea na radio no po tri minuti nekakva nafaka mu nadojde vo glavata i potoa po celiot pat do doma ne moè{e da se oslobodi od ko{marot {to mu go mate{e umot i mu gi odzema{e nozete. Ne{to nobjasnivo, nekoja lo{a sila {to se oslobodi od Stanicata i {to seta mu se napika vo negovoto su{testvo po~na da go tormozi. Taa nikako ne go

79

Svrtni~ar

pripu{ta{e celiot pat do stanot. Doma sepak uspea da se smiri, malku so pomo{ na apaurinite {to gi goltna kako bonboni, a mnogu pove}e so pomo{ na knigata sto i sedumnaeset vo koja eden germanski manijak do sitnica ja ima{e razraboteno problematikata svrzana za suetnosta. Fle~er ne se zagriì zaradi toa {to ja najde kaj prostakot, negoviot {ef, tuku zatoa {to ja vide kako cveta i kaj sebe. Re{i da gi vloì site sili da ja iskoreni. Veruva{e deka tokmu taa, suetnosta, e edna od glavnite pri~ini za naopakosta na svetot. Vo sekoj slu~aj, vaka si zavr{i ovaa davija kaj {efot, a Fle~er pak si ostana da si raboti kaj svrtnicata. Samo {to sega po~esto bara{e da raboti treta smena. Gi saka{e no}ite pokraj prugata. Osobeno ~istite no}i. Toga{ neboto be{e na~i~kano so yvezdi a toj moè{e, {to se veli, me|u dva voza, da si ja pobara svojata. Edna{ duri mu se stori deka si ja vide bolskotna me|u dru{kite. Nenadejnata radost sama mu go vperi prstot natamu no, vedna{ be{e kaznet. Drugiot den mora{e da si gi krie bradavicite.

* * *

Vozovite doa|aa i zaminuvaa a teloto na Fle~er staree{e. Kako ja zamina triesettata so site grloboli, glavoboli {to go navjasaa i site peckawa kaj srceto i slabinite s# pove}e razmisluva{e za toa {to ima napraveno vo ìvotot. Si pomisluva{e kolku mnogu ima pro~itano a sepak na platniot spisok be{e pretposleden. Ne mu be{e krivo za toa. Krivo mu be{e samo koga }e mu tekne{e za toa dali pravilno postapil vo odnos na ne{tata, dali pravilno odbral ako voop{to negovo be{e odbiraweto. Na primer, bidej}i so godini, sistematski i sestrano, si go vospituva{e

Dragi Mihajlovski

80

duhot ne }e be{e li podobro da go sosredoto~e{e svoeto znaewe samo vo edna nasoka? Da zeme{e, na primer, da gi izu~uva zavrtkite so kriv agol kaj peso~nite lokomotivi, sega, so upornosta i bistrinata {to ja ima{e, sigurno }e be{e {ef na Katedrata za zavrtki so kriv agol kaj peso~nite lokomotivi na Fakultetot za zavrtki. Ili, da ja prou~uva{e zamastenosta na izvienite navrtki kaj vagonite od kriv tip, denes sigurno }e predava{e na Katedrata za zamastenost na izvienite navrtki kaj vagonite od kriv tip na Fakultetot za zamasteni navrtki. Sigurno. Vaka, vospituvaj}i se i obrazuvaj}i se denono}no izgleda nau~i samo no}e da se gleda vo neboto. I kako {to bea yvezdite raprskani taka mu be{e i znaeweto. I site mu se potsmevaa. A Fle~er gi do~ekuva{e i ispra}a{e vozovite precizno i bezgre{no. No, vakvite naleti na bes brzo i bezbolni gi skrotuva{e so knigata sto devedeset i osum vo koja to~no pi{uva{e {to e toa kariera. Fle~er sfati deka toa ne e za nego. Veruva{e deka taa e izmislena od onie na koi ambiciite im se pogolemi od sposobnostite za da gi zgazat site {to se sposobni no bez ambicii. Bezo~nosta i beskrupuloznosta {to naj~esto se pokaùvaa pritoa bea ne{ta od koi mu se temne{e. Be{e ubeden deka borbata za ukinuvawe na site karieri od koj i da e vid e prvenstvena i neodlo`na. Zatoa, koga }e se fate{e sebesi kako razmisluva za s# ona {to napravil i {to moèl da napravi poinaku vo ìvotot vo smisla na pravewe kariera, neoseten sram mu izbiva{e na obrazite i mu gi pocrvenuva{e do u{i. Potoa, otkako s# }e si dojde{e na svoe mesto, vklu~uvaj}i go i blediloto na liceto, toj mirno i staloèno }e si ja sobere{e ve~erata vo najlonot i }e si zamine{e na svrtnicata. Tokmu tuka, moè da se kaè, Fle~er be{e

81

Svrtni~ar

najosloboden. Nikade, taka neoptovaren ne se ~uvstvuva{e kako ovde, pokraj prugata. Spoen so {inite i no}ta, patuva{e sloboden me|u yvezdite a istoto im go poèluva{e i na drugite lu|e. Samo toga{ ja ~uvstvuva{e seta blagodet na svoeto zanimawe i beskrajno se gordee{e so nego. Ne moè{e da sfati zo{to lu|eto postojano tr~aat po novi rabotni mesta. Toj ja cene{e postojanosta vo izgraduvaweto, veruva{e deka ova e vreme na specijalisti a site {to skokaa od mesto na mesto gi smeta{e za obi~ni {tetnici i {arlatani. Taka, na negovite kolegi-svrtni~ari ~estopati im zboruva{e za ubavinata na nivnata rabota no tie, za àl, go gledaa bledo. Tie podlizurki i li{ki gledaa {to e mo`no polesno da stignat do nekoe drugo mesto vo Stanicata, nekoe, {to veruvaa moè da im go dade samo {efot na Stanicata. Zatoa postojano se motaa okolu nego, {efe-{efe vikaa, a svrtnicata ja sfa}aa samo kako nu`no zlo. Fle~er ne be{e budala za da ne go znae ova. To~no znae{e deka rabotite se takvi kakvo {to se, postaveni naopa~ki, no toj be{e ubeden deka }e raboti onaka kako {to mu nalaga sovesta pa makar za toa da ja plati i najvisokata cena. Jasno mu be{e deka idealizira no u{te pojasno mu be{e deka bez barem malku idealizam, nema pomestuvawe ni peda napred. A toa pomestuvawe napred vo Stanicata dobrovolno odbra da go napravi samiot toj. Do pojavuvaweto na Fle~erka toa be{e i edinstvenata smisla na negovoto ìveewe.

* * *

@ivotot na Fle~er po~na da se menuva eden den koga vo negoviot ìvot, tivko i nenajaveno, vleze Fle~erka.

Dragi Mihajlovski

82

Taa, ba{ kako i Fle~er, si ima{e svoe ime i prezime no, po sredbata so nego, koga lu|eto s# po~esto po~naa da ja gledaat vo negovo dru{tvo, ednostavno zaboravija kako se vika i ja zavikaa Fle~erka. Ima{e, se razbira, doza na podbiv vo ova prekrstuvawe no toa, za sre}a, nikomu ne mu pre~e{e osobeno ne na onie na koi moè{e najmnogu da ne im se dopadne. Pri~inata be{e mo{ne ednostavna : obajcata izgledaa tolku zacapani eden vo drug {to vakvata zlobna konotacija vo ona {to go zboruva{e okolinata nema{e ni najmala mo`nost da prodre do nivnata svest. Fle~erka osamna vo butkata kaj Stanicata eden martovski den i ottoga{ pa skoro do krajot na avgust, tuka prodava{e leb, sendvi~i so pleskavici, }ebap~iwa, pinerlii, jogurt, bezalkoholni pijaloci i pivo. Za nejzinata vrska so Fle~era sekako e zna~ajno spomnuvaweto na ovoj martovski den za{to periodot na rana prolet nesomneno nose{e redovna emocionalna kriza za Fle~era koga denono}no go tormoze{e ~uvstvoto na imawe nejasna praznina vo sebe {to bara brzo i neodlo`no popolnuvawe. Ne bez zna~enie e i faktot {to tokmu taa ve~er, pred izleguvawe, Fle~er ja dopro~ita knigata broj osumstotini trieset sedum koja{to, za prvpat, po podolgo vreme, mu ja razbi poti{tenosta i go napravi da se ~uvstvuva neobi~no siguren vo sebe, neobi~no nadmo}en nas sopstvenite kompleksi osobeno nad onoj {to go prave{e bespomo{en pred ènite. Zna~i Fle~er ba{ kako fraer od nekoj amerikanski film se istopori taa ve~er kaj butkata, se nalakti ubavo na ispu{teniot del i bezobrazno se zagleda vo Fle~erka. Taa be{e kako ne{to zafatena okolu skarata iako |avolskoto & okce go drè{e pod kontrola celiot prostor pred prodavnicata. ’’Poveli,’’ re~e Fle~erka. Fle~er mol~e{e bezobrazno.

83

Svrtni~ar

’’[to saka{ ?’’ re~e Fle~erka. ’’Tebe!’’ re~e Fle~er i toa be{e s# {to kaà taa ve~er. Fle~erka potoa pak se vrati kaj skarata, vrte{e ne{to, prevrtuva{e, a Fle~er uporen i presiguren vo sebe stoe{e i natamu nalakten i se gleda{e vo nea. Fle~erka po deset minuti pak go pra{a {to saka a toj so prstot pokaà na nea. Taa u{te pet minuti ja doprava{e skarata, potoa zastana kar{i nego otade stakloto, deluva{e sveò i ~istotno so kokot faten odnazad, pokaà so prstot kon sebe a Fle~er kimna so glavata. Najposle ja otvori vratata a koga Fle~er vleze vo butkata taa u{te uspea da go izgasne svetloto i da go obesi napisot ,,Zatvoreno’’, pred da ja doprat tenkite prsti na svrtni~arot i barem privremeno da & ja zgasnat proletnata èd za ispolnetost. Fle~er se zaqubi vo Fle~erka skoro bez da seti. Otprvin Fle~erka redovno ode{e kaj svrtnicata kaj{to zaedno gi gledaa yvezdite, a potoa odeweto go svede na razumna merka, osobeno po onaa ve~er koga Fle~er, nesvesno se razbira, & re~e deka ne moè da ja pronajde nejzinata yvezda na neboto. Fle~er be{e ubeden deka taa gi saka yvezdite kako nego a Fle~erka deka toj saka da se oèni za nea kako {to taa saka da se omaì za nego. Koga Fle~erka vide deka Fle~er e flegma pove}e ne mu dojde kaj svrtnicata. U{te utrinata rano Fle~er se nacrta pred butkata no od Fle~erka nema{e ni traga ni glas. Toj gi pomina site butki vo gradot a nea nigde ja nema{e. Edinstveno dozna deka zaminala vo nekoj drug grad nesre}na i ta`na. Soznanieto deka Fle~erka zaminala nesre}na i ta`na go ma~e{e Fle~era i mu pri~inuva{e tap bol vo gradite dodeka sega sam gi gleda{e yvezdite vo ~istite no}i. Vakvata sostojba, so tekot na vremeto, namesto da se podobruva stanuva{e s# polo{a i polo{a. Fle~er toa

Dragi Mihajlovski

84

pove}e ne moè{e da go podnese, otide kaj {efot, zede denovi od godi{niot odmor (Fle~er godini nanazad ne koristel godi{en odmor) i po~na da ja bara po gradovite. Mu treba{e mnogu vreme, se razbira, no re{enosta da ja najde be{e bezvremena. Najposle ja najde. Fle~erka go primi mo{ne studeno. Fle~er vedna{ & predloì brak. Taa vedna{ go odbi. Fle~er zina i nikako ne moè{e da sfati. Taa mu re~e deka sega studira i deka nikako nema namera da se omaì za obi~en svrtni~ar. “Obi~en?” se ~ude{e Fle~er nesfa}aj}i go zna~eweto na toa {to taa saka{e da go kaè. “Da, obi~en!” povtori mirno Fle~erka gledaj}i go pravo v o~i. Fle~er misle{e deka sonuva no koga se sozede vedna{ & re~e deka toj voop{to ne e obi~en svrtni~ar, deka znaeweto mu e ogromno, deka pro~ital devetstotini trieset i {est knigi i deka sega ja ~ita devetstotini trieset i sedmata. Taa samo studeno se nasmea a Fle~er nema{e nikakvi dokazi za svojata iskrenost. Toj moè{e, se razbira, barem da gi iznaredi site naslovi na knigite ~ij broj go spomna, no za toa nema{e mo`nost bidej}i taa so zer, go spu{ti stakloto preku otvorot, go istakna natpisot “Zatvoreno”, i is~ezna vo no}ta. Fle~er se vrati kaj svrtnicata so gor~ina vo grklanot. Se obiduva{e da si pomogne so site mo`ni teorii za vospituvawe i skrotuvawe na ~uvstvata. So pomo{ na prira~nikot {to na negovata lista pro~itani knigi go nose{e brojot ~etiristotini i pet, a {to se odnesuva{e na amortizacijata, odnosno spre~uvawe na naletot od qubov, Fle~er se obiduva{e da se koncentrira i da ja uni{ti bolkata. Tamu pi{uva{e, a toa Fle~er pet pati go prepro~ita i go nau~i napamet, deka vistinski golemata

85

Svrtni~ar

qubov e vo univerzumot a deka ovozemskata e samo nejzin bled otpe~atok, deka samo yvezdite (Fle~erka nema{e svoja yvezda) iskreno se qubat i zatoa tolku mileniumi ostanale zaedno. Za àl, ni{to ne mu pomogna. Bolkata ja zameni taga a tagata so doa|aweto na esenta u{te pove}e go frli vo o~aj i depresija {to bezmilosno go pretvorija vo kup labavi muskuli i koski. Do`dovite {to nadojdoa potoa samo ja vlo{ija sostojbata. Be{e àlno, vo tie esenski denovi, da se pomine pokraj niskoto ku}are od @elezni~kata ulica i zad pottrgnatoto perde od prozorecot da se vidi temnoto lice na svrtni~arot kako prazno se xari vo ednoli~niot pejza` nadvor na sokakot. Vo takva sostojba, so mnogu mali i neva`ni isklu~oci, Fle~er go pomina celiot svoj godi{en odmor.

* * *

Po trieset dena, pet ~asa i deset minuti taga i pasivnost, Fle~er re{i da ja menuva rabotata. Vakvata odluka kako malku da go vrati me|u ìvite. Petnaeset denovi so red gi slede{e malite oglasi po vesnicite i najposle uspea da odvoi tri mesta na koi be{e siguren deka }e se javi i }e gi dobie: glasnogovornik pri Centarot za iskriven vid, tolkuva~ na devijaciite vo du{nikot na belite gluvci i predava~ na Katedrata za prodolèni jazici pri Filozofskiot fakultet. Vedna{ podgotvi tri molbi so sto dinari takseni marki, ja ot~uka sopstvenata kratka biografija vo tri primeroci preku indigo, go fotokopira svidetelstvoto za zavr{eno osnovno obrazovanie kako i uverenieto za poloèn svrtni~arski ispit. Na glavniot adut, spisokot na pro~itani knigi, posveti najmnogu vreme

Dragi Mihajlovski

86

i vnimanie. Cel den zagubi da gi podredi izvornicite na sopstvenoto obrazovanie kako po azbu~en red, spored prezimiwata na avtorite, taka i tematski, spored oblastite {to gi obrabotuvaa. Najposle, uredno i navremeno gi podnese dokumentite na trite mesta. I se smiri. Od toj den po~na redovno da odi kaj svrtnicata sega so malku poinakva taga. Se pra{uva{e dali koga }e otide na novoto rabotno mesto }e moè pak da gi gleda yvezdite vo ~istite no}i. No, toga{ pomisli na Fle~erka i se ubedi deka ova e cenata za da dojde do nea. Sfati deka taa mu treba i be{e siguren deka }e ja dobie. Ve}e sledniot den se razbra vo Stanicata deka Fle~er saka da go menuva rabotnoto mesto. Lu|eto koga vidoa kade s# se be{e javil, od po~etokot ne veruvaa, potoa si rekoa deka e ~uknat a najposle, koga vidoa deka rabotata e seriozna, nekoj mu kaà na {efot na Stanicata. Ovoj vedna{ go povika Fle~era. ”[to mi mati{ ti ne{to, qango eden qangosan, a?” Fle~er stoe{e pred {efot malku kako posran, no sepak se ~ude{e zo{to e neobi~no {to saka da go menuva rabotnoto mesto. [efot mu re~e deka toa si e obi~no no deka se neobi~ni mestata za koi{to konkuriral. Fle~er gleda{e vo {efot kako zauten. [efot potoa dodade deka toj nema soodvetni kvalifikacii. Fle~er u{te pove}e se zauti. ”Tokmu si ti ali netokmu?” re~e {efot. Fle~er mu re~e na {efot deka ubavo }e se se}ava na site koga }e si zamine. [efot po~na da se smee zaedno so site drugi {to vo me|uvreme se nasobraa okolu nego. Fle~er ne moè{e da sfati zo{to se smeat. Oti stoe{e taka ramnodu{no i naivno mnogumina sakaa da go fatat i niz otvorenata vrata da go frlat pravo na {inite. Fle~er

87

Svrtni~ar

saka{e i sam da izleze no toga{ nekoj poo~iklen, ako takov tamu ima{e, se seti da istakne da ne ne{to vo me|uvreme Fle~er se zdobil so drugo obrazovanie. Pri pomislata facite im se iskrivija od zloba. Potoa {efot go pra{a Fle~era dali ima drugo obrazovanie osven svrtni~arskoto. ”Se razbira”, re~e Fle~er i ìvna nebare odvaj go ~eka{e toa pra{awe. [efot, iako mu be{e neprijatno i odvaj ja sovladuva{e zavista {to go grize{e, go pra{a kakvo. Fle~er tuka, pred site, mu gi iznaredi site devetstotini trieset i {est knigi {to gi ima{e pro~itano. Devetstotini trieset i sedmata {to ja nema{e do~itano ne ja ni spomna. ”[uqupuqu, {uqupuqu”, vika{e {efot i pa|a{e od smea so site okolu nego {to najvulgarno se drèa za stomacite. Fle~er nikako ne sfa}a{e vo {to e problemot. Izleze. I drugite izlegoa po nego i zastanati pred kancelarijata na {efot, dodeka Fle~er poleka odminuva{e, u{te dolgo pa|aa od smea. Fle~er, pred sosema da is~ezne od Stanicata u{te dolgo samo gi potkreva{e ramenicite. Ve~erta ja dopro~ita devetstotini trieset i sedmata kniga i otide pod neboto za pak da gi gleda yvezdite. Si ja vide sopstvenata kako s# u{te harmoni~no miùrka tamu negde blisku do Golemata me~ka. Pominaa trieset denovi a Fle~er nema{e nikakvo izvestuvawe. Toa voop{to ne go zagriùva{e za{to be{e siguren vo sebe i vo svoite kvaliteti. Po dolgo razmisluvawe, a znae{e deka negovo }e bide re{enieto, odlu~i da stane predava~ na Katedrata za prodolèni jazici pri Filozofskiot fakultet. Za da ostane u~tiv do kraj, sostavi ubav tekst {to }e go isprati do drugite dve institucii a vo koj glavno ja izrazi svojata blagodarnost za ukaànata doverba i istovremeno svoeto golemo àlewe {to od povisoki pri~ini, ne }e moè da stane ~len na

Dragi Mihajlovski

88

nivnite kolektivi. Potoa otide da se prosti od svrtnicata. Se pojavi kaj {efot i mu re~e deka koga }e se vrati saka da si go vidi otkazot na masata. ”[uqupuqu, {uqupuqu”, samo vika{e {efot po nego i se drè{e za stomak od smea. Denta, a toa be{e trieset i pettiot den otkako se javi na konkursite vo po{tata go ~ekaa dve sini plika. Fle~er bez brzawe, za{to to~no znae{e od kade moè da bidat, gi zede plikata i gi pro~ita adresite na ispra}a~ite. Na edniot pi{uva{e Centar za iskriven vid a na drugiot Biolo{ki institut. Fle~er se nasmea pred da gi otvori i samo gi krena ramenicite sakaj}i da kaè deka ve}e gi otpi{al. Vo pismata, skoro identi~no pi{uva{e, kako i vo sekoe cirkularno pismo, deka dokumentite ne mu bile zemeni predvid poradi nesoodvetnoto obrazovanie i deka istite moè da gi podigne vo prostoriite na instituciite od tolku do tolku ~asot na toj i toj den i ima{e na krajot drugarski pozdrav, se razbira, potpisi od nadle`nite lica i pe~ati. Fle~er ne moè{e da poveruva na sopstvenite o~i. Nekolku pati gi protri i gi prepro~ita pismata no toa nikako ne mu pomogna da ja promeni sodrìnata. Fle~er ne znae{e {to da pravi so sebe. Nabrzina izleta od doma i kako udren tr~a{e do Filozofskiot fakultet. Prvin go pobara {efot na Katedrata za prodolèni jazici no bidej}i nego ne moè{e nikade da go najde, se buvna pravo vo prostoriite na Dekanatot od kade {to najqubezno be{e isfrlen so mo{ne sli~no obrazloènie kakvo {to denta Fle~er go dobi, na pismeno, od drugite dve institucii. Koga se najde na ulica napravi obid da dojde na sebe no toa voop{to ne moè{e da go izvede. Be{e pove}e od skr{en. Nekoja novoosloboditelna sila go stegna kaj ‘rbetot i mu go prepolovi. Toj taka prepoloven nekako doklinka do

89

Svrtni~ar

Stanicata. Ramno dva ~asa se trude{e da se zalepi pred da vleze kaj {efot koj{to pie{e nekakvo evtino rakii{te so nozete ka~eni na masata. “I?” go do~eka {efot. Fle~er stoe{e izbezumen pred {efot, nikoj toga{ ne znae{e {to ima na um i {to moè da napravi. No, {efot nenaviknat da razmisluva za lu|eto pove}e odo{to nemu mu e potrebno samo go pra{a na koe mesto go primile. Fle~er ni{to ne odgovori. [efot potoa go pra{a dali ostanuva pri baraweto za otkaz. Fle~er i natamu mol~e{e. [efot, po~na da se smee, pot go obli od smeewe a i site drugi {to brzo nadojdoa i se nasobraa okolu gnasata. Fle~er re{i da go skr{ne na sporedniot kolosek {to vode{e kon starata garaà ve~erniot voz {to bez zastanuvawe pominuva{e niz nivnata Stanica to~no vo 21.10 ~asot. Fle~er zastana pod yvezdenoto nebo. Do doa|aweto na vozot ima{e to~no u{te devet minuti… Odedna{ go slu{na svireòt na lokomotivata. Potoa od dale~inata ja zdogleda kompozicijata {to jure{e so devedeset kilometri na ~as. Fle~er bez razmisluvawe ja svrte svrtnicata. Vozot trgna po sporedniot kolosek. Garaàta se naeì i go o~ekuva{e. “Mo`no li e? Mo`no?” vika{e {efot na Stanicata tr~aj}i kon Fle~era. Potoa mu prijde, go gu{na i u{te dolgo go gu{ka{e: “Vidi go ti nego. Bravo bre, Fle~er, bravo bre fakman~o! Ti si bil najdobriot svrtni~ar na svetot!” Potoa so dvete race go potkrena i pak go spu{ti na zemja. “Sudirot e izbegnat! Alal vera!” Fle~er duri toga{ go zabeleà drugiot voz {to zazbiftan is~eznuva{e po glavniot kolosek vo sprotivna nasoka. Sekavi~no se svrte. Starata garaà s# u{te stoe{e na svoeto mesto naeàna, a mnogu gore, nad nea, po nebesnite

Dragi Mihajlovski

90

{ini, elegantno jure{e negoviot voz. Potoa dotr~aa drugite slu`benici, onie isti podlizurki {to za ater na {efot mu se potsmevaa i go potcenuvaa. Go pra{aa so koja raka ja svrtel svrtnicata a bidej}i toj mol~e{e tie mu gi bacuvaa obete. Odedna{ se vide sebesi vo golemata sala na gradskoto sobranie i toa sednat na po~esno mesto. Eden ~ovek, a mu se stori deka e li~no pretsedatelot na gradot, mu dr`e{e zdravica. Potoa dve ubavi devojki so ramni krkmi i krupni o~i mu podarija buketi cve}e i go baknaa pravo v usta. Trojcata najdobri umetnici od gradot mu napravija portret na lice mesto no, bidej}i nosot voop{to ne mu se dopadna tie mu se izvinija, donesoa novo platno i povtorno go naslikaa. Odedna{, od dlabo~inata na salata se pojavi Fle~erka, zdrava i nasmeana, vo dolg fustan. So ra{ireni race mu prijde i sedna do nego. Fle~er ne znae{e {to e sre}a no veruva{e deka ako taa postoi toga{ mora vaka da izgleda. Potoa mu napi{aa ogromna blagodarnica i mu gi predadoa klu~evite od kolata-dar od gradot za svojot smel svrtni~ar. Fle~er ja zgrabi Fle~erka a i taa nikako ne go pripu{ta{e. Tuka javno, pred site, go qube{e. Potoa vlegoa vo kolata. Fle~er mu se zablagodari na li~niot {ofer {to mu be{e staven na raspolagawe, mu dade bogata napojnica i go otpu{ti. Pretsedatelot li~no mu posaka dobar provod a site drugi veselo im mavtaa. Fle~er se zablagodari spored knigata dveste i dvanaeset od negovata lista vo koja{to bea opi{ani site na~ini na u~tivo odnesuvawe. Potoa im otpozdravi na site so rakata a istoto toa go stori i Fle~erka. Fle~er go zgrabi volanot a Fle~erka besramno se razgoluva{e kraj nego. Jurea po avtopatot. Fle~er pritisna na gasta i ja zgolemi brzinata na dveste kilometri na ~as. Fle~erka, raskomotena, se kikote{e kraj nego. Fle~er zabele`a crna pregrada na patot. Pritisna na svirkata…

91

Svrtni~ar

Fle~er ja razmrda glavata. Toa navistina be{e svireòt na lokomotivata. Stoe{e i natamu do svrtnicata a ~asot be{e to~no 21.10. Po malku od dale~inata ja zdogleda kompozicijata {to jure{e so devedeset kilometri na ~as. Pogledna nagore. Negovata yvezda se izdvoi i padna a neboto potemne. Vozot nabliùva{e. Garaàta se naeì i go o~ekuva{e. Ja svrte svrtnicata.

(1984)

92

Svedok

Mu bev najdobar drugar. Negovo vtoro, treto, stoto jas. Na serewe, na mo~awe {to se veli, nikade ne mrda{e

bez mene. @ena da bev nema{e tolku da me zamiluva. I, prirodno, mu gi znaev site tajni. Site nesonici {to mu ja rendaa trevo`nata du{a. Na odli~na timija bevme. Ko prva ro`ba me nose{e do srce. Gazda mi be{e {to nikoga{ ne go izneveriv. Go slu{av, go qubev, go soàluvav. Sovest mu bev, vistina mu bev, begstvo mu bev. Ventil. Za taa godina {to bevme zaedno crnoto na belo mu go prenesuvav. Pokorno i smerno. Strasta razvratna preku mojot grb ja ubiva{e. Lamteòt. Mislata krevka preku mene ja proveruva{e. Ja uto~nuva{e. Ja vrte{e, ja su~e{e, ja prpelka{e za najposle zrela da ja rubosa. I toga{, svesen za ~ekorot napred kon osloboduvaweto, }e se spruè{e na podot od garsonierata. Olabaven, so otvoreni o~i zagledan zad tavanot i betonskata plo~a vo {irokite plasje svetlina i nade`. A jas pome{e~ki na masata. Dvajca zato~enici. Eden so glava eden bez glava. No, obajcata pirejni vo bojot protiv sebeuniùvaweto. A be{e leto, pomnam. Se prska{e protiv komarci koga po~na padot od nisko na mojot gazda. Odevme pravo po ulicata „Krivogletska“. Pe{ki. Eden so noze eden bez noze. Po „Krivogletska“ brza{e crveno „Reno“. Po ulicata od levo belo. Semaforite ne rabotea. I se udrija. Bezmilosno.

93

Svedok

Nosevite par~e si gi napravija. I pote~e crna krv po asfaltot. „Pomo{, pomo{!“ vika{e mojot gazda bespomo{no. Vidov site knigi po prva pomo{ gi lista{e niz glavata. „Pomo{, pomooo{!“ se dere{e bespomo{no faten vo kanxite na teorijata. Ni{to prakti~no ne moè{e da stori. Samo vika{e. Mnogu vika{e. Se podu od vikawe. Potoa izlegoa dvajcata voza~i. Edniot od Beloto drugiot od Crvenoto. „[to saka ovoj?“ re~e edniot. „Ne znam,“ re~e drugiot. I slo`no ni udrija po dve kloci vo gazot. Padnav na asfaltot. Gazdata me krena i me miluva{e. Mnogu dobrina ima{e vo nego. Ofkav. I mu blagodarev. Mnogu mu blagodarev. Go soàluvav. „Budala!“ re~e toj od Crvenoto, „tolku vika{e {to pomisliv deka vekot sum ti go skratil. Dobar si mi, a, Krkule?“ „Dobar, dobar“, odgovori Krkule, „ti, dobar?“ „Aren, aren“, re~e drugiot, „kade vaka?“ „Eve, malku na pazar,“ re~e, „ti kade?“ „I jas malku na pazar. @ena ti, arna e?“ „Arna, arna, Mrkule. Tvojata kako e?“ „Dobra, dobra, Krkule. @ena ko èna. Moè na èna da & e lo{o?“ „Arno veli{, Mrkule. @ena ko èna. Cel ìvot umira i pak ̀ iva }e ti dojde na grob. A ti u{te tuka visi{?“ n& re~e odnenade`. Stoevme kako zakopani. „Guvee{ ko nevesta, prislu{kuva{, a?“ ni se vdade Mrkule. „[to saka{ od nas? Da n# nema, a? Tu, {to vreme dojde. Da prdne{ vo tri grada }e zasmrdi. Ajde, magla!“

Dragi Mihajlovski

94

zavr{i toj i ni gi pokaà tupanicite. Nie s# taka stoevme kako zdrveni. „Fevga!“ se dere{e Krkule. „Fevga, fevga!“ mavta{e Mrkule. Imavme tromboza vo nozete.

”Bri{i, govedo!” se derea obajcata. I ni udrija u{te po dve. Taen nagriz ni ja apna du{ata. I vrte{e, dupe{e, se zasiluva{e. Grize{e, gloda{e, kine{e. Gazdata se zavrte i brzo-brzo ja napu{tivme trombozata {to ostana da ofka na asfaltot. Itavme kon mostot. Toj me stega{e kako {to sekoja no} me stega{e drèj}i me so prstite za gradi. I me mrda{e. ]e me razdrma{e od mrdawe. So notesot v race navednat nad mostobranot. Vodata pod nas vle~e{e najlon~iwa i kanti od lansko sirewe. Se smiruvavme. Udobno rabotev vo negovite race. Vo zaslonot {to me {tite{e od zazbiftaniot veter bremen so nastinki i zarazi. “Prostete!” nekoj go trgna gazdata za raka. “Prostete, prostete!” go zavrte. Pred malku zad nas, sega pred nas stoe{e Mrkule, smalen, stutkan, zazbiftan. Vodostojot pod nas vrtoglavo raste{e od negovata pot. Se zakanuva{e da go poplavi mostot i da n# odnese vo nevrat. “Prostete za ona od pred malku!” prodolì, “za toa onoj podol Krkule }e mi plati. Prostete, ve molam. Takvo |ubre edna{ na sto godini se ra|a. No, sega }e go v~opam. ]e go stol~am. Ne smee{e taka da ve klocne!” Trgnavme. Toj po nas. “Toj moè i pove}e”, prodolùva{e Mrkule, “jas mu gi znam site dupki. Site do edna mu gi znam. I }e mu gi zatnam. Gluv~e edno |ubrosano. ]e mi pomognete, neli?”

95

Svedok

“Za {to da vi pomognam?” ode{e gazdata. “Da mu gi zatnam dupkite, da nema od kade da yirne, da proyirne. Da se zagu{i, da pcovisa!” vika{e. I se pote{e. Mnogu se pote{e. Vodata se ispravi i n# gleda{e so zakrvaveni o~i niz stolp~iwata od mostot. “]e mi prostite za mojot del, neli?” go vle~e{e Mrkule gazdata za rakav. “Ete, taka mi dojde. Mi zboktisa. Krkuleto po~na a mene tolku mi treba{e. Se kaam za svojot del!” I s# taka se udira{e nasekade. Po liceto, po teloto, mnogu se udira{e, }e se iskr{e{e od udirawe. Vodata zina i saka{e da n# goltne. Ba{ toga{ go minavme mostot. So dve usti, trojca, ja goltnavme izdi{kata od vodata {to vedna{ potoa, oslobodena od vi{okot te~nost, glave~ki se xitna i zafu~i niz koritoto. Odevme s# u{te pravo po “Krivogletska”. “Vie edinstven vidovte deka semafor~iwata ne rabotea”, navaluva{e Mrkule, “samo toa i treba da go kaète. Ni{to pove}e. Edno zbor~e da frlite. Od o~ite vi gledam deka ste po vistinata. Deka ste fin ~ovek, gospodin ~ovek!” I s# taka odevme pravo po “Krivogletska”. Toj zboruva{e a nie slu{avme so ~iftot u{i {to ni be{e na raspolagawe. “Bev gotov da mu prostam, ~uvte i sami”, nastojuva{e Mrkule, “izbegnavme da zboruvame za toa, za da ne se navredime, sosedi sme tolku godini, koga toj odedna{, ni pet ni {est mi re~e deka sum moèl malku i da vnimavam. “Saka{ da kaè{ deka jas ne vnimavav?” mu rekov i, izbezumen, pokaàv na sebe. “Da,” mi re~e, “ti ami koj!” “Oti taka zboruva{?” mu rekov. “Oti za trista poti!” mi

Dragi Mihajlovski

96

re~e, “crveno ti be{e. “Koe be crveno mi be{e?” rekov. “Semaforot,” mi re~e. ”A bre budala,” mu rekov, ”znae{ ti za pravilo na desna raka?” ”Kakvo pravilo,” mi re~e, ”ne vaì praviloto na desna raka koga rabotaat semaforite.” Potoa go ubeduvav deka raboteja a toj mene deka ne raboteja. Jas nemu raboteja toj mene ne. ”Da ne ne{to si se mrdnal od umot?” mu rekov. ”Ako nekoj od nas se mrdnal od umot toa sigurno si ti!” mi re~e i mi go zari prstot v gradi. Jas mu go fativ, majstorski mu go svitkav i mu go vrativ sose rakata. Toj spiska i mi ja vlepi edna preku nos. I jas spiskav i mu vlepiv edna preku nos. Toj potoa me bapna u{te edna{ ama i jas ne mu ostanav pokus. Taka naizmeni~no si se mavavme edno vreme i si piskavme. Na krajot duri slepec me nare~e, zamislete. I mnogu mi se zakanuva{e”. Na gazdata mu se krvjosaa o~ite. Znaev deka mu se kreva pritisokot. “Na sud }e go nosam toa kopile, na sud! ]e mi pomognete?” navaluva{e Mrkule. Isfrleni ko |uliwa poletavme nagore. Mrkule s# u{te go drè{e gazdata za rakav. I drobe{e. Stanavme to~ki gore vo semirot. Na Mrkule odedna{ mu vleze vetru{ka v usta i mu ja zatna. Na gazdata, po malku, mu se pro~istija o~ite i nabrzo prizemjivme. S# u{te odevme pravo po “Krivogletska”. Mrkule, so vetru{kata zaka~ena v grklan, ne moè{e da zine. Mavta{e so racete. Gazdata re{i da mu ja prifati molbata. Ja izvadi adresata. Adresata se zbuni. Se tufka{e no potoa pokorno vleze vo xebot na Mrkule. Mrkule go gu{na gazdata i go bakna. I s# taka go baknuva{e. Go iznabakna od baknuvawe. Potoa se pokloni. I ne{to prikaùva{e so racete. Se zavrte. Grdo mu izvira{e klunot od vetru{kata nazad na tilot od {ijata. Od pristojnost ja zagu{uvavme smeata.

97

Svedok

Mrkule trgna. U{te edna{ se zavrte, mavna i potoa brzo se izgubi kaj prvata krstosnica. Po dva meseca letoto se spakuva i zamina vo nepoznat pravec. Po~etokot na esenta go ste`na vremeto i mu go razraboti ~irot na gazdata. Pritisokot tripati mu se krena i dvapati mu padna. @ivee{e ni na nebo ni na zemja. A samo mene moè{e da mi se poàli. Dvajca samotnici. Eden so usta drug bez usta. I toga{, edno vtorni~no utro go simna gazdata na zemja. Be{e ~etiri ~asot. Jas leèv na masata. Toj si ja isprava{e grpkata na yidot kako {to sekoga{ ja isprava{e koga revmata }e go {trekne{e me|u ple{kite. Nekoj zayvoni. N# odvedoa. Pomnam, potoa, nerazjasnet pat niz mrakot. Pijani i polupijani tipovi vo deùranata. Gazdata, nenateran od nikoj, so krpa gi bri{e{e povra}anicite. Tie pak povra}aa a toj bri{e{e. Potoa bri{evme dvajca. Eden so race drug bez race. Kaj sudijata be{e normalno. “Znaete zo{to ste ovde?” pra{a sudijata. Gazdata gi vide Krkule i Mrkule i mu stana jasno. “Dvapati ne se javivte na pokanata. Moravme da ve privedeme”. “Mnogu retko sum doma”, re~e gazdata, “a i po{tenskoto sanda~e mi e otkateno. Decata od vlezot ~esto gi vadat pismata i si igraat po{tari”. “Pa {to ne go popravite?” re~e sudijata. “Nemam vreme”, re~e gazdata. “A {to tolku rabotite?” pra{a sudijata. “Gi ispituvam korenite na sebeuniùvaweto!” re~e gazdata. “Gluposti”, re~e sudijata, “podobro gledajte si ja svojata rabota!”

Dragi Mihajlovski

98

“Toa i go pravam!” re~e gazdata. Potoa go dade iskazot. “Odev pravo po ‘Krivogletska’. Denta koga se prska{e protiv komarci. Pravo po ’Krivogletska’ se dviè{e crveno Reno. Po ulicata od levo belo. Semaforite ne rabotea!” Potoa eden mesec bevme mirni. Ja razrabotuvavme tezata. Gazdata ve}e gi ima{e {tiklirano deminutivite {to, spored nego, imaa istoriska podloga, i gi zapi{uva{e na zasebni fi{i. I toga{, eden peto~en den se buvna Mrkule kaj nas i go najavi novoto odewe kaj sudijata. Vo ponedelnikot, gazdata go povtori iskazot. “Odev pravo po ’Krivogletska’. Denta koga se prska{e protiv komarci…” Krkule èstoko protestira{e i najavi deka raspravata }e mora da se odloì za dogledno vreme. No}ta, okolu dvanaeset, nekoj dolgo yvone{e. Gazdata ima{e topla plo~a na grbot i ne saka{e ni da mrdne. Na liv~eto {to edna raka go protna pod vratata pi{uva{e: “Dali ste siguren deka ne rabotea? Kolku ve pla}a, kolku?” Gazdata be{e siguren deka ne rabotea i mirno prodolì skoro do izutrina da gi selektira fi{ite za koi {to smeta{e deka se “pe~eni” za prvata verzija na rakopisot. Denta dojde Mrkule. “Go soprev da gradi,” re~e, “zboruva{e za {upi~e a vamu terasa. [upa i terasa! More mu gi ~itnav u{te vedna{ namerite. Saka s# {to e ènsko niz dvorot da mi go potpuluva, drtalo edno bezobrazno!” No}ta na novo liv~e pi{uva{e:

99

Svedok

“Koga toj grade{e jas ne go potkaàv a barem polovinata ku}a mu e divogradba. Sakam da vidite so kogo imate rabota. Razmislete! Siguren li ste deka semforite ne rabotea?” Gazdata prodolì da raboti vrz rakopisot no odvreme navreme, so polupkata na grb, kako za sebe }e si povtore{e: “Odev pravo po ’Krivogletska’. Denta koga se prska{e protiv komarci. Pravo po ’Krivogletska’ se dviè{e crveno Reno. Po ulicata od levo belo. Semaforite ne rabotea. Da, da. Mislam ne rabotea.” êtvrtiot den pak buvna Mrkule. “Bezobraznik!” re~e, “znaete {to mi napravi? Niz penxer~eto od dolnata bawi~ka mi frli dve staori{ta. @ena mi pripiska. Odvaj ìva ja izvadiv. A potoa, oti ova ne mu be{e dosta, u{te mi go soyida od negovata strana. Sega bawi~kata mi e temna. Prst pred oko ne se gleda vo nea!” I leleka{e. Mnogu leleka{e. Se iznaleleka od lelekawe. Gazdata ima{e meko srce i seto ova u{te pove}e mu go smeknuva{e. Ve~erta na novoto liv~e pi{uva{e: “Glavnata rasprava nabliùva. Dali ste s# u{te siguren deka semaforite ne rabotea? I toa samo od va{ata strana?” Slednite pet no}i gazdata mnogu malku moè{e da se sosredoto~i na rabotata a ona malku vreme koga }e me zeme{e se}avav kako mu treperat racete. Oti jas nikoga{ ne spijam, vo no}ite {to sledea ubavo ja gledav nesigurnosta {to vrtoglavo raste{e kaj gazdata. So nakostre{ena kosa, neizbri~en, o~ite okokoreni, toj samo povtoruva{e: “Odev, odev po ’Krivogletska’. Denta koga se prska{e

Dragi Mihajlovski

100

protiv komarci. Pravo po ’Krivogletska’ leta{e crveno Reno. Po ulicata od levo belo. Semaforite…mislam bea na pojadok.” [estiot den pak dojde Mrkule. “Mu gi otruv gulabite. Site do eden. Toj mene ku}ata }e mi ja ru{el, gulabari{te edno. A za pravo i mnogu lajnenca mi pravea. Nasekade po pokrivot i dvorot.” Na liv~eto ve~erta pi{uva{e: “Sega }e mu ja izvadam vodovodnata cevka {to minuva pod mojata ku}a. Neka si nosi voda od na majka mu. A za pravo, moè nekoga{ i da pukne. Ku}ata }e mi ja poplavi. De~iwata }e mi gi podavi. Zarem s# u{te tvrdite deka semaforite ne rabotea, a? A?” Gazdata ve}e ni{to ne tvrde{e. Sosema ja zapostavi rabotata vrz rakopisot za deminutivite i ednostavno se predade na nafakata. Po nekolku denono}ija negoviot iskaz izgleda{e vaka: “Odev pravo po ’Krivogletska’. Denta koga se prska{e protiv komarci. Pravo po ’Krivogletska’ se dviè{e belo Reno. Ulicata od levo se voznemiri. Semaforite, znam, bea na pojadok.” Mrkule pove}e nikoga{ ne se pojavi vo na{iot stan. Ve~erta novo liv~e se protna pod vratata. “A zar ne ve jade po malku janya? [to ~ovek ste vie? Malku li {teta ni napravivte? [to baravte da si ja pikate glavata kaj{to ne vi ja bere? [to turate piper vo tu|a manxa? Rabotele li semafori nekoga{ samo od edna strana, a? A?” Potoa dojde denot na glavniot pretres. Vo holot {etavme jas i gazdata. Dvajca osamenici opkoleni so nemir i sebeuniùvawe. Gazdata mnogu se pote{e. îsta~kata na dvapati ja sobra potta od pod nego i

101

Svedok

ja isturi vo prviot nu`nik. Toj ode{e gore-dolu po hodnikot pred salata za sudewe i povtoruva{e: “Odev pravo po ’Krivogletska’. Denta koga se prska{e protiv deminutivi. Se voznemiri ’Krivogletska’ i se ispravi pred ulicata od levo. Semaforite bea na pojadok!” Vnatre vo salata sudijata vloì dosta napor da gi smiri skaranite. No mirot bara{e `rtva. Gazdata dolgo, predolgo ~eka{e da mu dadat zbor. ]e umre{e od ~ekawe da moè{e. îsta~kite na smeni mu ja sobiraa potta vo kofi i ja frlaa v nu`nik. Najposle sudijata se zavrte kon nas i re~e: “A vie, {to gi ispituvate korenite na sebeuniùvaweto, {to mislite vie za seto ova? Dolèn sum da ve predupredam deka la`noto svedo~ewe e kaznivo. Sigurni li ste deka tie ~udni semafori rabotea? I koj e va{iot interes vo seto ova?” Gazdata ne re~e ni{to. Samo gi okokori o~ite i izgleda{e kako da lapnal sr~i od {i{e. Sudijata u{te malku zboruva{e a potoa im ja prepu{ti rabotata na skaranite. Vrevea tie u{te nekoe vreme, krevaa pravovi, no potoa, ne znam kako i ne znam zo{to, vidov koga so grdite pokazalci obajcata ja frlija vinata kon nas, mislam kon gazdata posebno. Vidov, mnogu, mnogu mu bea luti, vo naletot na gnev za malku }e n# fateja i }e n# isfrlea od sudnicata. Toj èstok, so ni{to nepredizvikan napad vrz zaedni~kiot neprijatel kako da go zatvori i zatna ve{ta~kiot jaz me|u niv. Prvin srame`livo a potoa ma{ki po~naa da se tapkaat po ramo. Duri vidov, veruvajte mi, na krajot, raka pod raka izlegoa od sudnicata bez da zaboravat, na minuvawe, da ni frlat po eden teòk, prezriv pogled. Potoa izlegovme i nie. Na ’Krivogletska’

Dragi Mihajlovski

102

pritisokot visoko n# krena vo ramni{te na na{ata garsoniera {to se nao|a{e na osmiot kat. Tuka ostanavme da visime nadvor prilepeni do sa|osanata fasada. Na gazdata ko{ulata mu be{e raskinata. Vrap~e mu se posra na gradi. Celo vreme duri lebdevme toj povtoruva{e. Se raspovtori od povtoruvawe: “Odev krivo po ’Pravogletska’. Denta koga se prska{e protiv deminutivi. Se iskrivi ’Pravogletska’ i voznemirena udri vo ulicata od levo. Semaforite bea na pojadok!” Da imav race }e go fatev za ~elo. Vidov potta ko do`dovnica mu se lee{e dolu na plo~nikot i se zakanuva{e da gi udavi cve}iwata. Tie mavtaa so ra~iwata bespomo{no. Toga{, na prozorecot od garsonierata se pojavija dvajca sosedi. Nekako go dofatija mojot isceden, dehidriran gazda {to blada{e tuka pred niv vo vozduhot i uspeaja nekako da n# vnesat vnatre. N# kutnaa na podot bez razmisluvawe. Ispadnav. Gazdata, spruèn na parketot i natamu go dava{e svojot iskaz: “Odev koso po ‘Krivogletska’. No}ta koga se prska{e protiv pravogletci…” Ba{ vo sredinata na iskazot eden od maìte go tresna po lice. Bez svest, vidov, gazdata u{te samo di{e{e neramnomerno. “Sigurno imal nekoja te{ka janya na du{a,” re~e ~ovekot {to bez potreba go drè{e za race. “Moèbi” re~e drugiot, “ama se slu{a oti vo posledno vreme mnogu se vle~kal po sudovi!” ôvekot samo gi krena ramenicite i otide da telefonira. Treperev na podot. Edniot od sosedite me dofati, opcu i me isfrli niz prozorecot. Po kru`noto

103

Svedok

pa|awe zavr{iv vo kantava za |ubre od kade seto ova vi go kaùvam. Me|u ovoj gnie` so realna opasnost da zavr{am zasekoga{ na gradskoto |ubri{te. Nedoiskaàno, nedoiskoristeno. Bez vina, bez presuda. No sepak, ne pomisluvajte oti vi zboruvav kuturica. Razmislete! Jas s# u{te ~ekam ne~ija raka da go krene kapakov i da me izvle~e! A sega }e molknam. Oti {to moàm pove}e da storam koga taka ni e pi{ano nam penkalata ni{to da ne moème bez tu|a raka?

(1985)

104

Mese~ari

Ve}e dvapati se simnuvam a toj ne e doma. Ve~erva ne raboti liftot, po skalite e mra~no, avtomat~eto

odamna e rasipano. Lu|eto se temni, fateni za parmacite se vle~at ugore-udolu i zbivtaat.

Zastanuvam tamu kaj{to mi se ~ini deka e tretiot kat. Pritiskam na yvon~eto. Po dve minuti sfa}am deka ne raboti. Tropam na vratata.

“Doma e Jovo?”“Sega }e se vrati,” mi veli `enata. ”Vlezi.”“Odam da gi soberam decata,” velam, “}e naminam

poposle.”Dolu na klupata nema nikoj. Parkiranata cisterna

go zatvora patot kon park~eto. Kleknuvam i pod nea sakam da vidam dali doa|a aptekarot. Negovata sitna figura bi ja poznal i na kilometri. Po pet minuti, so papkata v race se vra}am gore na {estiot kat.

Vo osum i pol pak sleguvam dolu.“Dojde Jovo?” go pra{uvam visokiot, krupen ~ovek

{to stoi tuka vo temnicata na hodnikot od tretiot kat. “Jovo,” velam, “aptekarot,” povtoruvam, “go znaete, ne?”

“Vlezi,” veli `enata {to ja otvora vratata, “te ~eka.”

Odajata e skoro prazna. Ima dva filadendrona

105

Mese~ari

vo edniot agol, dva se prazni, a vo ~etvrtiot gr~i eden televizor.

“Ee, ne raboti,” veli Jovo ko da se pravda. Sakam da mu kaàm deka e dobro {to ne raboti no

èna mu e pobrza.“Prazno e bez televizor,” veli, “ko da mi fali ~ovek

vo ku}ata.”Jovo ne saka taa da zboruva, & nao|a mana vo mezeto, vo

fustanot & nao|a mana, vo s#. Taa sfa}a no ostanuva kaj{to si e.

“Ni{ki vi e?” velam, kolku da kaàm ne{to, neprijatno mi e.

“Gorewe” veli taa a Jovo ja ubiva so pogled. “Dobar be{e,” pak veli taa, “ama ne znam {to mu stana. Naedna{ snema slika. Samo da ne e ekranot. Ogan se.”

“Moè da e nekoj otpornik,” velam i poglednuvam vo Jovo.

“Go znae{ ~ovekot nadvor?” go pra{uvam kolku da ja razbijam neprijatnata pauza.

“Kakov ~ovek?” veli Jovo.“Visok, krupen,” velam.@ena mu ve}e e kaj hodni~eto. Slu{am kako ja otvora

i zatvora nadvore{nata vrata.“Nema nikoj” ja slu{ame.“Tuka be{e pred malku,” veli, “ba{ pred va{ata

vrata.”“Pa,” veli Jovo po dve minuti, “nie sme tuka. Ako n#

baral pak }e n# bara.”“Na zdravje!” velam.“Da sme zdravi i ìvi!” veli Jovo. Pivnuvame od

viwakot.“Kako na rabota?” ja pra{uvam ènata {to sedi

Dragi Mihajlovski

106

zaedno so nas na masi~eto.“Nikako,” veli, “stani, ‘rmabaj, legni. Odvaj

~ekam sabota a koga }e dojde duri da se svrti{ ete ti go ponedelnikot.”

“Odi legni si!” veli Jovo, “go tormozi{ kom{ijata so gluposti.”

“Gluposti, gluposti!” veli taa, “edno e da si èna, drugo ma`!”

“Dobro, dobro,” veli Jovo, “odi sega legni si.”@enata ne ni pomisluva da stane. Jovo ni{to pove}e

ne zboruva. Kako po dogovor pak trgnuvame od viwakot.“Ne e lo{,” velam, “@upski e?”“Ne oti znam,” veli Jovo, “i taka retko pijam.”“Nemoj da misli{ deka jas pak znam,” velam svesen

deka zboruvame gluposti. Jovo netrpeliv da zavr{i vovedot, gleda de vo èna si de vo papkata, jas ve}e mislam na prvata re~enica.

“Da ne sakate kafe?” pra{uva ènata i trgnuva kon kujnata.

“Samo stavi voda” veli Jovo, “i legni si.”@ena mu odi i se vra}a od kujnata, ima ~udna

nervoza vo potezite, ne{to kako prezir & izbiva na usnite, potoa za~ekoruva i gordo izleguva niz prozorecot. Se voznemiruvam a Jovo e mrtov laden. Na mese~inata {to izleguva potoa, raspoznavam ènska senka zad prozorecot. Vo sobata ve}e se ~uvstvuva lesnina. Dobri se dobrite èni no ne sekoga{.

“I?” veli Jovo, “Kako e?”“Pa,” velam, “interesno.” Znam deka e glupavo toa

{to go kaùvam, Jovo me gleda so zinata usta, o~ekuva da go falam a toj da raste, da raste.

“Pro~itav s# vnimatelno,” mu velam, “to~no tripati,

107

Mese~ari

interesno e!”Po vtorata ~a{ka jazikot se razvrzuva. Zboruvam,

zboruvam.“Ima{ sjajni mesta” velam, “ama ima{ i padovi.”“E, ee, padovi,” veli Jovo, “znam, znam,” veli, “imam

i padovi. êkaj }e ti kaàm kako mi tekna ba{ ovaa. Veli{ dobra e, a?”

“Dobra e, dobra,” velam.“E, ee, majkata,” se raspoloùva Jovo, “pa ti si ko

kriti~ar,” veli, “ee, da me sfa}a sekoj kriti~ar kako tebe, veli{ moè i da se objavi, a?”

Jovo podripnuva od stolot, naleva pak ~a{ka, veli, “Ti se dopa|a ova, bravo be, kom{ija, ba{ ovaa, a jas se pla{ev.”

“Ova e navistina dobro,” velam, ”slu{aj,” ~itam: “po smrtta na glumecot sarkazmot e za nekoj snob, ova ti e super,” velam, “ba{ nekako ko [ekspir.”

“Ko [ekspir, veli{,” se vozbuduva Jovo, “a jas ba{ mislev deka toa nema da ti se dopadne. Bravo!” veli. “Ima{ ti smisla” veli, “ima{.”

“Pa, taka,” velam a milo mi e.“A ovaa za Bap~or?” veli.“Odli~na e,” velam, “ima tuka kontrasti,” velam, “i

ovie mitolo{ki imiwa ba{ ubavo si gi trefnal, ne{to kako Jejts,” velam.

“Jejts veli{?” Jovo e mnogu vozbuden. “Mora da me zapoznae{ so nekoj kriti~ar,” mi veli, “znam deka gi poznava{, nekoe recenzii~e da mi {krabnat, {to veli{, neli ti se dopa|a, ne?”

“Dobar si, dobar,” velam i ja navednuvam glavata. Jovo stanuva od stolot, onaka nizok, slab, so musta~iwa, mavta so racete, raste. Stanuvam i jas. I zboruvam, zboruvam…

Dragi Mihajlovski

108

Gore, na tavan, nao|ame mali èlezni skali. Gi vadime i gi mestime na penxereto {to vodi na pokrivot.

“Odi Jovo,” velam, “odi napred!”Jovo se ka~uva po skalite a jas cvrsto gi dràm da ne

se liznat na cementot. Toj e ve}e gore vo mrakot. Se ka~uvam i jas.

“Blagodaram,” mu velam na visokiot, krupen ~ovek {to dolu, pod mene, mi ja pridrùva èleznata skala. Gore sum.

“Prvpat ovde se ka~uvam!” veli Jovo.“Se pla{i{ od visina?” mu velam.Mese~ina ve}e nema. Ogromna ènska senka se

popre~uva me|u nea i pokrivot. Jovo odi malku nadesno, ja pridviùva glavata nebare yirnuva dolu kaj{to treba da e trevnikot. Ni{a so glavata.

“Va`no e da se prestra{i{,” velam, “posle e lesno. Dojdi vamu.”

Jovo me sledi kako malo dete. Belata ko{ula mu e podizlezena od pantalonite i mu se vee lefterno na vetrot.

“Ima tuka mnogu interesni raboti,” velam, “znae{e za antenata?”

Jovo se potka~uva na skalite {to vodat na povisokiot del od pokrivot. Vo mrakot mu ja ~uvstvuvam tremata.

“Va`no e da ne misli{ deka postoi nekakvo dolu,” velam, “misli samo na gore i s# }e bide kako {to treba.”

Tuka na ovoj del, ima golem ~eli~en stolb na koj se pricvrsteni dve anteni.

So Jovo odime tamu.“Gledaj go onoj kako gi mesti antenite,” mu velam i

pokaùvam kon visokiot, krupen ~ovek. “Ako gi namesti to~no kon vrvot na Vodno moèbi }e dobie{ slika, pojasno

109

Mese~ari

}e gleda{.”Jovo mol~i dve i pol minuti, gleda prazno vo

temnicata, ~udno e, ~udno, neboto bez mese~ina.“Znae{,” veli, “se zatvorivme. Mnogu retko

izleguvame. Decata rastat i ve}e ne se na{i. S# ni se odzema. Si `iveel na selo?”

Odmavnuvam so glavata. Stignuvame do antenata, ja pipkame od site strani. Tuka pokrivot se spu{ta nadolu.

“Odime,” velam, “ovde e strmno ama pak ima za{tita. I da se lizne{ ima kade da se fati{.”

“Od {to treba da se {titime?” veli Jovo.“Od sebe,” velam, “od kogo drug?”Zastanuvame eden metar od rabot.Jovo stoi ispraven vo temnicata. Mu ja gledam ubavo

ko{ulata a s# drugo prepoznavam potamina.“Ja mrazam aptekata,” odedna{ veli Jovo i nekako se

podava kon provalijata.“Na ovie godini,” velam, “i mrazime i sme razo~arani

ama va`no e da ne mrazime do kraj i da ne sme dokraj razo~arani. Ima tuka lufta vo koja s# u{te n# sobira. “Gledaj,” velam, “onde pravo e Gazibaba. Probaj pravo do nea.”

Jovo ne mi veruva. Ne go ostavam da se dvoumi. Go potturnuvam i toj trgnuva niz mrakot. Gazi Jovo vo vozduhot i gledam belata ko{ula mu stanuva to~ka. Po tri minuti e pak do mene.

“Pa jas mo`am vaka i do Vi~o,” veli a pod musta~iwata mu se ra|a nasmevka.

“Probaj prvin do Quboten,” mu velam, “eve, zaedno ako saka{.”

Se vrtime kon sever i trgnuvame kon Quboten. Toj ne se gleda no jas dobro go znam pravecot. Po dvaeset minuti

Dragi Mihajlovski

110

stoime povtorno gore na pokrivot i so edna raka se drìme za ~eli~niot stolb na najvisokiot del od zgradata.

“Znae{,” veli, “be{e edna{ prolet pod mojot Bap~or, s# razzelenilo, dedo izlegol i se pe~e na sonce, dolu pod skalite, gledam raloto ’r|osalo, jas premlad, dedo prestar, a toj {to e taman go nema.”

“Go znae{ golubarnikot?” velam.Odedna{ golemata ènska senka se trgnuva od pred

mese~inata i sega jasno se gleda neboto gore i ulicata dolu po koja vrvat retki minuva~i.

“Ama mi se sme{ni lu|eto dolu,” veli Jovo, “kako gluvci mi se,” se smee. Se smeeme zaedno edno pet minuti. Koga ni projde smeata velam: “Da ne potcenuvame. Va`no e i na pokrivot da ostaneme lu|e!”

Jovo se raspoloùva. Stoi Jovo i se xari gore vo yvezdite. Samo mu se nasmevnuva musta}ot koga ja zdogleduva sme{no smalenata ènska senka zalepena ko pa~avra za mese~inata.

“Ovde” velam, “levo.” I se spu{tame po pokrivot od drugata strana. Tuka ima dlabnatina.

“Gi gleda{ {ti~kite?” velam, “nekoj gi donesol ba{ tuka.”

“Kade se gulabite?”“]e dojdat,” velam, “ima denovi koga s# si doa|a na

svoe mesto.”Onoj krupen, visok ~ovek s# u{te se pletka okolu

antenite. Mu ja gledam glavata, racete i teloto.”Sme{no e {to lu|eto u{te zboruvaat za nebo,”

velam, “odamna e dokaàno deka toa ne postoi. Slobodata e pro{irena i sega se protega kojznae do kade!”

“Saka{ aspirin?” veli aptekarot i goltnuva dva ne ~ekaj}i go mojot odgovor.

111

Mese~ari

Stoime i gledame kako visokiot, krupen ~ovek gi ostava antenite, doa|a do {ti~kite i po~nuva da go pravi golubarnikot.

Blizu sme do provalijata. Jovo sedi na rabot a jas malku potamu.

“Ima, ima sili,” velam, “{to u{te n# dràt visoko.”Jovo gleda li gleda vo yvezdite. Onaa senka na

mese~inata sme{no se izdolùva i mu go skratuva vidikot.“Ima ne{ta {to se mnogu povisoki nadolu odo{to

nagore,” velam.Jovo ve}e gi saka samo yvezdite.“Edna{ mora da si odam od aptekata,” veli, “za lu|eto

e taa kako samoposluga,” veli, “ne moàm pove}e da im gi gledam licata. Majmuni. Mi se gadi od niv!”

Jovo i natamu gleda vo yvezdite i kolku pove}e gleda tolku poblisku e do provalijata…

Go dovr{uvame viwakot. Jovo saka da stane i da donese drug.

“]e preterame,” velam svesen deka ve}e preteravme.Od kujnata se pojavuva èna mu so novo {i{e viwak.

Niz prozorecot gledam kako blesnala polna mese~ina.“Ete, s# pominavme,” velam, “mi se ~ini ti kaàv s#

{to mislam. Dobro e , dobro.”“Ubavo s# mu kaà,” veli ènata i tura od viwakot.“E, ee, kom{ija” me tapka Jovo po ramo neobrnuvaj}i

vnimanie na ènata, “veli{, dobro e. Bravo, bravo. Znaev deka }e ti se dopadne. Vidi,” veli, “ima, kako {to veli{, padovi, ama ne e s# tolku crno, ne? Mislam, ima nade`, a?”

Stanuvam i doa|am do vratata. Se razbira deka nikoj ne moè da me natera povtorno da sednam. Jovo e tuka zad mene, nizok i slab, me tapka po ramo, veli: “vidi za ova, dobro? Moèbi nekoj }e se sloì, ne?”

Dragi Mihajlovski

112

Kimam so glavata. Jovo i natamu me tapka po ramo krenat na prsti, veli da dojdam nekoga{ so èna mi. I èna mu taka veli, a Jovo povtoruva deka sekako mora da dojdam, da poprikaème veli, deka najdobrite ne sum gi ni videl, deka sme bile sli~ni i sli~no.

Vo hodnikot e temno. Onoj krupen, visok ~ovek se pottrgnuva da izlezam za potoa pak da zastane to~no pred vratata na Jovo. Se iska~uvam spokojno po skalite do {estiot kat. Doma spijat. Ja zaklu~uvam vratata dvapati. Se mu{nuvam v krevet.

Pod jorganot odedna{ mi nadoa|a temna qubomora pri pomislata deka moèbi ba{ sega, koga }e zaspijam, onoj visok, krupen ~ovek }e vleze kaj Jovana, }e mu ja zeme du{ata i vo ostatokot od no}ta, }e mu ja {eta slobodna tamu negde me|u yvezdite.

(1986)

113

Pe~urkar

Odevme godini so tate ili samo edna kratka no}, kojznae. Od krevet me krena nekoja sila i se xarev vo drvenite

skali po koi toj celo vreme se ka~uva{e i sleguva{e maftaj}i so fenerot, petrafil moèbi be{e. Pomisliv deka e rano no toj tolku nervozno ~kripe{e po skalite, tolku nevnimatelno ja otvora{e i zatvora{e vratata {to vedna{ mi stana jasno deka tuka nema protivewe. Nozete mi bea kotka, mislam celiot bev kotkosan, ja grizev no}ta i temnicata napikan vo preklanskite kafeavi ~izmi. Tate ode{e pred mene, grob nebare mi se dviè{e pred o~i, podvikan i gegav so palarija na glavata i ranec na ple}i.

Go minavme nu`nikot, potomokot na edna civilizacija {to izumira{e i zavr{uva{e vedna{ tuka kaj bav~eto so p~enki. Zad grajnata n# zadavi mirisot na rasjeto, zdivot na kapinkite i gorskite jagodi. Ugorninkata ni gi zategna ìlite a potoa se protnavme niz bockite od ìcata {to treba{e da im pokaè na yverovite do kade im e sinorot. Otade pletot pat~eto krivule{e nagore vo no}ta, se spoulavuva{e niz idnite aspirini, alkaloidite niz koi ùberka{e slobodnata voda nesvesna za ropskata rabota {to ja ~eka tamu negde dolu kaj turbinite.

“Mamo,” rekov i se zakopav vo mrakot, “{to pravi{ gore na orevot?”

Dragi Mihajlovski

114

Orevot ja zafa}a{e poljankata pred nas, sigurno ima{e stopedeset godini, grankite mu se {irea nasekade vo no}ta, moè be{e kolku trista ku}i ednanaedna a tamu najgore, na najtenkata vetka, stoe{e mama so lastagarka v race i udira{e.

“Mamo,” rekov, “u{te ne se zreli, greota e!”Taa ne me ni pogledna, vidov kukastiot nos go ima{e

potpreno na najbliskata granka, nekakva {arena {amija & se vee{e na glavata, fustanot & zavr{uva{e dolu kaj rasjeto.

“Berete, beretee!”Se otkornav i trgnav po ugorni~eto. Ne moèv

vedna{ da se svrtam a koga uspeav, ja vidov mama, svrtena so grbot, kako ja ispravi lastagarkata i po~na da uriva yvezdi, edna po edna i po~uvstvuvav deka so sekoj pad mi se zgolemuva àlta za onie {to treba{e da umrat izutrinata.

Tate vle~e{e napred. Mese~inata mu ja ima{e izdolèno senkata i mi be{e neprijatno koga sfativ deka mu gazam po palarijata koja navistina malku mi bega{e levo-desno oti tate sekoga{ ima{e obi~aj da se ni{a vo odot. Na gazot mu gi raspoznavav krpite za{ieni so kanap na pantolonite {to odamna go imaa isluèno svoeto. Ne{to me tera{e da pobrzam napred, da go zastanam i da go pra{am {to mu zna~e{e ona v~era, mislam onaa tiha nervoza pred legnuvawe {to moè{e da se vidi samo vo o~ite, iskoseni i vovle~eni vo ispienoto lice i vo nekontroliranata igra na prstite, onie isti prsti {to suvereno gospodarea so {umata, so sekoja {uma {to moèa da gospodarat, so s# ona {to raste{e, {to botee{e i gnie{e nebrano od nikogo. Mi re~e tokmu koga sedevme na drvenata masi~ka nadvor vo dvorot, na edniot kraj vrganite {to so noèvi gi se~evme kako sirewe i potoa gi redevme na tablite i gi ostavavme na zemja da se isu{at a na drugiot lisi~arkite, òlti, so

115

Pe~urkar

miris na livanto {to gi sobiravme pravo vo kartonskite kutii oti za niv ne treba{e sonce: “Utre }e bide golemata, }e vidi{!” Potoa sno{ti, ba{ pred stemnuvawe, koga so maloto kantar~e gi dotrga kutiite i gi pikna vo kujni~eto zalepeno za ku}ata i koga papsan se sprostre na krevetot a jas ka~en na nego mu go gazev grbot i mu gi ladev nozete so kiselina oti neobi~no mu gorea a ufunetot go tera{e na ofkawe: “Mi se gadi od pe~urkite. S# se toa mali, sitni pe~ur~iwa. Vreme e da ja najdam vistinskata. Utre te vodam tamu!”

Pra{av kade a toj napravi ~udno lice, neobi~en sjaj mu blesna vo o~ite, “tamu!” re~e, “}e vidi{. Ubavo }e vidi{!”

Ode{e tate pred mene vo mrakot a jas mu bev poveren od senka onaka mal i zgaznat od edno drugo vreme {to mi go temne{e umot i me slepee{e na zdravo. Vo ednata raka nosev zimbil so nekolku najlonski }esi vnimatelno zdipleni i podgotveni da go primat beri}etot {to go o~ekuvav. Sega izbivme na edna golinka, na tate nikako ne mu teknuva{e da podzastane, da zapali edna kako ponapred, da pogledne dolu kon ezerceto i da ja predvidi godina{nata ètva ili da gi imenuva golinite niz gustata {uma, oti toj go znae{e sekoj kamen, cel ìvot akal po pustelijava, nikoj to~no ne znae {to pravel, kolku tagi i nesre}i tuka odboluval.

Malku podolu rit~eto se spu{ta{e a niz dolot te~e{e reki~ka.

Rekov: “Ja znam ènata, onaa onde {to pere na rekata, nekade sum ja videl ili me videla, kokot & go znam,” rekov “da ja pozdravime, mislam, odamna so nikogo ne sme progovorile.”

Tate vedna{ skr{na desno, po~na da se jazi nagore po bregot, mislam, dvaeset godini ima{e i nekoj mesec,

Dragi Mihajlovski

116

leta{e prugore po planinata a jas po nego, stogodi{nik ili tuka negde so du{ata v petici i jazikot dozemi. Negde gore, mnogu gore ja preminavme reki~kata pravo niz srede, potoa kislosani, iscapani, trgnavme nadolu po drugiot breg niz leskite, veruvav tate go znae patot, mnogu mu veruvav. Potoa slegovme pak na pat~eto, mese~inata svete{e, od drugata strana ja vidov golinkata a dolu, na rekata, mislam be{e mama, ja kreva{e piralkata i udira{e po ~ergite ili velencata, ne moèv dobro da vidam a koga vidov taa ja gale{e ma{inata za perewe ba{ kako treto dete i go blagoslovuva{e gospoda.

Tate ni da se svrti, ita{e toj napred niz nekoi paprati i smreki, pa preku edno drveno mov~e preminavme nekoja reki~ka i, pomnam, edno staro ku}i{te {to zeva{e vo no}ta ni se ispre~i na pat no tate sekoga{ begal od lu|eto. Pomnam, edna{, ne mnogu odamna, koga me vikna da mu pomagam okolu drvata, iako nemu ne mu treba{e pomo{ za se~ewe, samo taka saka{e da ja dràm magaricata i da se vrtkam okolu nego, da ja dràm pilata od ednata strana. Mi re~e, “sakaj gi lu|eto ama so niv nemoj mnogu. Podli se i zavidlivi. [to pomalku si so niv tolku pomalkumina }e ti se poserat na grob!”

Potoa izlegovme na edna padina, samo palarija i ranec se mrdaa pred mene nad papratot. Kaj dolot malku podzastanav. “Tuka ima salep,” rekov i so goli race po~nav da buri~kam niz kapinite “da iskopame malku, zima doa|a, a koga }e stegne studot nema ni{to podobro za gradite od topol salep so kanela.”

Znam deka tate be{e tuka nekade nad mene vo mrakot, ova za nego be{e ~isto ma~ewe, toj so godini vadel salep. ]e gi razgrne{e trevite i golora~ki }e pro~epka{e vo kalta i koga najsetne cvetot }e se izmolkne{e na videlo, toj

117

Pe~urkar

vnimatelno }e go simne{e ranecot, }e gi protrie{e racete, }e plukne{e vo niv, }e ja zgrabe{e kazmata i po malku }e go izvle~e{e rastenieto sose koren oti samo korenot be{e upotrebliv so ~udnite pet prstiwa. Potoa, pomnam, vo ku}ata, so babu{arka }e gi naniè{e koren~iwata leka-poleka nebare bea de~iwa so goli gaziwa i nizite }e gi obese{e na brut~iwata zakovani vo yidot od ku}ata da se su{at. Potoa otkako ubavo }e se isu{ea i }e se smalea do neverojatnost, gi melevme vo ma{ina za meso i so edno laj~e od melenicata i kilo voda varena desetina minuti se dobiva{e polugustiot napitok.

Tokmu toga{ sfativ deka nemam kazma, go molev tate da mi dade ako ima, no ne{to kako potsmev za~uv otade kapinite. Si go zedov zimbilot i brzo-brzo se vrativ na pat~eto po koe {to toj ve}e ita{e.

Nabrzo zafativme vo vakavskoto, go preskoknavme pletot i dojdovme pred crkvi~eto zad koe na stebloto od eden dab, na pet metri od svetili{teto, ima{e ikona so drvena ramka na koja minuva~ite ostavaa pari. Tate nikoga{ ne sakal crkvi, toj samo pomina i zamina i po malku go vidov zabrzan kon po~etokot od {umata.

“Mamo,” rekov, “{to pravi{ gore na pokrivot?”Mama sede{e na }ermidite fatena za ̀ elezniot krst

i se potsmeva{e. “Mamo,” rekov, “koga se rodi baba Zaharija?”Taa me gleda{e, vidov me poznava, re~e: “Na Mitrovden.”“Na koj Mitrovden?” rekov.“Koga se ène{e Lambo,” re~e taa.“Koj Lambo,” rekov, “i koga toj se ène{e?”Taa me gleda{e, mnogu me gleda{e, vidov epten me

poznava, re~e Lambo dal pari za crkvi~eto i se ènel

Dragi Mihajlovski

118

vedna{ {tom se vratil od gurbet.Pred da vlezam vo {umata se zavrtiv a oddolu mi

mavta{e mama, mislam od ikonata mi mavta{e ili od pokrivot, va`no be{e od vakavot.

[umata be{e dabova no se nao|a{e i po nekoja buka. Se àlev na gasenicite {to pa|aa i me jadea kaj vratot. Tate, pred mene, ne obrnuva{e vnimanie na ni{to, nego so godini go jadele gasenici, bolvi, no sega na seto toa gleda{e so potsmev, mislam, odamna ve}e ne go interesiraa sitnite gadinki i li{ki. Gaze{e toj napred, nagore, a potoa nadolu niz eden temen dol vo koj{to se delea nekolku pat~iwa no za nego nema{e dvoumewe, toj se slede{e sebesi i ode{e kon ona negovo tamu koe samo toj go razbira{e i samo toj znae{e to~no {to e.

Na slednata golinka, od levata strana, ba{ na rabot pod bukite gi razgrnuvav vetkite, gi potkrevav, gi vrtev. So radost gi sobirav vrganite i gi pikav vo zimbilot. Toj stoe{e pred mene, prezirot mu izbiva{e od sekoja br~ka, mi ja gleda{e al~nosta i me soàluva{e.

“[to ti e?” rekov. “Znae{ deka imam prijateli tamu vo gradot, i tie berat, knigi pi{uvaat za toa. Im zboruvav za tebe, im rekov ti si najdobriot iako ni{to ne zboruva{, mislam, ne se fali{, ne pi{uva{, ni{to ne veli{ {to moè da te krene nad drugite. [to ti e sega?”

Tate se svrte i trgna nagore i se zagubi me|u dabovite. Odev po nego i àlev po vrganite i lisi~arkite {to otkornati i zgazeni pa|aa pred mene na patot. A tate, pomnam, nekoga{ ili v~era, gi sobira{e so vre}i, od prolet do esen gi sobira{e, a koga be{e doma mu ja se}avav nervozata, s# taka yirka{e niz penxereto, gi merka{e oblacite, go slede{e sonceto, a no}e, po mese~inata znae{e dali drugiot den }e vrne. A ako zavrne{e a potoa sonce ako

119

Pe~urkar

pripe~e{e, nema{e takva sila {to moè{e da go zadrì dolu vo gradot. Go zema{e ranecot, }e go napolne{e so leb i konzervi i pravec planinite. S# drugo be{e pomalku va`no. Propu{ta{e svadbi, veridbi, imendeni, pogrebi, s# propu{ta{e. Svojot pogreb bi go propu{til da moè{e. Otprvin sobira{e le{nici, nekakvi koreni kopa{e po golinite, pa potoa uporno sobira{e borovinki, celi kanti nose{e na grb. Edno vreme po~na smreki da sobira: }e go pikne{e sitoto pod rastenieto, so ko`nite rakavici }e go istruè{e gran~eto a sinite top~iwa zaedno so |ubreto }e gi isee{e i ona {to }e ostane{e vedna{ go tura{e vo ranecot.

Taka eden den gi otkri pe~urkite i pove}e nikoga{ ne gi ostavi. S# drugo, sekoja bilka, sekoe polàv~e stana sporedno. Po celi zimi samo za pe~urki im zboruva{e na gostite kaj nas doma, se zanimava{e so razni prognozi po odnos na sledniot rod, ja predviduva{e cenata, so bes zboruva{e za kupuva~ite, za toa kolku i kako potkradnuvaat, ili na kratko: zime sonuva{e leto, ne moè{e da se pomiri so toa deka postoi godi{no vreme vo koe ne rastat pe~urki. So godinite nau~i najdobro da gi raspoznava. Mislam na kilometri gi namirisuva{e, mestata im gi znae{e; na primer, vrganot, to~no znae{e deka za nego treba nekoja mala golinka a toj }e nikne tokmu na sredina, so metro moè{e toa da se proveri; ili lisi~arkite, znae{e da gi nadu{i tamu kaj{to okoto ne gi gleda{e, pod lisjata, pod grankite, vo papratot, vo steblata.

Sega tate vo ni{to ne poglednuva{e. Ode{e pravo nekade vo no}ta trop~kaj}i i gme~ej}i gi site mo`ni pe~urki i pe~ur~iwa, otrovni i neotrovni, golemi i mali. Ni{to, bukvalno ni{to, ne moè{e da go spre~i vo namerata. Potoa dojdovme do edna dlabnatina, ne{to

Dragi Mihajlovski

120

kako golemi kopanki, kako prirodna pe{tera od drvja i steni. Pomnam, edna{ tate mi re~e deka negde navamu ima vakvo ne{to, stra{ili{te kako {to re~e, kaj{to nikoj ìv ne doa|a, i deka ba{ nekade ovde, edna zima, se sobrale pedesettina batak~ii, so pu{ki, so stapovi, so kami i ba{ tuka negde na~ekale surija divi sviwi i gi ispotepale kako vrap~iwa, ba{ kako vrap~iwa re~e i deka ottoga{ nikoj ovde ne stapnal od strav od nekakva odmazda, bo`ja moèbi ili sli~no.

“Mamo,” rekov, “{to pravi{ gore na bukite?”Ja vidov tepa{e gasenici, jade{e lisja, se smee{e.“Go znae{ Kitan?” re~e.“Koj Kitan?” rekov.“Silen ma` be{e svekor mi,” re~e, “a umre ba{ tuka,

od kila, sred leto, tuka vo kopankite. Go najdoa po tri dena oòlten i bu|osan.”

Ba{ toga{ mi go snema tate. Odedna{ vleze vo pe{terata pred nas. Pojdov po nego i vidov vlez nikade nema. Se vrtkav, se {utkav, pred mene ima{e samo tvrda stena i gusto rasje okolu nea. Poglednav nagore, kon vrvovite od drvjata poglednav kaj{to mislev deka e mama. Rekov: “Mamo, nego go snema!” I s# taka zboruvav vo temnicata i s# pove}e go ~uvstvuvav studot {to me vko~anuva{e. Go frliv zimbilot, gi frliv najlonite, s# frliv i potr~av nagore niz rasjeto. Gore, na ramnicata se spruìv na zemja ba{ kako pretsmrtnik {to legnat se prisposobuva na bliskata smrt i ofkav…

Ne znam kolku vreme minav vo taa polo`ba no znam deka odedna{, na neboto {to po~nuva{e vedna{ tuka od ramninkata, se pojavi silen blesok i ubavo go vidov tate so palarijata i ranecot kako iznikna nekade oddolu, od tajniot izlez na pe{terata, mislam, i kako, vjavnat na ogromnata,

121

Pe~urkar

otrovna, atomska pe~urka letna ugore kon mama koja, legnata na s# u{te neozra~enite yvezdi, so podadeni race, nestrplivo go o~ekuva{e.

Bieweto na kambanata {to potoa go ~uv samo mi go ozna~i patot za nazad.

(1987)

122

\on

Ne znam to~no dali prikaznava zapo~nuva vo vtornik ili petok ama siguren sum deka be{e toa eden pazaren den vo

Bitola, a vo Bitola samo vtornicite i petocite e pazar, toa site bitol~ani a i mnogu nebitol~ani go znaat. Bev dojden od Skopje so no}niot voz po nekoja rabota, mi se ~ini novo kr{teni~e mi treba{e ili nekoj sli~en dokument {to samo vo Bitola mo`ev da go dobijam. [alterite koga rabotat, rabotat od deset a jas, pod pretpostavka deka }e imam sre}a da rabotat, presmetav deka mi ostanuvaat u{te dva-tri saati za ubivawe. Zatoa, {tom se simnav od od valkaniot voz i minav niz @elezni~kata stanica, edna stara zgrada {to i po svojot izgled i po ambientot nedvosmisleno potse}a{e na poslednite romanti~no utopiski denovi na grofot Tolstoj, bez nervoza trgnav pe{ki niz parkot {to zapo~nuva{e vedna{ tuka, edno dvaesettina metri podaleku od stanicata. Be{e po~etok na oktomvri, utroto studenikavo, nekakov proyiren siwak mi se nafa}a{e po bradata i musta}ite. Za sre}a, bev mo{ne prikladno oble~en, so teget mantil i poluvisoki esenski ~evli. Golemiot nu`nik vo parkot pokraj koj mora da se mine smrde{e kako {to sekoga{ smrdel, a tuka be{e i javnata ~e{ma so skr{enata slavina i bari~ka okolu nea. Poodev u{te desetina minuti i izlegov kaj {irinkata pred fiskulturniot dom kaj{to ima{e

123

\on

dve vrtele{ki a na stoèrot od ednata, eden vrzan pes besprizorno se mo~a{e na asfaltot.

îstiot vozduh za kratko vreme uspea da me opie i ko so vol{ebna raka da mi go svetne omacurenoto lice. Od {irinkata ubavo se gleda{e esenta kako utrinski se tegne nad Neolica, onaa poznata lav~anska korija od narodnite pesni. Potoa minav niz tesnecot me|u rakometnoto igrali{te i Fiskulturni, poodev u{te pedesettina metri i izlegov pred Oficerski, na samiot po~etok na glavnata ulica.

[irok Sokak e prikazna za sebe. Taka se vika glavnata ulica po koja sega za~ekoriv, odnosno taka s# u{te ja vikaat bitol~ani, po navika ili od nekoja stara sevda, iako zvani~no ulicata go nosi imeto na Mar{al Tito. Za onie {to ne bile vo Bitola, a bile, na primer, vo Belgrad, da kaàm deka [irok Sokak mnogu potsetuva na Knez Mihajlova. Po~nuva od Saatot i zavr{uva kaj Oficerski, no {etali{teto kako nejzin logi~en prodolètok vodi s# do Tumbe Kafe i kr{ka nagore po ridot do samata kafeana na ramninkata nad Zoolo{ka. Sekoj {to barem edna{ minal ottuka znae kakvo e zadovolstvoto od {etaweto po [irok Sokak, ne xabe ovde minale pe{ki ili so pajton Sultan Hamid, Kemal Ataturk, Josip Broz…

“Kaj si be, brat?” me prese~e ko so no` ma{kiot tenor i me zakopa vo asfaltot. “Abe, ti ko da frli kamen na nas? Te nema, te nema, i pak te nema, a koga te ima vrvi{ ko pokraj turski grobi{ta. [o si se dignal tolku? Da ne ima{ vujko vladika ili {o? Mo~ko eden, mo~kosan!”

Zamislete kakvo aterirawe i, da e ironijata pogolema, ba{ tuka pred Aeroklubot, na }o{ot pred spomenikot na Stiv Naumov. Veruvam deka od nikade, ama ba{ od gluvotijata na ovaa mirna ulica se pojavi brat mi,

Dragi Mihajlovski

124

rus i visok, vo farmerki i koèna vintjakna, i nepokanet po~na da zboruva, nekontrolirano mafta{e so racete, se zakanuva{e, kara{e; za pet minuti kolku {to lomote{e siguren sum deka s# mi izvade niz nos, pa duri i sendvi~ot {to nabrzina go imav izlapano vo gadnoto {inobusi{te. Navistina ne znaev {to da kaàm, ne ni razmisluvav {to da re~am; {to vsu{nost, kaète mi ve molam, moèv da izglagolam, onaka faten vo nebrano, so izraz na beskrajno ~udewe na liceto i crna praznina na du{ata.

“I ne misle{e da doj{ doma, a? Priznaj! Abe sum videl qu|e ama nekoj ko tebe da se ispajpuzi, to nigde go nema! A vamu, budali se starite. Po cel den pla~at, deteto pa deteto, a deteto ajduk. Kako ne ti e sram! Gad eden!” i red drugi komplimenti mi iznakaà, nemav {to da re~am, najmalku da protivre~am, bezobrazen bev, priznavam.

Brat mi zboruva{e i toa s# navreknato u{te desetina minuti moèbi, navistina ne znam to~no da vi kaàm, oti ba{ za toa vreme voop{to ne bev pri sebe, kako nekoj drug da stoe{e mesto mene zaglaven vo nezgodata i asfaltot no, koga malku dojdov na sebe, vo mislite mi se zavrti filmot za ovoj ~ovek ovde {to mi vika{e, i mislam, po~nav da razmisluvam. Jas li~no, moèv nekako da ja opravdam agresijata dokolku taa nose{e vo sebe visoka odgovornost, no, vo slu~ajot, siguren sum, agresijata be{e sosema neodgovorna i {to e u{te postra{no, veruvav deka e predizvikana od krajno koristoqubivi celi. I kako potvrda na ova brat mi nabrzo se istu{i, se smiri, me potapka po ramo i skoro bratski mi re~e:

”Dobro, dobro, {to si gad, gad si ama po}e za toa ni zbor nema da re~am. Ti samo idi po mene!”

I {to sega? Jas sum ~ovek na kogo brzo mu vrvi lutinata ama zbunetosta nikoga{. Zatoa, mislam deka

125

\on

najmnogu mi odgovara edna sostojba na vramnoteènost na ne{tata, sostojba na mir so sekogo pa duri i so rodeniot brat. Zna~i, trgnav poslu{no, ko malo dete po brat mi. Toj, kako malku da se srame{e od mene, ili taka mene mi se stori, ode{e malku ponapred, ba{ kako {to odat, ako ste videle, na{ite postari ili barem mnogumina od niv: maòt napred a ènata dva-tri ~ekori i toa malku nadesno zad nego. Nema da vi zboruvam kako go minavme [irok Sokak, samo }e vi kaàm deka toa be{e mnogu ~udno odewe, sekoj bi rekol deka brat mi me vode{e ba{ kako pes vrzan za nego so nevidliv sixim. Kaj kino Makedonija svrtivme desno i otkako go preminavme Dragor kaj Lenski Most se najdovme vo ~ar{ijata. Be{e sigurno pazaren den, oti pomnam, nasekade vrie{e od lu|e, site du}ani bea otvoreni, se slu{a{e ~ukawe od udarite vrz vè{tenoto èlezo od kova~nicite, stotici selani, selanki, gra|ani i gra|anki se stiskaa niz soka~iwata so zimbili, torbi i ko{nici vo racete, kaj papuxiite ima{e mnogu {arenoliki pantofli izvadeni nadvor pred otvorenite kepenci, potoa jorganxiite, nalanxiite, leblebixiite, mnogu be{e ìvo, navistina...

”Ti samo idi po mene!” pak mi re~e brat mi i kako ni{to da ne bilo mi namigna so levoto oko oti u{te od mal, znam, samo so levoto moè{e da namigne, nikako so desnoto ne mu uspeva{e, sekoga{ dvete istovremeno gi zamiùva{e.

Koga dojdovme kaj konduraxiite, brat mi zastana pred eden du}an so zatvoreni kepenci. Mi re~e da po~ekam malku, kako {to skoro sekoga{ mi vele{e vo vakvi okolonosti, produ{ka malku naokolu, vleze vo du}anot do zatvoreniot i koga izleze, mi dade znak da go sledam. Jas, da vi kaàm pravo, bev kako ma|epsan, ni zbor da mi izleze od ustava, samo mol~ev, kako zagulen, nikako da mu objasnam na brat mi, deka sum dojden po svoja rabota, deka imam pravo da

Dragi Mihajlovski

126

imam svoja rabota i sli~no a toj, kako i obi~no, ni bare ne dade za mene, ba{ nemu mu be{e gajle deka jas ne{to imam da zavr{am. Samo ode{e napred, ja premina uli~kata so kaldrma i sr~i.

”Ne e va`no!” mi re~e, ”moì ne{to ne e aren, ~era ba{ go vidov, se àle{e ne{to na glata, ama, s# isto, }e mu ojme doma!”

Koja doma po |avolite, se pra{uvav ama zborot nikako da izleze niz usta. Koga nekako se spasivme od ~ar{iskiot mete`, ja pominavme ulicata Ivan Milutinovi} paralizirana od parkiranite koli, i niz edno improvizirano soka~e {to minuva pokraj Ajdar Kadi Xamijata, izlegovme pred bairskoto u~ili{te. Ovde po~nuva edna golema ugornica no, za sre}a, brat mi u{te na samiot po~etok zavrte levo i po edno stotina metra zastana pred edna masivna porta pred koja ima{e eden golem kamen na koj{to, verojatno, ̀ enite sedea prikve~er. Brat mi svika dva-tri pati i nabrzo edna èna na okolu {eesetgodi{na vozrast, so bela kosa i {irok nos, ja otvori portata.

”Ova e brat mi!” re~e brat mi i u{te mnogu malku kaà do krajot na na{iot prestoj vo taa, za mene, nepoznata ku}a. @enata se pozdravi mo{ne qubezno i nenamesteno najnapred so nego a potoa so mene i n# povede vnatre, vo maloto ku}ar~e vo koe ne moèv da vlezam bez da ja navednam glavata. Vaka treba, siguren sum da gi pravat vlezovite vo site crkvi, ako sakaat vernicite ve~no da mu se klawaat na gospodinot bog. Od salon~eto so du{eme desno nagore vodea drveni skali~ki so parmaci, no nas n# vnesoa vo odaj~eto pravo pred nas. Taman sednavme na kau~ot vedna{ do yidot na vratata se pojavi eden ma`, be{e blizu sedumdeset, bez somnenie, so sreden rast, {irok nos i musta}i, skoro }elav, vo edna tenka ko{ula so zasu~eni rakavi. Posebno mu be{e

127

\on

vpe~atliv stomakot, {to neposlu{no mu ima{e izlezeno od pantalonite i nepristojno mu zavr{uva{e negde gore do gu{kite ili barem taka mene mi se vide.

”Odma }e ti re~am, za |ono, ma{ko!” sedna na stolot i mi se zagleda pravo v o~i. ”]e oj{ na Bit Pazar, kaj{o se konduraxiite i }e pra{a{ kaj raboti Qaze [iloto, i ko }e go naj{ }e mu re~i{ za |ono, deka jas, Stojan Kozeto od Bitola te pra}am, da ti naj |on pod nurum a ti znaj{ posle. Za pari kolaj rabota!”

I {to moèv sega da kaàm? Kogo treba{e da go prekoram, da go pra{am, da mi odgovori {to se slu~uva? Stoev zbunet kako malo dete i so pogledot pobarav spas od brat mi, no toj, ba{ toga{, so seta strast i dr~nost se nafrli vrz slatkoto od duwi {to na ubavata tafta mu go prinese doma}inkata. Mi se stori deka beskrajno dolgo go {lapka{e slatkoto i ja pie{e vodata od biserno ~istata ~a{a.

“I veli{ vo Skopje ìvej{?” prodolì ~ovekot, ”vo to lajno palati da mi dat ne sedam! [o veli{ ti?”

[to velev jas? [to znam {to treba{e da re~am jas, {to moèv vsu{nost, i da bev toga{ vo sostojba, da kaàm za Skopje. Bev mlad, mnogu mlad, imav samo dvaeset i tri godini, taman imav po~nato so rabota, ama ba{ ni{to ne znaev za Skopje, vo smisla ne znaev {to tamu se slu~uva, {to moè ~ovek da znae kako e nekade koga e i samiot na po~etokot od ìvotot.

Ni{to ne uspeav da kaàm, gi krenav ramenicite, ni{to ne sfa}av, ama ba{ ni{to.

“De,” re~e toj, “zboraj, da vidam ali mi vrti{ po skopski, nogu du{i vrtat vo zboro {om mrdnat ottuka!”

Eptem bev vo nebrano, jas i matev ne{to okolu jazikot, mene toa mi be{e profesija, ama ovaa direktna

Dragi Mihajlovski

128

ataka vrz mene, vrz mojata koncepcija za ìvotot, bi rekol, ne moèv vedna{ da ja svaram. Se xarev levo-desno tu vo semejnite sliki~ki na~i~kani kako pleva po rabovite od kredenecot, tu vo prepariranata me~kina glava zaka~ena na yidot.

“Moì ti kaà brat ti,” prodolì toj, “kaj mene zboro si e zbor, obavezno da oj{ kaj [iloto, nogu fin ~oek e toj, i u{te vedna{ pra}aj go!” i po~na da si gi trie racete, kako da narastuva{e ne{to golemo vnatre, vo negovata du{a, {to samo toj znae{e to~no {to e.

“E, Qopo,” & se obrati potoa na doma}inkata, glea{ oti u{te ima arni mladi? Ti rekov oti }e najme nekoj {o }e ni go zemi |ono, ne?”

Ba{ toga{ doma}inkata donese na ve}e kaànata tafta {i{e rakija i tri ~a{ki. Vnimatelno gi napolni i gi stavi pred sekoj od nas.

“E, pile!” prodolì da me bombardira ~ovekot, “glea{ {o vremiwa dojdoa? \on da se nema! Za svoj pari da ne moj{ |on da kupi{! ]e re~i{ ete ti ja Grcija. Ama ne e taka, ti velam. I Gr~iwata se ispajpuzija! Prvin i kaj nimi nema, a i da go naj{ |aol i pol ko{ta! Stramota!”

Navistina ni{to ne moèv da kaàm a, {to e u{te polo{o, ni{to ne moèv ni da smislam za da kaàm. Gledav vo zinatoto me~kino rilo zanemen, daldisan.

”A i ova Bitola!” re~e ~ovekot i ja goltna ~a{kata kako da e voda, “{o be{e i {o e sega! [o ima{e i {o ima, samo imeto ostana i ni{to drugo! Ja zapustija selanite!”

Mol~ev i {to moèv drugo osven da ja somelam ovaa prikazna {to ja slu{av za selanite i za toa kako tie ja zapustija Bitola pa zatoa sega duri ni |on nema i sli~no. ûdno {to ba{ vo taa situacija se prisetiv deka ~ovekot pred mene se vika Stojan i {to toa vedna{ go povrzav so

129

\on

edna misla na Dimitar Talev vo ”Prespanskite kambani” deka site Stojani vo Makedonija se dojdeni od selo, i {to, najsetne, duri ne po sopstvena volja, se nasmeav a ~ovekot, ne sfa}aj}i {to mi se mota niz glavata samo me prekori deka tuka nema ni{to sme{no, deka vaka bilo, onaka bilo, glavno samo za toj famozen |on zboruva{e, i za toj [iloto kaj kogo treba{e da otidam.

”Nogu lesno }e go poznaj{,” re~e, ”noso mu e ba{ ko {ilo, zato taka go vikame; na Bit Pazar e, kaj konduraxite!”

Najsetne, po cel toj vek, mi se stori, od napadi vrz moite nevini tapan~iwa, brat mi se smilosti, stana i po pet-{est minuti, sega ve}e i ne pametam to~no, se najdovme nadvor, na ~ist vozduh {to se veli, daleku od nepodnosliviot miris na toj |on.

U{te dolgo odevme so brat mi pe{ niz Bitola, u{te mo`ebi saat-dva, a toj nikako ne saka{e da progovori, da mi dade kakvo bilo objasnuvawe, samo me vode{e niz gradot a jas kako pijan odev po nego nesposoben da si ja podobram sopstvenata polo`ba.

Duri nekade popladneto, koga ja propu{tiv sekoja mo`nost da ja zavr{am rabotata po koja bev dojden, brat mi poka`a milost i re{i na{ite pati{ta privremeno da se razdvojat.

”Slu{aj” re~e zakanuvaj}i mi se so pokazalecot od levata raka oti od ra|awe si be{e levu~ar, ”znam oti si vle~ko, ama pazi ova rabota da ja zavr{i{. Jas nogu te falev kaj ~oeko, a toj ne e bilo koj, }e doznaj{. Edno najaren konduraxija e vo Bitola a drugo dedo }e mi bidi. Zato tuka nemoj da mi opqaska{. Oti posle trte-mrte nema. Te bri{am i - gotovo! Aj oj sea!” i go snema od kaj Kamen most nagore po Solunska a jas, s# u{te nesvesen za s# ona {to mi se slu~i,

Dragi Mihajlovski

130

skoro mehani~ki dotalkav do @elezni~kata stanica i vo posleden mig go fativ popladnevniot voz za Skopje.

U{te vedna{ da vi kaàm deka moeto vra}awe vo Skopje voop{to ne mi donese uteha, nekakov nadomest za s# ona {to me snajde vo Bitola od prosta pri~ina {to ovde u{te pomalku ima{e nekoj {to moè{e i saka{e takvo ne{to da mi u~ini. Moeto ìveewe vo Skopje, moàm sega slobodno da kaàm, go pla}av preskapo. Ne, ne stanuva zbor za pari oti tie se najevtinoto ne{to na svetot tuku vo pra{awe se nervite. Tokmu so niv ja pla}av otkornatosta, izmestenosta od vekovnoto ìveali{te na pretcite i obidot da se bide ne{to podrugo, taa osnovna gre{ka na sekoj zanesenik, na sekoj po~etnik, bi rekol. ôvek nadvor od sopstveniot mitski prostor e obi~en pes denono}no gonet od beskrupuloznite {interi. Bidej}i jas bev na po~etokot na obidot, moète da zamislite kolku bev osamen i o~aen zagliben vo mnoguno}na gluvotija, zagubenost i beznade`nost. Za ova ogromen pridones ima{e mojata, bi rekol, ~udna stanbena situacija. @iveev nezakonski vo edna garsoniera vo Karpo{ III. Vo nea se vseliv sosem slu~ajno vo juni taa godina koga eden moj prijatel, a samo prijatel toa moè da go napravi, otkako dobi pogolem stan preku ̀ ena mu, ednostavno mi ovozmoì da se vselam so toa {to mi go dade klu~ot a me|u nas padna dogovor seto toa da ostane nekako na strana od u{ite na zlobnicite. Jas kako {to me dal gospod, nevernik so krstot na ~elo, u{te istiot ~as gi proglasiv site za zlobnici a osobeno moite bli`ni, gi raskinav ama ba{ site vrski so ”prijatelite”, i dokraj se zatvoriv vo sebe. Velam, dokraj za{to i prethodno, {to se veli od majka si bev pla{liv, zatvoren i epten ~uvstvitelen. Moè{e najobi~na mravka da me razdrazni i da me natera so denovi da razmisluvam za toa.

131

\on

Za da mi veruvate deka sosema bukvalno se drèv do dogovorot za tajnosta na moeto koristewe na stanot, }e vi kaàm kako se naterav ne samo da bidam ilegalec tuku da se ~uvstvuvam kako takov. Eve, na primer, kako prio|av kon taa moja zgrada {to be{e vedna{ tuka kaj poslednata stanica na Devetnajskata. [tom }e se simnev od avtobusot, obi~no skukulen vo zadniot del, so vnimatelnost i lukavost na inspektor gi sledev site lica {to se ka~uvaa i se simnuvaa na postojkite a osobeno gi zapametuvav tie {to pove}e od dvapati se imaa dovozeno do taa ”moja” posledna stanica. Takvite vedna{ gi stavav na mojot spisok kako potencijalna opasnost za mojata bezbednost. (Ova vi go kaùvam za{to edna{ mi se slu~i tokmu tamu, na poslednata postojka da me potapka nekoj po ramo, se razbira da me iznenadi i sosema da me raspameti. Poznanikot voop{to ne sfati na {to se dolè{e taa moja migovna rastrevoènost za{to jas nabrzo se srediv, trgnav pe{ so nego, ja minav ”mojata” zgrada i po malku ~ovekot se pozdravi i trgna levo kon ruskite zgradi. Za sekoja sigurnost, prodolìv da odam u{te dveste, trista metri, napraviv eden golem krug okolu mini-marketot i otkako se uveriv, deka sosema gi zametnav tragite, se vrativ pred ”mojata” zgrada). Zna~i, otkako }e se uverev deka nikoj od avtobusot ne moè da me iznenadi, }e napravev eden, dva, pa nekoga{ i tri kruga okolu ”mojata” zgrada, za da utvrdam deka vozduhot e sosema ~ist. Potoa }e se iska~ev po skalite do ”mojot” {esti kat (koristeweto na liftot razbirlivo ne doa|a{e predvid), tuka lakonski, so racete v xeb }e se provrtkav pred tu|ite vrati nebare ne znaev koj e stanot kaj{to treba da vlezam i najposle, otkako stopostotno }e se uverev deka kakvo bilo iznenaduvawe e isklu~eno, sekavi~no }e ja otklu~ev vratata odzemaj}i mu go pritoa pravoto na klu~ot da ’{klocne’ i bes{umno }e ja zatvorev

Dragi Mihajlovski

132

zad sebe.I moeto ”ìveewe” vo garsonierata si e prikazna

za sebe. ”Doma” sekoga{ doa|av nave~er, za{to dewe, verojatnosta da me otkrijat be{e mnogu pogolema. Zatoa, dodeka da se sno}i, otkako }e ru~av vo nekoj od restoranite za samoishrana, se vrtkav niz gradot i toa be{e mojot najzdodeven, najubistven i najomrazen del od denot. Potoa, koga po site onie operacii {to malku pogore vi gi naspomnav }e se najdev vo stanot, po~nuva{e eden mo{ne dolg period na temna budnost. Vedna{ }e vi objasnam za {to stanuva zbor. Bidej}i na ~ovekot, na sekoj ~ovek, veruvam, a osobeno na osameniot, najmnogu od s#, moèbi pove}e i od samata vulgarna hrana, mu treba ~ove~ki zbor, jas nego go nao|av vo denovite pred vseluvaweto vo ovaa ”moja” garsoniera, vo ~itaweto oti toa za mene be{e najdobar, najvdahnoven i najbezbeden razgovor so ~ovekot {to se potrudil, rizikuvaj}i ja sopstvenata privatnost, da gi stavi svoite razmisli i ~uvstva na hartija a potoa, pretrpuvaj}i go cel onoj uniùva~ki ~in na ocenka, u{te i da gi obelodeni pred javnosta. No, sega, vo ovoj ”moj” stan takvoto zadovolstvo mi be{e sosema skrateno. Od pri~ini na celosna bezbednost jas nikoga{ ne palev svetlo iako potisnuvaweto na èlbata da pritisnam na prekinuva~ot mnogu ~esto i mo{ne lesno me doveduva{e do ludilo. No, re{enosta da bidam dostoen na zborot {to go dadov, da ostanam ~esen pred o~ite na toj moj prijatel, ednostavno da ja zasluàm taa negova velikodu{nost, be{e nad sekoja moja niska potreba, vo koja, za àl, bev prinuden da go smestam i ~itaweto. Obi~no, leèv taka so saati na kau~ot, vo celosna temnica i razmisluvav za razni raboti so koi ovde nemam voop{to namera da ve davam, za{to, za sre}a ili nesre}a, nemaat nikakvo vlijanie vrz nastanite {to ovde vi gi prikaùvam.

133

\on

Potoa, koga ve}e po~nav da vi kaùvam za taa stra{na garsoniera vo Karpo{, da vi re~am deka nea nikoga{ ne ja provetruvav od strav, se razbira, da ne ne{to me vidat sosedite, nekoj vi{ok pra{ina i zastaenost da ne im setat zatruenite nosevi. Na maliot balkon nikoga{ ne izleguvav iako nagonot da go storam toa be{e, re~isi, nezadr`liv. Treba{e potoa da gi vidite i onie koloni mravki {to vrvea niz sredinata na garsonierata i niz dupkata vo parketot go prodolùvaa svojot ednoli~en mar{ nekade nadolu vo podolnite katovi. Bawata vrie{e od lebarki i staorci {to, so prodolùvaweto vekot na temnicata vo stanot, s# pove}e se osokoluvaa i ima{e denovi, odnosno no}i, koga vo surii izleguvaa od ventilacijata i ko podiveni luduvaa niz garsonierata.

Najstra{no od s# mi be{e koga nekoj }e zayvone{e na vrata. Moèbi na gre{ka, moèbi namerno, toa jas ne znam, no znam kako krvta mi se smrznuva{e od toj nezadr`liv prostotilak. ]e stoev taka skukulen do parnoto, nem, nepodvièn, siot pretvoren vo par~e mrak i is~ekuvawe. Tie minuta ili dve yvonewe, siguren sum, za mnogu godini mi go skratija ìvotot. Da kaàm u{te deka zaradi doslednost vo ona {to go sproveduvav si go odzedov pravoto da slu{am muzika. Duri i sega mi idat mornici koga }e se setam kolku zakanuva~ki deluva{e taa nema radio kutija smestena vo malata vitrina do kau~ot. Veruvajte mi, ja presekov sekoja mo`nost, go potisnav sekoj nagon, tu| ili moj, {to moè{e namerno ili slu~ajno da predizvika koga bilo, kakva bilo ìvost vo toj, od ~ove~ka gledna to~ka, epten mrtov stan.

Ete, vo takva stanbena i inakva sostojba me najde slu~ajot so |onot. Sfatete me toga{, kolku me optovaruva{e i samata pomisla deka treba da otidam na Bit Pazar, da go pobaram toj ~ovek i potoa da najdam na~in da go pratam |onot

Dragi Mihajlovski

134

vo Bitola! Zgora na s#, jas i si bev, da kaàm iskreno, teòk ~ovek. Mnogu malku aktivno dejstvuvav vo ìvotot. Site glavni raboti gi imav prepu{teno na sudbinata, imenuvaj}i ja nejze, se razbira vo samoodbrana, za moj vrhoven gospodar. Potoa, celata onaa agresija vo Bitola, onoj ~uden na~in na barawe usluga, seto toa nekako u{te pove}e me isfrli od kolosek ra|aj}i pritoa nekakov nepoznat otpor vo mene kon s# {to posegnuva po mojot integritet. Veruvajte, da ne se rode{e ova za mene dotoga{ nepoznato ~uvstvo, sigurno }e gi sledev instrukciite na brat mi i na majstorot Stojan i u{te vedna{ }e ja zavr{ev rabotata. Vaka vo mene se razgori ~udna bitka pome|u vrodenata poslu{nost i pokornost kon postarite i ova novo ”Ne!” {to postojano odeknuva{e dlaboko vo mene i ne mi dava{e da mrdnam. Vi velam, so no}i se ve`bav da se ubedam deka odeweto na Bit Pazar e pra{awe na ~esta no, taman }e se ubedev, }e navale{e ona drugo ~uvstvo i }e me frle{e vo povtorno sebeispituvawe, povtorno prebrojuvawe na faktite ”za” i ”protiv”. Treba{e da me vidite kako legnat na kau~ot vo temnicata na ”mojata” garsoniera, uporno se obiduvav da najdam vnatre{ni sili {to }e me ispravat i }e me nateraat da izlezam od bezvolnosta i o~ajot.

Denovite si vrvea a re{enieto nikako ne be{e na povidok. So odolgovle~uvaweto se slu~i ona {to redovno se slu~uva so rabotite {to ne gi zavr{uvame na vreme. Ednostavno problemot so |onot zastare. Treba{e da po~uvstvuvate kako vo mene, so sekoj izminat den, se zasiluva{e ona ”Ne” i kako najposle pobedonosno go istisna nametliviot crv {to me jade{e i ne mi dava{e na mir da se zagledam vo sopstvenata ìvea~ka. Najposle, povtorno bev sloboden vo zatvorot na sopstvenata beda bez obvrski kon kogo bilo za bilo {to.

135

\on

”Alo!” slu{nav koga ja krenav slu{alkata eden studen den vo sredinata na dekemvri. ”Alo, alo!” vika{e ma{kiot tenor sogoleno, surovo, otrovno. Stoev skukulen vo malata kancelarija so slu{alkata v raka i ~ekav. ”Ti si, a? A be, kako ne ti e sram, be, pi~leme edno le{persko! A be, eden brat imam, poarno da go nemam, be! A be, jas za tebe do tepawe imam dojdeno a ti {o mi praj{! Da ne misle{e si ojde i kurtuli, a? A be, arantaran barav i najdov kaj raboti{, be! Vo volov rog da se pikni{ }e te nam! Ne e deka jas ne mom da go nam |ono, ama sega inaet me fati! A, be, dva meseca da ne moj{ do eden skapan Bit Pazar da oj{? A, be, znaj{ {o mu praj{ na ~oeko be! A, be, ko mu re~e oti }e mu zemi{ |on, be, znaj{ kolku rabota iznazede a ti go izvisi! A, be, toj lice ima, be, ne |on! [o da praj sega ~oeko? Po cel den vika po èna mu, kara, vrni! Mene da ne ti ka`vam, ne}i da me vidi! Veli ako brat ti e takov, takov si i ti! A be, {o beqa tolku ti imam napraeno ova {o mi go praj{? Znam od kurvawe gla nemoj{ da kreni{, pie{, lumpuva{, po}e na~ukano si otkolku trezno ama vo tolkuto trezno {o si naj be pet minuti vreme i svr{i mu na ~oeko rabota!” I s# taka mi zboruva{e edno desetina minuti, znaev seta lutina vaka }e ja isturi. Stoev prostum so slu{alkata v raka i ni{to ne prigovarav, {to moèv voop{to da izustam, nema{e tuka mesto za prigovarawe. “Oj, odma! S# ostavaj i oj!” zavr{i glasot od drugata strana na ìcata i po nekolku miga ~uv edno “klik” od drugata strana i “tit, tit, tit!”

Ve~erta besot go isturiv vrz mravkite ~ija pedantnost uàsno me nervira{e i me vade{e od takt i vrz lebarkite {to vo sekoj pogled odamna ja imaa prekarda{eno. Treba{e da me vidite kako gi stroma~kuvav i gi gme~ev i kako yrckite im izleguvaa ligavi na parketot. Docna vo no}ta sepak dojdov na sebe i po kratko trezveno razmisluvawe

Dragi Mihajlovski

136

sfativ deka problemot so |onot povtorno nikna, re~isi od nikade, i ovojpat mi se nametna so u{te pogolema èstina. Znaev deka imam dve mo`nosti. Ili vedna{ da go re{am ili povtorno da go zaboravam minuvaj}i se razbira niz celata onaa golgota na sebesovladuvawe, potisnuvawe na svoeto za smetka na tu|oto.

Ovojpat se re{iv za prvoto. Re{enosta da ras~istam so ovaa napast skoro i samiot mene me iznenadi. Tolku mnogu se zagreav {to prosto si se potsmevav sam na sebe koga se setiv na site onie maki niz koi minuvav za da dojdam do ova mo{ne ednostavno i lesno izvodlivo re{enie! Za da stanam rano ne zaspav cela no}, mo{ne kreativno be{e toa bdeewe vi velam! Utroto, {tom malku se razdeni, ja piknav glavata pod ~e{ma, ja istriv ubavo bradata so sapun i kako nov se izmolknav od stanot i nezabeleàn od nikogo, po malku, se najdov vo Devetnajskata. (Ovaa tehnika, vi tvrdam, ja imav doneseno do sovr{enstvo!). Po malku avtobusot izleze na ”Partizanska” a jas bev zadlabo~en vo prou~uvaweto na plitkosta na sme{no sveìte lica na naspanite patnici koga nekoj me fati od nazad za ramo i po malku pred mene, nedozvoleno blisku, stoe{e drugarot {to me ”vseli” vo stanot.

”Dobar?” samo mi re~e a jas vo tonot na glasot setiv pritaen nemir {to se zakanuva{e da me rastrevoì u{te vaka sabajle~ki i da mi gi stroma~ka namerite.

Kimnav so glavata, mora mnogu ~udno da izgledav {tom toj taka me gleda{e, priznavam, ne bev ve}e podgotven za kakvi bilo sredbi i toa, veruvam, mnogu lesno moè{e da mi se pro~ita na liceto.

”Ba{ mi dojde ko pora~an!” mi re~e i mi se pikna v lice a jas vedna{ izlegov od koà za{to mnogu mrazev koga nekoj nema oset za otstojanie. I nikako ne moèv da se

137

\on

vratam nazad vo sopstvenata koà iako ubavo ja gledav kako stoi zbr~kana tuka vo avtobusot na samo eden mrzliv dofat od rakata. Potoa toj prodolì, se razbira vaka piknat vo mene, da mi zboruva a osnovno vo seto toa be{e deka na rabota mu do{ol ”mojot” sosed od katot pod mene i mu se àlel na nepodnoslivata vreva {to sekoja ve~er se slu{ala od ”kaj mene”, deka toa nemalo smisla, deka sakal penzionerskite denovi da gi mine na mir so èna si, deka dosta cel ìvot trpel deca, svoi i tu|i, deka bilo mo{ne nekulturno i nepristojno od eden tolku kulturen i pristoen ~ovek kakov {to e drugar mi taka da se odnesuva i sli~no.

Go gledav so okokoreni o~i sme{no faten za drà~ot. Ne, ne moèv da poveruvam na sopstvenite u{i, no toj prodolì da zboruva i mi re~e deka ~ovekot go napravil od s# podolu, ”mifka” kako {to re~e, i toa ba{ pred kolegite {to se nasobrale okolu nego i slu{ale kako nevideni, i u{te mnogu potoa zboruva{e, peni na usta mu izlegoa.

”I toj si misli oti jas u{te tamu ìveam i deka pravam ùrki sekoj den. Dosta mi be{e od nego koga sedev tamu a sega duri i na rabota me goni. Da ne ti kaùvam kolkupati milicija mi ima{e viknato, a za Ku}niot sovet poarno da mol~am. Lud e ~ovekot, znam, ne znam u{te {to s# }e napravi.”

Mene tolku mi treba{e. Popusto be{e da objasnuvam deka seto toa e edna obi~na izmislica, deka ako nekade ima ti{ina toga{ toa e sigurno ”kaj mene”, deka ni teoretski ova ne moè da bide to~no. No, bidej}i ni{to ne rekov, drugarot me gleda{e prekorno edno desetina minuti a koga avtobusot zastana, na simnuvawe toj mi re~e:

”[to e lud, lud e, ama sepak, ne pravi mi pritisoci. Ne mora da pravi{ ùrki ba{ sekoj den!”

Ostanav faten za drà~ot od gradskiot avtobus a

Dragi Mihajlovski

138

koga se otfativ ve}e bev vo [utka. I bidej}i ni{to razumno ne moèv da storam, otkako mi se razvika kondukterot i me proglasi za {vercer, se svestiv malku kade sum, plativ nova karta i po ~etiriesettina minuti se vrativ nazad vo garsonierata. Ova be{e, fakti~ki, moe prvo densko vleguvawe vo stanot. No, toa ne mi pre~e{e vedna{ da se frlam na krevetot i tamu da ostanam s# dodeka prikve~er ne mi zagrgorija crevata i ne me poteraa vo potraga po hrana nadvor me|u lu|eto.

Drugiot den, na rabota, u{te utroto zayvoni telefonot:

”A be, u{te ne si o{ol?” vika{e brat mi, “ a be {o misli{ da mi praj{, be ulav eden, be! A, be, aj {o vika stario, ama sea i verenicata vika po mene, ne}i da me vidi. \ono, pa |ono! Veli kaj {o qu|e treba da vlezam koa ne moàt eden |on da kupat! ]e ja rasipvame rabotata, izgleda! Glea{ {o mi praj{ be nikakov! I mi se praj{ nekoj u~en! Ebati u~eweto tvoe, ebati! A, be, dozvolva{ toj da ja tepa starata sekoj den, buftambek po ple}i, po bubrezi. Ko }e mu se stemni toj ne glea kaj mava! Kako ne ti e àl! Sno{ti ja teral cela no} na edna noga da stoj! Se mrdna ~oeko skroz! Na edna noga da stoj i to samo zaradi tebe! A be ostaj malce batak~ilako be, i mrdni do toj Bit Pazar! Oj, be, razbira{!”

“êkaj malku,” mi re~e ~ovekot so mnogu br~ki na lice, {to se pojavi od nekade i me zgrap~i za raka ba{ koga se tokmev da slezam kaj postojkata na Bit Pazar. Se obidov da se istrgnam no toj u{te pocvrsto me stegna, vidov mrdawe nema{e, stoev kako skukulen i ubavo vidov koga srednata vrata se zatvori, titna svirkata nad nea, i koga avtobusot zazbivtan trgna kon slednata stanica. Posledniot obid ili poslednoto protivewe na ova naru{uvawe na li~niot integritet go napraviv na postojkata vo âir no ~ovekot

139

\on

tolku stra{no me pogledna i tolku silno mi gi zari noktite v raka {to ne moèv ni da mrdnam. Na poslednata stanica vo [utka, ~ovekot samo naplati dve karti, (kolku qubezno od nego, neli?), i po edno ~etiriesetina minuti bevme nazad vo Karpo{ III. ôvekot nikako ne me pripu{ta{e, a jas go sledev kako slepec s# do “mojot” vlez kaj{to se zapativme i po malku se najdovme vo stanot pod “mojot”.

“Go fati, a?” re~e èna mu, samo èna moè{e da mu bide taa stara pa~avra so zmiski pogled i beduinsko krpi{te na glava. Potoa nema da vi kaùvam {to s# mi se slu~uva{e, kako ja preìveav taa kanonada od pouki i prekori, toa poniùvawe od najdolen vid, ako poniùvaweto moè da se klasificira po vidovi, taa moja navednata glava i za~epena usta {to ne storija ama ba{ ni najmala usilba da me odbranat, da ja kaàt vistinata, ili barem nejzinata najbliska varijanta, da go objasnat onoj moj nedostig od èlba za postoewe, onoj moj kusok na nu`na prepotencija neophodna za ìvot.

“Toa e toa,” re~e ~ovekot na krajot a èna mu kako potvrda kima{e so glavata, “najdobro e mirno da se iseli{, rasipni{tvo vo ovaa zgrada nema da trpime!”

Stra{no porazen se ka~iv gore i prvpat po nekolku meseci ne gi napraviv voobi~aenite manevri tuku slobodno, kako ~ovek, vlegov vo stanot. Gi otvoriv site prozorci, go otvoriv balkonot, i red drugi operacii napraviv, ednostavno ja osvetliv temnicata. I toa be{e s# {to storiv za nekako da gi ublaàm posledicite od neo~ekuvaniot poraz.

Drugiot den, na rabota, imav te{ka glavobolka koja u{te pove}e se zgolemi koga zayvoni telefonot i koga od drugata strana go slu{nav brat mi:

“Ne oj{ {o ne oj{, ama s# duri ne oj{ }e ti ka`vam

Dragi Mihajlovski

140

{o se slu~va ovde. I nemoj da mi go aka{ telefono ili da go isklu~va{. Jas mameto go pla~am. Na |aolo dupkata znam kaj mu e. Zato slu{aj! Cela mala se àli oti se javil aramija {o |i kradi ~elite. Jas znam koj e. Verenicata mi kaà oti Kozeto eptem pobudalil. No}e ne samo {o ne spie ami oj po ku}ite i kradi ~eli. Posle mu go va|a |ono i raboti. Nikoj ne moj ni{to da mu re~i. Krv moj da padni. Ti ka`vam za da znaj{ {o praj{! Ti si kriv! Sea saka{ oj, saka{ ne oj, moe be{e da ti kaàm, sea problemo si e tvoj!”

Problemot e moj, sigurno sega ve}e e moj, si mislev i goltnav dva aspirina bez voda i posle u{te stomakot me bole{e i do povra}awe dojdov.

”Doma” me ~eka{e u{te edno iznenaduvawe. Eden ~ovek vo mantil, so temni o~ila, stoe{e pred ”mojata” vrata i bidej}i nemav ve}e ni volja ni èlba da se prikrivam, direktno se upativ kon ”sopstvenata” vrata.

”Jas to~no znam koj ste,” mi re~e, ”i kade rabotite. Sakam samo malku da porazgovarame!”

ôvekot zboruva{e relativno fino za izgledot {to go ima{e, se razbira, se pretstavi koj e {to e, mnogu u~tiv be{e, somnitelno u~tiv bi rekol, mi re~e deka site moi problemi moàt mnogu lesno da se re{at, deka samo treba da razmislam i da ja prifatam ponudata za sorabotka. Verojatno pogoduvate za kakva sorabotka stanuva{e zbor, ednostavno stoev i ne moèv da sfatam deka seto ova mene mi se slu~uva{e, ja gledav sopstvenata beda na samo dva metri od sebe i epten si go zane}iv ìvotot, veruvajte mi.

”Ne mora sega ni{to da mi odgovorite,” re~e ~ovekot, mi dade edna posetnica, se pozdravi i si zamina.

Ne, ne obvinuvajte me {to besot povtorno go isturiv vrz mravkite i lebarkite, o~igledno tolkavi mi bea sposobnostite i samo na niv moèv da se pravam junak. No

141

\on

ovojpat toa ne mi pomogna. I bespomo{en ostanav da ̀ iveam tuka u{te edno mesec dena.

ûdno no toj mesec dena {to sega go spomenav nikoj pove}e ne me voznemiri iako bev sosema skr{en i nesposoben da se branam ni pred nekoja najmala navala {to eventualno moè{e da me snajde. Duri po istekot na ovie trieset dena se javi brat mi:

”Slu{aj re~e, po}e ne ti se javvam za |ono! Samo da ti kaàm oti verenicata me napu{ti. Kozeto dvapati ~uv ja udri ènata mu so no`, dali e ìva ne znam. To be{e pred edno deset dena, taka velat. Cel Bair za to zborva. Ete, glej si {o napraj i zapamti. Po}e brat nema{!”

Ova razbratuvawe, veruvajte, ne mi padna mnogu te{ko, duri sram ne sram, }e re~am, mi dojde kako rastovaruvawe, kako nekoj da mi trgna kamen od vrat. Ama toa be{e taka samo prvite dva ~asa. Potoa padnav vo edna te{ka depresija koja u{te pove}e se zgolemi popladneto koga dojdov “doma” i koga onoj ~ovek so mantil i temni o~ila mi go prese~e patot.

“[to re{ivte?” re~e, “}e ni pomagate ili ne?”Siromav ~ovek, si rekov, komu u{te moàm jas da mu

pomagam, no ona {to mi go re~e kako da ja razbudi zaspanata gordost vo mene, ne, ne moèv jas toa da go pravam, znaev pove}e od s# deka toa si e taka, vlegov vo garsonierata, nabrzina gi sobrav pqa~kite vo edna patna torba, ja zaklu~iv vratata zad sebe i pokraj zdrveniot ~ovek na skalite izletav nadvor.

Mojot drugar ne be{e doma, pa so edno liv~e na koe napi{av nekolku reda vo znak na blagodarnost, mu go ostaviv klu~ot pod ~erxeto na pragot od negovata vrata. Potoa vedna{ otidov vo Starata âr{ija ili “u Teheran” kako {to velat Skopjanite, go najdov [iloto, go kupiv

Dragi Mihajlovski

142

|onot i pravo na @elezni~ka, izvadiv karta vo eden pravec i ve~erta okolu osum bev vo Bitola.

Treba{e da me vidite kako minuvav niz [irok Sokak koga korzoto na golemo be{e vo tek, so patnata torba vo desnata raka i so nekolkute par~iwa |on vo levata {to gi stegav do srce kako da se, vo najmala raka, suvo zlato. Lu|eto, se razbira, nemaa razbirawe za mojata sostojba, nikoj ne moè{e da sfati kakva treska me ima{e zafateno. Tie si go prodolùvaa {etaweto vo tri koloni ba{ kako moite skopski mravki, staorci i lebarki, ni{to za niv ne moè{e da se slu~i nadvor od nivnite korupki, siguren bev. No}ta be{e studena i ~ista, ba{ kako {to se bitolskite no}i vo januari, studeni i ~isti, so nebo na~i~kano yvezdi i sudbini.

Re~isi letav po ugornicata do bairskoto u~ili{te, svrtiv levo kaj krivinata i po stotina metri se najdov pred ku}ata so masivna porta.

“Bravo, be, ma{ko!” go ~uv i go vidov Stojan Kozeto sednat na trino`noto stol~e edno pedesettina metri nad mene vo vozduhot, so prestilka na sebe i {ilo i ~ekan~e v race, “ama po}e ni{to ne mi treba! S# imam destur!” i {iroko nasmean pokaà na kupovite |on do sebe.

Ja ispu{tiv patnata torba i se zdrviv. Toga{ se otvori zemjata i pred da me goltne so |onot v race i glavata krenata gore kon majstorot, ubavo slu{nav ènski glas i stignav u{te da ja zamislam ènata kako so raspu{teni kosi sedi na masi~kata pod prepariranata me~kina glava i neopitno lipa vo prvata vdovi~ka no}.

(1989)

143

Ku}a vo Solun

Taa majska no} vo Bitola sripav od son kako poparen. Vo bunilo, kosata nakostre{ena do tavan, so okokoreni

o~i, se xarev vo trudnata temnica od koja, mi se stori, sekoj mig }e brzgne belata silueta na Arhangel Mihail i so naostreniot no` }e mi buri~ne v gradi. “Harone, Harone!” vikav ili taka mi se ~ine{e, u{ite na~uleni, srceto poludeno nad otkornatoto du{eme poslano so razobli~eni taftabiti i memliva zakana. “Kaj brza{? Zarem do tolku se skusi narodot? Haronee!?” Zad mrakot zauti utka. ‘R~e{e kako ~ovek zaspan na ~ardak vo letna no} i me istera od krevet. Istr~av po tavmin. Nadvor me strese sveìot vozduh i me prizemji vo dvorot. Stoev poluoble~en kraj niskata ograda od beton i ìci, ispoten do nebo, yvezdite ispri{teni so strav i pohota. Ku}ata otsprotiva dreme{e vo temna neizvesnost, po terasata vri{tea ma~ki, kobea, kinea, nare~nici ko da bea na babiwe ili sli~no. “A da ispu{ime po edna?” re~e ~ovekot od drugata strana, ne vidov koga se otkina od mrakot, kako se stvori tuka pred mene. Be{e visok i slab, samo toa moèv da vidam, ja ima{e podadeno rakata kon mene. “Avram?” rekov iako znaev deka samo Avram moè da bide tuka, vo sopstveniot dvor, na dva-tri ~ekori od mene

Dragi Mihajlovski

144

preku ogradata. “]e zapali{?” povtori toj i se prefrli kaj mene kako sekoga{ {to prave{e godini nanazad koga }e vide{e deka sum dojden, deka se vrtkam vamu-tamu niz dvorot, yirkam vo golubarnikot ili vo garaàta na Don~o. Zedov edna od otvorenoto Malboro i go napraviv onoj nagonski poteg na pu{a~ {to bara zapalka zakopan vo nestrplivost i nervoza. Avram mi zapali so zipoto i potoa dvajcata sednavme na zaedni~koto yit~e {to gi oddeluva{e na{ite dva dvora. “I kako si?” rekov za{to ne{to treba{e da se govori, nikoga{ ne e dovolna ti{inata, taa sozdava neprijateli od lu|eto, gi otkriva site nivni maani, gi polni du{ite so somne` i nedoverba. “Se krepam,” re~e iako kaj nego nema{e ni{to za dokrepuvawe, odvaj da ima{e ~etirieset, moè{e kamen da stopi, siguren bev. “A ti?” pra{a vedna{ potoa. “Lo{o spijam vo posledno vreme,” rekov, “taman }e zavenam nekakvi seni{ta me gme~at.” “Fati gi kapkite,” re~e Avram i trgna silno od cigarata. “Idi{ edna{ godi{no, spie{ vo memla i ne~istotija a saka{ da ti e dobro. Drugo be{e koga ti bea ìvi starite. Ku}ata si bara ìv ~ovek!” “Znam,” rekov i imav ~uvstvo deka prodolùvam nekoj razgovor po~nat odamna a prekinuvan od yidovite gluvo vreme krenati me|u mislite. Du{ata mi se trese{e kako prat, racete mi treperea a potta brzo se su{e{e i mi gi vra}a{e mislite kon sebe. “Kako se tvoite?” pra{av malku od u~tivost a pove}e od èlba da se zaboravam sebesi i sopstvenata nesmadrenost. “Gi nema,” re~e Avram otse~no i se smra~i. “[to }e

145

Ku}a vo Solun

mi se? Gagauzi. Od zimoska ìveat vo Porodin. Najposle zdivnav.” “A Rafe?” Rafe be{e ~i~ko mu {to ̀ ivee{e vedna{ do Avrama, tri ku}i ima{e i ~ir vo stomakot, predava{e fizika ili biologija vo nekoe od osnovnite u~ili{ta ili ve}e be{e penzioniran, ne znaev sigurno. “Gad bo`ji,” re~e Avram i stana, se ispravi pred mene visok kako bandera. Mafta{e so racete, se zakanuva{e so pokazalecot od desnata raka. “Go klade sin mu na rabota u{te nezavr{en i u{te ~esti. Takov cicija nema na vekot. A èna mu - gospod da te ~uva. Izlezena e od lepe{ki a se pravi golema pohondra. Posledniot pat koga bev kaj niv naro~no im vlegov so ~evli a taa taka me prese~e so zmiskiot pogled {to re{iv pove}e nikoga{ pragot da ne im go pre~ekoram. Ne sme Turci da mu se snevidi!” “A ti?” “[to jas?” “Kako ìvee{ ti?” pra{av smireno za da ja sti{am nesmirenosta {to vidov naedna{ kaj nego {ikna i se zakanuva{e celiot da go preplavi i goltne. “Kako ìveam!” re~e i povtorno sedna kraj mene, “ìveam!” Ja izvade zapalkata i pak ja zapali cigarata {to mu se izgasna od silnata vozbuda i nenadejnite dvigovi na racete i du{ata. “Gadovi,” prodolì, “te gledaat i ti se smejat, te mrazat, onaka bez pri~ina, od ~ista zatapenost, zakr`lavenost, ponekoga{ mi idi da ubijam!” Nikoga{ ne sum gi sakal vakvite situacii. Naedna{, ne po svoja volja, ~epnuva{ ne{to koe nema nikakva vrska so ona {to go saka{, so brojot na yvezdite, na primer, ili so beskrajnata skladnost na neednakvostite, kosmi~kata opa{ka na paunot... Se ~ini, sega gibnav ne{to {to Avrama

Dragi Mihajlovski

146

go izvade od pamet, mu ja urna prividnata ramnoteà i go pretvori vo ̀ iv vulkan {to bluva gor~liva lava od usviteni zborovi. Sede{e do mene, so dvete noze nervozno tapkaj}i po nesredenoto zemji{te koe, svesno za sopstvenata tapost, ne se obiduva{e ni da se pobuni, da ja izusti svojata maka i zbunetost. “A i onoj brat ti,” svika naedna{ i mi se zagleda v lice, “dobro e {to se trgna ottuka. Takov ~ovek samo |avolot moè da ti dade za kom{ija! Kako da ne ste od edna majka rodeni!” Pelte~e{e, teòk ~emer mu izleguva{e od usta i se {ire{e vo nepodgotvenata za bolka majska no}. “I onie Dunovci, Angelevci! S# gad do gad. Mrsul ne e da im frli{!” Blada{e taka Avram, stanat i vospalen, glagole{e nebare nesvesen deka razgovorot me|u ìvite nikoga{ ne e kone~en. “Imam odli~na plata, pu{am Malboro. Nekoi nemaat {to da jadat a jas se rasfrlam, pijam viski, cela Bitola e moja!” Ne go prekinuvav. Toj govore{e, crni buici go davea na{eto crno maalo, kivaa li{aite nakoteni po goloto telo na mrakot, svetot. “Samo deca nemam!” mu se ispu{ti odedna{ i go prese~e, go molkna, ja navedna glavata i ja namesti semirot da mu se urne vrz nea, te{kiot beskraj od ispri{teno nebo i nepredvidliva temnica. “Golema rabota!” rekov i ja zgme~iv cigarata tuka pod kru{ata {to seni{no se izvi{uva{e nad nas i frla{e ne~isti senki vrz balkon~eto od mojata ku}a. Potoa zedov nova i ja za~uriv oti prvata ne mi go zagor~i dovolno vkusot, ne sakav melem v usta, toa e slabost, podmolnost,

147

Ku}a vo Solun

potsmev na svetlinata. Avram ni{to ne re~e, u{te pove}e ja navedna glavata, nebare ne me zau{i, nebare tene}e tropna. Na desetina metri od nas, od kaj garaàta na Don~o i natamu nadoa|a{e ritmi~koto utewe na nevidlivata sipka a nekolku liljaci na dva-tri pati, pred na{i o~i, ja potvrduvaa beznade`nata potraga po videlce i sre}a. “Smeni ja ènata!” viknav naedna{ kako toa da e menuvawe na ko{ula ili vratovrska zaradi mal nesklad vo boite ili sli~no. “Ve}e ja smeniv!” zgrme Avram i so seta sila ja frli cigarata preku ograda. Potoa zastana kar{i mene, so racete vkrsteni i pogledot zauten, zaskitan preku pokrivite. “I?” “I...pak ni{to. Ja podràv malku i ja isterav kako ku~ka!” Stanav i napraviv edno kruk~e okolu Avrama duri toj, so racete krenati za molitva, xbara{e po luznite {to ja grdea nenaspanata no}. Okolu, na~i~kani vo dro~liv son, mrmkaa dvokatnite ku}i na sosedite, temen ko{mar im kluka{e na prozorcite, bo`ja zloba na portite. “A nema{ pojma kolku mi fali prvata!” za’rì naedna{ Avram i gi spu{ti racete na glava, ja stegna i ja ni{a{e, boè kolku ja tegne{e, vrte{e, ~inev }e ja otkorne i }e ja frli otade plotot, otade ìvotot. “Mi fali, mi fali!” stenka{e, ofka{e, “dewe mi fali, no}e mi fali, na sonce, pod senka mi fali, na serewe, na mo~awe, lete, zime mi fali, v krevet, v koski, vo sr`ta mi fali!” pla~e{e, lipa{e a potoa se sklop~i i, skukulen, kako malo dete, se pikna vo }o{ot od ogradata i pregradnoto yit~e me|u dvata dvora. “Sakam da ja vidam. Barem edna{ da ja vidam!” “Pa vidi ja!” rekov, “koj ti brani?”

Dragi Mihajlovski

148

Mi re~e vo Solun bila i udira{e so glavata vo yidot, “a Solun ne e selooo!” vri{te{e. “Avrame!” viknav i vedna{ se ispla{iv od silinata na sopstveniot glas {to ‘rzna od me|u krajnicite i go potkopa ramnovesieto na no}ta. “Moram da ja vidam!” stenka{e, vidov }e mi odi kom{ijata, sr~ka moè{e da go udri, kapka. Celi deset minuti mu govorev, go te{ev, go stra{ev, mu vetuvav, go ubeduvav i se ubeduvav. “Gore glavata, Avrame!” mu velev, “misli malku. [to mu treba na ~oveka na ovoj svet? Samo ramno pole, veruvaj mi, visoka planina i matna idnina. Oti ako mu e bistra moè smrtta da si ja vidi!” “Sakam da ja vidam!” cika{e, grgore{e, ja~e{e, par~iwa du{a mu izleguvaa od usta. “Dobro, dobro, }e ja vidi{,” velev i jas malku vozbuden, “}e ti pomognam. Ve}e smisliv kako!” i mu prijdov, go fativ za ramenici i onaka golem i nesmasen go ispraviv do yidot, “ama prvin odime na Evrejski. Slu{a{? Prvin na Evrejski, pa }e ti kaàm za Laki i Spasija, pa }e storime ne{to i }e ja vidi{. Samo veruvaj mi i sledi me!” Me gleda{e Avram, me gleda{e no jas pove}e ne mu ostaviv vreme za dvoumewe, za neveruvawe. Bev re{en da mu pomognam. I znaev kako. Zatoa, ednostavno go zgrap~iv za bluza i niz vratni~eto go isturkav nadvor na pet metri {irokiot asfalten pat.

* * *

Na{ata naselba e na mnogu ~udno mesto. Vo edna golema dlapka me|u tri rida. Na najniskiot se turskite, na vtoriot evrejskite grobi{ta a na najvisokiot vrvot mu

149

Ku}a vo Solun

e zaramnet ko tepsija i tuka moè da se postavi xinovska vazna vo ~est na bogot na viso~inite. Ottuka se gleda Pelagonija i moè da se naseti mirisot na Egejot. U{te kako deca, na Evrejskite, igravme fudbal me|u grobovite, zime se lizgavme so {ti~ki otkornati od bo~vite a lete se me~uvavme so stap~iwa se~eni od zabelot {to, gust i zelen, n# doe{e so ~ist vozduh i spokoj. Asfaltnata uli~ka be{e pusta. Odev jas napred a Avram po mene nebare mal rasplakan ko{mar nedozvoleno visok i ispraven kako klimastar; so glavata, mi se ~ini, go dopira{e pokrivot na no}ta i se zakanuva{e, pri najmala vozbuda, da potskokne i da go dupne. Polno} be{e zaminat, po gluvotijata poznav, po {totuku zamreniot {epot na ve{terkite od aglite na no}ta. Ja minavme korijata od jaseni i izbivme pred skalestiot yid {to go ozna~uva{e sinorot na grobi{tata. Yidot se izviva{e nagore kako {to raste{e ridot i, ne{to pred vrvot, vrte{e desno i taka, skoro po ramno, prodolùva{e edno stotina metri a potoa zaviva{e pak desno, nadolu se spu{ta{e po goloto telo na ridot do podno`jeto na koe sega, samo stotina metri otsprotiva, stoevme nie. Na vremeto se slu~uvalo od bes, od klokotot na mladosta moèbi, da gi naka~uvame skali~kite od yidot, edna po edna, i celiot krug okolu Evrejskite da go napravime za desetina minuti. “Ka~uvaj se!” mu rekov i bez da ~ekam, malku se podnavednav, gi splotiv prstite od nadolu ispruènite race a Avram zgazna vrz niv re~isi avtomatski oti toj zafat be{e ve`ban i praktikuvan godiwe nanazad. Potoa se ispravi ka~en na yidot. “Daj mi raka!” rekov. Koga i jas se ka~iv, skoknavme od drugata strana i se najdovme vo evrejskite grobi{ta. Mese~inata {to

Dragi Mihajlovski

150

yirka{e me|u pri{tot od vrvot na ridot go osvetluva{e seni{niot prostor pred nas na~i~kan so stotici nadgrobni plo~i obrasnati vo trevje. Iljadnici sudbini xagorea vo temnicata, bezbroj za nas nepoznati biv{i sogra|ani, gospoda, velat, {to mu davale {arm i dostoinstvo na [irok Sokak i ~ar{ijata. “Denes nema ìv Evrein vo Bitola!” rekov pove}e za sebe dodeka odevme po plo~ite oti pat~iwata me|u niv bea temni i vo rasje, moè{e nekoj pogan da n# grizne, nekoj nedoproboden vampir da n# zgrap~i. “Sakam da ja vidam1” re~e Avram koga me do~eka na eden od nadgrobnicite do koj doskoka oti s# taka od grob na grob potskoknuvavme nebare carica igravme bez pilipitka. “Prvin malku }e ~itame,” rekov, mu go ~apnav zipoto, ~krapnav i ja osvetliv plo~ata na koja sega stoevme fizi~ki bliski kako qubovnici, “gledaj, Avram i Sara!” Se navednav i go otkornav li{ajot od davidovata yvezda. “[to saka{ da mi kaè{?” re~e Avram i me gleda{e kako netuka. Mu rekov deka i toj e Avram i deka i prviot Avram imal èna Sara i deka nemale deca. “Gleda{ kolku malku se menuva vo vremeto,” prodolìv, “samo se ra|ame, vleguvame vo imeto i izleguvame od nego koga }e ni dojde ~asot. Idime, odime a toa ostanuva. Milioni maì do sega vlegle i izlegle ba{ od tvoeto ime, Avrame. Site tie sega se raspnati na krstot od haosot. Po horizontala, po vertikala. Ponekoga{ ti se ~ini se premnogu, ponekoga{ premalku. Tvoe e sega da gi stavi{. Ba{ kako da re{ava{ krstozbor. Svojata krstozborka treba da ja re{i{, Avrame i ete go klu~ot. Dobiva{ identitet. Zaborava{ na prividot i te ima. Dejstvuva{. Za toj mig

151

Ku}a vo Solun

na dejstvenost vredi cel ìvot da ja sostavuva{ svojata krstozborka. Toga{ gi mirisa{ korenite na sopstvenoto bo`jo poteklo, se drì{ cvrsto za niv kako mornar koj vo nedostig na ha{i{ se fa}a za brodskoto jaè i go du{ka mirisot na lenot. Ovde e mestoto i sega e momentot da sostavuva{. Misli, koncentriraj se, sostavuvaj!” Treba{e da n# vidite vo slednite dva ~asa kako, ko senki, obajcata spoeni so spokojot i grobjeto mislevme, se koncentriravme, sostavuvavme, svoite krstozborki od senki i prividenija gi re{avavme. Avram ispraven, stegnat, o~ite {irum otvoreni, pogledot zalunyan po temnite vilaeti na vremeto, a jas, taku|ere. “A sega probaj da ja otkorne{ slivata!” mu rekov koga setiv deka site poliwa vo mene se sloèni i deka neimoverna sila mi se vseli vo damarite. Avram samo se zavrte, ja zgrabi slivata i ja otkorna ko na {aka. Stoe{e taka so drvoto v race s# u{te vo nevera za sopstvenata sila {to pred malku gi rastera kosovite, gi razmiri i gi natera da se mu{nat podaleku vo mrakot. “Sega moàm i vo Solun,” re~e, “da ja najdam, da ja vidam!” I svete{e, bolska{e, oblak svetlina ja povi seni{nosta. “êkaj!” rekov, “verojatno ve}e ti e jasno deka sekoe ~ove~ko patuvawe e privid. Vistinsko e samo ona so zemjata. So nejzinoto vrtewe. So nea site sme postojano na pat. I jas, i ti i ~inarive i grobi{tava po koi sega gazime. Kako vo voz sme {to ita kon celta i ne gledam zo{to treba da se premestuvame od sedi{te na sedi{te, od edno kupe vo drugo koga toj site n# nosi vo ist pravec. Zatoa pove}e i ne patuvam!” “Sakam da ja vidam!” re~e Avram, zamavna i ja frli slivata ugore kon ridot.

Dragi Mihajlovski

152

“Dojdi so mene!” rekov i zaedno, pod pla{tot na no}ta, po istiot pat po koj dojdovme, se vrativme nazad vo dvorot.

* * *

Dvokatnata ku}a na Avram tone{e vo svojot mrak i neprokopsanost koga & se dobliìvme. “Ti odi od drugata strana!” mu rekov na sosedot a toj, poln nade`, me poslu{a. “[to }e pravime?” go ~uv kako vika ottamu. “]e ja premestime!” viknav, “fati dobro na sredina i korni! Spremen?” “Fativ!” slu{nav od drugata strana. “Da krevam?” “Krevaj!” rekov i zapnav. Boè, kolku go sakav toj korneèn krckot, toj tatne` treseten, taa nade`na bolka {to najavuva{e ra|awe na nova ro`ba, sre}no ~edo, od ~ista qubov za~nato, so plah temjan miropomazano. “Odime!” viknav i so ku}ata v race, vnimatelno, preku niskata ograda izlegovme na uli~kata. “Odime!” vika{e Avram otade i se}avav trpki radost vo negoviot glas. “Sega pravo napred!” revev, “i vnimavaj na ìcite!” I vnimavavme. Nikakov zijan ne treba{e da se napravi. Da bea budni sosedite, barem taa edna no} da bea budni, godini potoa, na svoite vnuci }e im raspravaa za xinovskata senka {to minuvaj}i kraj niv im se priseni po prozorcite i nesvesno im vnese nova zabuna vo zakr`lavenite glavi. Sega treba{e da mineme niz edinstvenoto prazno mesto vo redot ku}i {to ja odvojuva{e ulicata od golinata na ridot {to strmo se izvi{uva{e ugore kon neboto.

153

Ku}a vo Solun

“Pazi da n# gi zaka~ime yidovite!” rekov, “pominuvame tuka i pravo sme na Evrejski, slu{a{?” “Slu{am, slu{am!” stenka{e Avram od drugata strana. “Gledaj da ne ja izgrebeme fasadata. Treba negibnata da ja odneseme gore!” “Dobro e?” go ~uv Avrama otade ku}ata me|u nas koga kroce-kroce go projdovme prelezot i izbivme na padinata. Avram ode{e napred i, verojatno, podnavednat, nazadgazum go naka~uva{e ridot. “êkaj malku da se svrtam!” vikna, “te{ko mi e vaka!” i duri ja vr{e{e ovaa ni malku naivna operacija, ja setiv teìnata od kamen, tuli, }eramidi i dograma {to nate`na na kaj mene oti bev desetina metri podolu a treba{e da krepam. “Odime!” re~e Avram. I odevme. Poleka, zgr~eni, mese~inata ni go osvetluva{e patot, se klate{e ku}ata vo na{ite race, se lula{e ko vo kolevka. Paralelno so nas se izvi{uvaa i skali~kite od yidot, ubavo gi raspoznavav, vtoriot ìvot si go gledav. Se setiv na baba mi, majka mi, tatko mi, na te{kata beda skukulena kraj {poretot, se vidov sebesi mal, siten, so rahiti~ni noxiwa, i se nasmeav. Oti sega, otkornati od crninata na majskata no}, so Avram se jazevme po ridot so pedesettonski tovar na race. I dobro ni be{e. Koga gi naka~ivme Evrejskite zavrtivme malku levo i izbivme na sedloto {to go povrzuva{e ovoj rid so najvisokiot. “Tuka }e po~inime!” rekov, “onde }e ja spu{time!” I ja spu{tivme. Avram izvade od nekade {amiv~e i mi dade da se izbri{am koga sednavme pred vlezot so ple}ite potpreni na yidot za slu~ajno da ne se lizne i da ne

Dragi Mihajlovski

154

ni se strupoli udolu vo mrakot. “Sega sakam za Laki da ti kaàm!” rekov i po podolgo vreme go poglednav Avrama v o~i. “Kaùvaj!” re~e. “Laki imal, majka mi mi kaùva{e, najubava ku}a vo Bitola. Sade trendafili mu rastele vo dvorot. I mnogu si ja sakal Spasija. Arno ama, deca nemale. I, so vreme, po~nal da ja tormozi. I~ rajat ne & daval. A taa bila ubava kako najubaviot trendafil vo negoviot dvor. No bez sonce, po~nala da venee.” “I?” re~e Avram. “I, eden den mu pobegnala vo Solun, a toj, sirotiot, stanal, ja prodal ku}ata sose trendafili i po nea. Tri godini, kaùva{e i veruva{e majka mi, pod drvo i pod kamen ja baral.” “I?” “I, ja na{ol ama bila premaèna i ne}el da & se javi. Samo kupil ku}a sproti nejzinata i duri bil ìv ja gledal niz penxere!” “I jas sakam da ja vidam!” svika Avram. “Toga{ stanuvame!” rekov, “nema u{te mnogu do tepsijata!”

* * *

Gore, na vrvot od ridot, srede {irinkata ima{e ogromna karpa. Tri skali vodea do nejzinoto zaramneto plato. Ko vistinski `rtvenik li~e{e. “Onde }e ja namestime!” rekov, “tvojot kraj spu{ti go na karpata a jas odovde }e dràm!” Poleka, vnimatelno, nebare drì staklena vazna v race, Avram go potpre edniot kraj od ku}ata na platoto.

155

Ku}a vo Solun

Mese~inata jasno svete{e i gi izdolùva{e na{ite dve senki po golinata. “Ka~i se i izlezi na najgorniot prozorec!” mu rekov. “Ni{to ne gledam!” re~e koga ja podade glavata niz prozorecot. “êkaj da ja svrtam kon jug! Sega?” “Ne gledam!” “Zastani pravo, zamiì, koncentriraj se, zberi go vo sebe vidot na site Avrami od tvojata horizontala i vertikala!” “Dobro!” re~e i go snema edno pet minuti. “Sega otvori gi o~ite!” “Ne{to se pojavuva!” Poleka se piknav pod ku}ata so grbot krepej}i go mojot sloboden kraj. Koga dojdov na sredinata, ja dofativ ozdola i ko kreva~ na tegovi ja dignav vo vozduh. “Se pojavuva, se pojavuva!” vika{e Avram. “Kreni u{te!” Se ka~iv na prvata skala od karpata. “Dolgata kosa & ja gledam!” e~e{e Avram kon Egejot. Se ka~iv na vtorata skala. “Ubavoto lice, pospanite o~i, ~prtiot nos & go gledam!” Se ka~iv na tretata. “[irokite ramewa, malite gradi & gi gledam!” Stoev srede platoto, so ras~ekoreni noze i koso krenati race na koi stabilno leè{e dvokatnata ku}a na Avram. “Ja vidov! Drì taka! Ja gledam! Ja gledaaaam!” Dolu pod nas, so babuwosan surat, se kle{te{e nadìveanoto nebo od ~ove~ka zavist i zlobna temnina.

(1992)

156

Sre}na nova

Alo, vujno!” velam vo slu{alkata. ”A, ti si!” doa|a od drugata strana.

”Za mnogu godini!» velam i mi e neprijatno oti znam kolku vreme sobirav hrabrost da se javam.

”Fala, fala!» veli taa. Ima nekontrolirana tajna vo nejzinata ednoli~na intonacija. Od ti{inata {to potoa nastanuva i neprijatnoto gr~ewe na telefonot, du{ata naedna{ nepodnoslivo mi se prazni, nesigurnosta povtorno me nagazuva i gme~i kako nesmadreno seni{te.

”Sno{ti be{e doma, ne? prodolùvam so pozajmena smelost od skri{nite agli na teloto. ”Vidov svete{e,” rekov, ”pa si pomisliv…”

”Ako, ako…” doa|a ottamu i me smrznuva.”Zima e,” govoram i natamu, ”nema lisja po drvata pa

se gleda koga si doma. Kako si?””Arno, arno!” ja slu{am i se eàm. Od hodnikot

kaj{to mi e telefonot ne moàm da gi vidam pustoto fudbalsko igrali{te i park~eto {to gi delat na{ite dve zgradi. Nejzinata e od pred zemjotresot, na pet kata a taa ìvee vo najdolniot. Ima roletni na prozorcite a balkonot & e zagraden otkako pred pet-{est godini nekoi kopiqaci & gi ukradoa ali{tata i tranzistorot.

”Ne be{e kaj Mira?” velam.

157

Sre}na nova

”Ne, ne!” odgovara podzaripnato. Mira & e edinstvenoto ìvo dete sega èna od ~etirieset i pet godini. Pred nejze, mi kaùva{e majka mi, imala u{te pet no site umrele bez vreme zaradi nekoja stara kletva ili lo{o pome{ana krv.

”Pa,” velam, ”vujno” i sakam tuka da prekinam. Tuka sum prekinuval godini nanazad.

”Znae{ {to?” Naedna{ taa go menuva glasot i me se~e vo namerata. ”Vawa mnogu te saka{e.” I po~nuva da pla~e. Stojam zdrven so slu{alkata v raka i ~ekam da projde poplavata. Od ova najmnogu se pla{ev. ”Ti duri i prekarot mu go klade. Vo zgradata site zaboravija deka vujko ti se vika Tome.”

“Vujno,” velam i ne moàm da se snajdam vo razgovorov {to trgnuva po druga nasoka. A i kako da se snajdam koga ni{to drugo vo ìvotot ne sme progovorile. A i tu|a krv e. Vujko mi be{e brat na majka mi a taa samo negova èna. Rodninite i nivnite bliski ne gi izbirame sami.

”Do skoro ne sfa}av deka stanot ti e na sever,” prodolùva taa i pla~ot e ve}e minato. ”A ima{ i sedela nad prozorcite. Moè e dobar znak {to lastovicite napravile gnezda na sever ama ne ~ini od taftabiti. Kaj{to ima sedela se kotat ko pleva. Ne daj boè doma da ti vlezat. Gospod posle ne te ~isti. Zatoa rasipi gi so vreme!” Mol~am od drugata strana. Ne mi e jasno {to se slu~uva so ènava.

”Ima{ var?” prodolùva taa a glasot & e zaripnat. Kojznae kako sega izgleda. Cela godina po smrtta na Vawa ne sum stapnal kaj nea. ”Ako nema{” veli, ”trkni do Bitpazar. Varxiite ti se pred mostot. Edna kofa ti e dosta.”

”Ama vujno…” pelte~am taka niz ìcite.”Bri{ka sigurno ti se nao|a,” veli taa bez zdiv,

”problem moè da e stapot. Sigurno ne drì{ stapovi v

Dragi Mihajlovski

158

podrum.” Prestanuvam da se ~udam. Toa kaj mene brzo odi. Nikoj tuka ne mi e ramen.

“Go znae{ ona golemo drvo do cve}arata? Kolku tvojata zgrada e visoko!” prodolùva vujna. ”Sigurno go gleda{ od prozorec!”

”êkaj vujno!” velam, ”da ne misli{ na moeto drvo?””Najgolemo e vo parkot!””Nema drugo takvo!” velam i ìvnuvam, ”prolet i

lete zeleno e do nebo, esen i zime do smrt se soblekuva. Toa me stori svesen za vremeto!”

”E, u{te malku da se potstemni i simni se dolu. Najniskata granka e skr{ena. Izdelkaj ja malku, stavi ja bri{kata na vrvot i potopi ja vo varta. Koga }e gi urne{ sedelata , pomini go yidot odnadvor so var i gotovo!”

Sega mnogu te{ko ja zauzduvam qubopitnosta. Od kade taa znae za drvoto? Mesto odgovor od drugata strana slu{am ne{to kako potsmev, blag prekor, nejasen grakot.

”A, dali,” velam, ”dali znae{ i za gavranot {to sekoga{ stoi na vrvot? Crn, golem?”

Odgovor nema. Samo zvu~na ti{ina. Gr~ewe niz ìcite.

”Vujno, alo, alo!” vikam kako da sum se opekol od nekoja zakopana tajna. Mi stanuva zagu{livo. Ja otpetluvam ko{ulata kaj vratot. Mnogu mi e neprijatno. Mnogu.

“Prosti,” govoram brzo, ”naedna{ mi tekna za Vawa. Ba{ tuka pod drvoto be{e staroto kafan~e. Negovoto omileno. Se se}ava{ koga me prati da go vikam? Dvaeset godini ima. Koga sedev kaj vas, pomni{? Otidov a toj se peplosa koga me vide. Posle uàsno se karavte.”

Ne znam to~no na {to nagaziv no taa nabrzo se vra}a na linijata. ”So Vawa pominav trieset godini,” veli, ”duri be{e vojnik prvite deset, me vle~ka{e po sekoe zafrleno

159

Sre}na nova

mesto niz Makedonijava, potoa deset odleà zatvor, pa pet pie{e i pu{e{e kako lud a poslednite pet be{e bolen. Prvin od plu}a, pa od {e}er, pa od srce. Ne ostana vreme za nas!”

”Vujno,” velam.”Ne znam kakvi prikazni ti kaùvale,” me prekinuva,

“ama jas dobro znam koja e vistinskata!””Ja pomnam dravata bez filter,” velam kako naiven,

”duri no}e stanuva{e da zapali. Racete mnogu mu se tresea. Ne moè{e kafeto da si go ispie bez da go isturi.”

Ja slu{am povtorno pla~e od drugata strana. Ama pla~ot e kus i otse~en. Ja ~uvstvuvam vlagata vo slu{alkata.

”A {to znae{ ti za gavranot?” naedna{ prodolùva sosema neo~ekuvano tamu kaj{to ne bi ni pomislil deka moè da se ustremi. Faten sum vo nebrano, zagulen sum, zaguben.

”Spokoen e,” velam pove}e od nau~eno, ”gord, na vrvot od svetot, mislam!”

”Aha!” veli taa i se}avam me fa}a vo nekoja nevidliva stapica {to ja postavila za lu|e, lioti, li{ki, gluvci.

Od kujnata do|a miris na prete~eno kafe. Docna e za {to bilo. Stojam i natamu ma|epsan so slu{alkata v raka.

”Ne nosi sekoga{ gavranot smrt!” veli i ja ~uvstvuvam lekcijata {to se ru{i vrz mojata sirota glava. Ni{to ne moàm da popravam. Stojam zdrven a zborovite po dvestote minati metri niz ìcata udiraat po mene kako grad {to bie po ple}ite na selanec zateknat v pole.

”Slu{aj!” veli, ”gra, gra!” gra~i ottamu. ”Gavranot nosi i nade`!”

”Slu{am,” velam i ja stegam u{te pocvrsto slu{alkata.

Dragi Mihajlovski

160

”Gra, gra,” veli, ”zna~i utre, utre!”Da sum vernik sega bi se prekrstil, no ne sum a i da

sum ne bi znael kako.”Vujno,” samo velam i ja turkam so noga {iber-

vratata od kujnata. Ponekoga{ se zanesuvam deka vratite n# {titat od nepredvidlivostite na svetot. ”Ne}am gavrani. Lani vidov eden kako napadna èna tuka vo parkot. A i crn e!”

“I toj edna{ bil bel!” kako od pu{ka stignuva od drugata strana. A i sre}ata moè da e crna. Bo`ja moma temni~ica. U{te baba mi od Gali~nik go znae{e ova.”

“Dobro,” velam, “ne mi e jasno…””Znae{e taa i pove}e. Nema s# po knigite. U~i malku

i bez niv.”Sega nekoj yvoni na nadvore{nata vrata. A taa e na

dofat od rakata. Ja otvoram i mislam kolku dobro mi doa|a pauzava. Bez da poglednam ja pla}am smetkata za voda. I taka site smetki se grubi i privremeni.

”Alo, vujno, izvini…!” se vra}am vo razgovorot.”A i glas bo`ji e gavranot!” veli taa, ”sigurno ja

znae{ prikaznata za Noe i kov~egot, koga Noe go pratil gavranot da vidi do kade e potopot a ovoj donel dobra vest deka noviot ìvot moè da po~ne!”

“Pa, taka,” se vadam iako ne mi e s# jasno kako {to treba.

”Gavranot sekoga{ e sam,” navaluva taa kako vo trans, ”a i da e smrt pak e ìvot samo poosamen od obi~niot!”

”Vujno!” velam i sakam da dojdam do zbor.“Od samotijata nau~iv mnogu,” prodolùva taa,

“Godini mu se lutev na vujko ti {to me ostava{e sama. A sega mi e jasno deka izborot bil moj. A ako nekade gre{ev toa bilo za{to qubovta ja sfa}av mnogu posloèno od Vawa.

161

Sre}na nova

Za mene taa be{e i omraza i qubomora i zavist i zloba. S# istovremeno. A toj misle{e samo na krevetot!”

Pove}e ne ja prekinuvam. Ne se ni obiduvam. Samo slu{am.

”Zatoa sega najmnogu go sakam,” govori taa a glasot pak & e zaripnat, rapav. “Qubovta e najsilna koga edniot zaminuva!»

”Vujno,” velam otkako taa prestanuva da zboruva, «prosti, ne znaev deka tolku go saka{.»

Od drugata strana doa|a nekakov prigu{en kikot. Malo nedoumenie, sitna nere{itelnost se}avam se prebroduva na drugata strana od ìcata.

”]e ti otkrijam edna tajna!” veli taa po malku, ”ama }e mora da go zatvori{ telefonot!”

”Vujno,” velam.”Spu{ti ja slu{alkata i pribliì se do

prozorecot!”Ko po dale~na zapoved telefonot kliknuva a jas

doa|am do prozorecot.Odedna{ gledam od balkon~eto na vujna letnuva

crna gavranica, se mu{nuva me|u drvjata, se pribira do golemiot gavran na vrv-drvoto a potoa zaedno se xarat vo nadvore{nite yidovi od mojot stan. I bez da sakam vo u{ite mi yuni ”ne ~ini od taftabiti” duri stapisan, so navaleno ~elo na studenoto staklo, siot vxa{en od sram i zavist, se kokoram vo boìknoto sneè {to mo{orka nadvor i brzo go zatemnuva vidikot preku igrali{teto

(1992)

162

Kopile

Pak zagrme, pa zayvoni i jas letnav ugore po skalite. ”Acika!” rekov zatvoraj}i ja vratata zad sebe. Toj

sede{e levo vo praznata ~italna spoen so biroto i ma{inata za pi{uvawe. Nosot mu be{e zaboden vo fi{ite, po }elata mu igraa nekolkute preostanati vlakna vo ritamot na nafakata {to zbiva{e nadvor i pritiska{e vrz oknata na severnata strana.

”]e n# odnese!” rekov.”Ako e od onoj {to n# donese, neka n# nosi!” re~e Aco

so nevidena temnina vo glasot i vo xumkata na glavata kon koja, mi se stori, kako kon svetilnik sred more, se be{e nafr~ila seta onaa nadvor nastrvena sila {to ~eka{e samo u{te eden potstrek, u{te edno dodatno atom~e snaga za da zgrga, da {ikne i, sovladuvaj}i ja neprirodnata pre~ka od ~ove~ki izumi, da si go zadovoli ujot i namerata.

”Ama ova e grad! Stanuva kako orev i bezmilosno bie!”

“I }e bie!” re~e Aco mra~no i mirno. “Ne prestanuva toj duri ne go istera zakopanoto kopile na videlo!” I kako ni{to da ne se slu~uva prodol`i da ~uka na ma{inata vo taktot na nadvore{nite udari {to postojano se zasiluvaa nebare iljadnici race tupaa po zlonavesno tapani{te.

Aco me zbuni. Tatkoto na veselosta, nasmeanosta,

163

Kopile

stoe{e tamu nesfatlivo tih i ramnodu{en, potonat vo sebe, pred pragot ili ve}e vnatre vo nekoj drug, za mene nerazbirliv i nedostapen svet. Tr~av kako vetru{ka od eden do drug prozorec, se postavuvav odbranbreno pred zamaglenata furija {to so prezir i omalova`uvawe me gleda{e otade staklata.

”Sedi!” stana naedna{ Aco i me smesti vo stolot kar{i sebe. ”Jas u{te go pametam redot!”

Sednav i ostanav samo malku taka skukulen za{to nabrzo morav da ripnam nateran od belata rovja {to podmolno molsna, buvna i bez napor go rascepi seni{niot tapan nadvor {to potoa, ko raneta yverka, u{te dolgo vri{te{e s# duri rikot ne mu tivna dolu vo na~natata, vozbudena zemja.

“]e stojam,” rekov, “u{te sum mlad!”“Gluposti!” re~e dodeka okokoren se xarev vo

stihijata. “Ovde odamna nema mladi. Star se ra|a{, nezrel umira{. Sedi!”

Na tvrdiot stol dojdov na sebe. Se zagledav vo Aco koj{to mol~e{e naklapen na tipkite. Od xumkata odedna{ po~naa da doa|aat slabi signali i formiraj}i zmiulesta procesija, poleka se ustremuvaa kon vremi{teto nadvor, kon negoviot vrutok ili du{a, ne znam, samo taka itaa tainstveni i slo`ni. Mi se stori duri deka svetilnikot poleka se zgolemuva, a od negovata pro{irena utroba, od zad nejasnite yidini {to bavno se oblikuvaa, kako da dopiraa slabi glasovi, ~ove~ki ili bo`ji, kojznae. A toj, nebare ni{to ne se slu~uva, spokojno ja podnesuva{e promenata, raste~kiot tovar na glavata, be{e nesvesen, mislam, ili mnogu ve{to go krie{e odnapred podgotveniot zagovor. ”Znae{ deka pak ne me izbraa!” re~e odedna{ Aco, ja krena rakata i ko po komanda, v ~as potstivna babotot

Dragi Mihajlovski

164

{to sega prestoren vo ogromno uvo demne{e na staklata. ”Trieset godini strplivo ~ekam da dojde eden od niv i da mi re~e-izbran si! Sma~eno mi e od ona nivnoto: Ace ova, Ace ona! Petnaeset {efa se izmenija i-site isto: ]e bide Ace, dobar si Ace! Razni mo~kovci iznaprimija i lu|e gi napravija a jas sluga. Na pedeset i pet godini ne sum ni asistent. A na dvaeset i pet me dovedoa kako najdobar od site i mi rekoa-ti si idninata! A eve {to stanav: studentite mi se obra}aat so ~i~ko, profesorite mi velat star si, vrati se vo provincija!”

Izblikot ne go izmesti. Ladnokrvno ja spu{ti krenatata raka po {to uvi{teto od staklata pokorno se razobli~i prepu{taj}i novosozdadeniot, nagneten naboj da navali na prozorcite {to privremeno n# delea od razulaveniot okean nadvor.

”I {to e toa provincija?” po~na pak Aco a jas vrzan za stolot, neotporen, smalen, mu gi goltav zborovite. “Zarem ne e i ova ovde provincija? Pomisli kolku i {to znaeme i kako, ona malku {to go znaeme, prosta~ki go stepenuvame na va`no, pova`no, najva`no, go delime na visoko i nisko, na vredno i nevredno, na bogato i siroma{no! Vo sporedba so ona {to ne go znaeme, ti tvrdam, ova, nam poznatoto, na{iot samobendisan svet, e samo beden, temen vilaet!”

Nadvor u`asno zababote. Nagnetenoto temni~i{te odedna{ se na{ili i so br~kosanoto lici{te zarevi na prozorcite. Be{e samo pra{awe na vreme koga staklata, sladostrasno napu~eni, }e se predadat na nasladata i }e n# ostavat na cedilo. Gi dofativ prvite klupi od triesetinata {to mol~elivo dremea tuka vo ~italnata nesvesni za opasnosta {to nadoa|a{e i po~nav da gi bapkam do prozorcite. Najprvin gi prevrtuvav, gi ispravav nagore, pa gi zavrtuvav otkaj maznata strana, so nogarkite kako

165

Kopile

rodilki svrteni kon nas i gi gnetev do staklata. Celi kupi{ta hartii, zapisnici, studentski prijavi pikav me|u niv za da zalemat, da traat iako celo vreme namurteno me slede{e nababrenoto glavi{te odnadvor, crno, nedore~eno, so zakana.

”I taka misli{ }e krepi!” iscedi bibliotekarot niz studen kikot, ”samo zatoa {to si ponevozrasen u{te veruva{ vo prividot deka ne{to moè da se dodrì. Zaborava{ na genetskata praznina po zagubenite bitki!” I s# taka zboruva{e, mi drè{e nekakvo stegnato, sotonski koncipirno predavawe, ”no pamti mi go zborot,” prodolì, ”junacite odamna se mrtvi, preìveaja samo predavnicite a nie sme deca na na{ite tatkovci!”

\avolskata preciznost {to bazde{e od ustata na Aco mi vtera strav v koski. Potskoknav ko glu{ec i se piknav me|u nogarkite na edna od rodilkite i potpren so grp~eto da krepam, se xarev vo svetilnikot {to, ve}e ogromen na negovata glava, so vrvot izleguva{e gore niz pokrivot, ovozmoùvaj}i im na prvite beli zrna da ja zapo~nat ovde vnatre, svojata bezobrazna, tainstvena simfonija. Signalite brzo se zasiluvaa i se me{aa so na{ilenata belotemnina nadvor. Na balkon~eto od svetilnikot, nekade vo visina na pokrivot, stoe{e ènata na Aco stegaj}i gi ra~iwata na dvete deca do nea. Vo racete drèa beli {amiv~iwa, Aco, tato, vikaa i prepoznatlivo mavtaa dolu kon ~italnata.

Aco stana i nesvesno go zaklati svetilnikot. O~igledno do nego ni{to ne dopira{e. Onaka nizok i neugleden gore{e vo plamenot na sopstvenoto studenilo. Koga trgna nakaj mene, so tie deset ~ekori {to gi napravi, svetilnikot nepopravlivo go rascepi tavanot od debelo staklo i ja pu{ti luwata ozgora natrapni~ki da se vturi i da pravi puzder niz prostorijata.

Dragi Mihajlovski

166

“U{te tatko mi”, zboruva{e Aco koga dojde do mene, “go nateraa da ne veruva vo sopstvenite prednosti pa zaveden, od mal mi vele{e: U~i da ne kopa{! A jas neopiten, go poslu{av. U~ev, u~ev, trieset i kusur godini potro{iv po temnicite za na krajot, sega, koga sum istro{en, drt i taèn, da sfatam deka treba da se kopa! Dolu e poblisku do yvezdite!”

Go izmolknav gluv~e{koto telce od me|u nogarkite i skukulen stoev pred xinot {to govore{e visoko vo prostorot mavtaj}i so pokazalecot. Zrnata {to udiraa bea pogolemi od mene i treba{e samo u{te edno pridviùvawe na maì{teto pa da go probijat i mojot del od pokrivot i da me stroma~kaat.

“I zabluda e toa deka duhot e edno a nie mnogu!” glagole{e bibliotekarot, “nie sme edno a duhot seni{te! Poslu{aj me i nau~i da se vardi{ od site platoni, plotini, od cela taa banda snemo{teni pederastri, od site tie izumiteli i pothranuva~i na ve~niot privid! Nema i nikoga{ nemalo na{a sli~nost so boga! Ne kotkaj zaludna streme`! Mislata ne e poubav ìvot! I nikoga{ ve~niot duh ne se {etal niz na{ite tela za da ja proveri sopstvenata trpnost! Jas go pominav duhovniot kraj na svetot i sega na glava mi teàt konkretni ne{ta! Ne postoi sila {to povtorno moè da mi ja naostri al~nosta na duhot! I ne veruvaj mnogu vo naukata. Seti se na alhemijata i s# }e ti stane jasno. Kako {to taa otide vo zaborav nemoèj}i da go iznajde famozniot eliksir taka i naukata brzo }e se zaboravi za{to e nekadarna da stigne do vistinata. A do nea, sega sum siguren, se stignuva samo niz bolka ~ie olicetvorenie sum jas: maliot, so prevari slomen veruva~ vo idninata {to ne se gleda od kupi{tata lo{a sega{nost!”

Se tutkav siot pred nozete na bibliotekarot,

167

Kopile

koì~kata naeèna, mevceto namonateno. Ba{ toga{ Aco klekna, me zede i me smesti na dlankata od levata raka zaboravaj}i da go stori toa istoto so trite {amiv~iwa {to padnaa od balkon~eto na svetilnikot i ostanaa dolu na podot da gi bijat bezobrazno belite orevi {to vo surija nadoa|aa niz otvorite od tavanot namignuvaj}i & na razulavenata a`daja {to ’rè{e, ja~e{e i navaluva{e od kaj prozorcite.

”Sega,” re~e Aco branej}i me so desnata raka od stihijata, ”sakam ubavo da me pogledne{!”

Gi ispruì racete a jas go davav svojot maksimum, onolku kolku {to mi dozvoluva{e smalenata gluv~e{ka perspektiva.

”Eve vaka,” re~e, ”izgleda eden biv{ iden asistent! Suv, ispien, so ven~ila pod o~ite, nikoga{ neison~an! Zapameti me kako urnek za siot sega{en i iden podmladok!”

Za mig ima{e zakana deka }e gi spoi racete i }e mi gi izvadi yrckite. No desnata raka samo poleka se spu{ti, me fati za ednoto uvce. Vo mozo~eto mi be{e haos.

”A sega, obrati mi se!” re~e tegnej}i me za uvceto, ”denes ba{ tebe te izbrav da me izbere{!”

”Acika!” cikav.”Re~i asistente!””Asistente!” kvi~ev.”Ne taka!” re~e, ”sosredoto~i se, razmisli,

veruvaj!””A - s - i - s - t - e - n - t - e!””Taka!” re~e i po beliot pod me donese do izleznata

vrata vle~ej}i ja po sebe seta onaa furija {to se uriva{e od novoranetiot pokriv. ”Nadvor!” be{e poslednoto {to go ~uv od nego koga otvori, me frli vo holot i silno mi ja tresna vratata pred noseto.

Ne znam kolku vreme minav taka, za{emeten,

Dragi Mihajlovski

168

{a{ardisan, nesvesen za s# ona {to se slu~uva{e blizu do mene, zad ogromniot, drven pravoagolnik, no dobro pomnam koga nekako uspeav da go protresam telceto i da zastanam na tenkite noxiwa, da dojdam na sebe so novosteknatata svest za ve{tinite {to odat so gluv~e{kiot oblik. Brzo-brzo se ispolziv po yidot i se piknav vo klu~alkata.

Pred mene pukna ~ist vidik. Aco Bibliotekarot stoe{e sred ~italnata vrz beliot graorest pod so racete faten za temelite od svetilnikot {to stabilno teè{e na negovata glava. Pogledot mu be{e vperen dolu kaj{to molskavi~no se trupa{e zrnestoto ~udovi{te {to neprestajno blue{e niz otvorite ozgora.

Toga{ od levo se za~u silen lom. Lamjata {to dolgo be{e drèna kaj prozorcite, naedna{ se oslobodi, zaja~i, gi urna pre~kite i obviena so viulici, buvna vo prostorijata. Belite vitli {to nadoa|aa od site strani ko sinxiri go stegaa mojot Acika i nepovratno go vkle{tuvaa vo men|emeto me|u svetilnikot i a`dajata. Gradot bie{e, stihijata fu~e{e, ofka{e, vie{e, a podot nezadr`livo raste{e, se nakreva{e, i so sekoj svoj santim go tera{e bibliotekarot nagore.

Prvin sosema is~ezna svetilnikot zaedno so balkonot i nejasnite glasovi {to doa|aa ottamu, pa Aco so vpereniot pogled, pa besnoto ~udovi{te koe, na izleguvawe, gi vle~e{e po sebe site zrna od podot, u{te dolgo ja~e{e i tatne{e s# duri niz otvoreniot pokriv ne yirna ~isto par~e sino nebo.

Skoknav od klu~alkata i se smestiv vo ispraznetiot stol zad biroto a gluv~e{kata forma voop{to ne mi pre~e{e da pomislam deka moèbi i jas sum eden od izbranite me|u site ovde zakopani veruva~i {to spokojno go ~ekaat naletot na sledniot grad.

(1993)

169

Po{tarot

U{te ne sfa}am {to navistina mi se slu~i toa peto~no utro vo prizemjeto od ona zgradi{te vo âir. I, mi se

~ini, s# pomali mi se {ansite da sfatam, posebno sega duri se trankam, vaka spleskan, so namalen mozok, vo zatvoreniot vagon na eden od vozovite makedonski. Dodu{a, nikoga{ ne sum moèl ni da se pofalam so nekakva si pamet, malku gospod mi delil, spolaj mu, zatoa i sum ili do skoro bev samo obi~en po{tar. Pero Vrvkata me vikaat, prekar po merka, oti godiwe nanazad, a se najdev malku vo tesno, }e re~ev ‘rabotata e vrvka’ a na lu|eto tolku im treba{e, vrvkata ovoj, vrvkata onoj, vrvka me zavikaa iako sega, po s# {to storiv i niz koe minav moè da me vikate i Pero Mafot oti rabotata, o~igledno, epten mi e vrvka ili poto~no mav kako {to vele{e pokojniot mi tatko, bog da go prosti. Zatoa sum smalen, bez videlce, telceto nasekade me boli, ne znam vo koj pravec se dreckam, dali e dewe ili no}e, dali ova sum vlegol vo penzijata do koja bev tolku blizu ili vo smrtta, ili vo ìvotot po smrtta, ne daj boè. Ili samo ja izdrùvam bo`jata kazna za ona {to go storiv pa sega moram na temnicata-ako ima u{i da me ~ue-po stopati, frlen na valkaniot pod nad ra{trakanite {ini, da & kaùvam kako se slu~i s#, vo {to zort se najdov i kako, ko na majtap, stignav do derexevo.

Dragi Mihajlovski

170

A be{e obi~no, sivo, predboìkno utro. Mo{orka{e sneè po rasjeto pred vlezot od ona zgradi{te broj eden. Stud-cibrina. Vlegov vo prizemjeto so podnoktica vo du{ata i mrazuliwa na musta}ite. Mi se ~ini, za prvpat, po{tenskite sanda~iwa me prepoznaa i se naeìja so zinati usti. Od torbata go izvadiv edinstvenoto pismo za taa sedumkatna zgrada. I taman sakav da ja smiram vozbudata kaj nakostre{enite sanda~iwa koga sinoto pismo naedna{ se otvori i od plikot izleze eden silen ~ad i se napravi eden oblak pred mene i vedna{ od oblak {to be{e se prestori na crn |avol so rogovi, krila i opa{ka za trista stravovi i tuku mi svika na lutina: “Nemoj samo dobro utro da mi re~e{, bre nikakov eden! Dosta laì{ i se laì{ cel vek! Aram da ti e na starosta {to si ja do~ekal! Aj, kaì {to ima dobro vo tvoeto utro? Vidi se kakov si! Omacuren, dokqavkan, dooden, nikoj ni mrsul ne frla po tebe a ti celo vreme ,Dobro utro gospoà, dobro utro gospodine’, ko za}oren brza{ so toa ~anti{teto da ne gi zabavi{ pismata na ovie naspani pi~lemiwa {to do v~era lebot papo go vikaa. Kako ne ti e sram! Utre vo penzija }e odi{ a glavata ne si ja krenal da vidi{ {to pravi svetot okolu tebe! Mo~kovci lu|e stanaa a ti po{tata pa po{tata! Kaj ti e ku}ata, kolata, to~akot barem kaì kaj ti e, bre paraspur? Utre mo~ta }e ti se fati i od poduen mev }e umri{ oti za s# treba da se plati! A ti so penziv~eto ni andol ne }e moè{ da si kupi{! Ne mi stoj ko zdrven! Progledaj! Ona prde{ni~e od stan~e {to go ima{ mesto za ìveewe go vika{? A ni toa ne moè{ da go kupi{! Utre takva }irija }e ti frknat ne }e znae{ na koja strana da se svrti{, koja dupka pobrzo da ja zatne{! A i vratata nadvore{na ti zee, penxerite ti se otkateni, vo bawata so godini ti kapi, utre lajnata po du{eme }e ti te~at! Da ti e barem malku àl za

171

Po{tarot

èna ti! Od trista promai polovina ~ovek stana! Od li~na poli~na {to ti ja dade tatko & , vistinska mifka napravi, starica br~kosana! I u{te umot ne ti idi! Samo krstot na ~elo go priznava{! Aj, mavni mi se ottuka i misli malku so toa timbata {to ja ima{ inaku prav i pepel }e te storam, taka da znae{!” I neviden bist se stori.

Ostanav taka kako zauten, so praznoto pliko vo premrznatite race, zaglaven vo studeniot beton i stotonskata tromboza. Se}avav me bocka po teloto i nastinatata du{a kilaviot potsmev na po{tenskite sandu~iwa, na liftot do niv, na ramnodu{nite skali {to po~nuvaa vedna{ tuka i zavivaa ugore kon nevidlivoto nebo.

Doma ne znam kako stignav, ama sigurno be{e ru~ek vreme, oti èna mi vo ’r|osanoto tav~e ve}e ja prave{e zapr{kata za zadolìtelnoto peto~no grav~e na razgoreniot {poret na drva. Kojznae kako izgledav oti zabeleàv prvpat po tolku godini deka ~udno me gleda. Me pra{a {to se slu~ilo. Jas mol~ev. Taa pak me pra{a a jas pak mol~ev. ”Aren si, ~oveku?” prodolì taa a jas amo zjapav ko nedonosen, tara{vav ne{to po crnoto ~anti{te. ”Misli, misli!” riga{e ne{to vo mene a ufunetot {to mi nadoa|a{e od temnicata na mozokot, od mrakot na semirot moèbi, se zakanuva{e da me zadu{i, me pritiska{e kaj tilot i mi ide{e da vri{tam vertikalno do zad nebo, do samoto sredi{te na sredi{teto na poznatiot i nepoznatiot mi svet. Okruglata bolka napravi od mene obi~en vrtlog od po{tenska krv i koski oti vxa{en se xarev vo podgrbavenata stava na èna mi, vo nejzinoto br~kosano lice, solzata na desniot obraz, obelenata kosa, zakrpenite ~orapi i iskinatite vle~ki, vo nekoga{nata balkanska ubavica piknata i zaboravena vo moeto nesre}no, risjansko prezime.

Dragi Mihajlovski

172

Setiv kako poleka no sigurno mi se topi krstot na ~elo. I prvpat go setiv tancot na promajata po moeto otvoreno ~elo vo toj trieset i pet kvadraten dom na vetri{tata. Gi vidov ceputkite na penxerite, zjapaweto na vratata, pregorenite sijalici, klimavata klozetska {olja, otkornatoto du{eme, lokvite na tavanot, pajaìnite vo du{ata.

S# {to storiv potoa si dojde nekako prirodno. Ja so~ekav no}ta. Niedna no} ne sum ja ~ekal tolku èdno u{te od vremeto koga bev dete i koga doma, nasobrani pod slaboto svetlo kraj skromno nakitenata elka, bdeevme za Nova Godina, toj vesel privid, sega mi e jasno, vo ta`noto na{e protegawe {to se vika ìvot. A dolgi se dekemvriskite no}i za krevkoto detsko telce. Izlegov duri po polno}. Nadvor se plaste{e sneg a vo du{ata è{tina. So prstite ja stegav crnata ~anta polna pisma. Veruvajte mi, reonot si go znaev na pamet, moèv po tamina da vi kaàm koj kade i od {to ìvee. Ama taa no} re{iv s# da zaboravam. Buvnav vo prvata zgrada {to mi se najde na pat, “legnav” na domofonot i se razvikav: “Po{ta! Po{ta!” Potoa jurnav ugore po skalite, mom~e ne moè{e da me stigne, i yvonev kaj{to stignav. ]e da be{e dva, tri sabajle oti lu|eto odvaj gi otvaraa zamandalenite vrati, palea svetla, razbu{aveni, izbezumeni. ]e vi kaàm samo so kakov }ef go razbudiv onoj {vercer so nafta, imewakot moj Pero {to samiot biznismen se narekuva. Stoe{e pred mene nebare faten vo nebrano, okokoren. “[to ti stana, Pero bre?” mi re~e duri zad nego, polugola, yirka{e pospanata mu èna. ”Po{ta,” rekov i mu go bapnav pismoto v lice.

“Ama jas ne sum Gigo, re~e. “Ba{ mi e gajle,” rekov, “Pero, Gigo, od denes isto mi

se fa}a. Po{taa!” Ne znam kako da vi kaàm ama besceneta be{e, veruvajte mi, taa tiha, demonska radost {to me obzede

173

Po{tarot

vo no}ta. Mi ide{e da letnam od sre}a, tolku lesen naedna{ se po~uvstvuvav, ba{ kako perce.

Vo drugata zgrada se prikradov ko kodo{. Ne razbudiv nikogo. So uìvawe go smeniv metodot. Samo nabrzina gi napikav preostanatite pisma dolu vo sanda~iwata, koe kade stignav, se rabira, i gi zamisliv suratite {to utredenta treba{e da gi primat.

Pet dena i pet no}i go pravev istoto a potoa mi skisna. Zo{to treba{e da se ma~am? Zatoa po~nav ednostavno da ja polnam ~antata sabajle a no}e ja praznev po kantite za |ubre. Si velev, {to ima u{te lu|eto da si kaàt me|u sebe? Zarem ne kaùvam jas dovolno za site? Moeto izliteno palto, skisnatiot surat, nabreknatite veni, temniot pogled?

[estiot den gi zaboraviv |ubralnicite i po~nav po{tata da ja nosam pravo doma. Treba{e da go vidite toj kup pisma, ~ekovi, telegrami {to se krena vo slednite deset dena i {to poleka po~na da n# gu{i.

”Kaì {to te ma~i,” mi re~e èna mi {esnaesettoto utro koga si dojdov doma i ja isturiv ~antata vrz stogot raznobojni hartii {to ve}e go ima{e zatvoreno ednoto penxere od stanot.

”Gi zatnuvam ceputkite,” rekov ”od promajata se branam.”

”Kaì mi pravo,” re~e i me gleda{e. ”Direktorot bara da me vidi,” rekov. ”Toga{ nemu s# kaì mu!” re~e i mislam sfativ oti

pod toa s# ja podrazbira prikaznata na{a, pelinot, ~irot na{ napuknat.

Nikoga{ porano nemav vlezeno kaj glavniot. Bev re{en s# da mu kaàm ama ogromnata, dolga kancelarija, priznavam, me zbuni. Daleku vo dnoto, zad golemoto biro,

Dragi Mihajlovski

174

sede{e toj, direktorot. Pili{tarec. Moèv tatko da mu bidam.

”Vlezi” mi re~e i jas trgnav. ”[to e so tebe?” prodolì toj a jas odev, mnogu odev, predolga mi se stori prostorijata. Imav tolku raboti da kaàm, da go objavam potajniot xagor vo mene, klokotot nezadr`liv vo gradite. No, kaj biroto ve}e be{e docna, ne{to se skina vo mene, nozete mi se stresoa, snagata me izdade. Ne moèv zbor da gugnam. Znam samo deka toj mnogu zboruva{e, mavta{e so racete, me kude{e, mi se zakanuva{e, od s# podolu me napravi.

Koga èna mi se vrati ve~erta, me najde spruèn na èlezniot krevet.

”I?” me pra{a ne`no kako da sme pred prvata bra~na no}. ”S# mu kaà?” me gleda{e, me merka{e, kojzane {to o~ekuva{e, nekoj zbor, moèbi, {to }e & ja vrati mladosta, prokockaniot ìvot, dostoinstvoto.

”S# mu kaàv,” rekov skoro |avolski. ”Pili{tarec! Go kudev, mu zboruvav, mu se zakaniv, od s# podolu go storiv!”

”A toj?” me golta{e taa, kosata proret~ena mi ja gale{e.

”Mol~e{e ko dibek,” rekov, ”zbor ne moè{e da gugne. Celo vreme glavata v zemi ja drè{e!”

”I?” nastojuva{e taa, bara{e u{te, vidov sveìnata & se vra}a na obrazite.

”I…taka,” plamnav i {to s# u{te ne & iznakaàv i ne }e & iznakaèv da ne mi se zapale{e ~eloto od sram i da ne mi izleze{e pred o~i, sega {irum otvoren, onoj ist sin plik od zgradi{teto vo ̂ air. Nemav kade. Po nekoja dale~na zapoved, naedna{ se smaliv, se stutkav i takov vlegov vo nego. I bi temnica. I po tavmin setiv koga se najdov zad

175

Po{tarot

{alterot od po{tata i koga nekoj silen slu`benik mi udri te`ok {tembil po ple}i i me frli vo kupot pisma {to vo lenena vre}a go bapnaa vo po{tenskiot vagon od kompozicijava so koja sega se trantam i od koja seto ova moram po kojznae kojpat da vi go ka`uvam, odamna izlezen od bo`jata senka i dlaboko zaskitan vo sopstvenite dumani temna ~ove~ka magla.A u{te ne sfa}am {to navistina mi se slu~i toa peto~no utro…

(1993)

176

Skok so stap

EDEN

Ete, go doìveav i toa. Lu|eto {to do v~era me gledaa popreku i se gadea od mojata rea, sega, blagodarenie

na onoj, spolaj mu, {to e ve}e vo mene, mi se nafrlaat, se ma~kaat od miroto {to mi te~e od utrobata, liàt od ovoj blagosloven potok so glavata {to nadoa|a od sredeto na rajot, od ìvoto drvo nikoga{ {to ne umira ~ii koreni str~at visoko vo vselenskiot beskraj a senkata mu pa|a nisko nad golemata {irina me|u zgradata na Makedonskata televizija i fakultetskiot kompleks kaj{to sega leàm so nesovr{enoto telce spruèno na vè{teniot asfalt.

êkajte malku, da zdivnam. Oti leto e, gori ko pod sa~ a vrvulicata spureni tela se tiska, se gme~i, se meteì tuka do mene, nad mene, ne mi dava da di{am. Ponekoga{ mi se ~ini deka opa{kata & e zapretana dlaboko vo zemjata, vo samiot pekol moèbi, tolku nedogledna e i nedobrojliva. Postojano mi teknuva za ona {to Hristo Karuca, zaradi kogo seto ova vi go kaùvam, go vele{e, deka lu|eto se tvrdi i nesovr{eni i deka sekoga{ nekoj za niv treba da se `rtvuva za da gi izbavi, ranite, barem privremeno, da im gi isceli.

Prv be{e majstorot Bor~e. I dobro e {to tokmu

177

Skok so stap

toj se slu~i da bide prviot oti nego ovde site go znaat. Ima avtoservis i tuka ~estopati idevme so Hristo za{to kolata mu be{e stara, mnogu postara od mene, s# ne{to & fale{e, de sopira~kite (edna{ eptem }e se otepavme koga ni otkaàa na udolnicata od Vodno) de kumplungot, edna{ duri volanot mu ostana v race, ne znam kako kurtulivme, samo udrivme vo eden semafor i posle, pomnam, so denovi majstorot pot~uknuva{e, pegla{e, isprava{e, va`no, na krajot, Hristo pak ja napu{ti armijata pe{aci i stana eden od motoriziranite. Ovoj Bor~e potkrivnuva{e so desnata noga i mnogu nam}or, mi se ~ini, zaradi ova be{e i edno~udno besovi ima{e vo sebe. Napla}a{e preskapo, dovolno be{e samo da ti ja yirne kolata i }e te opne{e od oko, da ti se svrti vo glavata. Taka barem Hristo vele{e, iako nikoga{ ni{to ne mu re~e na majstorot v lice, ima{e toj mnogu pova`ni raboti vo ìvotot na koi se àle{e. Samo edna{, se se}avam, blago go prekori koga majstorot, izbezumen, go tresna ~ira~eto so motorcanglata po glava a drugite gi postroi kraj kanalot i gi pee{e eden po eden nebare e dojden krajot na svetot zaradi nekoe rasfrlano {raf~e, iskriveno navrt~e, zavrt~e.

No, vistina e, deka toj prv sobra hrabrost po padot moj i na drugar mi na asfaltov, da ni se pribliì i da se nama~ka od miroto {to po~na da te~e od nas. Treba{e da go ~uete krikot na Bor~eta, klikotot radost {to mu ‘rzna od gradi koga si gi vide nozete tokmu i koga ispraven istr~a kako dvaesetgodi{nik do dvorot od servisot i so kup iljadarki gi zasipa kutrite zanemeni kalfi~iwa.

“Ne krivam, ne krivam!” vika{e i niz vikotot vidov kako mu izletaa site besovi od teloto i ko poludeni otidoa vo kozite {to spokojno si {trpkaa od trevi~kata pokraj yidinite na fakultetot. I tie vedna{ se razyverija, se

Dragi Mihajlovski

178

str~aa i ko zaslepeni se surnaa i se ispodavija vo ‘rvenikot do petvekovnata xamija zad avtoservisot. A ~iracite {tom se sozedoa, se rastr~aa niz gradot i sekade, sigurno, raskaàa za toa {to se slu~i, oti nepoln ~as potoa, cel grad izleze i navali kon {irinkata za da me vidat mene i drugar mi optegnati i razlo~eni na desettina ~ekori eden od drug. Idea lu|eto pe{ki, so koli, so avtobusi, mislam, celiot gradski soobra}aj se prenaso~i vo ovoj pravec. Gi ima{e sekakvi. Od site bolesti i nemo}i. Vi se kolnam vo site moi gumeni pretci, deka na sekogo, bez ogled na godinite, verata, rasata, i bez ogled {to nemam u{i, im ja slu{av i u{te im ja slu{am makata, jadeòt, janyata. I edno~udo se izle~ija i se le~at tuka pred mene. Prsipleva leprozni se is~istija, ilje i milje fateni se otfatija, ulogavi proodea, treskavi ozdravea, slepi progledaa, nemi prozborea, krivi se ispravija, sakati, alipni se iscelija, gluvi proslu{aa, glupi se opametija. I mnozina drugi-rakozni, sida{ni i od najbliskite ve}e otpi{ani i zaboraveni, se obodrija i ene gi sega, so polno zdravje, ja {irat vistinata za mene, za drugar mi, i pred s# za onoj {to e vo mene. Ako ne veruvate, pu{tete gi televizorite. Redica od onie vo crni, sivi kostumi, politi~ari {to gi vikate, se ve}e miropomazani i sega jasno i kratko zboruvaat, ja govorat samo vistinata, za mese~arot, na primer, koj na novina, besneel po pokrivite, mnogu, mnogu se ma~el i ~esto pa|al vo teòk ogan i matna voda a sega, ene go, iscelen, ja kroi blagosostojbata na svojot narod. Oti znaat: ne go oskvernuva ~oveka ona {to vleguva vo nego tuku ona {to izleguva, a izleguvaat zborovite i toa pravo od srceto, od toa meko duvlo na qubov i poganost, du{nost i bezdu{nost, krotkost i vozgordost.

* * *

179

Skok so stap

Hristo Karuca go zapoznav pred edno godina i pol. U{te koga go zdogledav od izlogot znaev deka e mojot ~ovek. Gi naka~i dvete skali~ki od platoto na koe leè{e i mojata prodavnica. Visok, crn, so izliteni farmerki, kosata dolga i fatena na kok, se zaklati pred stakloto. Liceto mu be{e ispieno, so nekolku br~ki na ~elo i kafeava bemka na desniot obraz. Izdolèniot i malku kriv nos kaùva{e deka, moèbi, ima boksersko minato. No, vpe~atlivi bea negovite srednovekovni o~i. Mi se stori nebare nekoja pobegnata freska od Nerezi ili Kurbinovo me gleda od kar{ija so dlabok, jasen a sepak srame`liv pogled. Potoa vleze a koga me zgrabi so dolgite, tenki prsti znaev deka u{te mnogu malku mi ima ostanato od devstveni~kiot ìvot. Nabrgu ja zagubiv nevinosta i toa vedna{ tamu na trotoarot pred du}anot koga, bez sram i perde, so seta svoja sila, navali na mene. Be{e dewe, pomnam, (tuka nekade, vsu{nost, po~nuva i seto moe se}avawe), nekoj ran proleten den, lu|eto kako spobudaleni se motaa levo-desno, vleguvaa-izleguvaa od du}anite, vikaa, pcueja, ni{to ne moè{e da gi spre~i vo ponietenoto.

Na Fakultetot ne be{e mnogu poinaku. Iako lu|eto {to se matkaa po temnite hodnici bea beznade`no mladi, sepak po izgledot i po oblekata ne se razlikuvaa od onie {to sekoj den minuvaa kraj mene vo Trgovskiot centar. Koga stignavme vo koko{rani~eto {to Hristo (razbrav podocna, se razbira) go nare~e kancelarija naedna{ sfativ so kogo mi bilo pi{ano da go minam vekot. Kancelariv~eto be{e dva na dva, ima{e edna drvena zaka~alka vo edniot agol, dvokrilno biro zalepeno do nadvore{niot yid, edna skaj stolica i edna drvena strani~no do ovaa. Edinstvenata svetla to~ka be{e staklarnikot niz koj, sednat, ~ovek moè{e ubavo da ja sledi situacijata na parkingot, ulicata,

Dragi Mihajlovski

180

~istinata zad nea (Televizijata toga{ ne be{e izgradena) i, {to e posebno va`no za ona {to vi go kaùvam, piramidniot vrv na Solunska Glava {to so {iloto go bocka{e spokojnoto nebo nad sebe.

Mnogu ne{ta mu falea na koko{arni~eto-prostor, vozduh, vkus-ama prvo {to pa|a{e v o~i be{e nemaweto mir. Sekoi dve minuti ne~ija glava }e se pojave{e na {iber-vratata, }e pra{a{e ne{to, }e se iskle{te{e ostavaj}i zad sebe, nesvesno, se razbira, dovolno bacili {to koga toga{ }e predizvikaat nerven ko{mar kaj sirotiot Hristo. A toj samo potskoknuva{e od skaj-stolicata, ko crvja da ima{e vo gazot da mu se snevidi, tolku be{e uslu`liv, qubezen i iskle{ten osobeno me|u deset i dvanaeset ~asot koga frekvencijata na takanare~enata biblioteka dostiga{e maksimum. Rekov takanare~ena oti taka samiot Hristo ja narekuva{e, ama za mene, u{te od toj prv den, si be{e i s# u{te si e samo obi~na postojka na korzoto {to se vika studii po filologija. Neka mi prosti Hristo, oti moè si ja gre{am du{ata, ama prosto jas se sramev, a pravo da vi kaàm, bev i navredena od odnosot i nepo~itta na taa bezobrazna navalica od surati, glasovi i bezbo`ni~ki gestikulirawa {to ja sose~uvaa duri i mo`nosta za barem privremen spokoj.

“Ovde e ukinata koncentracijata. Vo ovaa dràva e ukinata koncentracijata!” znae{e, ~estopati, da kaè Vladimir Ne{ev, edinstveniot privremen gostin {to sekojdnevno doa|a{e vo kancelariv~eto i sednuva{e na drvenata stolica rezervirana samo za nego. [to da vi kaàm za nego? Ako Hristo mi li~e{e na ispiena freska, toga{ Vladimir li~e{e za bleda senka na takvata freska: poispien vo obrazite, so razbu{avena, nesredena brada, povisok od Hristo ama u{te poslab, so tenki dolgi noze i

181

Skok so stap

slabi, umetni~ki race. So eden zbor, da mu ja mere{e ~ovek teìnata, sose krevet ne bi teèl pove}e od eden prose~no graden tinejxer. Ama zatoa, mislata mu be{e jaka strana. Toj rabote{e isto tamu na Fakultetot, postojano za knigi zboruva{e i so knigi se rasprava{e, ne zboruva{e mnogu ama ona {to }e go kaè{e sekoga{ fa}a{e mesto. Taka barem zaklu~iv po na~inot na koj Hristo go slu{a{e; zamisleno, sosredoto~eno, od vreme na vreme kimaj}i so glavata i ohrabruvaj}i go vo postanovkite. Ne{ev, jas taka }e go vikam zo{to site taka mu se obra}aa na prezime, kaùva{e i drugi raboti, razni teorii tolkuva{e, za mnogu ne{ta ima{e svoe mislewe a jas seto toa go vpivav kako sun|er oti ~ista tabula raza bev, nemav minato tuku samo kusa idnina.

Za sre}a, toga{, vo vremeto koga po~na na{eto poznanstvo so Hristo, negovata li~na koncentracija, za razlika od op{tata {to Ne{ev odamna ja ima{e proglaseno za ukinata a glaven argument mu be{e spoulavenata trka na lu|eto po stanovi, koli, èni, dràvni mesta i pijanki, se nao|a{e na mo{ne zavidno ramni{te. Potvrda za ova moe tvrdewe se potezite {to Karuca gi prave{e ili poto~no ne gi prave{e vo odnos na sopstvenata semejna i materijalna polo`ba. Sekoj na negovo mesto, so dve mali deca, nevrabotena èna i maloto potstanarsko ìveali{te vo edna od zgradite na âir, bi ja zagubil koncentracijata i bespo{tedno bi se frlil vo “osvojuvawe” na blagodetite na svetot. No toj ni{to ne prezema{e duri i besprekorno sre}en izgleda{e vo razgovorite-dodu{a mnogu retki-so lu|eto od Fakultetot koi naj~esto se àlea na nemaweto italijanski mebel vo stanovite ili svileni ga}i~ki po du}anite.

“Sramota! Sramota! Selani{ta! Pederi{ta!”

Dragi Mihajlovski

182

vika{e Ne{ev sekoga{ koga }e padnea na muabet za ova no Hristo ostanuva{e nasmean, smiren, ednostavno na ~ovek mu ide{e da go udri i da go alosa, tolku mnogu ode{e na nervi negovata krotkost. Edinstveno mene ne moè{e da me zalaè. Oti ~estopati se}avav koga naglo }e mu se zgoleme{e koli~inata pot na teloto i }e mi se zakane{e so davewe. No ima{e toj ku~kin sin najdeno na~in da si go spasi mirot, spokojstvoto, nasmevkata na ta`noto lice. Obi~no rano nautro (Hristo rabote{e od sedum do petnaeset) me|u osum i devet i popladne me|u dva i tri ~asot koga retko koj vleguva{e vo bibliotekata, gi vr{e{e svoite, kako {to gi krsti, horizontalni ve`bi za vertikalno-vodoramna stabilizacija na teloto i duhot.

“Znae{ jas {to pravam?” mu re~e eden den na Ne{ev koga ovoj se strupoli na drveniot stol iskola~en, razbu{aven, izlezen od site mo`ni svetovno-sveti koordinati. “Ednostavno sednuvam, eve tuka, na mojata skaj stolica, go ispravam grbot i glavata i so {irum otvoreni o~i gledam vo Solunska Glava. Taka stojam edno pet minuti bez da trepnam, potoa zamiùvam i vrz mojot vnatre{en, temen yid na du{ata, so duhovnata paleta gi slikam konturite na vrvot. Istoto go povtoruvam nekolku pati i svr{ena rabota. Kako nov sum!”

Ne{ev, pomnam, go pra{a zo{to tokmu Solunska i zo{to ba{ vrv a Hristo so ~asovi mu objasnuva{e, mavta{e so racete, pena ustata mu fa}a{e, tolku nastoj~iv be{e vo namerata da mu objasni.

“Go gledam vrvot, sovr{enstvoto negovo i po eden ~as, a od den go prenesuvam vo sebe, jas stanuvam vrv, jas stanuvam sovr{en. I ubeden sum deka sekoj od nas ima svoj vrv samo treba da go najde, da go vnese vo sebe ili sebesi vo nego i eden den svetot }e stane sovr{ena konstelacija

183

Skok so stap

na maksimalno koncentrirani lu|e-vrvovi. Oti koja e razlikata? Eve, dojdi, od kaj mene zagledaj se vo Solunska Glava. Onaa besprekorno izvajana piramida vo ni{to ne se razlikuva od edna ~ove~ka sudbina, mislam, principot e ist. Nautro koga izvira od mrakot e sam, ~ist, celata ubavina mu se protega otade me|ite na svetot. Kon ru~ek slikata se menuva, razni obla~iwa, magli{ta, ko lepe{ki go grdat, likot mu go krijat za prikve~er, pak da se pojavi, malku potemen no, pro~isten, zaduman vo sospstvenata samotija. Taka e i so ~ovekot. Koga se ra|ame, se ra|ame ~isti, nerasipani. Potoa nastapuva na{eto valkawe, plastewe vrz golotijata na{a na razni dodavki, znaewa, èni, deca. Na krajot od ìvotot sepak gi sfa}ame site tie zabludi, ni se lupat strupjata nafrlani od bolesta {to se vika ìvot i ostanuva samo ~istata sr` na{a a toa e osamenosta. Ba{ kako onaa na vrvot. Zna~i koga sekojdnevno go zatvrdnuvam stremeòt kon vistinskata svoja priroda-samotijata-toga{ go postignuvam ona {to mi e potrebno za da preìveam-maksimalna koncentracija!”

Taka vele{e, spolaj mu, i Ne{ev stopostotno se sloùva{e, golemi drugari bea, nema {to, iako Hristo i prijatelite gi smeta{e za vremeni strupja {to porano ili podocna }e se isu{at i }e padnat. Kako i da e, vo tie prvi dva-tri meseci od na{eto druèwe, dosta raboti nau~iv od obajcata. Na primer, mnogu mi se dopa|a{e teorijata na Hristo za spokojno do~ekuvawe na smrtta ili, kako {to toj samiot ja doobjasnuva{e, za pa|awe na li{ajot nare~en ìvot i bezbolno vra}awe vo su{tinata na postoeweto-samotijata. Samoto prakti~no sproveduvawe na istata toj go krsti “obestrastuvawe” ili postepeno o~istuvawe od qubovta, omrazata, zlobata, zavista, radosta, tagata. Pomnam edna{ duri leèv budna vo hodnikot od stan~eto na

Dragi Mihajlovski

184

Hristo vo ̂ air, od zad trgnatata {iber-vrata me|u kujnata i pretsobjeto do mene dopre xagorot od glasovite na dvajcata sopru`nici. Ne ~uv {to to~no govore{e Hristo ama jasno ja razbrav èna mu koga mu re~e: “ Ako saka{ da si ìvee{ sam, toga{ vratata ti e otvorena!”

“Ne zboruvav jas za takva samotija,” mu objasnuva{e toj drugiot den na Ne{ev, “ponekoga{ se ~udni ènite. A ja spomne{ potrebata da si sam vedna{ mislat deka pove}e ne gi saka{ ili druga èna e vo pra{awe. Jas samo mislev na podgotovkata za ve~noto samuvawe od koe sme privremeno ottrgnati. Mislam, zo{to tolku bolka na svetot, tolku mnogu navredi, nedorazbirawa? Za s# e vinovna bliskosta na{a, potrebata da se qubime, da se druìme, da se pokaùvame i dokaùvame. Zo{to cel toj cirkus, grgotnici prostakluk i neubavina? Ednostavno treba da se po~ne so obestrastuvawe, da se sose~at vo koren site manifestacii na strasta, da nau~ime da ja sovladuvame, da bideme sami. Samotijata e garancija za nepovreda. Ne te izloùva na potsmev tuku te svrtuva kon sebe, ti gi otvora vnatre{nite o~i i se osoznava{. I toga{ si krotok. Oti sfa}a{ deka zaradi sklonosta kon bliskost, drugiot koga toga{ te povreduva, te uniùva, te tepa, te zloupotrebuva, te frla vo nesonici i ko{mar. A ti sepak mora{ sam s# da stori{ vo ìvotot. Oti nikoj ne moè da se rodi mesto tebe, da sere, da mo~a mesto tebe, da umre mesto tebe!” Taka zboruva{e Hristo, taka razmisluva{e i Ne{ev vo ona koko{arni~e od biblioteka a zemjata i natamu se vrte{e so mali, od vreme na vreme, nastrani otklonenija.

* * *

Kolata trgna nadolu ponedelni~ki i nikakva ìva

185

Skok so stap

sila ne moè{e da ja zapre na udolnicata {to naedna{ se otvori ko lamja i se zakani site da n# progolta. A be{e rana prolet, denot se kape{e vo ~ista martovska svetlina i provirnosta negova mame{e na ìvot i idnina. Lesni i polnonade`ni izlegovme od doma, so Hristo potskoknuvavme po patot (kolata mu be{e rasipana pa odevme pe{), desettina minuti ima{e od âir do Fakultetot. Kaj Jaja pa{a skr{navme levo da go izbegneme otrovniot prde` {to izleguva{e od kolonata vozila i true{e naokolu, ìvotot na s# ìvo i divo go zagrozuva{e, i niz tesnite soka~iwa pa preku pe{a~kiot nadvoznik i trevnikot od Fakultetot stignavme do bibliotekata. îtalnata be{e ~ista i suredena a kancelariv~eto svetlo i prijatno. Hristo udobno se zavali vo skaj stolicata i gi krena nozete na biroto. Moram da vi kaàm deka i jas se usre}iv za{to po pe{a~eweto dobro mi dojde odmorot od {eesetipetkilniot tovar {to postojano go trpev vrz sebe. Najposle moèv da zdivnam. Ba{ si mislev kolku malku e potrebno da se obodri{, da seti{ deka ne si zaludno prisuten na svetot, koga Hristo naedna{ sripa kako poparen, glavata }e si ja skr{e{e da ne be{e pregradnoto yit~e me|u kancelariv~eto i ~italnata od obi~en lesonit, tolku silno se bapna vo nego. Vidov pogledot mu se zatemni iako o~ite mu se okokorija i taka, vxa{en i podiven, se xare{e niz staklarnikot vo nadvore{noto obilie od sonce i sveìna.

“Ne{ev, Ne{ev!” potoa reve{e vo slu{alkata od stariot, crn telefon, “Ne{ev, gadu!?” vika{e oti znae{e deka Ne{ev nikoga{ vedna{ ne se oyviva, “Doa|aj vedna{! Vedna{!” rikna naedna{ koga kone~no go dobi a potoa, neznaej}i {to da pravi so slu{alkata, kade da ja spu{ti, mo{ne izbezumen be{e veruvajte, ednostavno ja tresna od podot zeleni plo~ki i ja ostavi da kvi~i kako matorica.

Dragi Mihajlovski

186

“Dojdi vamu, gledaj!” mu vika{e na Ne{eva na uvo koga ovoj, po dve-tri minuti se pojavi niz {iber-vratata. “Gledaj onde na ~istinata preku ulica!”

“Nema ni{to!” re~e Ne{ev, “~ista si e ~istinata, kako od majka rodena!”

Hristo nikako ne moè{e da se smiri, mu ja fati glavata na Ne{eva i liceto mu go zalepi na staklarnikot.

“Ne gledam ni{to!” grgore{e Ne{ev oti izgleda Hristo presilno go stega{e za vratot, moè siot mu go posina, ne moèv da vidam, prenizok mi be{e horizontot. Potoa Hristo, so rakata na tilot od drugarot mu zboruva{e za nekakvi rabotnici vo sini mantili, za nekakvi golemi limeni plo~i. “Skandal, skandal,” vika{e, se trese{e, stabilnosta na Fakultetot be{e zagrozena.

“Tie ne se metkaat onde tuku taka. ]e vidi{! So limovite prvin }e go zagradat prostorot i po mesec-dva }e gi vidi{ gore na nekoe zgradi{te!”

“Mo`no e!” re~e Ne{ev mrtov laden otkako odvaj se izvle~e od voznemireniot stisok na Hristo. “A {to vrska ima toa so nas? Ako re{ile da gradat neka gradat! Nam ni ni vleguva ni izleguva”.

No Hristo ne misle{e taka. Ja seti toj svojata zagrozenost u{te vo za~etokot i vo dvata meseci {to sledea uporno, kako nikoga{ dotoga{ vo ̀ ivotot, proba da ja sose~e. No, bidej}i koncentracijata sekojdnevno mu popu{ta{e, ja zgolemi ve`bovnata doza od dva na ~etiri ~asa dnevno. Se isprava{e na stolot, gi pruà{e racete napred, se xare{e vo Solunska, miè{e, reproducira{e i nekako uspeva{e da se koncentrira. Rabotata so knigite re~isi bukvalno ja zanemari. So strankite stanuva{e s# ponequbezen i pobezobrazen. Edinstvena preokupacija mu stana zgradata {to vo maj ve}e ima{e tri kata i gordelivo raste{e i

187

Skok so stap

natamu na ~istinkata preku ulicata. A Hristo kako {to vi rekov, ne sede{e so skrsteni race. Vi naglasiv deka prezede s# {to be{e vo negova mo} da ja spre~i izgradbata. Najprvin telefonira{e vo grade`noto pretprijatie “Beton”, uporno direktorot go bara{e, a koga go dobi nikako ne moèa da se razberat. Samo vidov kakov glup surat napravi Hristo koga ostana so slu{alkata v raka. No, ne se otkaà. Sedna i so denovi pi{uva{e i ispra}a{e cirkularni pisma do grade`noto pretprijatie “Beton” {to pogore go spomnav, pa do Gradskiot komitet na Sojuzot na komunistite, pa do Republi~kiot komitet na Sojuzot na komunistite, do vladata na Socijalisti~kata Republika Makedonija, a edno isprati duri do pretsedatelot na pretsedatelstvoto na Socijalisti~kata Federativna Republika Jugoslavija, nekojsi Mijatovi} mi se ~ini, ne moàm sega to~no da se setam. Ne gi pomnam dobro ni sodrìnite na pismata oti ne znam da ~itam, no od razgovorite me|u Ne{ev i Hristo moàm da vi kaàm deka osnovnata nivna tema be{e ukinuvaweto na koncentracijata i povredata na li~niot integritet.

Se razbira, nikakov odgovor ne stigna. Hristo, vo me|uvreme, sosema ja zagubi nasmevkata na liceto, so site {to doa|aa na vratata od kancelariv~eto se odnesuva{e pove}e od nepristojno, mra~no i studeno iako vremeto nadvor od den na den stanuva{e s# potoplo i potoplo i vetuva{e prijatni godi{ni odmori. Ne se otkaà Hristo od pi{uvawata pisma, molbi, àlbi, pa duri i zakani do direktorot na “Beton” s# do eden junski den koga zgradata otsprotiva go dobi pettiot kat a toj itniot povik da se javi kaj sekretarot na Fakultetot. Za kakov nemisle~ki klatikur, interesxija i {me}er stanuva{e zbor, nema sega da vi govoram iako, spored kaùvawata na Ne{ev, moàm

Dragi Mihajlovski

188

cel den za toj drugar Fr~kov da vi zboruvam. Edinstveno }e vi re~am deka toj vaè{e za strav i trepet na Fakultetot, za pogolem od kadija kako {to edna{ re~e Hristo, za ~ovek so kancelarija kako {to go nare~e Ne{ev za{to nikoj (ova se sigurno preteruvawa) ne go videl od glava do petici tuku samo do polovina zalepen do biroto a zaedno so nego za kancelerijata. Duri Ne{ev tvrde{e deka namerno doa|al pred site slu`benici a zaminuval po niv samo da ne ja rasipe vakvata slika za sebe. Od Hristo za Fr~kov u{te pomnam deka go nare~e mnoèstvo od vrski, ~ovek- ne~ovek koj vo {eesetgodi{noto postoewe uspeal da stigne predvremeno i prekuredno do sekoe mesto vo Makedonija osven do ona za koe ne mu trebalo vrska-grobi{tata. Ete kaj kogo treba{e za prvpat da otideme so Hristo optovareni u{te so re~enicata na Ne{ev deka kaj Fr~kov nemalo trte-mrte za{to negovoto fr~ewe, ako, nedaj boè, dojdelo do toa, naj~esto bilo fatalno za onoj na kogo se odnesuvalo.

Koga se ka~ivme gore vo Dekanatot i vlegovme kaj sekretarot vedna{ ni stana jasno deka niedna od prikaznite {to kruèa za nego ne bila preterana. Sede{e toj zalepen za biroto a sitnite, lukavi o~iwa mu igraa sred nasmevkata na ~akal koga go trgna pogledot od otvorenata “Nova Makedonija” i se zagleda vo nas. Hristo stoe{e prostum za{to nikoj ne go pokani da sedne.

“I {to e problemot so tebe drugar Karuca?” re~e Fr~kov.

“Ukinata mi e mo`nosta da se koncentriram, “ re~e Hristo.

“Zatoa site onie pisma?” prodolì Fr~kov.“Zatoa,” re~e Hristo i s# mu kaà po red. Kako

~esno rabotel na Fakultetot ve}e dvanaeset godini, kako do skoro uspeval da se koncentrira, mu go opi{a vo

189

Skok so stap

detali vrvot na Solunska Glava, mu ja kaà teorijata za poistovetuvaweto negovo so istiot toj vrv, mu go opi{a procesot na obestrastuvawe vo koj sega se nao|a, potoa prejde na glavnoto, mu re~e deka site problemi po~nale koga od staklarnikot, edno martovsko utro gi zdogledal rabotnicite na “Beton” kako po~nale da go gradat ona ~udovi{te od zgrada neznaej}i deka so toa }e mu go fatat vidikot. Mu naglasi deka toga{ u~tivo telefoniral kaj direktorot no deka ovoj mu ja tresnal slu{alkata i deka zatoa se re{il na cirkularno pismo so nade` deka }e go razberat. “No zgradata, eve, ve}e porasna pet kata i vidikot sosem mi e faten. Ve}e ne moàm od mojata skaj stolica da go vidam vrvot i da se koncentriram. Sfatete me kolku mi e te{ko i kaète mi {to da pravam!” zavr{i Hristo i stoe{e tokmunoze kako nekoj regrut.

“Vardi si go lebot!” fr~na Fr~kov i go spu{ti pogledot na “Novata Makedonija” {to be{e znak za nas deka razgovorot e zavr{en a deka ironi~niot potsmev {to ostana zad nas vo kancelarijata e dokaz deka u{te i evtino sme pro{le.

Ne sakam da si prispomnuvam kako izgleda{e Hristo koga se vrativme vo bibliotekata. Znam deka samo proba, sednat na skaj stolicata i zagledan niz staklarnikot sega ve}e vo petkatnata konstrukcija {to se izdiga{e na porane{nata ~istinka preku ulicata (za{to Solunska od pred pet dena ve}e ne moè{e da ja vidi), da dojde na sebesi preku rekonstrukcija na vrvot po se}avawe. No, o~igledno deka uspeh nema{e za{to s# ponervozno mrda{e so glavata, so racete se ~e{a{e po kosata i kaj tilot, so nozete, osobeno levata, tapka{e po podot. Ne{ev, koj{to nema{e obi~aj, vi tvrdam, da se me{a vo tu|i ìvoti, doa|a{e s# poretko ne oti ne saka{e da doa|a tuku od prosta pri~ina

Dragi Mihajlovski

190

{to ne moè{e da se pomiri da go gleda svojot edinstven prijatel na Fakultetot vo vakva edna, ednostavno kaàno, àlna sostojba. Ne velam deka ne se obide da pomogne. U{te drugiot den po na{eto vra}awe od kaj sekretarot, toj ubavo razmisli, mislam edinstven go sfati problemot na Hristo, i vaka mu re~e:

“Dojdi kaj mene! I od mojata biblioteka se gleda Solunska! Gledaj ja kolku saka{ samo sredi se!”

Mala nade`, vidov, se rodi vo pogledot na Hristo. Vedna{ stanavme site i niz ~italnata pa po skalite desno gore, pa levo, pa pravo po katakombite ja minavme aulata, svrtivme desno i se najdovme vo ~italnata na Ne{ev. Kupi{ta knigi ima{e po masite, debeli re~nici i spisanija po {kafovite eden do eden naredeni i zaka~eni za yidot.

“Ene ti ja!” re~e Ne{ev i so prstot od desnata raka pokaà niz {irokite prozorci kon dostoinstvenata ubavica {to guvee{e vo dale~inata. “Sednuvaj, gledaj i bidi ~ovek!”

Hristo ni{to ne kaà. Samo sedna na edna od drvenite stolici {to mu ja prinese Ne{ev, gi ispravi ple}ite, ja krena glavata, gi okokori o~ite i se vtren~i. Ne{ev stoe{e taka bez zdiv edno tri minuti, se xare{e vo prijatelot, potta mu ja mere{e, vozdi{kite mu gi broe{e, du{evnoto ramnovesie na vaga mu go stava{e. Vremeto minuva{e a jas sfativ {to se slu~uva. Po nervoznite grimasi na Hristo sfativ, po ~e{aweto, krckaweto so zabite, tapkaweto so nozete. Najposle Hristo stana, pomnam, siot izbezumen, slomen, na noze odvaj stoe{e.

“Ona navistina e Solunska Glava,” re~e, “ama ova ne e mojot agol!”

I stanavme, se sobravme i izlegovme od ~italnata ostavaj}i go zad nas Ne{eva samo da gi kreva ramenicite, da

191

Skok so stap

gi {iri racete svesen deka najposle i nivnoto prijatelstvo stanuva plen na onoj nezapirliv proces {to Hristo go ima{e krsteno obestrastuvawe.

* * *

Potvrda na ona deka nesre}ata nikoga{ ne doa|a sama be{e i na{eto vra}awe doma vo ^air. Stignavme prikve~erina, temninata ve}e go privr{uva{e bojot so svetlinata. Ostanuvaa u{te samo mali yirki, proyirki {to treba{e da se zatnat za jasno da se znae koj e pobednikot. Gore kaj nas ne svete{e. Hristo zani{a so glavata, ne{to mu be{e somnitelno, vidov. Vlegovme vo liftot i izlegovme na {estiot kat. [tama. Sijalicite vo hodnikot bea pregoreni pa Hristo mora{e da ~krapne so zapalkata. Likot u{te pove}e mu potemne koga go zede liv~eto zaka~eno na ra~kata od vleznata vrata na stanot i go pro~ita. Ne znam {to to~no pi{uva{e na nego, ve}e vi rekov deka nikoga{ nemav mo`nost da nau~am da ~itam, ama znam, po reakciite na Hristo deka ne{to stra{no se slu~ilo. Kako ~ovekot naedna{ da mi ostare, se svitka, se zgrbavi, mnogu nervi mu se ispokinaa taa ve~er. Potoa, vidov, ne{to ~epka{e, buri~ka{e so racete po xepovite od farmerkite, ko{ulata. Koga ne go najde toa {to go bara, se povle~e edno tri ~ekora nazad, zede zalet i so desnata noga silno udri po vratata. Ovaa zbuneta, fatena vo nebrano, naedna{ se otkosti, izleze od mente{iwa i skr{ena padna vrz moeto dolgo, omileno }ilim~e {to mi be{e stanato vtor dom.

Vo ~amotijata na domot u{te pove}e dojde do izraz nesredenosta na Hristo. Postojano ne{to tara{va{e, otvora{e, zatvora{e vrati, prelistuva{e mnogu od debelite knigi {to potcenuva~ki go gledaa od raftovite i mu se

Dragi Mihajlovski

192

potsmevaa. Prvpat po tolku vreme, zaboravi i mene malku da me oslobodi, da mi gi dade zasluènite ~asovi odmor {to sekojdnevno mi sledea. Se lutev {to negovata izgubenost morav i jas da ja pla}am. A umorot i kaj mene be{e tolku o~igleden. No, Hristo prodolùva{e, nerasle~en, nesobuen, da se {eta gore-dolu po stanot nebare toj be{e samica vo koja site bevme fateni vo primkata na bezizlezot. Da imav usta barem }e mu re~ev da go otvori golemiot prozorec od dnevnata za da vleze malku sveìnka oti junskata no} {to se spu{ti nadvor barem toa go vetuva{e. No, toj samo zastana do prozorecot nesvesen za za~maenosta, zastaenosta na vozduhot vnatre i potnata rea {to ja donesovme odnadvor, i dolgo se xare{e niz oknata vo svetilkite {to, na desetina kilometri od nas vo skutot na Skopska Crna Gora, miùrkaa od Ku~evi{te i malku pogore od Brodec. Selava gi znam oti edna{ Hristo so èna mu govorea za nekakvo evtino mesto vo Brodec vo koe, eden den, bi moèle da izgradat nekakvo ku}i~e ako dojdat do pari, no pomnam dobro deka taa go iskara. Mu re~e: “Ne ìveam jas so volcite a opasno e i od grom!” Moè ba{ na ova sega si prispomnuva{e Hristo duri so mislite lunya{e po dale~inite a so teloto gnie{e vo polumrakot na edinstvenata normalna soba vo stanot. Da moèv, veruvajte mi, sigurno }e mu pomognev, }e mu podadev raka, }e mu go izgme~ev grbot, }e mu go istriev ~eloto i slepoo~nicite, ama pusta sudbina, sekoj si e ograni~en od sopstvenoto poteklo. Zatoa samo ~ekav, ni{to drugo ne mi preostanuva{e.

Treba{e da me vidite kolku mnogu im pozavidev na trojcata kom{ii koi, po sti{uvaweto na kricite od ranetata vrata, dojdoa kaj nas i vnesoa radost, sveìna i nade`. Hristo odvaj gi zabeleà, be{e studen i nequbezen so niv nebare nivnite vrati bea skr{eni a toj sega, skornat

193

Skok so stap

od son, do{ol da im gi poprava. No ova bea obi~ni, normalni lu|e, rabotata okolu popravkata na vratata ja sfatija kako mo`nost za druèwe a ne kako tovar {to }e im ja nagrize suetata. Nikoj ni{to ne go pra{a iako pra{aweto vo tie desetina minuti dodeka ja menuvaa bravata i ja lepea {perplo~ata ree{e vo vozduhot. No, se ~ini, i odgovorot na nepostavenoto pra{awe go znaeja. Koga zavr{ija, edniot od niv, samo go potapka neblagodarniot doma}in po ramo i mu re~e: “Bez gajle, kom{ija. ]e pomine. S# }e se sredi!” Taa no} prvpat go vidov Hrista natreskan.

* * *

Sostojbata na Karuca ostana ista s# do po~etokot na septemvri. Od èna mu i decata nema{e ni traga ni glas a toj, takov kakov {to be{e, ne pokaà ni èlba ni volja da gi pobara. Edinstveno misle{e na zgradata {to vo juni i avgust ja dobi kone~nata visina-petnaeset kata. êstopati odevme tamu a toj ja gleda{e popreku, ja merka{e, & se zakanuva{e, edna{ duri vo nalet na gnev ja plukna vo fasadata. Od staklarnikot na bibliotekata znae{e so ~asovi vo dolgite letni denovi da se yveri nadvor, nebare povlekuva{e nekakva zamislena ~ixija preku bulkite {to rastea vedna{ tuka zad oknoto, pa preku parkingot, ulicata, niz xinovskata zgrada s# natamu do Solunska glava {to sega, samo zamièn moè{e da ja vidi.

Razre{kata dojde sosema neo~ekuvano. Vo docnite ~asovi od no}ta {to bazde{e na prèni jajca i zlovola zapo~na prenosot od atletskiot miting vo Cirih, taka barem re~e Hristo desetina minuti podocna koga slegovme na prviot kat kaj profesorot po fizi~ko vospituvawe \or|i Paskov. Mnogu be{e vozbuden, gor~ina i radost mu

Dragi Mihajlovski

194

tancuvaa na liceto koga govore{e. Profesorot mnogu ~udno go gleda{e, ne znae{e koj |avol go dupnal kom{ijata {to tolku docna mu yvoni na vrata. Ovoj, siot vcrven i babuwosan vo o~ite, ne vodej}i smetka deka nekoj moèbi spie, nekontrolirano glagole{e, objasnuva{e, nikoga{ ne go imav slu{nato tolku brzo i nepovrzano da zboruva. Paskov izgleda sfati kolku e ~asot, mra~no buri~ka{e po policite na koi {eremeduvaa dvaesetina knigi, izvade edna, ja otvori nekade na sredinata i mu ja tutna v race. Hristo ja zede, treskavi~no so pogledot ja golta{e iako ~itaweto be{e skoro nevozmo`no za{to racete mu treperea, bukvite mu igraa pred o~i, se zakanuvaa da ripnat od stranicite i da go izre{etat. Karuca naedna{ mu ja zgrabi rakata na Paskov, ne~ove~no mu ja stegna, go pregrna i go bakna nebare roden brat mu be{e. Ovoj stoe{e zanemen i takov, siot vo ~udenki, ostana duri n# ispra}a{e so pogledot ugore po skalite oti Hristo sosema zaboravi na liftot, na sopstvenata sre}a vo toj mig bi zaboravil da moè{e.

Gore, vo stanot, vozbudata u{te pove}e porasna. Ode{e taka Hristo zaedno so mene i otvorenata kniga, od vrata vo vrata vleguva{e, podgoltnuva{e, mrmka{e, duri edno vreme ne po~na glasno da govori a bladaweto mu se ispome{a so izmestenosta na gugutkite koi voznemirei, so ~istite glav~iwa klukaa od nadvor na prozorecot vo dnevnata.

“Sloènosta na tehnikata e vo toa {to skokot se vr{i na zna~ajna visina so pomo{ na podvièn i elasti~en stap,” govore{e, “stapot treba da se nosi v race i da se razvie golema horizontalna brzina. Potoa istiot toj stap, na krajot od zaletot, treba da se postavi vo specijalna kutija i da se otskokne. Gadno e,” vele{e, “{to edno vreme treba da se visi na nego, pa da se svitka nad patekata na zaletot,

195

Skok so stap

efikasno da mu se iskoristi optegnatosta za energi~no da go krene{ teloto vo vis i da ja prejde{ pra~kata.”

I s# taka do osunot ~ita{e Hristo, povtoruva{e, go izviva{e teloto, gi due{e muskulite, sintagmite, “sovladuvawe na tehnikata”, “raznovidna fizi~ka podgotovka”, “sovladuvawe {irok kompleks naviki”, i “smelost” postojano gi naglasuva{e, ne davaj}i ni pet pari za podmolniot kikot na lebarkite {to spokojno se nadigruvaa fateni vo seni{noto oro na razbudenite ve{terki.

DVA

Utredenta u{te rano-rano me zede Hristo i pove}e ne me ispu{ti s# do utrinava koga zaedno so drugarka mi {to

leì na desetina metri od mene, padnavme ovde na asvaltov. Svrtete se malku, podobro da me ~uete. Sega jas zboruvam, treba drugarka mi {to do sega vi govore{e da dojde na sebe, dovolno glagole{e na ovoj pekol od vreme {to bezmilosno go su{i grloto. Prijdete, ne boj te se, jas sum, veruvajte, duri poizdr`liv, bezbroj premreìwa mi pro{le preku ple}i zatoa i mnogu pogusto miro grga od mene. Ete taka. Zna~i Hristo od prviot den stra{no me zamiluva, postojano me gale{e, me stiska{e nebare mlada konkubina mu bev, li~na nalo`nica, tolku silni mu bea ~uvstvata za mene. I nemerlivo mu trebav. Nikomu tolku ne sum trebal vo siot moj dotoga{en ìvot kako nemu.

Iako vo denovite {to sledea postojano ~ita{e, teorijata za celta {to si ja postavi ja prou~uva{e, sepak, vo po~etokot treninzite mu bea haoti~ni. Vo èlbata {to pobrzo da vleze vo potrebnata kondicija, sosema

Dragi Mihajlovski

196

se otkaà od cigarite i alkoholot, no te{ko mu ode{e odviknuvaweto od hroni~nata nesredenost, nesigurnosta pa duri i kompleksiranosta. Ottuka i stravi~noto bezredie vo ve`baweto {to bezmilosno si go nametna. Neverojatno zagubeno i klapnato deluva{e po nasilni~koto ugore-udolu ka~uvawe-sleguvawe po sto trieset i pette skali, {este plo{tatki i sedumte odmori{ta na zgradata vo âir. Koga najposle sfati deka ova }e go dokusuri re{i da se spu{ti malku na zemja, poseriozno da ja razbere teorijata i da se pridrùva do nekoi ve}e napi{ani pravila.

Tri no}i mozga{e da gi razla~i svoite slabosti od prednostite. êtvrtata utvrdi deka slabi to~ki mu se koncentracijata, reìmot na ìveewe i psihi~kata nestabilnost. Za prednosti gi smeta{e ogromnata volja, upornosta i vozrasta. Gi ima{e godinite na Isus pred da go raspnat, doba vo koja uskladenosta na mentalnata i fizi~kata sila moè{e da dovede do nat~ove~ki ostvarenija. Zatoa so site sili se frli da ja podobri fizi~kata kondicija i na taa namera mu go posveti celiot oktomvri. Vo ovoj, kako {to samiot go nare~e podgotvitelen period (toj postojano zboruva{e sam so sebe), reìmot na ìveewe mu stana spartanski, samiot Likurg da be{e ̀ iv }e mu pozavide{e na taka preciznata primena na negovite upatstva. Edinstveno ima{e problemi so psihi~kata stabilnost no veruva{e deka postignuvaweto na celta za koja se podgotvuva }e go re{i problemot.

Tr~aweto mu stana sekojdnevje. So mene v race tr~a{e, mnogu neprijatno se ~uvstvuvav, ama s# toa si ima{e svoja celishodnost. Mi se ~ini deka prvpat toga{, vo toj mesec na terezijata, i toj i jas a veruvam, i drugarka mi {to leì ovde, go otkrivme Skopje. Mu gi iznajdovme negovite sveti agli sega zatemneti od

197

Skok so stap

~ove~ki prenebreg i skri{no mu gi qubevme. Na Kale doa|avme sekoe pretpladne. Startuvavme od doma pa po Xon Kenedi, krivinite na Topaana izleguvavme na rit~eto so Francuskite grobi{ta. Ottuka pravo po srtot pokraj Muzejot na sovremenata umetnost stigavme do pod yidinite, pa preku drvenoto mov~e i kameniot slavolak izbivavme na ramninkata. Hristo, zaradi jaknewe na sosredoto~enosta ne propu{ta{e da protr~a po samite bedemi iako mnogu strmen i vratolomen izgleda{e potfatot. Potoa po istiot pat nazad. Po skudniot ru~ek, popladne odevme na Gazi baba oti Hristo ovde ja otkri zapustenata atletska pateka i so zadovolstvo ja pretr~uva{e za ~as i polovina. Mnogu cvrst mu be{e ~ekorot no zemjata trpelivo mu ja podnesuva{e teìnata nebare znae{e deka eden nov Kolumbo gazi po nea. Prikve~er treningot prodolùva{e pokraj kejot na Vardar. Mnogu prijatna be{e ovaa tura od âir po Cvetan Dimov do MANU kaj{to po skali~kite sleguvavme na plo~nikot do samoti reka i ottuka teravme s# do Vlae. Ottamu, po mostot se prefrlavme na strana i po parkot tr~avme do Kamen Most kaj{to vrtevme levo i niz âr{ijata se vra}avme doma.

Vo noemvri koga Hristo vidno oja~a i so les si gi izvr{uva{e postavenite zada~i po~naa vistinskite, planski podgotovki. Vo edna zelena kniga Hristo pro~ita deka treningot za negovata nasu{na potreba opfa}a dva podgotvitelni periodi (esensko-zimski i proleten) i eden leten vo koj, so sekojdnevno zasiluvawe na intenzitetot na rabotata, treba da se postigne sakanata cel. Sega treba{e posebno vnimanie da posveti na oja~uvawe na snagata a vo knigata pi{uva{e i toa Hristo po celi no}i go povtoruva{e deka treba da ve`ba so tegovi, da ve`ba na gimnasti~ki spravi i da gi ve`ba site skoka~ki ve{tini. Za sre}a, sproti nas, vedna{ do park~eto ima fiskulturna sala

Dragi Mihajlovski

198

kaj{to Hristo moè{e nepre~eno da gi izveduva vakvite podgotovki. Tamu ima{e i drugi ve`ba~i se razbira, no toj so nikogo muabet ne prave{e, amateri, amateri, samo vele{e koga pogledot slu~ajno }e mu zaskita{e po prostorijata.

Vaka izgleda{e nedelniot plan za trening vo po~etokot na esensko-zimskata etapa: 1. den. Zagrevawe. Ve`bi so tegovi: krevawe na tegovite do ispravawe na racete vo leè~ka polo`ba na klupa 5h60, 3h70, 1h80, 1h85, 5h60 kilogrami. Podigawe na teloto: nozete pricvrsteni od leè~ka polo`ba na navalena klupa (3-7 pati 20 kologrami). Vle~ewe na tegot zad glava so spruèni race vo leè~ka polo`ba na klupa. 5-6 pati 20 kilogrami (brzo). Odra~uvawe i predra~uvawe na racete so tovar, vo leè~ka polo`ba 3-10 pati 10 kilogrami. Me|u obidite leko tr~awe i ve`bi za opu{tawe. Vo sala ili vo priroda tr~awe 5h200 metri (slobodno) za 32-33 sekundi, leko tr~awe(5 minuti). 2. den. Zagrevawe. Ve`bawe di{ewe(15 minuti). Akrobatika. Gimnastika na spravi: krugovi, razboj, ve`bi so gumen amortizer (1 ~as). Skokovi vo viso~ina so zalet (15-17 skokovi). Igrawe ko{arka (15 minuti). 3. den. Zagrevawe. Skokovi vo dale~ina, troskok od mesto. Razni skokovi posledovatelno. Ve`bi so tegovi: krevawe na tegovite do ispravawe na racete nad glava vo leè~ka polo`ba na klupa, 5h60, 3h70, 2h50, 3h70, 5h60 kilogrami; vle~ewe na tegovite zad glava 5h15, 5h20, 3h30, 3h20, 5h15 kilogrami; ispravawe od poluklek: 3-5 pati 60 kilogrami (brzo). Kros (30 minuti spokojno, ramnomerno). 4. den. Zagrevawe. Zabrzuvawe 3h70. Skokovi vo dale~ina so zalet (10-12 skoka), frlawe |ule (kako aktiven odmor, 15 minuti). Akrobatika. Gimnastika na sparvi: vratilo, razboj, jaè (1 ~as). Tr~awe 10h100 metri (100

199

Skok so stap

metri za 12-13 sekundi). Lesno tr~awe (3 minuti). 5. den. Zagrevawe. Zabrzuvawe 3h70 metri. Razli~ni skokovi posledovatelno (300 metri). Kros (10 minuti+10 minuti gimnastika i drugo, vkupno 1 ~as). 6. i 7. den. Odmor. Se razbira, Hristo ni na kraj pamet ne pomisluva{e deka treba da ostane samo na ova. Celiot ovoj raspored vaè{e za edno pretpladne ili popladne, pa vo zavisnost od toa dali ve`bite gi prave{e sabajle ili poru~ek, popladne ili pretpladne gi vr{evme ve}e voobi~aenite turi tr~awe na Gazi baba, do Kale, po kejot. Vo sabota i nedela koga se pridrùva{e do propisot i apstinira{e od ve`bite {to vi gi spomnav, dr~en do besvest ja lapa{e teorijata, go ispituva{e terenot me|u Fakultetot i izgradenata televizija, sekoe kam~e, trev~e go istraùva{e, so posebna sprava gi mere{e vozdu{niot pritisok, temperaturata, zagadenosta a docna vo no}ta zavenuva{e nesobuen, krlan od uteweto na utkite mu{nati vo {turite ~airski no}i.

* * *

Taka projde zimata. Za sre}a ne be{e mnogu surova. Retko temperaturite se spu{taa pod nulata a koga }e se spu{tea Hristo pokaùva{e najgolema psiho-fizi~ka stabilnost. Vo takvi momenti veruvav deka toa e rezultat na izedna~enosta na stepenot na ladnotijata nadvor so nivoto na studeniloto vo negovata du{a. Mislam deka toga{ sosema zaborava{e na koj ìv vid pripa|a. I be{e sre}en ako sre}a moè da se nare~e celosnata podredenost na celta {to si ja ima{e postaveno. Ve`ba{e kako netokmu a zborovite {to postojano gi povtoruva{e bea “intenzivirawe”, “neoptovaruvawe na nervniot sistem”, “naizmeni~nost”.

Dragi Mihajlovski

200

No, vo april, neo~ekuvano go zafati emocionalna kriza osobeno no}e koga nadvor, fateni raka pod raka, se {etaa bogot na zeleniloto i bogot na qubovta i {irea nepodnosliv nemir kaj osamenite. Toga{ Hristo, legnat nesobuen na kau~ot, so ~asovi blada{e, te{ki ko{mari go tormozea, samo decata, ènata gi spomnuva{e a ponekoga{ i Fakultetot vo koj nema{e stapnato skoro {est meseci. Nikoj tuka ne moè{e da mu pomogne. Za sre}a, dotoga{ Hristo ima{e stra{no fizi~ki zajaknato, a fizi~kata sila mu pomaga{e pobrzo da gi prebrodi naletite na sentimentalnost i razni drugi du{ogrize~ki janyi. Naj~esto }e stane{e, }e go vpere{e pogledot vo yidot, }e zamiè{e, }e gi ispruè{e racete i celi no}i povtoruva{e: “I golemite osamenici mora da minat po patekite na vleka~ite. I golemite…” i s# taka do izutrina koga }e se izmie{e so studena voda, }e me grabne{e i }e letne{e da gi ostvaruva zada~ite na denot.

Spored u~ebnikot, vo proletnata etapa, treba{e da se zasilat treninzite, da se posveti posebno vnimanie na sprintot i da se dovede do sovr{enstvo tehnikata. Za taa cel, vo april, maj i juni, najgolemoto vreme od denot Hristo go pominuva{e na samiot teren. ]e potskokne{e (so mene v race, se razbira) pred staklarnikot od bibliotekata i }e se zatr~a{e kako furija preku parkingot i ulicata i za mig, mi se ~ini, }e se najde{e pred trieset i tri metri visokata zgrada. Za da sfatite kolku golema brzina ima{e postignato, samo }e vi kaàm deka niedna od kolite {to fr~ea ko poludeni po {irokata dvonaso~na ulica nikoga{ ne go potka~i a da be{e pobaven toa sigurno }e se slu~e{e za{to Hristo {tom }e se zaleta{e i {tom }e go fate{e svojot pravec nikakvo vnimanie nim ne im obrnuva{e.

Po odnos na tehnikata, gi ima{e sovladano site

201

Skok so stap

klu~ni ve{tini. Mnogu vreme potro{i vo potraga po prikladno mesto vo koe treba{e mene da me pikne. Najposle se re{i za otvorenata {ahta {to rabotnicite ja imaa zaboraveno da ja zatvorat ili pak, ednostavno nekoj od niv si go ima{e odneseno poklopecot doma. Vaka otvorena, so vreme, lu|eto postepeno ja zatrupuvaa so peso~i{te, ~akal, skr{eni tuli i odronat malter. Ima{e ostanato u{te malku do nejzinoto celosno poramnuvawe so nivoto na zemji{teto, pa taka Hristo, re{avaj}i go kone~no nedoumenieto, deset do dvaeset pati dnevno me pika{e vo nea, mnogu mu bev lut, tolku gadost i ~ove~ka ne~istotija nemav nikoga{ pred toa seteno. No toj ne mo`e{e da me ~ue, se slu{a{e samo sebesi, negoviot pravec i zamislenata linija go interesiraa, s# drugo mu be{e neva`no. Na krajot od juni, duhovnite krizi mu stanaa s# pomali i poretki a porivite da go stori naumenoto s# pogolemi i po~esti. Proletniot plan za trening mu be{e vakov: 1. den. Zagrevawe. Zabrzuvawa 2 h 60 metri. Ve`bi so stap: izvivawe na stapot od zalet (10 pati), “vlez” od kratok zalet (10 pati), “odvojuvawe od tloto” (10 pati), privlek so zavrtuvawe (10 pati). Tr~awe od startot (pred staklarnikot) 4 h 99 metri. Skokovi vo serija (250 metri). Ve`bi za opu{tawe. 2. den. Pro{etka na Kale, Gazi baba ili pokraj Kejot kako aktiven odmor. 3. den. Zagrevawe. Zabrzuvawa 2 h 6 metri. Tr~awe od startot 5 h 30 metri. Akrobatika. Gimnastika so spravi: kariki, ja`e, gumen amortizer (30 minuti). Slobodno tr~awe 4 h 120 metri. 4. den. Zagrevawe. Zabrzuvawa 2 h 60 metri. Ve`bi so stap: postavuvawe na stapot (10 pati), “vlez” (sedum pati), “odvojuvawe” od tloto ({est pati). Tr~awe 4 h 50 metri.

Dragi Mihajlovski

202

Skokovi posledovatelno (250 metri). Ve`bi za opu{tawe (5 minuti). 5. den. Zagrevawe. Zabrzuvawa 2 h 60 metri. Tr~awe 5 h 30 metri. Tr~awe so stap 5 h 40 metri. Akrobatika (15 minuti). Gimnastika na spravi: jaè, vratilo, elasti~na masa (30 minuti). Slobodno tr~awe 4 h 120 metri. 6. den. Zagrevawe. Ve`bi so tegovi: krevawe na tegovite do ispraveni race nad glavata vo leè~ka polo`ba na klupa 5 h 60, 2 h 72, 80, 2 h 75, 80, 85, 5 h 50 kilogrami; izvlekuvawa: 2 h 50, 60, 70, 75 kilogrami; vle~ewe zad glava: 5 h 15, 3 h 20, 5 h 15 kilogrami. Kros (30 minuti). 7. den. Odmor. Na po~etokot na juli koga golemiot den be{e s# poblizu, Hristo ve}e postignuva{e odli~ni rezultati. Na primer vo dale~ina so zalet skoka{e 11 metri, triskok 23 metri, sto metri gi pretr~uva{e za pomalku od 8 sekundi, vo viso~ina so les preletuva{e 3 metri. Te{ko koj ìv atleti~ar moè{e vo koja bilo disciplina da se meri so nego. Sega be{e va`no da se za~uva celokupniot ritam, da se ve`ba spojot na du{ata i teloto, da se vnimava na zabrzuvaweto na “vlezot”, “odvojuvaweto” od tloto i prodolùvaweto na krevaweto vo vis. Zatoa Hristo po trieset pati na den na glas go ve`ba{e ritamot na zabrzaniot skok. Reki pot te~ea od nego, mlazevi du{a mu brzgaa od nozdrinkite, sinxir ìvoti niz teloto negovo se tro{ea.

Za odrùvawe na muskulnata snaga redovno gi vr{e{e ve`bite na spravi so toa {to vo vtorata polovina na juli prestana da odi vo salata i ve`baweto go prodolì vo priroda. Treba{e da go vidite kako visi na garosanite granki na Gazibaba, se jazi po mra~nite stebla na borovite, kako pravi premet napred, premet nazad, dvojno salto napred,

203

Skok so stap

dvojno salto nazad na kejot, “yvezda” na Kale i izvlekuvawe vo stoj so zamav me|u kau~ot i kredenecot doma. Omilena ve`ba mu be{e onaa na Kale i toa od stranata na Elektro-Skopje. ]e me ostave{e na toplata zemja, }e zamavne{e so jaèto gore kon bedemite otkako pred toa }e go zabrza{e kru`no kako laso, }e go zaka~e{e negde na “zabite” od bedemite i najmalku deset pati se jaze{e i se spu{ta{e po nego. Nekoi od minuva~ite (verojatno dol`nici na Elektrodistribucija oti mnogu zbuneti bea, so smetkite v race, ni{to drugo ne gledaa, mnogu pati najbezobrazno me izgazija) }e se nasoberea da gledaat, samo vrtea so glavite, gi krevaa ramenicite, gi trieja o~ite, no o~igledno ni{to ne im be{e jasno, dali na jave sonuvaat ili na sone ìveat.

Pri krajot na juli tripati bevme i na Matka. ]e izlezevme u{te so izgrejsonceto, }e go iska~e{e Vodno kako na {aka i otkaj antenata pravo po srtot za polovina ~as stigavme kaj gornoto manastir~e. Ottuka za dve minuti po strmninata }e se spu{tevme dolu do ezeroto. Za tri minuti otkako }e se buvne{e vo vodata izleguvavme na bregot kaj planinarskiot dom. ]e ispie{e nabrzina topol ~aj so limon, }e vleze{e vo ti{inata i studeniloto na Sveti Andreja, bratot na Marko Krale, }e postoe{e kako zauten pred freskite nebare site svoi prete~i gi bara{e i priziva{e, a potoa pak nazad niz ezeroto. (Mnogu vnimava{e na mene da ne me navodeni, so ednata raka me drè{e nad vodata so drugata pliva{e). Potoa }e zastane{e pred visokata i bezobrazno vertikalna karpa na Oto Hudomaq, minuta }e se xare{e vo neboto kaj{to izloèni na provevot od tesnoto re~no grlo vieja nenasitnite orli i za nula vreme }e se ispentere{e zalepen so teloto na karpata, bez oprema i bez jaè. Gletkata be{e ~udesna. Hristo izjazen ko mese~ar na vrvot od stenata, na pokrivot od ovoj nesfaten

Dragi Mihajlovski

204

mikrosvet na drevni majstori i vodeni seni{ta. Ottuka, ko na {ega, frla{e te{ki kamewa preku ezeroto, vo utrobata na za~maenite ridi{ta, dremkata im ja zema{e pa so minuti potoa, ovie ofkaa i tatnea s# duri bolkata ne se sti{e{e dlaboko dolu vo samoto srede na majkata zemja. Koga }e ja zavr{e{e i taa ve`ba i koga }e sleze{e dolu, vedna{ me ~apa{e i tr~anica pokraj Treska, niz atarot sarajski, Vlae, izleguvavme na kejot i, po ve}e poznatata pateka, se vra}avme doma.

Na po~etokot na avgust Hristo go po~na odbrojuvaweto. Se ~uvstvuva{e apsolutno podgotven, o~ite mu dobija nekoj drug sjaj, is~ezna sosem srame`livosta vo niv a mesto nea se vseli stroga re{itelnost i bespogovorna ma{kost. Be{e ponedelnik a odlu~i prviot celosen skok da go napravi vo nedela. Poslednata sedmica ja isplanira vaka: prviot den, ponedelnikot, se re{i za le`eren kros po Gazibaba so kratki pauzi za ru~ek (kaj {irinkata na grobot od nepoznatiot turski pa{a) i za zadol`itelniot ~aj so limon {to go nose{e vo termosot piknat vo vojni~kata torba obesena preku ramo.

Vtoriot den predvide celosen odmor. Samo le{kara{e pod senkite na Gazibaba so glavata potpren na nekoe od bor~iwata, go ve`ba{e di{eweto, si go mere{e pritisokot (so zlaten prsten vdenat na kon~e) i se xare{e niz gran~iwata vo beskrajot gore koj{to, zadovolen od mirnotijata na denot, od vreme na vreme mu namignuva{e.

Sredata ja zapo~navme so voobi~aenoto zagrevawe. Potoa okolu Fakultetot ve`bavme zabrzuvawe. Po ru~ekot Hristo intenzivno porabote so mene. Dvaeset pati me pikna vo {ahtata ne vodej}i smetka za mojot gnev i moeto dostoinstvo. Dvaeset pati me ispravi i precizno, sosredoto~eno se “odvojuva{e” od tloto. Potoa me svitka,

205

Skok so stap

boè, kolku vratot me zabole, nikoj {to nasilno ne bil svitkan ne moè da sfati za kakva bolka stanuva{e zbor, i povtorno se “odvojuva{e”. Do krajot na denot, osobeno prikve~erinata, izvede deset skokovi vo viso~ina, devet vo dale~ina i pet troskoka. Koga se sno}i slobodno tr~avme do doma.

êtvrtokot povtorno po~na so zagrevawe i so ve`bi za zabrzuvawe. Do pladne tr~avme zaedno od startot pred staklarnikot na bibliotekata a potoa sprintuvavme do xinovskata zgrada i nazad. Popladne Hristo rabote{e akrobatika, ve`ba{e na granki, tr~a{e slobodno i kaska{e.

Petokot go odredi za odmor. Me odnese i me ka~i na kulata od Kale. Pod nas krivulka{e Vardar, iscrpen i istro{en od letnite gore{tini, sproti nas Vodno se dave{e potonato vo è{kata pot na avgustovskiot den a Hristo, legnat na ple}i, nacuculen najzgora, na samoti vrv od kulata, ja ispituva{e toplotnata izdr`livost na svoeto herkulovsko telo.

[estiot, pretposleden den, glavno go posvetivme na ~isto tehni~ki proverki. Hristo u{te edna{ go premeri i go utvrdi to~noto rastojanie od staklarnikot na bibliotekata do zgradata. Potoa go stavi metroto na vrat i ko panter se izjazi po zgradata samo so pomo{ na sopstvenite muskuli. Na sleguvawe, so molerskta ~etka zadenata za pojas, maka{e vo kofi~eto {to mu vise{e otspredi i na sekoj kat, povlekuva{e crna linija vrz podlogata so boja na slonova koska. [tom go zavr{i ova, zame{a tri lopati cement so devet pesok i ubavo go napravi parapet~eto okolu {ahtata. Najprvin precizno go {alova, pa stavi èlevca, go turi betonot, smireno go isperda{i so perda{kata, go izmazni so mistrijata i go ostavi da se isu{i. Samo popladneto

Dragi Mihajlovski

206

otr~avme u{te edna{ i go polivme so voda da ne pukne na è{tinata. Koga debelo se sno}i, mese~inata {to jasno ogrea i si legna vo sedelata nad prozorecot od dnevnata, go pretskaà utre{noto ~udo {to potoa pove}e nikoga{ nema da se povtori.

* * *

Nedelata, sedmiot den, sonceto izgrea na zapad. Se iskrade od zad planinite i u{te rano-rano udri da go gori svetot. Opekotinite od tret stepen kako plikovi od sipanica ja grdea snagata na i taka vospalenata treva vo park~eto do igrali{teto. Gazibaba gore{e. Ubavo moèv da vidam za{to no}e prespivav dopolu potpren na parketot od dnevnata a otpolu izvaden nadvor niz otvoreniot prozorec. Ognovite na ridot ja podraàvaa bojata na sonceto i {irea adska toplina. No Hristo be{e mrtov laden. Se razbudi spokoen i za sosem da se rasoni napravi pedeset sklekovi na parketot, ~etirieset i sedum stoevi na race me|u kau~ot i kredenecot, trieset koluti napred i trieset nazad, pet minuti dube{e na glava i u{te deset vise{e faten za metalnata korniza nad prozorecot. Potoa se izmi, me zgrap~i i po skalite se spu{tivme dolu.

Nadvor, od nekolkute poàrni {to so pi{tewe zastanaa na krstosnicata izlegoa dvaesetina poàrnikari i, so crevata v race, se ras{trkaa da ja gasat Gazibaba. Hristo voop{to ne gi pogledna. O~ite mu gorea so netuka{en sjaj. Samo potskokna na trotoarot i po tri minuti bevme kaj Fakultetot. Sonceto pe~e{e a svetot vrie{e piknat pod nam}orestiot vr{nik.

Hristo sedna i so ple}ite se navali na staklarnikot od bibliotekata. Trevata pred nego se gu{e{e, asfaltot

207

Skok so stap

na parkingot ~ade{e, po ulicata, vo dvete nasoki, fr~ea koli nebare vojna be{e fatila, tolku bezglavno lu|eto go napu{taa gradot. S# be{e podvi`na vozbuda vo begstvo: gavranite, do besvest dehidrirani, gra~ea i napa|aa s# ìvo i divo {to se dviè{e po zemjata; peperugite zamelu{eni od è{tinata se teteravea vo letot i brzo im stanuvaa plen na gu{terite {to gi demnea piknati vo ceputkite od betonot; begaa li{kite koja kaj }e stigne po aglite na denot; ofkaa ~atiite na polurastopenite ku}i; spra{tija ku~iwata udolu Vardarot, pobegna minareto od xamijata.

Samo Hristo be{e miren. Go vperi pogledot kon mamutskata zgrada otade ulicata i gi ispituva{e crnite linii {to gi ima{e povle~eno na sekoi dva i ne{to metri od visokata fasada. Le{karev na zemja koga naedna{, od samiot beskraj, ~inam, se pojavi temna, ispotena yvezda i ko pod komanda se zakopa vo ̀ e{tinata nad nas. Preku ulicata, vedna{ potoa, od zapurninata na denot buvnaa trojca maì, gi rastovarija drvenite disagi od klapnatite mazgi i se naredija kaj {ahtata. Olesneti, ìvotnite se plesnaa vo pravta, se prpelkaa, se grvolkaa, celi dumani se krenaa i im gi osivija crnite {amii na triminata. No ovie ni bare za toa ne dadoa stoeja prostum kako smramoreni i se xarea vo potnata yvezda nad Fakultetot.

Toga{ Hristo se sepna. Me krena od zemja, me stegna cvrsto i petnaeset minuti me merka{e, me vrte{e nebare dolìnata od oko mi ja utvrduva{e. Potoa me fati gore so desnata raka i me postavi vo kosa polo`ba. Deset minuti stoe{e taka so glavata navednata, o~ite vtren~eni vo sprènata zemja. Na edinaesettata samo potskokna, so levata raka me potfati ozdola, me potkrena, me ispravi i me namesti paralelno so tloto: na dvanaesettata trgna. Edna sekunda, dve, tri i vidov yvezdata trgna po nas a trojcata na

Dragi Mihajlovski

208

koi sega sekavi~no im se pribliùvavme, ko ma|osani ja sledea so pogledite. Hristo odli~no vladee{e so ritamot na sprintot, so di{eweto; gradite ramnomerno mu se krevaa i spu{taa; ustata podotvorena vo blag gr~; nozdrinkite pravilno mu se {irea, nozete sovr{eno mu rabotea; ~etiri sekundi, pet, {est-ja minavme ulicata, pra{livi bea lu|eto levo, ̀ iva kisla yvezdata {to zapre nad zgradata; Hristo me pikna vo {ahtata, du{manski me svitka, se krena so nozete ugore, ja trgna ednata raka, so drugata me turna i…

TRI…

Ene ja baba Zaharija vo xixan fustan i {amija od svila kosite raspleteni krstot na ~elo izbri{an vo katot

nejzin besno more odi taa po voda so bakarno tenxere na glavata avan od tu~ pod edna mi{ka ~ingeno tav~e pod drugata pi{tat dalgite pod kam{ikot na tvrdite yidi{ta niz klepki see bra{no vrz tarunot turipotpe~i kolpite Posejdone gladijo samo ova ni ostana od ku}ata ja zatvorija granicata i karvanot ostana vo tu|a zemja kuku kuku

Tr~a Kitan od frontot gonet od oblak vo{ki tri vojski se bijat toj ne znae ~ija strana drì Zaho Zaho od yidot se frla vo moreto kruàt gadinkite temna senka go demne vodi{teto se ar~at meurite babur~iwata dobra no} dobra no} dobra te~na no}

Babo, babi~ke od kade sme se murti se smee Moskopole Moskopole {to lu|e sme nie rodeni v pole se kikoti crna neverni~ka govori se lepat zborovite po tavanot temen grad temen grad gospod da go izgori Alipa{a da go popari

209

Skok so stap

sojot da mu se sotre bel den da ne vidi v zemja da izgnie go urna na{iot grad go ispusti na{eto pleme pondilata bez dobici ostanaa uli{tata bez p~eli poliwata bez ètvari pasi{tata bez ov~ari rekite bez ribi go snema na{eto zlato grivni i prstewe belegzii |erdani air da ne vidi zemjata da ne go primi zemja da go klukne |avol da go plukne nevernik boè pomoì pomoì amin

Me yirka baba niz penxereto goloto me{e mi go trie bilki ~emeriki mi redi rosnik {apa biserok slezok roèn kostolumka ~i~ok ~i~ak lepilka ludo bilje staro bilje pomamnicadocna e ugore se tegnam tavanot & go vrvam kuba-kubani Sibilo sirotice u{te glasot od tebe ostana

Mama e na ovoj kat ~ardakot & e i na zemja i na nebo leì so glavata potprena na razbojot i se puli vo ~atijata niz garosanite gredi na ~engeli visat nizi crveni piperki na podot zemjen bali tutun suvo grozje òlti duwi po kamarite vo odaj~eto tufka dedo treba sramot da se pokrie seloto veli mama od vo{ka za~nala dojazila od nebo i v uvo & se piknala se belee manastirot gore no ete go tate crn visok so beretka i koèn mantil na sebe toj e graditel na nova Jugoslavija [amac Saraevo Br~ko Banovi}i prugi {ini za dene{nicata e sekoga{ e na linija ne daj boè vozot da go zgazne

Me gleda mama od ~ardakot vo{kata na ~elo mi ja gme~i madeto pote~eno mi go le~i bilki ~emeriki mi redi neven prsten xunxulija

Dragi Mihajlovski

210

pari~e dumpepe margaritka bolva~ buva~ popadika sina òl~ka kozja noga golicase izmolknuvam kon yvezdata itam me gleda mama kosi si kubi temno e crna temnica sred bel den me sledi vulgara vulgara vri{ti Sibila dolu od potekloto

Znaev na ovoj kat e uli~kata {iba veter od Neolica niz zbiraloto kraj ~e{mata pa po mov~eto preku Kindirka i nagore do golemata porta pa levo srceto mi se stega ba{ pred da skr{nam desno vo dvorot na dedo se otvora maloto penxer~e arapalija arapalija vika svinskata usta na Vangelica od kamenata ko~ina pak dojde a more arapalija tetka Nevena ja ostava lopatata me gu{ka ne pla~i taa e kolnata na Sveti Ignat }e & se fati levata raka pa leviot obraz pa levata noga i za brgu }e se pretstavi

Ja zema lopatata i go rini snegot a sred zima e studeno kotka ne se rini sneg pred Boìk go otvora {areniot kov~eg i go mesti red {aci red sakmi red dolami dula~iwa bela {amija za àl crna za radost {ajak za svekorot basma za svekrvata ko{ula za deverot belilo za jatrvata torbe za lozje sakule za v pole ima sedumdeset u{te kima za ne odmavnuva za da i u{te go ~ip~i kov~egot do srce go ~uva br~kosana svitkana go rini snegot kov~estata raka me te{i grubo na ple}i venduzi na grlo bilki mi redi

bukemi{ kukut crkalo tau{anka blagunka glog tatula greben bivol~e kowski opa{ pr{loka razdelni~erini Nevena a jas ezdam ugore dvorot nejzin furnata crnicata plevnata i su{nicata karadutkata i buni{teto

211

Skok so stap

kov~egot nevestinski crna temnica mi gi golta

Eve ja Solunska 212 siva i rasklatena starata Evgenija e na umirawe na krevetot do nea bdee }erka & ikonata gori vo agolot ostavi go ostavi go ne e toj za tebe mnogu bol }e ti nanesi kaì mu na onoj gore da gi fati kapkite da ja prepokrie peralnata da ja is~isti tulumbata neka ne gazat decata po ~imentoto }e go skr{at Kate neka go vrti rajberot lo{i se vremiwata ma~ni decata prostite gi imaat a ne u~enite vardi se vardi se grr grr eve go mamo vrvi pokraj nas pomaliot so glavata udolu nozete ugore ~ij e na Cola pomaliot rekov kraj penxeri ni leta cel ma` stanal ma{ala i zema od bilkite na du{a mi gi redi videc svetlik o~inka hmele poviv ogojka kantarija tantur yunika gor~ica p~elinok matrkatemna sila me vle~e ugore gasne sve}ata v ikona tivnuva xagorot pod mene seknuva vodata po ~e{mite ne kqaka {trkot vo du{ata leka no} leka no}

Ene go dedo zadreman v lozje pladne e pirka vetre od zabelot razbudi se dedo bijat tapani od Siva voda timpa timpa gajdi svirat diq diq moè idat damite od Pariz {to pu{at na mu{tikla belite Rusinki moè idat ma~nite Ukrainki gi nema ve}e logorite her Sotir Lena e vo Srbija Tome partizan Quba e dete a Cola za~upena stani razberi se gleda{ kolku sme neuki me|u sebe zavislivi za svetot neopitni bog da ~uva i da brani

Me kreva dedo na magare krvavi mi se kolenata ne se

Dragi Mihajlovski

212

igra fudbal na kaldrma dedo {to sme nie Ma}idonci Ma}idonci sinko ama poarno da ne sme crna ~uma po nas udrila de n# ima d# ne nema a tuka leì baba Ilinka stani mori vidi koj ni do{ol mavta baba od mogilot bilje lexbeno po kolena mi redi boùr miùr boùriga bula bulka kokoruà anason alason razijane troska troskot kozjavkastiga mrakot od zabelot zboruva dedo na zbiralo gnie baba na grobi{ta docna e gasi ja lambata }e vi snema gazija sega spij spijte velam od nad senkata

Ej ene me so tate vo Niòpole sedime na trupecot kraj rekata glavata mu e navednata saka ne{to da mi kaè no pijan mu e ìvotot samo dlabi so noèto vo orevot kopani~ar e po ra|awe najubavata grneta vo Gope{ jas sum ja napravil ama air da ne vidi ~i~ko ti ja prodade vo Albanija koga odevme kontrabanda nemaa doma {to da jadat sedum deca a majka stara i ku}ata od mrza ja padnaa i eve gi site vo Bitola iskinati vo{losani drug da im go bere gajleto ne e dràvata krava molznica od gore se zakanuva ezeroto kolnata e Bitola edna{ }e se pu{ti i s# }e poplavi }e ispodavi bilbil kamen srede ìtni pazar }e go dotera umot v glava }e ni go donese

Ene ja nina Marija od Belica mesi zelnik su~i kori na bludot tenki tenki proyirni ~r~ka masloto v tav~e }e ima }e ima kor~iwa ligi ni te~at ete go Li~o so gajdata krivi na ednata noga nevesto nevesto denes gospod go vidov mi izleze na patot kaj sveticata od rekata mi izleze ja ìmi o~ive od Trapu mare go gledame zinati go kaùva

213

Skok so stap

muabetot veli za krajot na svetot mu zboruval kako re{il da gi stegne planinite za ko vo men|eme site da sme izginele da ne si gladen veli nina daj mi samo manxa veli leb sum jaden i {lapka od gravot v~era{en bo`jiot ~ovek gnete kako neviden sram da mu eMe zdogleduva nina niz penxereto ja mesti {amijata nabrzina se prekrstuva mnogu slab ispien & izgledam so levata raka mi podava presno kor~e so desnata na èludnikot bilki mi redi jaglika iglika petoprst trninka trlinka xinxifilno temna magla ja prekriva i nea i sofrata docna e za gajdata ‘r~i Li~o na podot dobar son blaèn son bo`ji son

Pod saat kulata ne se ~uvstvuvam najsiguren mi se tresat kolenata nizok stud me kolva taa zdrava jadra bunar bakneì mi dava {to bara so mene najubavata vo klasot site }e mi pozavidat te{ka kazna }e me stigne jas oskvernuva~ na ~ista ubavina saka dete golem stan i krevet gospodi nakrivo si go nasadil svetot nau~i me na ènskite pati{ta i eve vrne bijat tapanite narodot se zbira zaboraveni se doma{nite karanici pcovkite pred izleguvawe site se smeat darovi ~estitki kostumot me stega kon {to vodi ova mnogu arno ne e na arno ja grize somne` nema opu{tawe krpime dva ìvota vdenati eden krpen izleguva ~ekaj vrati se vika od penxereto ne moàm nikoj nigde ne se vra}a odam gore gore prosti i pozdravi piska taa stari bilki mi redi rozmarin ruzmarin kitisvat janovden~e enivika àlfija vratika vrati~e umaniga

Dragi Mihajlovski

214

èdnik kopne` jar~eSme{no e stegnata rekata me|u dvete butini gola zemja so èlezni opinci sum blizu do gospoda ene go pie mleko so mnogu {e}er srede gradinata majka mu sirota go sluì drvjata dozemi se navedeni vtureni so emi{i ta`noina miskoina pogledni me boènce od skrit predel ti idam da me odrì{ na visinava i u{te metro pogore da me ka~i{ ne {libaj ko neviden svesti se svetot ti se ru{i od kov~egot Noev Pandora izleze treba da se le~i ubavinata hramovite ti se neprivle~ni po novite crkvi pak starite likovi koj u{te niv gi poznava trebaat novi ma~enici iljadnici gi ima samo treba da gi poznae{ po yidovite freski da gi stori{ eve Nikola od selo Brusnik Bitolsko diplomira najprv me|u prvite ~esen i dostoinstven sedum godini e bez rabota od ma` ~etvoren kostur stana sekoj den po sivi vrati tropa i vrata se stori ili Nikodinka od urok nemaèna ostana od zavist kom{iska od pizmi nedovetni a tolku sonot golem & be{e da si lulka detence da mu {tipka obrav~iwa ne`no da go poviva strogo da go rasne od deva-kula se frli vratot vajan si go skr{i i Simeon Dr~o od gradska familija roden na Vodoci krsten cel svet na krotkost go u~e{e jadot negov vo sebe go sobira{e zrnce po zrnce kletka po kletka mu raste{e ~irot do nebo mu stigna i ene go prsna do {to ima{e aliv~e goltari mu go odnesoa do {to ima{e kniga gluvci mu ja izgrizaa ni pari za zakop ni fitil za sve}a ko partal na grobi{ta go frlija i red drugi od majka rodeni od tebe zaboraveni

Me gleda bogorodica od penxere edinecot sepak si go brani ako & e mrzliv sueten gordeliv psalat pilci zad nea harfi svirat kimbali vo pogledot nejzin sepak èd

215

Skok so stap

za novo maj~instvo me pipka duri vrvam blagoslov mi dava bilki ~emeriki mi redi glu{ilo mle~ka u{olka zrne{nik pluskavec fener~e tegaec zmijanec `ilovka repka trupka varzilo^ekaj ne vrti mi go grbot crn gospodine odvaj katot ti go najdov trieset i tri godini te baram zemjata v dol` i popreku ja prevrtev i sega samo u{te santim mi fali postoj malku mister gnila operetska opozicijo majstore ve{t za spogodbi i ujdurmi gospodaru na no}ta i zovrienata temnica oti site imiwa ti gi znam Oziris Serapis Anubis

Set Izida HathorNergal Ere{kigal MnevisVi{nu Rudra KaliRatri Vrtra AsuraRak{asi Kalika DajsuAriman Daeva Apao{aDionis Posejdon NerejForkis Tetija NimfaGorgon Japet HidraOrko Lemur ManaAkvilon Striga Dit\avol Satana Crnobog

i site prekari vrag vragule vragulina anatemnik natemnik natema kusiot kuciot nakot naol ne~estiv skrajata cacko ~rt drak {ejtan

Dragi Mihajlovski

216

i ti ja sfa}am izmamata i nad tvojot zamok bo`jo sonce gree ostavi go kowakot pretvorniku onoj pod tebe zaleàl po~ni malku }ebiwa od penxere da mu trese{ rasipi gi ~e{mite odvrti gi ventilite neka mu kapi dolu tavanot xam skr{i mu antenata iskrivi mu ja zatoa si platen ne davaj mu da se opu{ti da misli deka e sovr{en kaì mu lo{a igra so nas po~nal suetata na drugo mesto neka si ja le~i druga igra~ka neka si napravi ne ti cvetaat ruì vo crnata gradina ako ne me zau{i{ i tebe eden den matnata }e te zeme pija~kata }e ti sekne snagata }e ti papsa ni bela ni crna ne }e raspoznava{ |avole gospodine daj mi u{te santim katov da go minam do sebe da stignam

Se xari zdevot od penxere te{ki i{areti mi pra}a potpi{i potpi{i so tefterot mi mavta so kondiqot me dupi crni vo{ki v du{a mi klava taftabiti gnidi lebarki bolvi vo{ki vo{ki vo{ki boc bule boc krc kule kvrc crc oooop!

Najposle blesok. Zgradata mi e pod brada. I bog i |avolot me ~e{kaat od nea. Gi prefrlam nozete, go sobiram stomakot, {tica mi se gradite. Poleka gi krevam ramewata, glavata i racete. Preo|am. Se vrtam. Ene mi go vrvot. Mojata ubava, ~ista piramida. Od lamte` i nemir doena. Niz mojot agol kotkana, na krajot od mojot pravec niknata. Mi se sme{ka yvezdata nad mene. Od mrakot vri{tat daronoscite. Bajata im e smirnata, kisel temjanot, im bazdi livantoto. Dosko~uvam pravo na cuckata. Vrv sum. Teloto mi se topi.

217

Skok so stap

Izviram vo potok {to brza po padinite, ita niz dolovite, go se~e poleto. Ponornica stanuvam, fu~am pod temelite na svetot, so tatne` se najavuvam. I eve me {ikam na {irinkava me|u Televizijata i Fakultetot. Miro sum i grgam niz levata patika {to mi padna vo letot i stapot od kogo pred malku se otturnav. Sega sum vo vas. Ve le~am so miro i vo{ki a vie ste mi vtoriot `ivot. Vardete me, vardete se. I-na zdravje!

(1994)

218

Kole

Se zatvori krugot. Privremen, ne znam, ne uspeav toa do kraj da go nau~am. Od lu|eto. Tie umni, glupi, sme{ni,

ta`ni, gnevni, krotki, surovi, mili su{testva tolku razli~ni od mene. Mi kapat streite, me bolat tulite bez niv. I temnica mi gi alka portite. Od nigde videlce, boènce da me galne. I pilcite ve}e ne psalat. Crcorot nivni da go do{ikam. Da mi gugnat. Da uznaam deka svetot e ìv. Deka ima u{te svetlina nedoizra~ena. Su{nost nedola~ena {to u{te grgori, ja~i, klokoti vo sterna. Deka vodi }e nadojdat, ko rodnica yidot da mi navla`ni, novi ro`bi da ima, ~eda dokvakani, xagor vavilonski, idnina za Sim. Ene ve}e i katanecot mi fa}a ‘r|a. Muvlosuvaat yidovite, se roni tavanot. Vo penxereto vrie gadinki, pajaìni visat prudolu, li{ki vo niv se kotat. Se kle{tat gurtni, gumi~ki. Guveat ~ekani, zeat kle{ti od masata. Nerazdeveni kai{i vo pra{livi najlonki mi go merat pulsot. Bam...bam…bam bam…bum…bam. Vo zaduv, se murti men|emeto na stol~eto vo }o{ot. Po svetlo pohoti fasonkata. Sira~e si metlo bez ~ira~ki race. Nastinati, zu}osani, kivaat klu~evite od brutot v du{a. Srcevo me boli. No, }e govoram, }e kaùvam, }e piskam, }e vriskam. A vie smejte se, pla~ete, neka vi e lesno neboto. Iako mi studi. Mnogu, mnogu mi studi. I grdo mi e, stra{no mi e,

219

Kole

crno e.

* * *

Krrrrrrrc! - vaka sekoga{ mi krcka{e vratata koga rano-rano, po izgrejsonce, }e ja otvore{e Kole i }e pu{te{e naleti ìvot da mi gi nadojat kamenite damari, da mi go razbudat drvenoto srce, èlezniot mozok. I mnogu go sakav. Toa krupno, }elavo maì{te so du{a na dete i o~i na race doneseni od zemjata na filot, od samata glava na rekata Jordan, moèbi. Svetlinata polze{e po nego koga }e go otvore{e penxereto, }e gi zasuka{e valkanite rakavi od evtinata bluza pod maslosaniot rabotni~ki kombinizon, }e gi zategne{e preramkite i }e sedne{e na stol~eto do yidot. “Dete!“ }e vikne{e so baritonot. I deteto, edno kuso, slabi~ko Alban~e }e se stvore{e od nikade so taftata v race na koja leèrno se kadea {totuku ispraznetoto bakarno |ezve i polniot filxan taze kafe. “[kon, {kon!” }e re~e{e potoa onaka kako {to dolikuva na majstor koj{to se obra}a na neopitniot ~irak, i deteto vedna{ po~nuva{e da mi gi gali oblinite, da mi go struì pri{tot faten po ple}ite i tilot, da mi go beli mamurniot surat èden za ne`nost i toplina. “Dobro utro, gazda Kole! Airlija rabota!” velea nedorasonetite kom{ii trgnati po leb i malku sirewe na svoite rabotni mesta vo industriskiot del na Skopje, del za koj samo slu{av oti ne moèv tamu da pojdam i pokraj èlbata {to nesopirlivo mi nadoa|a{e. “Air da ima{! Air da najde{! vozvra}a{e Kole sekoga{ so nasmevka na lice nebare zadovolen od redot na stvarite vo univerzumot ili od nekoja no}e{na rabota

Dragi Mihajlovski

220

{to odli~no i na vreme ja zavr{il i bestra{no srknuva{e od è{koto kafe za da pokaè na lice mesto, pred site, pred Gospoda, moèbi, deka ne se pla{i ni od ènata ni od svetot {to toga{, na krajot od osumdesettite, poleka ja pokaùva{e sopstvenata nastrana, nevroti~na priroda. “Aren?” }e re~e{e Ranko od tretiot kat na zgradata izvi{ena sproti mene koga dooden, skapan, so crni ven~ila pod o~i, na idewe doma, }e podzastane{e da izvede ne{to za Koleta od ona {to sekoja no} go izveduva{e nekade vo Petrovec, vo nekoja birtija ili selska kr~ma, ne znam ve}e to~no. “Me vrti kolenoto! ]e meni vremeto. Moè malku Tito?” }e pobara{e avtomatski Kole i }e se podnameste{e na drvenoto stol~e nestrpliv da go ~ue mnogupati ~uenoto. “S# za tebe majstor Kole!” be{e obi~no odgovorot, “samo malku da dojdam na sebe!” I }e trgne{e edna{ od pagur~eto izvadeno od vnatre{niot xeb na dolgiot mantil, pa u{te edna{, pa u{te edna{ i koga o~ite }e mu zasvetkaa nebare utrinskoto sonce se vselilo vo niv, }e se poklone{e kako prva~e na prvata svoja priredba i }e po~ne{e: “Drugarice i drugovi, pardon, drug. I ova tisu~u osamdeset i deveta godina, samo osam godina nakon moje smrti...” I }e tera{e taka, nekoj mrsen vic }e kaè{e so glasot na Tito, pa }e svrte{e na Milo{evi}, negovoto helikoptersko sletuvawe na Kosovo }e go imitira{e, pa Dolanc i negovata haoti~na pres konferencija po intervencijata na JNA na Kosovo i redovno zavr{uva{e so nekoj izmislen fudbalki natprevar komentiran malku od Deli}, malku od Mihajlov a najmnogu od Mirovski ili Ivko Pangovski.

221

Kole

Za toa vreme Kole pa|a{e od smea, se me{kole{e na stol~eto, od vreme na vreme stanuva{e siot vìven vo govorite {to gi proizveduva{e Ranko kako na {aka, pa povtorno }e sedne{e, rakopleska{e so seto svoe krupno, nesmasno telo i so desnata raka samo mu dava{e znaci da dojde na ~ira~eto koe, sirototo, neupateno mnogu vo pretstavata {to te~e{e tuka, na tri ~ekora od mene i od nego, ide{e i ode{e praznej}i go |ezveto sega ve}e polno so topla rakija vo ~ingenoto kan~e na vozbudeniot majstor. “Car si, Ranko, car!” }e re~e{e Kole koga Ranko }e zavr{e{e so imitaciite, }e se poklone{e vadej}i ja crnata {apka i poleka }e se zagube{e zad sviokot na kusiot pat kon svojot zasluèn odmor. Preubav mi li~e{e âirov toga{. Nakonten i svetnat so seta svoja siroma{tija i beda vo utrinskiot nasmev na oktomvriskoto sonce. Park~eto potonato vo òlto-zeleni boi, kafeanata”Merkez” nedorasoneta i mamurna od sino}e{niot pir na fudbalerite na “Balkan” po nivnoto povtorno vleguvawe vo makedonskata liga, a malku potamu, Gazibaba, zgrbavena od no}e{niot suv stud i sabajle{nata slana {to sega brgu se tope{e i se gube{e na svojot zaluden pat niz utrobata na zemjata do nekoja poinakva, moèbi poblagoprijatna svetlina na drugata strana od zemjinata topka. Vo eden takov oktomvriski den se pojavi u~itelot. Rano na sabajle. Taman Kole go ima{e ispieno kafeto i dve-tri |ezviwa topla rakija i taman Ranko ja ima{e zavr{eno pretstavata i ima{e zavrteno zad sviokot. Se pojavi suv, visok, vo zelen “|ubretarac”, so beretka vrz dolgata, crna kosa fatena na “rep” i so o~ila, najmalku so dioptrija dvojka oti mu teèa na nosot i postojano so levata raka si gi potkreva{e kako da saka{e sebesi da se potkrene, ne{to

Dragi Mihajlovski

222

ne mu be{e prijatno na zemjata, ili da ja smiri nervozata {to o~igledno go ima{e opfateno i ne mu dava{e na niedno mesto da se smadri. “Airlija rabota!” re~e so podzasipnatiot glas nebare govore{e niz men|eme {to postojano mu go stega{e grloto kako da stega debelo par~e |on ili iskrivena ènska {tikla {to bara itna i neodlo`na popravka. Sigurno ima{e ili imal nesovesni roditeli {to malku od neukost a pove}e od nemarnost i zaradi sopstveniot mir, ne mu gi izvadile zagnoenite krajnici na vreme, pa sega, kako vozrasen ma`, samo golta{e golemi piluli nesvesen za opasnosta {to moè{e da mu gi uni{ti bubrezite, òl~kata ili, ne daj boè, srceto. “Air da ima{!” mu odgovori Kole bez da go pogledne v lice za{to ve}e be{e vlezen vo faza koga pogledot mu stanuva{e netuka{en, malku zabegan preku plotovite i pokrivite na bliskite niski ku}ar~iwa vo koi sega, glavno ìveeja Albanci, nebare sosem izlezen od |onija, {to se veli. “Vie rabotite ovde?” prodolì maòt i nestrplivosta poleka mu se pretvora{e vo netrpelivost i odbivnost kon ona {to mora{e da go kaè i kon onoj komu mora{e toa da mu go kaè. Racete, mislam, vidno mu treperea, so nozete tapka{e vo tvrdoglavata zemja, ja bude{e verojatno, ja dorasonuva{e od pod ve}e retkata slana preìveana u{te samo vo mojot osoj. “Nie,” re~e Kole otsutno i po~na da ~epka vo alatite istureni tuka kraj mra~niot kanal, beskrajno dolgo buri~ka{e, tara{va{e, se ~ine{e so racete, otkoga ne go najde baranoto, zaril vo samiot betonski pod i sega zadovolen prodolùva da xbara po tajnite na samata majka zemja.

223

Kole

“Popravate spa~eci?” re~isi krikna ~ovekot, vidov du{ata ko da mu be{e povredena i siot se pretvori vo uvo za da go ~ue potvrdniot odgovor na majstorot za{to samo ovoj krupen, mo{ne nequbezen i namurten ma` moè{e da bide majstorot, Mesijata za negovata bolka, za negovatya poparena du{a, za negovata te{ka, nesmadrena nervoza. “Nadvor go ~uva{?” re~e Kole koj{to ve}e, svrten so ple}ite kon ~ovekot, niz moeto edinstveno penxer~e, yirka{e vo dvorot zad mene, vo poòltenata breza, ku}arkata zad nea i dvata bunari pokrieni so drveni kapaci i cvrsto zamandaleni so po eden ‘r|osan katanec. “Go kupiv stanot bez garaà!” re~e ~ovekot i gi krena ramenicite sakaj}i da mu kaè deka toj ne e vinoven za toa, “deneska te{ko se kupuva stan a kamoli stan so garaà. Ne moè da se bara preku leb poga~a!” “Daleku sedi{?” prodolì Kole, s# u{te svrten so grbot i so pogledot vperen vo dvata katanci kako da saka, so nekoja magi~na mo} nadojdena od nekade, od dvor~eto moèbi, od daleku da gi otvori, da gi krene kapacite i od vnatre da go izvadi ona {to mu treba i {to tolku uporno go bara. “Odma tuka na }o{ot, kar{i “Merkez”, vo novata zgrada!” mnogu nervozno odgovori ~ovekot i zamavta so racete, saka{e verojatno direktno da mu pokaè no koga sfati deka zgradata, iako visoka, na devet kata, ne se gleda poradi dvokatnite ku}i {to mnogu blisku se izvi{uvaa od poòltenoto rasje, samo se zavrte na mesto, si gi pribra racete i napravi ~ekor napred kon mene. “Mnogu lo{ svet, velat, se doselil!” govore{e Kole i naglo se zavrte i go pogledna ~ovekot pravo v lice. “Glavno na{i!” odgovori ~ovekot goltnuvaj}i ja navredata iako vidov siot pozelene od gnev, “da gi razbieme

Dragi Mihajlovski

224

malku Albancite!” “Nacionalist, a?” re~e Kole i napravi dva ~ekora kon ~ovekot koj{to ve}e nervozen i gneven zbuneto go gleda{e so namera da mu tresne edna i da go zakopa zasekoga{ vo mojot temen kanal {to zjapa{e i zee{e po svojata idna `rtva. “Donesi go!” naedna{ prese~e Kole i sedna na stol~eto koe zakrcka pod negovata valkana teìna. “Treba da go turkam!” re~e ~ovekot. “Ne e zapalen od lani! Sega se vrativ od Mala Prespa i me fati golema èlba da go popravam! Kole go pogledna, saka{e onaka tenok i visok da go prese~e na dve, da go pikne vo friìderot i, po dva meseci, da im go frli na ku~iwata za Boìk. “Sigurno nema{ ni alati!” re~e Kole, zede neokolku klu~evi {to uredno visea zaka~eni na mojot yid, mu kaà na ~ira~eto da vnimava i potoa, zaedno so ~ovekot, odej}i eden do drug kako da se ma` i èna, se zagubija zad agolot od zgradata sproti mene. Po deset, petnaeset minuti, moèbi, povtorno se zadadoa od kaj agolot, Kole sednat na voza~koto sedi{te od siniot “Spa~ek” so levata noga izvadena nadvor, a ~ovekot turka{e od nazad, te{ko zbiva{e, ofka{e, niz zadnoto staklo od kolata samo beretkata mu ja gledav kako se kreva i se spu{ta i grdite o~ila {to svetea neprijatno na oktomvriskoto sonce. “Doobaar!” re~e Kole koga stignaa pred mene, izleze od kolata i mu ostavi mo`nost na sirotiot ~ovek da se ispravi, da gi stavi racete na slabini za{to te{ko di{e{e, du{a, mislam, bere{e, vo ovoj svet se vra}a{e ili od nego si ode{e, ne znaev. “]e bide, majstore?’ najposle pra{a ~ovekot i

225

Kole

nervozata povtorno go sovlada, so levata noga tapka{e po zemjata, so desnata raka si ja kube{e bradata a so pogledot, malku upla{en, mnogu pove}e zbunet, gi bara{e o~ite na majstorot za da mu re~at, onaka bez zbor, deka s# }e bide kako {to treba, deka za ~as ili dva povtorno }e sedne vo svojot “Spa~ek”, }e stisne na pedalot i }e leta po skopskite ulici. “[to ne bilo?” re~e Kole neodredeno, “ama “Spa~ekov” ti e za nikade! Isto kako i dràvava! Pred nos ni se raspa|a!” “Drugi neka berat gajle za dràvata!” re~e ~ovekot, a glasot mu podzastana za{to odvaj go kontrolira{e da ne {ikne i seta rabota da ja rasipe. “Prvin }e ja opleskame, a posle drugi neka ni go berat gajleto! Sum ja ~ul taa prikazna!” re~e Kole mirno i sedna na stol~eto. “Sedi!” dodade potoa i mu go potturna drugoto stol~e i toj da sedne. “Nemam vreme!” re~e ~ovekot i vidov kako kosata mu se kostre{i pod beretkata. “Moram na ~asovi!” “Daskal, a?” re~e Kole i spokojno si nali od rakijata {to mu be{e vedna{ tuka desno, na dofat od rakata. “Znaev,” re~e, “samo daskali i avtomehani~ari moè vaka da si ja zapustat kolata. [to ne si kupi{ nova?” Na ~ovekot mu ide{e da poludi od maka. O~igledno naviknat toj da deli lekcii, ne saka{e i ne moè{e da prima lekcija od eden vakov leèren no strog i bezobrazen majstor. “A kade vi e vam kolata?” re~e gneven ~ovekot i samo malku treba{e da ja isturi lutinata vrz }elaviot majstor. “Nemoj ti mene na vie!” re~e majstorot, “mi idat mornici koga nekoj }e mi dojde ovde i }e mi se obrati na vie. Ne e ova u~ilnica, da mu se snevidi!” I prodolì da

Dragi Mihajlovski

226

pie iako mene li~no seto vreme me fa}a{e sram, crveneev zad grbot od majstorot, ne se soglasuvav vaka da gi primame mu{teriite, mnogu mi ide{e da go karam Koleta, da go pou~am, ama zbor pustoto si nemav. “Gluposti!” re~e Kole i go ostavi {i{eto so rakija na staroto mesto do yidot, “kade mi e kolata. Mene najde za kola da me pra{uva{? Iljadnici niz race mi pominale. Do nosot mi se! Ne moàm ve}e da gi gledam!” “Toga{ ne raboti! Zatvori ja firmata i pravi ne{to drugo!” svika besno ~ovekot i brzo pogledna na ra~niot ~asovnik {to golem i trkalezen podizleguva{e od vreme na vreme od pod desniot rakav na “|ubretarecot”. “Sedi!” povtori Kole u{te edna{ i pokaà so prstot kon praznoto stol~e. “Jas sum majstor Kole!” “Ako ti si majstor toga{ jas sum Ikar” svika ~ovekot i mu ide{e da eksplodira na lice mesto. “Dojdi utre vo devet!” dodade strogo i otse~no Kole i, voop{to ne grièj}i se za u~itelot {to poluduva{e, izleguva{e od pamet pred nego i pred mene, se razbira, go dofati {i{eto, stana, mu go svrte grbot i se zagleda niz mene vo dvorot kaj{to bavno, no sigurno navleguva{e utrinskoto sonce so svoite ne tolku ostri oktomvriski zabi.

* * *

Ova se slu~i vo ponedelnik. Vtornikot, edna minuta pred devet, Ikar se nacrta pred mene i pred majstorot koj{to, koga go vide, kako da mu se stemna, kako seto oktomvrisko nebo, delot negov nad âir da mu se urna vrz }elata, mu go krena pritisokot i sega, crven vo o~ite, ree{e nad svoeto stol~e pred mene.

227

Kole

“Gotov e?” pra{a Ikar, nervozen od merata nadvor, ven~ilata pod o~ite izdolèni ko crni }esi pod o~ilata, jasno be{e deka minal edna neprospana no}. “Sedi!” mu re~e Kole i mu turi edna rakija vo ~av~eto {to stoe{e na taftata prinesena od nedokvakanoto ~ira~e. “Nemam vreme!” re~e Ikar i mnogu glasno mu projdoa mornici niz teloto. Ubavo gi ~uv kako mu tropotat po koàta, kako mu go monatat likot i mu go stemnuvaat. “Vo devet gi letam gulabite!” re~e Kole. Ikar kako damla da go udri, vidov mnogu mu se brza{e, nekoj ili ne{to ili nekoja go tera{e nekade da brza, mu treba{e ovoj sin “Spa~ek” zarinkan ovde, so dolgata mucka, vo mene, vo mojata tiha, zarobena temnica. “Dobro, a koga raboti{?” pra{a najposle otkako se vrati malku na sebe, otkako se priseti zo{to e ovde dojden, otkako malku uspea da ja sovlada nervozata {to go dave{e i sopnuva{e seto vreme. “Sega!” re~e Kole, stana, otide do golubarnikot prilepen do mojata desna strana i vo slednite desetina minuti go slu{av kako govori so gulabite, kako eden po eden gi vivnuva ugore vo vozduhot, kako gi sledi vo nivniot let, im dovikuva, gi brka od pogre{nite pokrivi tamu kaj{to nekoj zloben kom{ija moè nezgodno da gi perne po glav~iwata, da im gi svitka i po brza postapka da gi isprati na onoj svet. Ikar seto vreme go gleda{e, seto vreme de se xare{e vo {ajnot {to leta{e napred pred drugite de poglednuva{e vo ~asovnikot, si gi trie{e o~ite kako da saka{e na vreme da se otrezni od pijanstvoto vo koe be{e, ne po svoja volja, zapadnal, pa da sedne vo prokletiot “Spa~ek” i zasekoga{ da go snema od pred mene, od pred moite {irum otvoreni vrati.

Dragi Mihajlovski

228

No pra{awe be{e dali ve}e ima izbor. “Spa~ekot” ne rabote{e. Ova e, verojatno, edinstveniot majstor vo Skopje, ovoj debel, mrsen gulabar, {to sepak, na svoj na~in, mu dade nekakva nade` deka kolata }e proraboti. Zatoa, moèbi, ni{to ne prezema{e. Stoe{e vo svojot “|ubretarec”, tuka pred mene, tapka{e vo mesto i sigurna bev, se ~uvstvuva{e kako |ubre. Kole najposle gi sleta gulabite, so grubite ra~i{ta gi gale{e po telcata edno pet minuti a potoa, leka-poleka gi pikna vnatre vo gulabarnikot. “]e yirne{ sega?” go smekna naglo glasot Ikar svesen deka denot, nedelata, mesecite {to sledat mu zavisat od dobrata volja na ova strasno gulabari{te. “Ja ~ekam Mare!” re~e Kole i povtorno sedna na stol~eto i si nali od rakijata. “Sedi!” povtori po vtor i posleden pat toj den nudej}i mu ~av~e na mu{erijata. “Veruva{ vo ìvot po smrtta?” “Ne veruvam vo ni{to!” re~e Ikar i o~igledno odbivaj}i ja ponudata da sedne, samo malku se priblià i se istopori onaka visok pred majstorot. “Sakam samo da go vidi{ “Spa~ekot”!” “A dali toa go veli{ i pred u~enicite?” prodolì Kole so svojot teòk bariton, “dali tie ti veruvaat?” “Ne znam vo {to tie veruvaat! Znam samo deka znaat {to treba da pravi eden avtomehani~ar!” “Ti si lo{ u~itel!” re~e Kole i ja goltna na eks rakijata. “Si plival nekoga{ vo Atlantikot?” “Molam?” re~e Ikar i vidov kako sosem mu se menuva liceto, kako mu se sobiraat ve|ite, mu se {iri ustata, mu se vcrvenuvaat nosot, u{ite. Se ispla{iv da ne crkne od gnev i lutina. “Da go slu{a{ Atlantikot kako ti grovta no}e pod

229

Kole

penxere, kako nespokoen i poln zakana ti se vseluva v du{a i te vika polugol da se nurne{ vo negovata bezmerna temnica dodeka svetilnicite niknati nad mrakot blagoprijatno ti kimaat so glavite, toa e vozbuda!” re~e Kole naedna{ i go svrte pogledot kon bunarite vo dvorot koi naedna{ zaklokotija i blag zemjotres me razni{a mene i malovo par~e od zeleniot âir. “Vidi go ti nego!” re~e Ikar voznemiren i zbunet, “pa ti si bil poet! Ama mene me interesira samo Spa~ekot! [to blada{, ~oveku?” “Ti velam Mare, èna mi, }e dojde! A taa epten veruva vo zadgroben ìvot!” re~e Kole i povtorno se vrati vo svojata banalna pozicija so pogledot vperen vo visokiot mu{terija na koj{to sega mu be{e tolku blisku {to ovoj moè{e so eden poteg, so eden zamav na rakata, da go mavne i da mu go isturi Atlantikot od glavata. No ni{to ne se slu~i. Siot napliv sopre tuka nekade vo tesnecot pome|u niv. “Dojdi utre vo edinaeset!” re~e Kole a na Ikara ne mu ostana ni{to drugo tuku da se sozeme, da se soo~i so situacijata vo koja se najde i nervozno da is~ezne zad agolot od na{eto bedno maalo sega ve}e seto poklopeno vo rasko{ot na esenskoto òltilo po koe bezdomni~ki kolvaa nepodnoslivo zdodevnite crni ~avki.

* * *

Sredata osamna temna i nikakva. Do`dot po~na da lie od sabajleto kako neviden. Po streite udiraa kapkite so te{ka silina i se zakanuvaa da go potopat sirototo maalo kako vo 1962 godina koga, velat, se izlil Vardar i go podgotvil Skopje za golemiot zemjotres od 1963. Jas sum

Dragi Mihajlovski

230

mnogu stara, moè sto godini imam, u{te dedoto na Mare, ènata na Kole, me ima napraveno i ottoga{ verno mu sluàm na semejstvoto za najrazli~ni nameni. I pomneweto mi e golemo. Duri pomnam koga Kole, mlad i so bujna crna kosa, dojde domazet kaj nas, gi zede rabotite pod svoe i go najavi prosperitetot na mo{ne propadnatoto furnaxisko semejstvo. Ikar dojde to~no na vreme iako do`dot, mi se stori, tokmu toga{, kon edinaeset, se ima{e zasileno i nema{e nikakva namera da sopre. Zastana tuka pred otvorenite vrati tolku nere{itelno {to Kole mora{e da mu kaè ili da vleze ili da izleze za{to do`dot mu go kisne{e samo polovinata “|ubretarec” a drugata polovina bezbedno se varde{e pod mojot siguren pokriv. “Ne sum za sedewe,” re~e Ikar i sepak napravi ~ekor vnatre, “go yirna?” “Mare e tuka!” go prese~e Kole kako da saka{e da go opomene deka pred nea ne smee da govori za Spa~ekot, nebare taa grda, mala, ostarena kola e nekakva tajna {to treba da se ~uva samo pome|u dvajcata niv. “A koga e Mare tuka obi~no se zboruva za grobi{ta!” dodade Kole, “ima{ kupeno mesto na grobi{ta?” “Sega napolniv ~etirieset!” re~e Ikar nervozno, “a i ti ne mi izgleda{ mnogu postar!” “Ubavo e da se ima semejna grobnica!” re~e Kole sednat, se razbira, na neizbe`noto stol~e do yidot. “Zamisli umre{ na vakov skapan den a lu|eto ne znaat kade da te zakopaat! Na tvoe mesto jas bi razmislil!” “Gluposti!” re~e Ikar i nervozata povtorno mu se zgolemi, de ja vade{e de ja stava{e iskisnata beretka, yirka{e ne{to vnatre vo vodeniot “|ubretarec”, mu ide{e da pla~e, da vika, da rika, da go fati majstorov sose stol~eto,

231

Kole

sose ovoj proklet âir i da gi frli ugore vo nataènoto nebo. “ Ne se toa gluposti. ôvek treba ponekoga{ da bide prakti~en. Razmisli!” prodolì Kole so ramnomerniot bariton {to se me{a{e so do`dot i izgleda{e nebare toj gi kontrolira grmotevicite {to bezmilosno go ru{ea spokojot na idili~nata maalska atmosfera. “Si videl slika od Brojgel?” “Molam?” mole{e Ikar v~udoviden od pra{aweto i ve}e sosema svesen za zamkata vo koja, se ~ine{e, se ima nepovratno fateno. O~igledno ne moè{e da sfati {to navistina saka ovoj }elav avtomehani~ar sednat kar{i nego, kakva e negovata vrska so Brojgel, zo{to go vika Ikar iako toj samo, vo obidot da ironizira, go upotrebi toa ime. “Kakva vrska ima Brojgel so mojot Spa~ek? “Koga sme mladi ja ìveeme besmrtnosta,” prodolì Kole da go bombardira Ikara so plitka filozofija, “a koga }e po~neme da stareeme, sfa}ame deka sme smrtni i kusove~ni. Vo mladosta sme kako ptici. Ne ja ~uvstvuvame zemjinata teà i so les letame kade {to }e ni prdne. Vo starosta ni treba mudrost za da go prodolìme letot. Taka e i so tvojot Spa~ek. Sega e star i za povtorno da leta mu treba mudrost. A taa mudrost, na vakov do`dliv den ti ja bara{ od mene. Ili sedi ili dojdi utre vo dvanaeset!” i mu go potturna drugoto stol~e koe, vidov, so radost ja ~eka{e toplinata {to }e se spu{ti vrz negovata mazna povr{ina. “A zo{to Brojgel?” s# u{te se ~ude{e Ikar, so ustata podzinata nebare tuka, na samite moi porti umrel, i sega vo svojot posleìvot slu{a nekakva lekcija{ka filozofija {to vo tam-tam ritam udira vrz negovata {aba~ka beretka i mu ja iskrivokol~uva polusedata glava pod nea. “Za{to Brojgel, poznatiot flamanski slikar,

Dragi Mihajlovski

232

realist i kolorist, eden od prvite pejzaìsti na svetot ~ii{to sliki pretstavuvaat sna`na satira na lu|eto i prilikite od negovoto vreme, a koj{to umrel koga [ekspir, na primer, imal samo pet godini, go slika tvojot Ikar!” “I?” “I kaj nego, kako {to veli Odn, angliskiot poet {to vo 1968 godina be{e kaj nas vo Struga da go primi “Zlatniot venec”, nikomu ne mu e gajle za padot na Ikara. Moèbi ora~ot go ~ul plesokot ama za nego neuspehot Ikarov ne bil vaèn. I sonceto prodolìlo da gree iako pred malku, kako svedok na tragedijata, svetelo vrz belite noze {to is~eznale vo zelenata voda. A onie od luksuzniot brod koi sigurno videle ~udo, mom~e {to pa|a od neboto, prodolìle po svojot pat kako ni{to da ne bilo!” “[to saka{ da mi kaè{?” re~isi krikna Ikar zamelu{en od enciklopediskoto bladawe na majstorot. “Velam ba{ mi e gajle za padot na Spa~ekot! Deneska tuka e Mare, a Mare se interesira za grobi{ta. I velam kupi si mesto, prakti~no e, da ne te frlat vo kalta pred Radi{ani!” “Zna~i ni{to od Spa~ekot? “Dojdi utre vo dvanaeset!” re~e Kole po vtorpat, stana, ja pokri glavata so eden od valkanite najloni {to mu se najdoa pri raka i po, edna minuta, otkako spokojno go mina dvorot patem udiraj}i dva-tri pati po kapacite od bunarite, se pikna vo niskata tro{na ku}a zgrbavena vedna{ tuka, na samo deset metri zad mojot {irok grb.

* * *

êtvrtokot u{te izutrina bolsna prekrasen den. îst, gordeliv i bezobrazen. So raka moè{e da se dofati

233

Kole

Ramno, vrvot na Skopska Crna {to izmien i rasonet yirka{e pome|u dvete zgradi i se podgotvuva{e da go doru~kuva sinoto nebo legnato nad nego ko na golem, priroden posluàvnik. Vakvite denovi, za àl mnogu retki vo tekot na godinata, vele{e Kole, potse}aat na vistinskata klima na Skopje, koja sega, potisnata od ogromnoto zagaduvawe, se ima{e povle~eno na drugi, mnogu posre}ni mesta po dolinata na Vardar. Ikar dojde to~no na pladne. Malku svetnat vo liceto pod vlijanie na preubaviot den no s# u{te nervozen od pomislata deka Spa~ekot ne mu e ni ~epnat. Mene li~no, pravo da vi kaàm, mi be{e mnogu ~udno {to ima{e tolku zapnato okolu ovaa grda krntija so àbji o~i i nesmasen dolg nos. Ne gledav {to ima{e tuka da se poprava. Ednostavno vekot mu ima{e pominato, go ima{e otsluèno svoeto, {to bi rekol Kole, i sega mu ima{e dojdeno vremeto za na buni{te. No ~ovekov be{e uporen. Sum slu{ala i porano, od drugi mu{terii za posebnosta na lu|eto {to imale spa~eci. Deka samo tie imale pravo, so blendirawe, da se pozdravuvaat na pati{tata, na primer. Ili deka site do eden bile nekakvi umetnici ili filozofi {to uìvale vo bavnoto vozewe. Ili deka Spa~ek ne se prodaval. Demek isto kako uli{tata. Koj prodade p~eli ili Spa~ek golema nesre}a }e go snajdela, nema{tija golema ili druga sli~na strad. Zna~i Spa~ek moèlo samo da se dade na nekoj izbran, nekoj poseben. Celo vreme se pra{uvav vo tie tri-~etiri dena kolku {to svra}a{e ovde kaj nas i se trese{e kako spobudalen nebare od nas mu zavise{e par~eto leb, dali ovoj Ikar, ili kako navistina se vika, be{e nekoj poseben, nekoj od izbranite? Go gledav, go merkav seto vreme onaka svitkan i zbunet i se pra{uvav po {to bi moèl da bide poseben. Da ne be{e nekoj svetec prepraven vo naiven, zbunet i nervozen

Dragi Mihajlovski

234

maalski u~itel? Nikako ne mi izgleda{e za takov iako tolkavoto vnimanie {to mu go posvetuva{e Kole treba{e da me natera ubavo da razmislam iako mislata ne e mojata silna strana. “Proba barem da go zapali{?” pra{a Ikar srame`livo zastanat tokmu pred moite {irum otvoreni porti za{to vakvite denovi mi ja greeja du{ata i mi vlevaa nade` deka svetot sepak do kraj ne se izopa~il, “Znam deka ni{to ne mu e, znael da pali i sred zima, masloto samo da zovrie, da se krene, sve}icite mi se novi, platinata e nova, karburatorot lani go smenav!” “Ne go po~ituva{ pladneto!” re~e Kole namurten, sosema vo nesklad so nasmeanata svetlina {to bolska{e od site strani i mi gi tople{e pazuvite isto kako {to go gale{e negovoto krupno, maslosano telo klapnato vrz sirototo, trpelivo stol~e, “ti nikogo i ni{to ne po~ituva{! Ti si zaguben, ~oveku! Begaj vo samotija!” “Deneska imam namera da ostanam podolgo,” re~e Ikar kako da ne go ~u Koleta, kako voop{to da ne ja zau{i negovata mudre~ka strogost, “gi odlo`iv ~asovite i sakam da vidam {to e so Spa~ekot!” “Sedi!” re~e Kole i so levata noga rutinski mu go potturna drugoto stol~e. “Sepak }e stojam!” re~e Ikar i pak po~na da tapka de so levata de so desnata noga po zemjata {to sogolena se pe~e{e na re~isi prijatnoto sonce. Kole stana, se povle~e dlaboko vo mene, pet minuti yirka{e niz penxereto vo bunarite {to ubavo se gledaa izdignati nad rasjeto vo dvorot, potoa, kako da se seti na ne{to, se vrati nazad, so desnata raka go udri dva-tri pati Spa~ekot neprijatno piknat tuka vo mojata utroba, za mig napravi poteg nebare }e ja otvori vratata i }e sedne na

235

Kole

voza~koto sedi{te no naedna{ se premisli, se ispruì kraj kolata, napravi nabrzina deset skleka i povtorno sedna na stol~eto. “Koncentracija,” re~e potoa, “sekoga{ treba koncentracija inaku site }e staneme Amerikanci!” Od Ikara stigna samo molk. Stoe{e samo i uporno ~eka{e ne{to da se slu~i, kako da znae{e deka ova ne moè ve~no da trae, deka najposle i ovoj debel majstor, ili kvazi-filozof, s#edno, }e se otrezni od ovaa negova zanesenost i }e se fati za rabota. Zatoa i trpe{e s# {to }e mu se kaè iako kojznae {to s# mu se vrte{e vo glavata, {to misli i ludosti mu idea. “Po~ituvaj go pladneto! Po nego se poznava deka }e stigne ve~erta a po nea noviot den!” “Pa toa i vrap~iwata go znaat!” se osmeli najposle Ikar i seta negova cini~nost ve{to skriena zad blagata nervoza naedna{ dojde do poln izraz. “Ti govoram za pladneto na Zaratustra,” re~e Kole sega potpren so ple}ite na mojot yid, “po nego doa|a zalezot, pa ra|aweto na noviot ~ovek! Pred toa treba s# ~ove~ko da se prezre!” “Se gleda deka si blisku do nad~ovekot!” prodolì vo istiot cini~en ton Ikar, “ne moè{ ni eden Spa~ek da sredi{!” “Dete!” svika Kole naedna{ i vedna{, od nikade se stvori ~ira~eto so taftata v race, “odi i kaì & na Mare da ti go dade albumot od fiokata pod kafezot! Da ne ~uva{ papagali?” “Vo stanot nema mesto za nas a kamoli za papagali!” re~e Ikar, “Kako ne vi e grev taka da gi ma~ite?” Kole kako da se seti na u{te ne{to, potstana da vikne po ~ira~eto no brzo se predomisli koga vide deka

Dragi Mihajlovski

236

ova ve}e se izgubi vo ku}ata {to se me{kole{e vo sjajot na prekrasniot den. “Za s# e vinoven umorot!” re~e Kole kako da ne ja slu{na cini~nata zabele{ka na sogovornikot, “Toj n# tera da izmisluvame bogovi, zadgroben ìvot! Da ne be{e toj jas i Mare i deneska }e bevme sre}ni!” “Dobro. Sega te molam yirni go Spa~ekot!” re~e nervozno Ikar i trgna da ja otvori vratata od stranata na voza~ot. “Sedi!” naredi Kole strogo i se smurti, “sedi koga ti velam. Saka{ s# da rasipe{?” “Koe s# ~oveku?” svika Ikar re{en da vleze vo Spa~ekot, da proba sam da go zapali ili da go udri i so saati da go udira kako {to, pretpostavuvam, go udiral godini nanazad sekoja zima koga ovoj tvrdoglavo odbival da zapali nautro dodeka ne se seti koja mu e osnovnata rabota. Kole so eden poteg cvrsto go stegna za raka i kako perduv go isturka nadvor od garaàta. “Ve znam jas vas nervoznite!” re~e Kole koga povtorno se plasna na stol~eto, “sakate s# naedna{! Vedna{ i tuka! Kako drugite da pijat mastilo! Mnogu samotija vi fali, mnogu!” “Mi fali mene Spa~ekot! Vidi {to ti fali tebe i ostavi me mene na mira!” Vo toj mig se vrati ~ira~eto so golemiot, zamasten album v race i zastana pred Koleta. Kole so debelite, ne mnogu elegantni prsti go otvori i patem mu dodade u{te malku maslosanost i prepoznatliv miris na benzin i nafta. “Vidi ovde!” mu re~e na Ikara, “Gleda{? Najgolemiot du}an vo Maxari go drèvme so stariot! Nema{e kola vo Skopje {to od nas ne be{e servisirana! Ama toj umre

237

Kole

i naedna{ setiv umor! Ne moèv ni alatite ovde da gi prenesam! Ta`no mi e vo âirov! Si ~ul za Dan?” Ikar gleda{e de vo albumot de vo majstorot a preku nego niz moeto zadno penxer~e prvpat, mi se stori, gi zdogleda bunarite vo dvorot. Ne{to vo likot mu se smena, ne{to naedna{ se smiri, Dan moèbi mu be{e omilen avtor, ne znam, pa majstorot go pogodi pravo v srce ili v du{a, gospod znae. “Sedi!” mu re~e Kole vo pladneto {to odminuva{e i mu go potturna stol~eto a Ikar, malku neo~ekuvano, ja prifati ponudata i sedna. Zamislete scena! Portite moi otvoreni, nadvor se kapi âirot vo svetliot den, a na sekoj od yidovite se potprel po eden ma` na okolu ~etiriesetgodi{na vozrast, edniot gi vrti stranicite od albumot i mafta ne{to so racete, a drugiot kima so glavata, potpra{uva ne{to, pa pak kima so glavata. “Od kade go znae{ Dan?” najposle pra{a Ikar koga albumot be{e razgledan i vraten doma po ~ira~eto. “Predavawe za senkata!” odgovori kako od top Kole “senkata ja nema samo na pladne i toga{ qubovta e najsilna! Nautro i nave~er gi krie dvajcata {to se sakaat od zavista na drugite lu|e, a nave~er, kako mene i Mare, na primer, n# krie eden od drug!” “Fantasti~no!” re~e Ikar i prvpat mi se ~ini, vo tie nekolku dena, go sfati majstorot seriozno. “]e mi go popravi{ Spa~ekot sega?” “Dojdi ve~er!” re~e Kole blago, so pogledot vtren~en kon bunarite kako da najavuva{e nekoja posebna sve~enost za taa no}, nekoe begstvo vo tolku spomenuvanata samotija, kraj, moèbi, na negoviot umor ili sli~no. Veruvajte samo toj toa go znae{e. Samo toj i nikoj drug!

Dragi Mihajlovski

238

Ve~erta dojde mnogu brzo. Go poklopi âirot i go zavi vo crna neizvesnost. Ovde, kaj nas, ima mnogu malku uli~ni svetilki koi naj~esto ne rabotat pa koga se sno}uva, sno}uvaweto e navistina temno i neproyirno. Popularnite banderi s# u{te se popolezni kako mesta na koi se lepat nekrolozi odo{to za osvetluvawe na na{iot mrak. Edinstveni orientiri vo temnicata ostanuvaat slabo osvetlenata fiskulturna sala i belite kubiwa na crkvata Sveti \or|i koja, vo dolgite esenski i zimski no}i, beskrompromisno se bori edna{ zasekoga{ da ja pobedi crnata lamja koja, od site strani, & se zakanuva da ja goltne so mnogubrojnite mra~ni, bezobrazno dr~ni glavi. Ikar ni se prikrade kako seni{te. Buvna od mrakot i se istopori pred mene i pred Koleta koj{to spremen go o~ekuva{e. Kole ja zapali baterijata. Taa mala i so tesno grlo napravi kru`no snop~e svetlina koe, so dvièweto na negovata desna raka, {ara{e niz mene i, vo delovi, ja pokaùva{e mojata utroba. Polusmrznati i skukuleni, se kle{tea klu~evite prese~eni na spawe nebare se spremaa za nekoj ~uden bunt {to }e gi vraboti i }e gi napravi, barem vo toa, ramnopravni so izmrsenata digalka piknata i zategnata pod prednata desna strana na ovoj nepoèlen natrapnik, Spa~ekot, {to nepristojno se ima{e optegnato preku dlabokiot kanal vo koj se spu{ta{e rasklatena, drvena skala. Na ne~istata masi~ka desno od kanalot, pricvrsteno na edniot kraj, zee{e men|emeto vo koe bea stegnati nekakvi èlevca smrtno prepla{eni pred podmolnata zakana na bonsekot, podza’r|an i sprostren vedna{ tuka na drugiot kraj. Vo agolot, do moeto zadno penxer~e, }uze{e nekakov star kredenec, od ~eizot na Mare, moèbi ili otsluèn del od bogatiot mebel na nejzinata pokojna majka vo ~ii vitrini, sobrani vo pet ili {est stari konzervi, vrieja

239

Kole

gurtni, {ajbni, {ajki mali, {ajki sredni, {ajki golemi, bru}a, navrtki, zavrtki, razni gum~iwa, patenti, delovi od {tekeri, priklu~nici. Edinstvenata, primitivna sijalica, nepristojno gola, so pajaìni kaj fasonkata, vise{e od ne~istiot tavan vo luda nevrtka za{to odamna ima{e pregoreno a Kole, zafaten stra{no so sebesi i so svojata kreativna samotija, nema{e nikakva namera da ja smeni. “Sedi!” mu re~e Kole na Ikara a Ikar, ovojpat, smiren, poslu{en, ve}e naviknat na tonot, bez zbor se spu{ti na stol~eto. “Kako vo srceto na temninata sme!” dodade i samiot sedna na svoeto legendarno mesto. “I Konrad go znae{?” re~e Ikar nevidliv vo mrakot za{to Kole ja ima{e svrteno baterijata kon Spa~ekot. “Docna po~nav da rabotam na sebe!” re~e Kole, “toa e edinstvenoto ne{to vo ìvotot za koe àlam! Poljakot me natera!” Ikar od drugata strana na mojot mrak kako da potstana na stol~eto, kako da zamavna so racete, kako da mavta{e nekoe vreme, kako da podletnuva{e so nevidlivi krilja. Ti{inata, re~isi mrtvata ti{ina, {tamata legnata vrz mene, dvorot nazad i ku}ata, go kaùva{e toa. “Nekoj na zavidna vozrast, da nau~i odli~no angliski jazik, da pi{uva na nego i da postigne tolkav uspeh, toa e za mene volja! Volja da se nadmine{ sebesi, da se prezre{ i da stigne{ do visini na koi se leta! [to e so tebe? U{te te jade nervozata?” “Moè edno rakiv~e?” zamoli Ikar a Kole spremno mu go dade zamastenoto {i{e so doma{na komova, “se ~uvstuvam...se ~uvstvuvam kako dete!” “Toa e zatoa {to si iskren kon sebe!” re~e Kole, “a iskrenosta posebno kon sebe, e blagorodnost! Ti moè{ navistina da bide{ Ikar! Prviot uspe{en Ikar! Kolku si

Dragi Mihajlovski

240

teòk?” “[eeset i pet-{est!” “Odli~no!” re~e Kole, stana, ja otvori vratata od Spa~ekot i vleze vnatre. Edno vreme ne se slu{a{e ni{to, samo krckaweto na sinata kola pod teìnata na mnogu krupniot majstor, a potoa naedna{, ko po nekoja netuka{na komanda, se ~u zvukot od klu~ot {to se zavrti vo bravata, pa brm~eweto na motorot {to prvin so grgot, so ~kripewe, so te{ka ma~nina, a potoa jasno i glasno proraboti, mo}no pridviùvaj}i ja te{kata elisa i potresuvaj}i go molkot zacaren vo poslednite nekolku ~asa. Mlade{kiot krik na Spa~ekot od mojata utroba e~e{e naokolu dovikuvaj}i go radosno v~udovideniot Ikar sednat so {i{eto rakija v race na stol~eto okolu koe, za nula vreme. se nasobra, se zgusti crniot kako no}ta ~ad nasila teran niz dolgiot zar’|an auspuh. “Trgni se!” mu svika Kole koga so pomo{ na mehanizmot od vnatre go spu{ti stakloto od prozorecot, “izlezi nadvor i ~ekaj!” Potoa se slu{na kako levata noga na Kole pritisna na kumplungot, ja stavi vo rikverc, pa go ispu{ti kumplungot i stegna na gasta. Spa~ekot poleka se izvle~ka od mene nazadgazum, a koga zastana na tri ~ekora potamu od mojot prag, vidov kako àbjata mucka i poduenite o~i triufalno mi se kle{tat. Kole izleze od kolata, so grubata, desna raka ja pogali malku po platnenata glava a potoa, davaj}i mu znak so drugata raka na Ikara pobegnat malku potamu vo mrakot pred naletot na gustiot gare` i nepodnoslivata smrdea, sedna na svoeto stol~e. “Da nazdravime!” re~e toj, “za Spa~ekot!” “Za Spa~ekot i majstorot!” povtori po nego Ikar i

241

Kole

trgna edna goltka od podadenoto {i{e. “Sega mo`e pak da leta!” re~e Kole koga go dofati {i{eto, “iako pladneto odamna mu e projdeno!” “A kako?” pra{a Ikar za kratko zbunet od ona {to go vide i {to ni na kraj pamet ne go o~ekuva{e. “Taka!” re~e Kole i prvpat, po dolgo vreme se nasmea i u{te pove}e go za{emeti Ikara, “Dewe letam gulabi, no}e koli! Si go ~ital Cepenkov?” “Kakva vrska ima toj prilepski terzija i sobira~ so letaweto i mojot Spa~ek!” “Kako prvo toj e sobira~ kolku {to jas sum Markez! Kako vtoro mudrosta {to vo ovie nekolku no}i mu ja pozajmuvav na tvojot Spa~ek vo golem del e negova! Nikoj podobro ne letal od nego! Nikoj! Ima {to da se u~i od negovata samotija! Dojdi!” “A Spa~ekot?” pra{a Ikar podispla{eno. “Neka raboti! Ni{to pove}e ne mo`e da go zapre! Ti samo dojdi so mene.” “Idam, idam!” re~e Ikar i trgna vedna{ po Koleta. Mnogu seni{na, priznavam, be{e gletkata. Kole, so baterijata v race ode{e napred, niz tesnoto soka~e pokraj mojot desen yid a Ikar, malku podgrbaven nebare s# u{te ispla{en deka nekoja nadvor{tina }e go zgrap~i, po nego. Koga dojdoa vo dvorot zad mene, Kole mu dade znak na Ikara da zastane. Kole po~na da se yveri vo bunarite ko dva aveti nasadeni srede dvorot pod duwata. Ikar vo s# go slede{e. Kole, mnogu vnimatelno i poln po~it, prijde do niv. So grubite race go dofati prvin edniot a potoa drugiot katanec, gi vrte{e, gi prevrtuva{e kako prvpat da gi gleda. Te{ki mornici ko da go lazea po telo. “Donesi mi trinajska!” mu re~e na Ikara nebare ovoj mu be{e novoto ~ira~e ili podostaren kalfa.

Dragi Mihajlovski

242

“Molam?” re~e Ikar. “Moè i dvanajska. Donesi s# {to }e najde{. Ne zaboravaj motorcangla i {trafciger!” Ikar be{e zbunet, mnogu, mnogu zbunet no poslu{a i vidno snobej}i se pred opasnata temnica, se vrati nazad vo mene, izvade od nekade kibrit i palej}i nekolku ~kor~iwa edno po drugo, zede s# {to mu re~e majstorot. No}ta be{e ~udno skoùrena. Se ~uvstvuva{e deka vo nejzinite studeni poli se gotvi slanata {to utredenta }e treba da gi iznenadi âir~ani i da gi natera da mislat na prestojnata dolga, skudna i, za mnozina, posledna zima. Kole gi prifati alatite {to mu gi donese Ikar i, kako ve{t hirurg so ostriot skalpel, po~na da ~epka, da grebe, da se~e ne{to okolu kapacite i katancite. Potoa, malku ko da se podispla{i, se pottrgna nanazad i pak ne{to mu {epna na Ikara. Ovoj se vrati vo mene, go dopotro{i kibritot, zede ne{to i pak otide do Koleta. “Ege i bonsek mu e majkata!” re~e potoa Kole i potonat vo vozbuda, dolgo struè{e, grebe{e, se~e{e s# duri ne se ~u tivok tropot na tloto, za{to ne{to se otkina, {klocna i, o~igledno, padna dolu. Potoa, so beskrajno trpenie i koncentracija Kole gi krena kapacite i gi ostavi ispraveni na ednata strana. Od bunarite naglo izbi re~isi nepodnosliv bazde`. Od nivnata dlabo~ina, veruvam, od nivnata podmolna, polna so zakana tajna, od nivnata taga. “Brzo donesi gi dvete {i{iwa!” naredi Kole so glas {to ne trpe{e protivewe. “Koi {i{iwa?” se trese{e pove}e od vozbuda odo{to od stud Ikar. “Onie do vratata! Brzo da ne isparat!” “[to da ispari?”

243

Kole

“Odi!” re~e Kole i go potturna Ikara nebare mu dava{e zalet, nebare ovoj najposle i vistinski }e vleze vo novoto ime, vo imeto {to mu go izmisli majstorot - Ikar i od sega }e treba soodvetno na nego i da postapuva. “Sega vrzi si go dobro okolu vratot!” mu re~e Kole na Ikara koga ovoj se vrati so {i{iwata, “drugoto }e si go vrzam jas!” Koga ova se zavr{i, Kole poxbara malku okolu bunarite i brzo ja najde kofata vrzana za dolgoto jaè namotano i piknato vo nea. Ja prevrte so desnata raka, ja protrese malku da ispadnat trevkite i slamkite pikanti vo nea, a potoa, so blag zamav, ja frli dolu vo edniot od otvorenite bunari. “Otvori go {i{eto!” mu naredi na Ikara a koga ovoj poslu{no go stori ova, Kole, so polnata kofa po~na da tura voda i da gi polni prvin {i{eto vrzano okolu vratot na Ikara, a potoa i svoeto. “Ubavo zatvori go! Da ne moè ni da pisne!” re~e Kole koga zavr{i so turaweto, go spu{ti kapakot vrz bunarot i ja vrati praznata kofa na staroto mesto pod duwata. “Sega {to?” pra{a Ikar koj{to, o~igledno, od vozbuda, ima{e podzaboraveno na le~beniot zvuk od motorot na “Spa~ekot” {to i natamu, sam i spokoen, brm~e{e ramnomerno vo studenata i trudna no}. “Spremen?” “Spremen!” re~e Ikar nepodgotveno. “Sega se spu{tame vo drugiot! Dodeka ne dojdeme do vodata, a potoa treba celi da se nakisneme, od glava do petici!” I ne ~ekaj}i go Ikara, iako krupen i teòk, lesno se iska~i na bunarot a potoa ve{to po~na da se spu{ta vo negovata dlabo~ina.

Dragi Mihajlovski

244

“Po mene!” slu{nav kako mu vika na Ikara i ovoj, iako nesvesen, ko da pliva{e vo nekoj ~uden, nesonet son, ja poslu{a seni{nata zapoved ozdola, od dolna zemja, moèbi, i bespogovorno, trgna po majstorot. Ne minaa minuta ili dve, tri najmnogu, mislam, a od bunarot vidov kako prvin eden ogromen bel {trk a potoa vedna{ po nego i drug so po edno {i{e polno voda vrzani cvrsto okolu nivnite beli vratovi, izletaa od dlabo~inata, se vivnaa mo{no nad mene i kako na {aka, lesno mi izlegoa od mojot ograni~en vidokrug i is~eznaa vo nebesnite vilaeti na no}ta.

* * *

Koga sletaa vo {irinkata pred mene, nadvor se razdenuva{e. Spa~ekot s# u{te rabote{e i go naru{uva{e spokojstvoto na peto~noto utro. Li~no vidov, za{to jas nikoga{ ne spijam, koga so klunovite gi odvrzaa {i{iwata i gi otvorija. Potoa se poturija so vodata ozgora nadolu i, po samo edna minuta, pred mene povtorno se stvorija Kole i Ikar isti kako prethodnata no} samo {to sega racete, nozete i, posebno, nosevite im bea malku ~udno izdolèni. “Da nazdravime!” re~e Kole i mu ja podade rakata na Ikara, “prijateli?” “Prijateli!” re~e Ikar i ja prifati podadenata raka.

* * *

S# ova se slu~i vo oktomvri, osumdeset i devettata. Ve}e vo noemvri go snema Koleta. I ottoga{, do deneska nikoj ne me ima otvoreno. Edna dràva se raspadna, druga se

245

Kole

rodi a jas s# u{te sum zatvorena. Pomnam, ~estopati }e go ~uev zvukot na Spa~ekot kako mi se dobliùva, go se}avav Ikara kako }e zastane{e pred moite zatvoreni vrati, }e gleda{e, nekoga{ so ~asovi, vo mojata negostoqubiva poza i samo }e potpra{a{e nekoj od kom{iite. “Kade e majstorot?” Nikoj ne znae{e to~no da mu kaè. Samo studeno }e mu re~ea: “[tom garaàta mu e zatvorena zna~i i nego go nema!” Nekoi duri nafrlaa po nekoj zbor i pravea razni pretpostavki. Velea zaminal kaj sestra si vo Kanada, drugi deka ìvee nekade vo Maxari, treti deka moèbi ne e ve}e me|u ìvite, ~etvrti deka e vo [vajcarija. Posledniot pat koga dojde Ikar i srame`livo yirna vo dvata {irum otvoreni bunari vo dvorot zad mene, mislam deka sfati. Osamena i temna go vidov kako zamavna malku so racete nebare zema{e zalet, trgna nekolku ~ekori napred, no naedna{ zastana kako, ba{ vo toj mig, dodeka navednat gleda{e vo edniot od bunarite da ja vide slikata na Brojgel ili likot na svetliot Zaratustra pobegnat na dnoto od ‘rvenikot vo potraga po ~ista samotija. Koga se ispravi, na liceto mu igra{e {iroka nasmevka a na levoto ramo, blisku do srceto, mu bolska{e malku zamasteno sonce koe nabrzo go stopi mrazot pod duwata i go rastera siwakot zgrut~en pod hmurnoto ~airsko nebo.

(1995)

246

Antologi~ar

Se vikam Ri~ard. Amerikanec sum od Ri~mond, Virxinija. Ne znam kolku vi e jasen ovoj, barem za mene, oksimoron

Ri~ard – Ri~mond za da imate pretstava so kakov ~ovek imate ovde rabota. Zatoa, za sekoj slu~aj, }e vi pojasnam. Vo mene ima dve li~nosti: Ri~ard, onoj {to postojano gubi i Ri~mond, onoj {to postojano pobeduva. Pogoduvate, se razbira, deka gubitnikot e Ri~ard za{to site kralevi od mojata angliska pratatkovina so ova ime Ri~ard Prvi, Ri~ard Vtori i Ri~ard Treti bile gubitnici! Ri~ard Prvi, moèbi, navistina imal lavovsko srce no fakt e deka, re~isi, celiot svoj ne mnogu dolg ìvot, go pominal kako skitnik nadvor od Anglija vodej}i krstonosna vojna za debeliot papa od Vatikan za, eden do`dliv den, da zavr{i kako raneta yverka pod yidinite na neosvoiviot dvorec Hale. Ri~ard Vtori imal samo trieset i tri godini koga bil simnat od prestolot i malku podocna ubien po naredba na Bulinbruk, idniot Henri êtvrti. Ri~ard Treti, grbaviot ubiec na svoite vnuci vladeel samo dve godini po {to bil predavni~ki ubien na bosfortskoto pole blizu Lester. Po nego nieden kral na Anglija ve}e ne se osmelil da se vika Ri~ard! Ubiecot na posledniot kral Ri~ard bil Ri~mond, idniot Henri Sedmi, dedoto na golemata Elizabeta Prva! Gledate kolku krvava istorija, kolku bezimeni trupovi

247

Antologi~ar

leàt zad oksimoronot me|u moeto li~no ime i imeto na mojot roden grad. ]e re~ete kakva vrska ima eden Amerikanec po ime Ri~ard plus so germanska krv vo sebe so seta ovaa krvoèdna istorija. Ima. Nikoj od nas slu~ajno ne vleguva vo svoeto ime. Duri vleguvaweto i da e slu~ajno, nasledstvoto na imeto nabrgu stanuva negovo.

Zatoa velam deka vo mene ima dve strani: pobedni~ka i gubitni~ka. Sekoga{ koga mi e te{ko vo ìvotot osobeno sega po dvegodi{niot prestoj vo malata Makedonija koga s# mi e poinakvo ovde, vo Kalifornija, zemjata na mojata rana mladost kaj{to neodamna se vrativ, vinata ja frlam na mnogubrojnite gubitnici piknati i energizirani vo moeto ime. Za{to duhot povtorno mi e slab i mi ide da se frlam od tretiot kat na zgradava vo koja ̀ iveam kako posleden pita~, sam, bez semejstvo, bez prijateli, kako nekoj {to ne{to stra{no zgre{il vo svojot prethoden ìvot pa sega mora postojano i bezmerno da pla}a. Od èna mi se razvedov u{te pred prestojot vo Makedonija. Ednostavno ne ni ode{e. Taa premnogu insistira{e na svojata delovna kariera, a jas, kako ~ovek od literaturata, mislev deka sepak, najvaèn e domot i na{ite ~etiri deca koi, koga vidoa kolku e saatot, se razbegaa na site strani od svetot oti, gore-dolu, bea stignati do vozrast na koja moèa sami da se snao|aat vo ìvotot.

Fakti~ki tokmu za da go prebolam svojot neuspe{en brak re{iv da pobegnam {to podaleku od Amerika. Po~nav da gi sledam konkursite {to nudea profesorski mesta po literatura a koga eden den naidov na imeto Makedonija ne{to vedna{ mi re~e deka toa e dovolno daleku i dovolno nepoznato. Prijatelite od Univerzitetot vo koj rabotev mi velea da ne pravam gluposti, da ne odam vo zemja za koja svetot tolku malku znae, zemja koja ne e ni priznata kako {to

Dragi Mihajlovski

248

treba, zemja okolu koja s# u{te se vodat te{ki vojni, zemja vo koja platata e kolku mojata trodnevna zarabotuva~ka ovde i sli~no. Ne deka ne im veruvav, no re{enieto ve}e be{e doneseno. “]e vidam pa }e vi ka`am!” im rekov prividno optimisti~ki iako razumot mi vele{e da podrazmislam u{te malku. No, pobedi srceto. Toa be{e tolku raneto i povredeno {to bara{e itno lekuvawe i toa vo nekoja dale~na i egzoti~na zemja, a Makedonija tokmu na toa mi asocira{e osobeno za{to znaev od istorija za Aleksandar Makedonski i negovite verni Makedonci so koi uspea da go osvoi re~isi celiot toga{en poznat svet.

Na pomislata na ovoj vojskovodec i negovite voini i na ~uenoto za opasnata situacija vo koja se nao|a{e pred pet godini Makedonija, vo mene kako da se razbudija site ri~ardi i po~naa da maftaat so svoite sabji i kopja {to inaku ne e svojstveno za mene za{to i toga{ bev i sega sum mnogu miroqubiv ~ovek. Znaev deka toa, budeweto na ri~ardite, ne e mnogu na arno no istrajuvaweto vo namerata ja temelev svesno ili nesvesno vrz mo`nosta, ako dojde do kriti~na situacija, da stapat na scena ri~mondite, da me izvadat od zortot i da me krenat na pobedni~kiot piedestal.

Potoa go napu{tiv Ri~mond edna{ i verojatno za sekoga{. Avionskata karta za Evropa mi be{e od Va{ington, Di Si. Na “Dalas” aerodromot, sednat nadvor na edna od klupite pred vlezot, ja pu{ev mo`ebi poslednata za dolgo vreme, amerikanska cigara. Vo dale~inata gledav kako se vle~kaat tenki obla~iwa tamu kaj{to treba{e, na triesettina kilometri od ovde da se protega {irokiot Potomak. Vo du{ata ne mi be{e ba{ arno. Me bole{e golemata amerikanska {irina, me bolea decata, me bole{e Izabel, mojata hipi~ka qubov so koja pred da se vratime vo Ri~mond i da sozdademe semejstvo, pominav nekolku kusi

249

Antologi~ar

i sjajni godini vo San Francisko, gradot vo koj, mladi i zaneseni, mislevme deka so cve}iwa vo kosata, }e ja promenime su{tinata na svetot. Site tie sega kako da se imaa zaka~eno za mene i ne mi davaa da mrdnam. No sudbinata ima{e re{eno poinaku. Po petnaesettina minuti bev vo vozduh, na sedi{teto od erbasot {to mi ovozmoùva{e niz penxer~eto da go gledam moreto oblaci nad koe letavme so iljada kilometri na ~as i, povremeno, koga tie }e se razret~ea, gradovite i zemjata nad koi pominuvavme. Moèbi bev prviot ~ovek {to ~uvstvuva nostalgija po Amerika. Vo Cirih, po dolgoto i brzo odewe po podvi`niot aerodromski kilim, na vreme go presmenav avionot i po kusiot let od ~as i ne{to slu{nav kako go najavuvaat na angliski jazik mestoto vo koe treba{e da sletam – Skopje.

Krajot na septemvri e vistinsko vreme da se dojde vo Makedonija. U{te ozgora, dodeka go pravevme onoj golem krug za sletuvawe (duri godina dena otposle, vo prijatniot stan na plo{tad Sloboda, sfativ {to zna~i {egata na eden moj prijatel od Fakultetot koj{to na moeto pra{awe ”Kolkava e denes Makedonija?” mi odgovori: “Odvaj se izbegnuva me|unaroden incident koga eden normalen avion sletuva na Petrovec!”) ja vidov i sfativ {arenata toplina boi i svetlina {to ne`no go prifati avionot i go sleta na maliot aerodrom. Tuka mirisa{e na du{a, du{a sli~na na onaa {to, ne tolku odamna vo sega dale~nata Amerika nepromisleno ja prodadov xabe na |avolot. ûvstvoto mi se prodlabo~i koga na izleguvawe od aerodromskata zgrada vidov dvajca sredove~ni maì, moja vrst pribli`no, kako dràt transparent so moeto ime napi{ano nasrede – Ri~ard! Moi lu|e, si rekov. Potoa, po kusoto vozewe so taksito gadno se opivme nekade vo starata ~ar{ija, Tri javora mislam deka be{e ili T’ga za jug, sega ve}e ne sum sosema siguren.

Dragi Mihajlovski

250

Stra{ni lu|e bea Vlado i Josif na koi i den deneska so radost se se}avam. Srde~ni, otvoreni, obrazovani, moite najdobri kolegi na Fakultetot! Da ne mi se spomenite na niv ne znam dali sega so tolku radost i milina na srce bi govorel za Makedonija, za ona {to tamu mi se slu~i i za koe sakam ovde da vi govoram.

Prvata godina {to ja pominav na Fakultetot napravi totalen presvrt vo mojot ìvot. Zamislete! Jas, Ri~ard, gnezdoto na mrakot, pesimizmot i nihilizmot po~nav povtorno da se smeam. I toa onaka detski, od srce. Mislam deka duri du{ata, edna{ taka gor~livo ottrgnata od moeto ogromno anglo-germansko telo, poleka mi se vrati. ûvstvuvav kako me galka odvnatre, kako mi gi {iri obrazite, kako mi dava blagost i ju`wa~ka toplina. Si rekov, Makedonijava e ~udo. Mala, mala ama nedoodna. Po sekoe }o{e manastir, na sekoj a~ik crkve, pod sekoja peda zemja, iskopini, drevni, drevni od pamptivek. Prviot {ok mi be{e koga Vlado, u{te vtoriot den koga stapnav na Fakultetot, me vikna i niz penxereto od bibliotekata mi pokaà edna xamija na dofat, {to se veli, od rakata. “Pettnesetti vek!” mi re~e, “ne sme nie za frlawe!” i nebare ne zabeleà deka o~ite i srceto mi se okokorija, prodolì, “Kaj nas e haos, ama nie imame ~uden red vo haosot! Vnimavaj, ne si ni prv ni posleden stranec {to rabotel ovde! Ako uspee{ da go fati{ redot vo haosot, }e te bide, ako ne poarno vedna{ vra}aj se od kaj{to si do{ol!” Toa be{e naj~udniot sovet {to sum go dobil vo ìvotot no veruvajte mi, deneska sosem go razbiram i istiot bi mu go dal na sekoj {to saka tamu da raboti.

Od taa prva godina, osven qubeznite lica na kolegite i studentite pomnam edno ~udesno patuvawe do mestoto Gope{. Vrne{e cel den a nie so nekolkumina gr~ki

251

Antologi~ar

prijateli vozevme kako ludi da stigneme denski za da zememe kamen od starite grobi{ta za nedojdeniot gr~ki prijatel ~ij tatko bil roden tamu. No koga stignavme n# stemna. I u{te po~na da vrne sneg. Be{e sredinata na noemvri. Solun~anite se raduvaa na snegot kako mali deca a nie, mi se ~ini, ostvarivme neverojaten kontakt so misti~nosta. Tamu si a ne si tamu. Gleda{ a ni{to ne se gleda. Samo preubava sveìna i ~uvstvo deka sme go doprele rajot!

I u{te sredbata i razgovorot so eden ~i~ko kaj kogo otidov proletta slednata godina da kupam ~erxe ili ne{to sli~no od bogatiot makedonski arsenal na vezeni raboti za{to ve}e podnau~iv malku makedonski i s# po~esto {etav niz Bit pazar i starata ~ar{ija. “Jas Ri~ard!” mu rekov, “Jas Amerikanec, profesor!” A toj na te~en angliski mi re~e: “Vie profesorite imate ènski srca, zatoa }e ti popu{tam!” I den deneska ne mi e sosema jasno {to saka{e so toa da mi kaè no s# u{te jasno moàm da go vidam negovoto inteligentno lice kako pedantno prebira po vezenite raboti i strplivo, edna po edna, gi redi pred mene i ~eka da ~ue {to }e re~am.

Na po~etokot od vtorata godina od mojot prestoj na Fakultetot, re{iv i jas ne{to da storam za vozvrat. Tolku bev psihi~ki zakrepnat, tolku bev fizi~ki zajaknat {to re{iv da napravam ne{to {to }e ostane po mene i po koe ve~no na mene }e se se}avaat. Za{to mnogu opasno vo ̀ ivotot e da si samo eden obi~en ograni~en profesor, prose~en noj so glavata zariena vo debelite knigi. Ovde, navistina, slu~ajot be{e malku poinakov. Se ~uvstvuvav dolèn kon ovaa mala zemja {to povtorno me izvle~e na povr{ina i mi ja vrati ìvotnata energija. Sakav na najdobar na~in da & vozvratam. Re{iv da napravam antologija na makedonskiot kus raskaz na angliski jazik. Kusiot raskaz mi leèl sekoga{ na srce.

Dragi Mihajlovski

252

U{te kako mnogu mlad gi goltav site knigi raskazi. Ima{e i s# u{te ima raskazi od Hemingvej, na primer, {to moàm naizust da vi gi kaàm so blaga parafraza, se razbira. Ili raskazi od Karver, Ford, En Filips, Mekjuan…

Prijatelite mi ja prifatija idejata so odu{evuvawe. Ova be{e mnogu va`no za{to s# u{te ne stoev mnogu dobro so makedonskiot jazik za da moàm sam da rabotam. Navistina me obzema{e sram koga }e se setev kolku ovie lu|e na Fakultetot se poobrazovani od mene iako platata im be{e desetpati pomala od mojata. (Jas primav amerikanska plata.) Si velev, boè koga jas }e govoram makedonski kako {to ovie lu|e go govorat mojot angliski? Koga jas }e znam za nivnata literatura kolku tie {to znaat za mojata? I toa me tera{e da rabotam na makedonskiot kako lud. U{te od po~etok zemav ~asovi kaj edna kole{ka dva pati nedelno no kako vremeto odminuva{e, stanuvav s# ponezadovolen od stepenot na znaeweto, pa s# po~esto vleguvav vo razgovor so obi~nite lu|e na pazar, vo kafeana, so kom{iite. Najposle, vo vtorata godina od mojot prestoj tamu, moèv da kaàm deka solidno se sluàm so makedonskiot no toa, vo nikoj slu~aj, ne be{e dovolno da se nafatam so ~itawe na makedonskiot raskaz poseriozno iako postojano se trudev. Edno e govorniot jazik drugo literaturata. Zatoa pomo{ta {to mi ja vetija prijatelite visoko ja cenev. Pomnam, vo dolgite no}i pred Boìk kako so saati sedevme ili kaj mene (jas ìveev, kako {to ve}e vi rekov, vo edna od zgradite na plo{tad Sloboda,) ili kaj Vlado ili kaj Josif a naj~esto kaj Vlado koj{to, iako ima{e mal stan, toplinata i prijatnosta {to zra~ea od nego bea ogromni. So meze, dobra rakija raspravavme za site aspekti na idnata antologija. Najgolem problem be{e izborot. Mojata ideja be{e da se napravi antologija na makedonskiot raskaz od osamostojuvaweto navamu. No po

253

Antologi~ar

koi kriteriumi? Najposle se soglasivme klu~en kriterium da bide “Racinovoto priznanie”, najmnogu za da mi se obezbedi mene pokritie. Zna~i, rekovme, site dobitnici na “Racinovoto priznanie” od 1991 godina navamu plus dobitnicite do 1991 godina koi objavile kniga po ovaa godina. Eden mo{ne cvrst, bespogovoren izbor {to si ima{e svoe pokritie vo sekoe vreme i pred sekogo. Potoa napi{avme cirkularno pismo koe go prativme do site avtori i so koe baravme tie samite da gi poso~at svoite najomileni raskazi i normalno, da dadat svoja soglasnost za nivno preveduvawe na angliski i objavuvawe. S# be{e smisleno do sitnica. Isprativ cirkularno pismo do nekolku amerikanski izdava~i i po kuso vreme mi se javija trojca koi pokaàa interes za pe~atewe na edna takva kniga. So Vlado re{ivme sami da napravime prevodi od petmina avtori a go zamolivme Josifa i u{te nekolku kolegi da gi prevedat drugite so toa {to jas treba{e da ja napravam poslednata redakcija i da go napi{am predgovorot. Cvetav od radost. So tolkav entuzijazam ne sum rabotel u{te od vremeto koga ja pravev doktorskata disertacija od oblasta na sovremeniot amerikanski raskaz. Duri ovde ima{e i ne{to pove}e, ne{to {to moè da se krsti qubov kon zemjata {to taka blagorodno i nesebi~no me vrati od smrtta i mi dade mo`nost da si dojdam sosema na sebe.

Po Boìkot rabotata tolku napredna {to po~nav da kovam i drugi planovi. Razmisluvav duri da ostanam vo Makedonija zasekoga{. [to moèv da zagubam? Vo Amerika nemav postojana rabota, nemav ku}a, nemav semejstvo, decata povremeno mi pi{uvaa i mi se javuvaa. Ovde moèv da imam s#. Navistina }e morav da se naviknam na ìvot so makedonska plata no sekoga{ imav i drugo da rabotam. Moèv, na primer, po ovaa kniga, da napravam izbor od

Dragi Mihajlovski

254

poezijata ili da sednam i da prevedam desetina romani. Vsu{nost, taka ìveeja i site moi prijateli. So te{ka rabota no zadovolni i ispolneti. Duri vidov ni ènite ne bea ramnodu{ni kon mene. Amerikanecot Ri~ard so svoite ~etirieset i pet godini i sigurnata rabota na Univerzitetot moè{e da bide dobra prilika za mnogu tamo{ni èni. Bev svesen kako mi prio|aat, kako mi se dodvoruvaat, kako se podgotveni iskreno i ~esno da me sakaat. [to u{te mi treba{e vo ìvotot? No, za àl, doma{niot esap ne se pokaùva sekoga{ to~en na pazar. Se slu~i ne{to, me pogodi ne{to koe na po~etokot izgleda{e sosema naivno i prenebreglivo no koe podocna, taka barem se pokaà, go potisna Ri~monda pobednikot vo mene i povtorno mu dade mesto na Ri~ard gubitnikot, Ri~ard {to nikoj ne saka{e da go gleda a najmalku od site jas.

Be{e ubava aprilska ve~er. Taman se imav vrateno od pro{etkata na Kale i se spremav da go po~nam predgovorot za antologijata za{to raskazite ve}e bea prevedeni i lektorirani koga nekoj mi zayvoni na vratata.

“Da?” rekov malku podispla{eno za{to nikogo ne o~ekuvav.

“Ri~ard?” mi re~e nepoznatiot ~ovek vo {lafrok i vle~ki.

“Da,” rekov i o~ekuvav da go objasni svoeto pojavuvawe na mojata vrata.

“Moè da vlezam za kratko? Jas sum tvojot kom{ija od dolu!”

“A, kom{ija!” rekov, “vlezete, vlezete!” i {irum ja otvoriv vratata ~uvstvuvaj}i se dolèn da bidam qubezen so koj bilo stvor vo Makedonija. Ova, se razbira, tuka vo Amerika ne bi moèlo ni slu~ajno da mi se slu~i. No tamu, veruvajte mi, glu{ec da mi zayvone{e }e mu otvorev i }e bev

255

Antologi~ar

qubezen a ne kom{ija!“Slu{am pravi{ antologija,” mi re~e ~ovekot,

“a{kolsun, a{kolsun!” i si sedna na masi~kata vo svetlata dnevna soba.

“Molam?” rekov za{to ne sfativ {to to~no mu zna~i ona a{kolsun.

“Bravo, bravo, velam!” mi objasni ~ovekot i si go podnamesti {lafrokot vo bordo i kafeni rigi, “taka treba, taka treba. I nas nekoj da n# izvadi na bela videlina!”

Navistina se ~uvstvuvav neprijatno. Vo mojot ednogodi{en prestoj tamu ova nikoga{ ne mi se ima{e slu~eno – nekoj da mi dojde doma i da mi govori za moja privatna rabota. Ne deka kaj mene ne doa|aa lu|e. Doa|aa sekakvi, od kolegi do najobi~ni rabotnici {to imav mo`nost da gi zapoznam za vreme na moite sekojdnevni pro{etki niz gradot i negovite privle~ni mesta. Naj~esto, osven kolegite, toa bea prijateli {to gi zapoznavav ili vo Bagdad kafe ili vo Tri javora kaj{to barem sekoj vtor den odev na ru~ek ili ve~era. No na nikoj od niv ne im pa|a{e ni na kraj pamet direktno i bez posebna pri~ina da mi govori za mojot `ivoten proekt.

“Ubava ve~er,” rekov za da ja smenam temata i da mu dadam do znaewe na nepovikaniot gostin deka imam rabota i deka nemam vreme za gosti.

“Ostavi go vremeto!” re~e ~ovekot strogo kako da e li~no mojot pokoen tatko, “Znam deka drugo ti e na um! Znam i kakvi ste vie Angli~anite! A zboruvate za vremeto sekoga{ mislite na ne{to drugo!”

“Jas sum Amerikanec!” rekov i setiv kako qubeznosta mi se gubi i is~eznuva niz malku podotvorenata vrata.

“U{te polo{o!” prodol`i ~ovekot, “od koga po~naa Amerikancite da govorat za vremeto?”

Dragi Mihajlovski

256

“[to e va{iot problem?” go pra{av direktno i so mnogu koncentracija za{to koga }e se voznemirev mnogu lesno pravev po~etni~ki gre{ki vo sintaksata; te{ko mi doa|aa zborovite a koga }e mi dojdea nikako ne moèv da gi stavam vo nekoj pristoen red.

“Antologijata {to ja pravi{,” direktno i mi odgovori, “koj ti e kriteriumot?”

“A zo{to toa treba vam da vi go objasnuvam”? se pobuniv za{to samo dottuka si dopu{tiv da stigne mojata nequbeznost. Vo Amerika, za vakvi ne{ta, se vadi pi{tol!

“Za{to jas sum makedonski raskaùva~ koj{to slu~ajno e i va{ kom{ija.”

“Odli~no, milo mi e,” naedna{ mi olesna i so povtornata qubeznost {to od nekade mi se vrati go ponudiv pija~ka pa duri bev spremen da ja ostavam mojata rabota na predgovorot za utredenta dokolku taka ispadne za{to Makedoncite se mnogu nepredvidlivi. Moàt taka da ti tropnat na vrata baraj}i laj~e kafe ili {e}er ili {olja zejtin a lesno, ako gi ponudi{ edna pija~ka, da ti ostanat do sabajle. “Dali ste dobitnik na Racinovoto priznanie po 1991 godina?”

“Ne sum!”“Dali ste dobitnik na Racinovoto priznanie pred

osmostojuvaweto a ste objavile kniga po 1991 godina?“Ne sum, no sum objavil dve knigi raskazi po 1991

godina.”“Toga{ àl mi e, ama ne ste vlegle vo mojot izbor!”

mu rekov bez zaobikoluvawe, onaka direktno, amerikanski, na najprofesionalen moèn na~in.

ôvekot me gleda{e kako netuka, vidov mu ide{e da me fati i da me frli od pettiot kat za da stanam piftiesta masa pod trkalata na mnogubrojnite vozila {to dolu na

257

Antologi~ar

ulicata, vo kolona ofkaa i pi{teja po nekakva pristojna `rtva. Stana, mi prijde blisku, nedozvoleno blisku, mi se stori i so zmiskite o~iwa, vidov, mi se vnese vo mojot neizbri~en amerikanski surat nebare saka{e da vidi {to ima vnatre {to toj go nema, kako do{lo eden Amerikanec taka so nego da govori, ovde, na negov teren, vo negovata Makedonija vo koja, verojatno, veruva{e deka samo toj i nikoj drug e bez konkurencija, najdobriot pisatel.

“Smirete se!” mu rekov i mu ja trgnav desnata raka so koja ve}e me drè{e za mojata nova makedonska ko{ula. “Sekade ima nekakvi pravila, ne{to vrz koe se krepi svetot vakov kakov {to e. Vie, ednostavno ne vleguvate vo mojot izbor i toa e toa!”

“Ne moè toa taka!” mi re~e koga se povle~e nazad na svoeto stol~e i malku se pribra, “ednostavno ne moè. Vie Amerikancite navistina premnogu si dozvoluvate. Mislite svetot e stado ovci pa }e go striìte kako {to }e vi tekne. Toa vo Makedonija ne proa|a. Ima tuka red!”

“Za kakov red govorite?” rekov. “êtiri dolgi meseci rabotam vrz knigava i taa e moja. Jas go pravam izborot. Postojat kriteriumi i to~ka.”

“A dali nekoga{ si pomislil kako se delat nagradite vo Makedonija, a?” zbesna ~ovekot i povtorno stana od mesto, “trieset godini pi{uvam raskazi, objavuvam, za mene znaat i vrap~iwata ovde, a ti sega mi zboruva{ za kriteriumi. Nemam Racinovo za{to nego go delat lu|e kako kolegite tvoi od Fakultetot. Tie mislat deka s# znaat pa si dozvoluvaat da ti ja polnat glavata so gluposti. Ti velam, vrska nemaat tie od literatura! Tie se mo~kovci {to gi nasledija mestata od svoite tatkovci i vujkovci pa sega u{te si zedoa pravo da kaùvaat koj pravi ovde literatura a koj ne! Sram da im e! Sram da ti e {to gi slu{a{! Literaturata

Dragi Mihajlovski

258

sekoga{ e nadvor od Univerzitetot! Ja zapomni go ova {to ti go velam!” i lut, gneven, so luwa vo o~ite izleze niz vrata i me ostavi da sedam na mesto kako zdrven, kako nekoe u~eni~e {to dobilo te{ka, nesovladliva lekcija od svojot gneven u~itel.

Ostanav taka u{te dolgo. Se mislev dali dobro postapiv, dali treba{e da bidam tolku krut i strog, dali moèbi premalku go znam jazikot za da razgovaram pristojno so lu|eto. Dali ne{to zgre{iv? Navistina ne mi be{e jasno. Duri slu{av kako od Vodno pirka{e sveò vetre i gi branuva{e dolgite sini zavesi naedna{, po dolgo vreme, se po~uvstvuvav kako tu|inec. Kako mal, nevaèn i osamen tu|inec. Po~na da me jadi janya. A {to ako ~ovekov e vo pravo? [to ako, navistina, za ovie godina i pol, sum steknal samo ednostran vpe~atok za ovaa zemja? [to ako se druèv samo so lu|e {to svesno ili nesvesno go pothranuvaa samo Ri~mond vo mene, me ostavaa da se ~uvstvuvam vaèn i silen bez da go pottiknat onoj podzaspan Ri~ard vo mene, onoj {to go simbolizira{e seto gubitni~ko vo mene, onoj {to so siot svoj glas i celo vreme, potisnat vo dlabinite na mojata du{a, zaludno vikal – ti si sepak samo eden gubitnik, samo gubitnik, gubitniiik?

U{te utredenta razgovarav so Vlado za ova. Koga me vide skisnat i zamislen kako da mu be{e jasno deka ne{to se be{e odlemilo vo mene, nekoj taen mrak mi ima{e izbieno, moèbi, na lice {to toj znae{e da go vidi i protolkuva. A koga slu{na vo {to e rabotata, samo se nasmea i mi re~e:

“Gluposti, gluposti! Ti samo teraj si ja rabotata a za takvite nemaj gajle. Toj e uspe{en advokat i so godini, ne znam po koj na~in, objavuva nekakvi bluvotnici, nekakvi amaterski li~ni tvorbi za koi, se razbira od svoj aspekt, smeta deka se genijalni knièvni dela. Nikoga{, veruvaj

259

Antologi~ar

mi, nikoga{, niedno ìri, bez ogled na sostavot, ne mu zelo predvid niedno delo za kakva bilo nagrada a kamoli za Racinovo priznanie. Daj boè da imavme nepriznat avtor. Jas prv }e ti predloèv da go vklu~i{ vo izborot!”

Ova, priznavam, malku me smiri, duri odràv odli~en ~as toa popladne iako, po nastavata, koga otidov na Kale malku da se izduvam, naedna{, dali so oblacite {to se spu{tija od Vodno ili so vetrot {to zaduva od kaj Skopska Crna, vidov kako od pod gradite se podade valkanata, temna mucka na nekoga{niot Ri~ard i po~na bezmislosno da mi se krivi. Me obzede strav i gore{tina. ûvstvuvav deka }e padnam srede patekata {to vodi nakaj Muzejot za sovremena umetnost. Vo obid za koncentracija, probav da gi povtoram zborovite na Vlado, ona {to toj deneska mi go re~e no nikako ne moèv da se setam na niv. Nekakva golema praznina mi se be{e otvorila vo mozokot, nekakva crna dupka vo koja, siguren bev, se ima{e piknato mra~niot Ri~ard i nepovratno me vle~e{e kon bezdnata na gubitni{tvoto. Na prvata klupa, dolu pod yidinite, so kontrola na di{eweto {to ja imav nau~eno od nekoi porane{ni joga ve`bi {to mnogu mi pomognaa vo denovite po razvodot so Izabel, uspeav nekako da se smiram. Si velev, zarem do tamu si stignal? Tolku li ti se nervite za nikade? Zarem si prestaren? Zarem sega, po tolku napori i trud, da podlegne{ na edna obi~na grubost i da se povle~e{?

Vo Bagdad kafe najposle dojdov na sebe. Nekoi od mladite lu|e {to sedeja tamu i navistina pieja kafe ili ~aj me prepoznaa. “Ri~ard, Ri~ard” me viknaa i nabrzo stanav del od ubavoto dru{tvo {to me vrati vo stvarnosta, na moeto te{ko zaraboteno mesto vo Makedonija. No}ta koga se vrativ doma svetot ve}e ne mi izgleda{e taka crn. Go otvoriv kompjuterot i, za kuso vreme, napi{av dve stranici

Dragi Mihajlovski

260

od predgovorot. Dobro mi ode{e. Vidov kako zborovite go izrazuvaat tokmu ona {to sakav da go kaàm koga go zamisluvav predgovorot. Moeto intimno doìvuvawe na Makedonija preku glasovite na mnogu dobrite avtori {to tuka bea zastapeni. Si mislev kolku ne e va`na goleminata na zemjata. Ubeden bev deka ova }e bide edna originalna kniga {to }e go natera amerikanskiot ~itatel da sfati deka postoi edna druga ubavina tolku porazli~na od amerikanskata. Edna druga vistina. Malku konzervativna vo odnos na na{ata no, od stilski aspekt, ni malku ponemoderna.

Okolu polno} kako da ~uv nekoi nerazbirlivi zvuci {to doa|aa od stanot pod mene. Ne znam dali navistina stanuva{e zbor za nekakvi glasovi, krici ili pak samotijata i mojata rasplamtena voobrazba si izmisluvaa stvarnost za sebe. Edno vreme yirnav nadvor niz prozorecot i vidov deka od nieden stan ne doa|a{e svetlina osven od mojot. Sfativ deka sum umoren. Se optegnav na krevetot i nabrzo, so otvoreno svetlo, zaspav.

Utredenta stanav okolu edinaeset, a nadvor ve}e be{e nabujatil preubav proleten den. Izgleda no}eska duval veter pa sega vozduhot be{e tolku sve` i ~ist {to mi se stori deka od prozorecot, so mal napor, moàm da go pogalam Vodno i negovoto zeleno telo {to mo}no se kreva{e ugore do neboto predizvikuvaj}i go boga ili negoviot simulakrum, kojznae. Koga izlegov nadvor, liftot ne rabote{e {to ne be{e mnogu tragi~no za{to znaev deka ubavo }e mi dojde malo razdviùvawe udolu po skalite. No toa samo jas taka si mislev!

Na prvoto odmori{te od ~etvrtiot kat, zastanat pred svojata vrata vo {lafrok i vle~ki stoe{e toj – advokatot, pisatelot!

261

Antologi~ar

“Ri~ard!” mi re~e strogo i mi go fati patot da ne moàm da pominam, “razmisli malku za ona {to ti go rekov?”

Boè, si rekov, kakva agresija, kakov bezobrazluk, kakva perverzija! Verojatno i liftot go rasipal za da moè da me na~eka! Mo`no li e ova? Ama zbesnat izgleda ni{to ne rekov za{to toj kriti~arski prodolì:

“Dobro, mom~e, u{te ne ti e jasno kakvi avtori si vklu~il? Koj u{te vo svetot ~ita avtori vo ~ii raskazi celo vreme vrne do`d? Do`dot kako afrodizijak, se nadevam deka i sam znae{, e odamna iscrpena tema! Pregolema zimorlivost ima vo niv!”

“Zimorlivost?”“Gleda{ kakov zbor ne znae{ a pravi{ antologija.

Raskazite im se zimorlivi, celo vreme se tresat za{to se posni, nema ni{to vo niv. Samo simulakrumi, po nekoja francuska {ega i mnogu, mnogu beda, makedonska beda!”

Dali malku go potturnav ~ovekot, dali navistina go fativ i go premestiv pred negoviot prag sega voop{to ne mi e jasno. No pomnam koga trgnav nadolu po skalite vo obid da bidam {to podaleku od toj nepodnosliv zajadlivec, celo vreme mu go slu{av ehoto od zlobniot glas: “Ne moè toa taka, ne smee{ taka, nekoj treba da te spu{ti na zemja” i ona navredlivoto iako nikoga{ ne sum u~estvuval vo Vietnamskata vojna, “Jenki gou houm, Jenki gou houuuum!”

Na Fakultet mi be{e stra{no. Duri i studentite zabeleàa deka ne{to ~udno so mene se slu~uva. Govorev, pomnam, ne{to za mojot omilen Hart Krejn, no jasno be{e deka te{ko mi odi. Si go slu{av sopstveniot glas, a koga predava{ i si go slu{a{ sopstveniot glas, toa e najstra{noto {to moè da ti se slu~i. Go znaev ova od porano, osobeno od iskustvoto {to go steknav od lo{o

Dragi Mihajlovski

262

odr`anite ~asovi vo periodot po razvodot ovde vo Amerika. Se slu{a{ i ti se gadi od ~uenoto, ti se gadi od tebe i od cela taa simulacija i nepodnosliva laga. Mislev deka ova e minato. No ete istoto mi se slu~i i vo Makedonija. Dotoga{ imav ubavi ~asovi, studentite baraa stol~e pove}e za da me ~ujat, nasekade se govore{e, “Ri~ard e dobar, Ri~ard e odli~en!”, duri i kolegite ova go potvrduvaa. No steknatoto so godini lesno se gubi za eden den! Mi ide{e vzemi da propadnam, go prekinav ~asot i izletav nadvor vo krugot na fakultetskiot kompleks kaj{to malku me smiri gletkata srede koja eden moj kolega vo pauzata sobira{e {ampiwoni naizlezeni so belite glav~iwa od zeleniloto koe kopnee{e, preku gradot zastanat nasrede, da se spoi so mo}noto torzo na zeleniot vitez Vodno ispraveno otade terasite na crvenkastite zgradi.

Cela sre}a {to doa|a{e vikendot. U{te poru~ekta se ka~iv na prviot voz za Ki~evo za{to natamu odamna nemav pojdeno. Niz prozorecot na vozot {to ita{e pokraj nadojdeniot Vardar razmisluvav za proletta, za Eliot, za surovosta na april kon osamenite. Od Ki~evo pe{ otidov na Sveta Pre~ista kaj{to qubeznite doma}ini me primija na konak i mi ovozmo`ija vo tie tri dena odmor, poleka da se vratam na sebe. Povremeno se prekoruvav sebesi {to sum stanal tolku osetliv no toj prekor poleka se tope{e vo tie tri tivki i mirni bogorodi~ni no}i i vo {irokiot dneven vidik od zelenilo i spokoj {to puka{e od rabot pred bezdnata zad samata crkva koja vo gradbata li~e{e na xamija a na grobot do vleznata vrata od 1876 godina, ubavo se gleda{e izgraviranata yvezda na Vergina, kukli{koto {esnaesetkrako sonce!

No ponedelnikot, mislam, be{e koben za mene i za mojot prestoj vo Makedonija. Taman bev stanat i po obi~aj

263

Antologi~ar

trgnav kon prozorecot da vdi{am malku sve` vozduh, naedna{ ne{to odnadvor, od kaj prozorecot mi go zatemni vidikot. Se pribliìv, ja izvadiv, za kratko, glavata nadvor i se stapisav. Ne moèv da veruvam na sopstvenite o~i. Gi triev, gi triev ama ona {to go gledav si ostanuva{e isto. Od prozorecot na katot pod mene, dve vlaknesti race cvrsto drèa dolg stap na ~ij goren del, vedna{ sproti mojot prozorec ima{e zaka~eno transparent na koj so debeli, masni bukvi pi{uva{e: Ri~ard {pion! Kako grom da me udri od vedroto aprilsko nebo. Izabel, mi tekna naedna{ i so ogromna brzina vo mislite se vrativ vo mojot Ri~mond. Boè, kolku mi nedostiga{e nejziniot topol zdiv, iskrenata nasmevka, srceto {to znae{e bezmerno da me saka! Izabel, sekoga{ sum pripa|al tamu kaj tebe! “Izabel, du{o!” izgleda vikav kako lud niz prozorecot za{to najrazli~ni glavi se podavaa od prozorcite i gledaa de vo mene de vo onoj podol transparent {to mi vise{e pred nosot. Ova “Izabel du{o” sigurno mi dojde spontano kako avtomatsko negirawe na ona “Ri~ard {pion” {to se mavta{e pred mene. Izgleda posilno oru`je nemav. Nekade od du{ata, od mojata sirota, raneta du{a, so seta ne`nost i so seta ~ista ubavina pla~e{e mojot kutnat Ri~mond i se obiduva{e da go turne pobesnetiot Ri~ard {to saka{e da mava, da udira, da vika, da ubiva!

Ne treba, verojatno, ni da vi kaùvam nadolgo kako seto ova zavr{i. U{te istiot mig se razvedov od moite planovi da ostanam vo Makedonija a u{te istiot den i od idejata da go zavr{am predgovorot i da ja objavam antologijata. Ne ni dozvoliv Vlado ili Josif da me razubedat. Po godina i pol prestoj, sfativ, deka nagaziv na ne{to, na nekoja mina koja od sekoga{ tuka bila tempirana i trpelivo ~ekala da ja stapnam za da eksplodira. Ne, jas ne pripa|av tamu! Jas nemav podgotovka da ostanam tamu! Jas

Dragi Mihajlovski

264

nemav takvo seme za da pu{tam takov koren! Ne, jas ne bev Vizantiec!

Sega koga seto ova go zapi{uvam, ovde vo ku}ava vo Kalifornija vo koja nekoga{ ja sakav Izabel i vo koja, s# u{te se nadevam, deka edna{ }e se vrati, sonot i javeto mi se stanati isto. Mi se ~ini deka poleka se vra}am na sebe, re~isi nerazumno zaquben vo kusoto no mo}no carstvo na Ri~ard koj{to definitivno go proteral Ri~monda sose brodovite otade kanalot vo Francija i mu gi razbil i poslednite iluzii za negovoto prezemawe na angliskiot prestol. A {to e so Makedonija? Dobro pra{awe. Kako blednee nade`ta vo vra}aweto na Izabel taka blednee i spomenot na mojot re~isi dvegodi{en prestoj tamu. Interesno kako so vremeto dobrite raboti gi zaboravame a ostanuvaat lo{ite. Najlo{ata sekako. I den deneska, sekoga{ koga ne{to }e mi trgne za napred, sekoga{ koga barem i }e pomislam deka vo mene se vra}a Ri~mond, naedna{ od temninata na mojata soba ili od aglite na mojata du{a }e buvne izdol`enata figura vo {lafrok i vle~ki i na ona moe “Jas Ri~ard, jas Amerikanec!” cini~no }e mi vrati: “Ti Ri~ard, ti Amerikanec, ama ti i gubitnik. Gubitniiiik!”

(1996)

265

Milton

Jas sum prviot na planetava zemja {to mina niz promenite na telesniot um. Za drug takov ne znam. A mislam deka ni

istorijata ne ~ula i ne videla iako ima u{i na magare i o~i na sokol. Moite preobrazbi, za sre}a, ostanuvaat nadvor od nea kako nekoj neverojaten, zafrlen apokrif, ne~epnata vonkanonska tajna {to, mo`ebi, eden den, }e buvne sred nekoe novo pleme sonuva~i koi, so ista strast kako mene, }e veruvaat deka `iveej}i se prisutni na is~eznuvaweto na poslednite tragi od zemskiot raj.

Mojata kratka, poznata hronika po~na vo 1608-ta godina, a nepoznatata po ma~nata, prva smrt vo 1674-ta koga celi tri no}i, pod mra~nite noemvriski magli legnati vrz Banhil hauz, ispu{tav du{a, {to se veli, upla{en kako nikoga{ dotoga{ pred nepoznatiot haos vo koj treba{e da se pretvoram. Povremeno bev svesen za strogoto anglisko lice na mojata Elizabet nadvisnato nad mojata te{ka postela i bledata silueta na doktorot Xeningz koj{to ode{e gore dolu niz gluvata soba krevaj}i gi, od vreme na vreme, racete vo bespomo{nost. Potoa, pomnam, tretata no}, teloto po~na da mi se skamenuva od nozete nagore, neviden stud me trese{e duri ne se smramoriv. Pred o~i mi se zamati, do u{i ni{to ne mi dopira{e, srceto mi sopre… Samo vnatre, vo skri{nite }o{iwa na mojot du{even

Dragi Mihajlovski

266

um {to se bore{e da se oslobodi od skamenetata mesna masa i kone~no da se spasi, mi se vrte{e mnogu brzo nekoj poznat no podzaboraven film. Go vidov tatko mi, Xon, kako beskrajno se raduva na moeto golo, krevko telce svitkano vo tenki peleni, frleno vo pregratkite na mama koja s# u{te zbiva{e umorna od te{kata poroduva~ka i silnoto krvarewe. Potoa zbr~kanoto lice na ve{tiot Kornelij Jansen, luto {to ne moè mene, desetgodi{no mom~e da me zadrì miren doma, vo Spredigl na ulicata Bred, za da mi go zavr{i portretot kako {to be{e obi~aj me|u pobogatite semejstva vo toga{niot London. Pa mra~nite yidini na Kembrix i svetloto lice na Diodati, mojot najmil prijatel {to go snema vo avgust 1638-ta. Pa prekrasnoto patuvawe do Francija, Pariz, Nica... Pa neverojatnata Firenca, u~enite, nepovtorlivi prijateli Gadi, Dati, Freskobaldi, Kultelino, Bonmatei, Klementilo, Fran~ini, nivnite veseli, nepovtorlivi lica... Pa neverojatniot profil na Galilej pobudalen po svojot vrte~ki svet. Pa temniot amfas na vatikanskiot bibliotekar Lukas Holstain, zanesniot koncert na Barberini, vol{ebniot glas na Leonora Baroni. Pa èna~kata so mojata mnogu qubena Meri Pauel, begaweto nejzino po samo mesec dena brak i vra}aweto nejzino po tri godini, po~etokot na slepiloto vo 1644-ta, ispituvaweto vo Domot na lordovite pred lutite, nervozni faci na islednicite i ra|aweto na milata }erki~ka Ana vo juli 1646-ta. Pa ne`nata Meri vo 1648-ta, bole{liviot Xon vo 1651-ta. Pa te{koto nadoa|awe na celosnoto slepilo vo 1652-ta, ra|aweto na Debora i neo~ekuvanata smrt na èna mi Meri, samo tri dena potoa, pa na Xon mesec i pol dena podocna... Pa povtornata èna~ka so Katerina Vudkok vo 1656-ta, ra|aweto na }erkata Katerina godina potoa i smrtta nejzina vo 1658-ta vo mart samo mesec dena po smrtta

267

Milton

na nejzinata majka, mojata vtora ̀ ena. Pa paleweto na moite knigi vo 1659-ta, apseweto i zatvorot, povtornata sloboda, lo{ite kavgi so decata, èna~kata so Elizabet Min{al, poàrot vo ku}ata na Bred strit, makite od kostobolkata, pretsmrtnata postela, liceto na Elizabet, pa temnica, kusa spija, smrt, moèbi…

* * *

Budeweto vo 1674-ta me ubedi vo sprotivnoto. Mi treba{e dolgo vreme da sfatam deka sum stanal eden od ubavite, ukrasni ~inari po koi London e prepoznatliv do den dene{en. Lu|eto doa|aa pod moite kro{ni, vrevea, glagolea, ne im be{e jasno do kraj moeto poteklo. ̂ estopati, zaradi mojata ubavina, golemina, stamenost me smetaa za simbol na moralnata ~istota i nadmo}, a mnogu po~esto, vo svojata bujna nesredenost me sporeduvaa i posakuvaa da stanam rodna jabolknica, simbol na zdravjeto, ve~nosta, qubovta i plodnosta za London da zali~el na [andigarh vo Penxab kaj{to ulicite vriele od stebla praski i slivi ili na Nanking vo Kina kaj{to edna {estina stebla bile ovo{ni drvja najmnogu mango. No jas gi trpev navredite i si mol~ev celi 277 godini. Vo ovie, re~isi, tri veka postojano slu{av i za delata {to gi sozdadov u{te vo mojot prv ìvot. Lu|eto, navistina, glavno me falea, za golemite, ~isti idei, visokiot stil i ogromnata u~enost {to denono}no u{te od svojata dvanaesetta godina ja zgolemuvav do denot koga sosema mi go snema videlceto no nekoi, iako pomalubrojni, drsko me napa|aa zaradi bliskosta so Kromvel i golemata ~ista revolucija za ~ie ostvaruvawe dvaeset godini gi odlagav golemite pisatelski planovi. Ne mi be{e seedno. Gi gledav onaka mali i lukavi kako, upla{eni od svojata

Dragi Mihajlovski

268

beda i kusove~nost, se zbiraat na kup vo sitni, bezobrazni zmiski gnezda {to gi vikaa dru{tva na pisateli i gi kasaat, grizat posilnite i povrednite od sebe. Napati àlev za moeto neostvareno patuvawe vo Grcija, a najmnogu za zemjata na Aleksandar, Makedonija. Smrtta na Diodati me spre~i vo toa i vesta za vojnata vo mojata Anglija. ]e be{e ~isto bogohulie jas da se xarev vo termite na Pela, a prijatelite da mi umiraat od surovite musketi i golite me~evi. No sega imav vreme. Dolgo, nepredvidlivo, rasteglivo vreme. Samata ve~nost, ~inev, ja ìveam. A srceto me vle~e{e da go zavr{am patuvaweto. Dosta mi be{e iskustvoto od stoewe na mesto. Ubavo e da bide{ ~inar, da si ne{to kako most preku koj vrvi najrazli~en svet i ostava tragi od sopstvenoto iskustvo vrz mojata zatapena koà zgolemuvaj}i go sekojdnevno moeto iskustvo na trpitel, no, po tolku vreme, posakav povtorno da go setam radosnoto iskustvo na vodata i nejzinoto postojano te~ewe do sopstvenata smrt vo edno od mnogubrojnite moriwa.

* * *

@elbata mi se ostvari vo 1951-ta koga povtorno se rodiv kako ~ovek vo gradot Monastir {to vo prevod od gr~ki na slovenski bi bilo Obitel ili Bitola kako {to Makedoncite do den dene{en go vikaat. Ne znam dali ste ~ule za nego, no golema {teta e za vas ako ne ste ~ule za{to toj, osobeno po svojot star centar so “òlti ku}i visoki” kako {to veli edna od mnogute pesni vo koi e opean, vo mnogu ne{ta e nalik na sekoj pristoen evropski grad {to se drì na zemjinata teà. Deneska, siguren sum, bi vi padnalo àl za negovata provinciska sostojba zgu{en blizu

269

Milton

do neprirodnata i neproodna gr~ko-makedonska granica osobeno ako moète da go vidite onaka ukrasen so ki~ boìkni yunyurki i {und zgradi~ki ispr~eni sred starite, dostoinstveni semejni ku}i i nesoodvetniot asfalt poturen po {armantnite sokaci niz koi do skoro vrvele pajtonxii so vpregnati igrivi vranci i dami vo dolgi zdolni{ta so {areni ~ador~iwa krenati nad nivnite na{minkani glav~iwa za da gi {titat od pekolnoto letno sonce sekoga{ zinato i nadvisnato nad gradot nebare pohoti da ja zasu{i sekoja nepristojna vlaga ra{irena po du}anite i niskite èlezni }epenci. Semejstvoto vo koe glumev malo, nevino bep~e ìvee{e na ulica Solunska, vo edna stara evrejska ku}a na dva kata so ubava sina fasada svrtena kon reki~kata Kurderes i so golem dvor od zadnata strana vo koj ima{e edna golema crnica i peralna zad koja yirka{e niska duwa so bunar i tulumba pod vetkite. Ku}ata be{e na samo desetina metri od èlezniot most preku koj, vo toa vreme, moèbi edna{ mese~no, pominuva{e po eden tovaren kamion. Taa {to ja vikav majka, be{e zdrava selanka od bliskoto selo Bukovo vo ~ij manastir, ako ste ~ule, na pat od Albanija kon svojata smrt vo Misulongi, prespal dve-tri no}i mojot angliski sledbenik od devetnaesettiot vek, lordot Xorx Gordon Bajron. êstopati onoj {to go vikav dedo ide{e kaj nas so natovareno magar~e luk, kromid, jajca, pr{ki, slanina i piper, onoj nadaleku poznat bukovski piper, za{to vo toa vreme gra|anite bea siroma{ni od merata nadvor, s# se kupuva{e na kuponi, pa kakva-takvata potkrepa od selo ide{e kako dobivka na lotarija. Edno jajce isprèno na oko vo stopenata slanina, ide{e kako mevlem na rana po denovite pominati so suv leb ili leb natopen vo voda so malku {e}er i kakao. Mnogu go zasakav

Dragi Mihajlovski

270

toa kuso ~ove~e so orlovski nos i meki race. Ne samo poradi hranata {to edna{ nedelno ni ja dotura{e tuku, pred s#, poradi bistrinata i relativnata u~enost za toa vreme. Govore{e sedum jazici od koi najdobro gi znae{e gr~kiot, germanskiot i francuskiot: gr~kiot zatoa {to u~el gr~ki na u~ili{te, francuskiot zatoa {to bil pet godini vo Mec i germanskiot zatoa {to na dvapati po tri godini bil vo Germanija. Tamu u{te go nau~il ruskiot i ukrainskiot (vtoriot pat, pretpostavuvate, rabotel vo germanska fabrika zaedno so mnogu plenici od pokorenite teritorii od strana na Tretiot rajh) a se sluè{e i so vla{kiot i staroslovenskiot za{to ednostavno poznava{e mnogu Vlasi so koi si ima{e davawe-zemawe i podolgo vreme pee{e vo selskiot hor na crkvata vo koja, za bogosluèwe, s# u{te se koristea evangelijata razmnoèni od prviot prevod na Biblijata na crkovnoslovenski jazik {to go napravil svetiot Metodij vo devettiot vek. Mene posebno me trogna koga eden vtornik (obi~no doa|a{e kaj nas vo pazarnite denovi a vo Bitola pazar e vo vtornik i petok) sednat skromno na drvenata koklica do {poretot za drva (zna~i sigurno bilo zima) mi kaùva{e za malata revolucija od 1945-ta koga cela Bitola izlegla na [irok sokak i so paroli krenati do nebo vikala: “Ne~emo kraqa, o~emo Tita, narod se pita!”Toa me potseti na sirotiot ârls {to go obesivme vo 1647-ta, mi se ~ini, pa onaka mal i malku, zaradi neishranetosta, rahiti~en, iskreno zaplakav ne tolku poradi lo{ata kralska kob, kolku za sebe i za svojata nezavr{ena sudbina. Dedo misle{e deka pla~am od radost {to pobedil narodot no jas pla~ev zaradi svojot dolg i neprokopsan ̀ ivot. Kolku neferski odnos kon blagoto sedma~e {to zaedno so Ilinka ja imaa rodeno mama, a nego go imaa rodeno Petre i \ur|a,

271

Milton

Petreta Ilija i ne pomnam koj (tuka zavr{uva pomneweto na ènskata linija), Ilija Konstantin...Onoj {to go vikav tatko be{e posebna prikazna. Toj ne pomne{e duri ni baba mu kako se vika. Koga }e go pra{av kako pogolem kako se vikala baba mu, samo }e ja navedne{e glavata i }e re~e{e: “Ne oti znam...” Majka mu Zaharija, taa {to ja vikav baba, ìvee{e so nas, niska, zgrbavena i so krst na ~elo, odvaj govore{e makedonski oti be{e Vlainka rodena vo Albanija. “Musakija, Musakija, Kavaja..” vele{e ~esto duri eden den vo 1962-ta ne go otvoriv prvokupeniot atlas i ne ja pronajdov oblasta so takvoto ime i gradot zalepen za Jadranskiot breg. No pove}e ni{to ne nau~iv. Samo deka tateta go rodile Kitan i Zaharija, Kitana Mihajlo, Mihajla kojznae koj...

* * * Na Solunska, vo ku}ata na Marika Jefti} i majka & Evgenija, go ~ekav prviot potop vo mojot vtor ìvot kako ~ovek. Nemav pove}e od edinaeset godini, bev slabo, ne mnogu visoko mom~e, so kratki pantaloni i bela mai~ka podarena od Xan Spiro, vujkoto na Marika, {to be{e dojden od Amerika da ja izgradi kambanarijata vo rodnoto Magarevo. So liceto zalepen za prozorecot i srceto v petici go prexvakuvav seto ona {to tie denovi se govore{e niz Bitolata. ]e imalo potop. Potop }e imalo. Vtor po Noja. Ama mnogu polo{. Ovojpat ni ìvin~e ne }e kurtulelo. Ne znam koj prv go pu{ti takviot glas no znam deka naskoro site govorea za toa. Najmnogu ê~e i Caki, dvajcata bra}a {to bea najdaroviti za raskaùvawe prikazni. Tri ve~eri, zbieni eden do drug kraj te{kata avlija na Bel~evci duri ku}ite naokolu seni{no potvrduvaa i ni gi smrznuvaa korka~kite srcenca, go slu{avme glasot na ê~eta i

Dragi Mihajlovski

272

samiot prizra~en i nestvaren, kako ja povtoruva bliskata zakana. ]e ima potpop. ]e se udavime. ]e n# snema do eden. ]e nadojde Dragorot, }e nadojde Kurdeles, mostovite }e gi odnesat, drvenite, èleznite, s# ìvo i divo po ku}ite }e ispodavat... Stoev taka i gledav vo reki~eto dolu pa vo naobla~enoto nebo gore {to se murte{e od kaj Pelister. Umirav od strav. Edinstveno me smiruva{e, iako samo povremeno, mirnata atmosfera doma: baba dreme{e, kako i obi~no na krevetot vo }o{ot, mama {ie{e na ra~nata singer ma{ina a tate na nakovalnata samodelski go stava{e polovinata |on na {tiklite od ~evlite na mama. Nikoj ne pokaùva{e voznemirenost. Samo tate ponekoga{ }e opcue{e ne{to ako go proma{e{e brut~eto so ~ekanot i se perne{e po prst ili ako ~ue{e ne{to revolucionerno na novoto radio: “Sviwi kapitalisti~ki. Kastro }e vi dojdi do ak!”Jas se prepotuvav kraj prozorecot i ~ekav. Ne veruvav deka ne znaat. Tate be{e poreznik i gi {eta{e site du}ani vo gradot. Sigurno ~ul. No toj samo mava{e so ~ekan~eto po |onot duri ne go namesti i ne & go pokaà na mama. Potoa zaedno se smeeja. Toga{ nekoj zatropa so bastunot ozdola. Koskite mi se stresija. Toa Evgenija, stara i nekadarna tropa{e vrz tenkiot tavan. “Odi, vidi {to e!” go natera mama tate a ovoj poslu{en, kako malo dete, stana ja otvori staklenata vrata i od salonot pra{a glasno, “[to e?” “Mama se pla{i,” go ~uv jasno glasot na Marika zaripnat od pu{ewe, “veli fati gi kapkite pred da zavrne i da bide docna!” “Nadvor e vedro” veli tate, “ne vrni od vedro nebo!” “Fati gi, te molam, ne moàm da ja slu{am!” Tate potoa go slu{am kako se ka~uva na krov, gi otvora }eramidite, gi znae dobro site slabi to~ki, ne{to prereduva, pot~uknuva, “Nema da vrni,” veli potoa koga se spu{ta i koga povtorno

273

Milton

sednuva na sandukot zad nakovalnata, “na starata ~avkite & go ispile umot!” No ne mi go imaa ispieno i mene. U{te dolgo, so saati klin~ev kraj penxereto i ~ekav da se slu~i ona za koe ni govore{e ̂ e~e, ona za koe so denovi {epote{e celata Bitola. No ni{to ne se slu~i. Bukvalno ni{to. I natamu zalepen za penxereto se pra{uvav {to moèlo da bide vo pra{awe. Dali seknale bo`jite mo}i, dali mu presu{ile izda{nite izvori? Dali, ednostavno se premislil i re{il da n# ostavi na svet? Dali toa ima{e nekakva vrska so moeto tajno anglisko poteklo? Toga{ mi tekna deka ni vo Novata Makedonija ne pi{uva{e ni{to. Tate redovno go kupuva{e vesnikot, a jas redovno mu go kradev od porezni~kata ~anta i go ~itav pred toj, najaden i polupospan, ne go zeme{e i legnat na drveniot krevet ne go ~ita{e duri o~ite poleka ne mu se zatvorea i ne zagr~e{e vo dlabok, poslepladneven son. Zo{to ne bi pi{uvalo vo vesnikot za edna takva golema nesre}a? Voop{to ne mi be{e jasno. Malku se uspokoiv no janyata s# u{te me jade{e duri no}ta sosema ne se spu{ti nad Kurdeles i duri zdravi svetli yvezdi ne bolsnaa na spokojnoto nebo. Utredenta mi stana malku pojasno koga se vrati tate besen od rabota i koga, zadi{an, u{te od vrata & se razvika na mama: “Gadovi kapitalisti~ki. Ne ni moàt so drugo tuku so sueverija }e ni gi trujat decata. Takvite ne se za dene{nicata. Goli otok e za niv!” “[to e toa sueverie?” pra{av. “Sueverie e sueverie,” re~e otse~no, “od kade jas pak da znam {to e? Samo znam deka ne e dobro i deka na kapitalistite im sluì protiv narodot!” Tolku za potopot za{to ne sakam sega premnogu za toa da glagolam. Sram me fa}a. Jas magister od Kembrix podlegnav na sueverie i treba{e eden sirov, polupismen

Dragi Mihajlovski

274

Vlav od Makedonija da me vrati na zemja i da mi go pokaè patot!

* * * Koga sme ve}e kaj magistraturata, da vi kaàm deka najgolemi problemi imav na u~ili{te. S# mi be{e zdodevno. Kako i da ne mu e dosadno na eden kembrixski diplomec vaka nerazumno frlen (barem toga{ taka mi se ~ine{e) vo edno osnovno socijalisti~ko u~ili{te nekade vo srceto na Balkanot! Edinstvena uteha mi be{e u~eweto na maj~iniot jazik i toj predmet najmnogu go sakav iako li~no smetam deka u~eweto stranski jazik samo ja zatapuva intelektualnata mo} na poedinecot i vo mnogu go spre~uva negoviot brz razvoj. Vo mnogu slu~ai toa e pokritie za neznaeweto i nemo}ta da se izleze od sopstvenata ograni~enost. No i pokraj moite vnatre{ni nedoumici, tamu site me smetaa za genie osven tate. Toj postojano mi vele{e:” U~i, u~i da ne kopa{!” A jas u~ev, u~ev, go sovladav makedonskiot re~isi kako rodniot angliski. Posebno stanav dobar vo pi{uvawe sostavi i vo slikaweto. Edna{ nacrtav tolku dobar portret na mojata sou~eni~ka Mare {to nastavnikot vedna{ me pofali, a glasot za toa, preku Marika koja predava{e muzika vo istoto u~ili{te, stigna i doma. Mama i tate so denovi raspravaa kako }e bide {to }e bide so deteto, golemi planovi po~naa da kovaat za na krajot tate da re~e “]e go dadam kaj Ivan Melnikov!” A Ivan Melnikov, belogardeec, emigrant od Rusija po ~istkite na Stalin, ìvee{e vedna{ zad Teatarot vo edna dvokatna, òlta ku}a {to vleva{e po~it osobeno kaj nas decata {to sekojdnevno, osven nedela, so ~antite na grb, minuvavme tuka kraj nea na patot do u~ili{teto “Goce Del~ev” {to be{e samo stotina metri

275

Milton

potamu. Sonuvav za denot koga povtorno, po tolku mnogu vekovi, }e dobijam li~en u~itel. Sekojdnevno, na minuvawe, se zagleduvav vo golemite svetli prozorci i ubaviot, gotski balkon so nade` deka naskoro }e minam niz ogromnata drvena porta i }e se predadam na tainstvenosta na taa neverojatna ku}a i naukot na toj re~isi, barem za tate, svet ~ovek! No ni{to od seto toa! Koga po vtor i posleden pat nastavnikot, preku Marika, me pofali za pejzaòt {to go imav nacrtano spored edna ~udesna razglednica {to vnukot na tate, Miha, ja ima{e prateno od Vara`din kaj{to sluè{e vojska i koga tate, nervozen od merata nadvor, grubo ja razbudi mama i & re~e: “[to veli{, mori, da go dajme kaj Melnikov ili ne?” mi stana jasno deka od u~eweto kaj majstorot Melnikov nema ve}e ni{to. Za{to tate be{e takov ~ovek. Prvin }e re~e{e deka s# e vo red i deka nema nikakov problem, a potoa, vo zavisnost od raspoloènieto koe naj~esto mu be{e nikakvo, }e po~ne{e da se koleba kako da ne e dete na socijalizmot tuku nekakov balkanski Hamlet, i }e po~ne{e na ~istoto re{enie da go dodava ona “ili ne” i mene mi stanuva{e jasno deka tuka, {to se veli, leb nema za nikogo pa ni za mene.Mnogu nadaren bev i za muzika. Darbata ja naslediv u{te od mojot prv tatko Xon, koj{to i samiot be{e poznat muzi~ar i ima{e svoja cena vo visokite londonski krugovi. Gazdaricata Marika ima{e klavir {to vo tie skudni vremiwa (vo Makedonija, kolku {to setiv, site vremiwa se skudni!) be{e dobar izvor za dopolnitelen prihod. Klavirot & be{e vo edinstvenata nejzina soba na gorniot kat i taa redovno dava{e ~asovi na decata od pobogatite bitol~ani ako toga{ voop{to moè{e nekoj da se nare~e pobogat ili posiromav. Dobro, da re~eme, ima{e malku pobogati vo siroma{tijata ~ii deca, na primer (ete za kolku bea pobogati!) moèa na golemiot odmor da si kupat perek

Dragi Mihajlovski

276

ili pinerlija a ne obi~na solena koja be{e za pet dinari poeftina! Zna~i, jas redovno, koga bev doma i koga Marika dava{e ~asovi, }e se zalepev do staklenata vrata {to vode{e vo salonot i }e se zaslu{av vo zvucite na klavirot {to doa|aa vedna{ tuka od sobata pokraj na{ata ~ija vrata redovno ostanuva{e otvorena. Ne znam dali Marika, pottiknata od kole{kata Morfa, mojata nastavni~ka po muzi~ko, i nejzinite falbi za mojot sluh, ili zatoa {to moèbi od sede~kata pozicija do naj~esto netalentiranite u~enici ja zabeleà zad perdencata staveni od mama preku stakleniot del od vratata mojata skukulena i zaslu{ana silueta, eden den ednostavno me zapre i mi re~e: “Saka{ i ti da u~i{ klavir?” A jas, (boè kolku se sramev od nea!) faten vo nebrano, ne moèv da & kaàm ne pa taka, po samo dva dena se najdov vo golemata priemna sala od niòto muzi~ko u~ili{te (zamislete kakvo poniùvawe za nekoj {to go napi{al vo heksametri, po ugledot na Homer, “Zagubeniot raj”!) a starata Hrisula, sednata na klavirskoto stol~e me pra{a “Koja pesna ja znae{?” “Marina” ispaliv kako od pu{ka i vo slednite pet minuti taa me prate{e a jas peev svesen deka na starata u~itelka ne & se dopa|a izborot za{to “Marina” toga{ ja znaeja site mladi i se pee{e vo pridru`ba na gitari, na ulica i toa sigurno ne be{e pesna {to treba da se u~i vo edno seriozno muzi~ko u~ili{te kakvo {to be{e bitolskoto so svojata golema reputacija {irum Jugoslavija. “Ima odli~en sluh!” & re~e potoa Hrisula na Marika i jas, pokraj obvrskite na u~ili{te, si dobiv u{te edna. Treba{e da me vidite kako so violinata (“siroto dete,” vele{e mama, “pogolema e od nego!”) v race i so ~antata na ple}i odev “po krajot” od ulicata kako {to me u~e{e mama, }e go minev èlezniot most, }e dojdev do vlezot od starata bolnica svesen deka dottuka me sledat zagriènite o~i na

277

Milton

mama, }e svrtev desno vo soka~eto kaj{to ìvee{e mojata sou~eni~ka Uranija i, po edno pedesetina metri odewe niz nego, }e izlezev na {irinkata po koja vedna{ doa|a{e muzi~koto u~ili{te.

Mojot prv makedonski u~itel po muzika be{e Taki Hrisik. Toj me u~e{e solfe` i mi gi pokaà prvite ~ekori vo svireweto violina. Ponekoga{ me kara{e koga }e zaboravev da donesam kalifornium ili taka ne{to, edna voso~na masa so koja se ma~ka{e gudaloto za da ne ~kripi. I toj, ama i jas, imavme izostren sluh i sekoe ~kripewe n# vade{e od pamet, nego pove}e za{to moè{e da si dozvoli da reagira a mene, se razbira, pomalku, za{to ednostavno, ne smeev da guknam. Potoa, pomnam, mi se smenija u{te nekolku u~iteli, Xika, mislam, be{e najstrog i najmnogu se lute{e za sekoj fal{ otsviren ton. Potoa dojdoa i koncerti na koi, pomnam, doa|aa i tate i mama i gordi na svojot sin (tie nemaa poim, se razbira, za moeto poteklo!) mi mavtaa od vreme na vreme, kolku da gi vidam, da gi zabeleàm vo nivnata retka va`nost. Eden kup pofalnici dobiv, tate gi rede{e, se se}avam, kaj }e stigne za da se fali pred kolegite poreznici ili pred nekoj zaskitan rodnina {to }e dojde{e kaj nas na ~aj ili kafe. No kako i likovnata, taka i mojata muzi~ka kariera brzo zavr{i. Krajot si dojde nekako sosema prirodno so zavr{uvaweto na osnovnoto u~ili{te. Treba{e ili da odam vo sredno muzi~ko ili vo gimnazija. Za dvete istovremeno bev fizi~ki preslab. Tate dolgo se bune{e {to sakam vo gimnazija. Stegnat od nema{tijata vo koja se dave{e siot svoj ̀ ivot, toj misle{e deka si uspeal vo ̀ ivotot, na primer, ako stane{ voen muzi~ar! I malku treba{e, veruvajte mi, vo mojot vtor ìvot, so seto svoe vekovno iskustvo, da stanam voen muzi~ar! Moèbi onoj {to odi so ispravena glava na

Dragi Mihajlovski

278

krajot od povorkata i udira na ~ineli! Sepak pobedivme jas i mama a vo toa mnogu ni pomognaa slabiot karakter na tate koj nabrgu stigna do ona svoe “ili ne” i n# ostavi na mir i mene i mojata nepredvidliva sudbina. Moàm u{te mnogu da vi govoram za tie siroma{ki no ~udesni denovi od moeto povtorno detstvo vo Bitola no ima drugi raboti {to sakam da vi gi kaàm. Namerno ne ja spomnav prvata qubov za{to bi bilo sme{no i cini~no eden iskusen ma` po zrelata, cvrsta qubov so triesetipetgodi{nata Elizabet Min{al da govori za svojata detska zaqubenost vo nekoja desetgodi{na pla~ka! No taa postoe{e i be{e doìveana!So seto crveneewe, tresewe na nozete, ~ukawe na srceto!

* * *

Potoa dojde slu~kata so ma~kata. Edna godina po smrtta na starata Evgenija i dva meseci po povtornoto doa|awe na Xan Spiro vo Bitola koga se razotkrija vistinskite celi na negovoto idewe kaj nas. I~ nemu ne mu bilo gajle za kambanarijata vo Magarevo tuku seto vreme se tokmel da ja zeme za èna na{ata Marika, negovata vnuka! Mama ova go doznala od Kate, prislu`ni~kata na Marika koja po svojata nesre}na maà~ka so nekojsi ‘r~pal od Kru{evo bukvalno ostanala na ulica i u{te kako osumnaesetgodi{na raspu{tenica do{la vo ku}ata po par~e leb i ostanala celi ~etirieset i dve godini! Marika i samata razvedenica od brakot so nekojsi oficer na kralskata Jugoslavija koj{to po doa|aweto na Bugarite vo 1941-ta, zaminal od Bitola i nikoga{ ne se vratil, se na{la na golemi maki. Xan Spiro & nudel ubav i komoten ìvot vo Amerika kaj{to navodno imal tri ku}i i golemo bogatstvo no taa ne moèla da go

279

Milton

ostavi grobot na majka si na Bukovskite grobi{ta. “[to }e pomisli mama!” {etala po dnevnata i se tufkala so denovi, “Nejzinata }erka se premaìla za sopstveniot vujko i ostavila grobot da & se zapusti!” Barala sovet od Kate, a Kate i samata vo dlaboka, mnogugodi{na vrska so inkasatorot Burme, ne znaela {to da & kaè. Se upla{ila da ne ostane na ulica za{to Burme nikako ne sakal da ja zeme. A kako }e ja zemel koga ve}e imal èna so dve deca a pustata Kate nemala pojma? Najposle slu~ajot se re{i sam od sebe. Vtoroto utro po novata 1963 godina osamna bez amerikanskiot gostin. Naedna{ go snema. ûvme dolu vikawe, pla~ewe, vri{tewe. Mama sleze da vidi {to se slu~uva a jas zastanat na drvenite skali ja vidov Marika kako gi kubi kosite, kako roni solzi, kako za prvpat moèbi po tolku godini, ja gu{ka mama, pa|a na kolena. I po tri dena s# se smiri. Na krajot za s# be{e obvineta crnata ma~ka Mica, mojata mileni~ka. Navodno mnogu mjaukala od koga do{ol gostinot, ne mu davala da spie, go gledala so zelenite o~i i go uro~ila. Po kusa postapka & be{e sudeno a presudata, smrt vo vre}a, treba{e da ja izvr{i koj drug ako ne tate. Toj ima{e ne{to sadisti~ko vo sebe. Ne moè{e ìvotin~e da smisli. Koga be{e re{eno toj da ja pogubi sirotata Mica, so uìvawe re{i da ja `rtvuva lenenata vre}a vo koja sekoj mesec zema{e zajre od bakalot Trifun. “]e najdam druga!” & re~e na mama, ja fati Mica, ja pikna vo vre}ata i ja zavrza so debel sixim. Za nas Angli~anite ìvotnite od sekoga{ bile svetiwa. Go gledav tate i nikako ne moèv da ja sfatam negovata vozbuda od bliskata smrt na ma~kata. Treskavi~no mislev {to da storam. Se vle~ev po tateta, go molev da se popi{mani no toj ne saka{e da ~ue. “Ih, ma~ki!” vele{e, “da ne sum jas da turam otrov vo vizbite, gluvcite }e n# izgrizat!” Potoa ja

Dragi Mihajlovski

280

krena vre}ata vo koja se me{kole{e Mica i tiho mjauka{e, ja namesti drvenata skala, izleze na tavanot, razmesti nekolku }eramidi i bezmilosno ja frli vre}ata od vrvot na pokrivot! Od penxereto vo kujnata gledav kako vre}ata bapna dolu na ~imentoto vo dvorot zad ku}a. Srceto mi se stegna. Sonceto bleska{e niz crnicata a vo vre}ata, dolu, besmopomo{no pretka{e udrenoto ìvotno. Be{e ìva. “Ne pla~i!” me te{e{e mama zastanata do mene, “ma~kite imaat devet ìvoti!” No ve}e tate be{e dolu, povtorno ja zede vre}ata i se izgubi vo tunel~eto {to pokraj klozetot vode{e do dolniot salon a potoa po drvenite skali do gorniot kaj{to be{e drvenata skala za na tavan. Gledav kako pet ili {est pati ja prave{e istata operacija i si mislev {to moàm da storam. Na sedmiot pat tate izgubi du{a, kaldisa, kako {to vele{e mama i vo nalet na nesigurnost samo ja frli vre}ata preku yidanata avlija, si gi istrese racete i svika po mama da mu donese ~a{ka rakija. Dodeka sede{e na niskite skali~ki i poleka ja tope{e rakijata, od drugata strana na avlijata se slu{a{e tihoto cvilewe na sirotata Mica koja nikako ne ispu{ta{e du{a. Toga{ dojde spasonosniot glas na mama ozgora, “Te baraat od rabota! Presle~i se, izmi se i odi!” Tate kako {to be{e veren i poslu{en kon rabotata, vedna{ zaboravi na zlostorstvoto {to ne uspea da go zavr{i, skokna i po neceli pet minuti go snema od doma. So solzi v o~i otr~av od drugata strana na avlijata, ja krenav vre}ata so sirototo ìvin~e vnatre koe bolno mjauka{e vo panika i izlegov na ulica. “Baraj nekoj kamion!” mi podvikna mama od penxere, “samo da kurtuli!” Zastanav na patot i ~ekav. Znaev deka koga toga{ }e naide nekoj od kamionite so krenati ceradi. Tie odea so tolku mala brzina {to duri i jas, mom~e od dvanaesetina godini, moèv lesno da gi stignam. Koga ja frliv vre}ata vo prviot

281

Milton

kamion {to naide i zabrm~i od maka na ugornicata pred èlezniot most, stoev taka u{te dolgo i go gledav voziloto so skopska registracija kako poleka mi is~eznuva od pred o~i. Pla~ev. Kako da znaev deka so odeweto na Mica mi zamina cel eden svet tuka zad sviokot kaj òltoto vla{ko crkvi~e vrz ~ii yidovi, so godini, od penxereto na mojata ku}a gi zamisluvav i crtav novite svetovi vo koi naskoro treba{e da stapnam.

* * * Ne znam dali be{e kazna ili sudbina koja treba da se izodi {to po izvesno vreme povtorno se pojaviv na ovoj svet kako malo crno ma~or~e. Se pojaviv naedna{ i bez najava vo stanot na eden crnomurest gospodin vo skopskata naselba âir. Poradi prikaznava {to vi ja kaùvam }e go vikam gazda za{to imeto, vo krajna linija i ne e va`no. Treba{e tokmu tamu, vo toa stan~e na {esti kat so fantasti~en pogled na Skopska Crna i [ara da ja izvr{am svojata makedonska misija, da go dovr{am neverojatnoto patuvawe niz sinorite na vremeto zapo~nato vo London vo dale~nata 1674-ta. Prvata no} mi be{e najstra{no i najte{ko. Se motkav onaka mal i slabi~ok niz temnicata pod golemiot televizor i ne sakav da se mrdnam od tamu. Od site agli na stanot ovoj mi se vide najprijaten za{to neobi~no me potse}a{e na toplite pregratki na mama, mojata prva londonska mama {to sega mirno po~iva na skromnite grobi{ta malku podaleku od Banhil Hauz. Od vreme na vreme si go gledav telceto i se pra{uvav zo{to sum stignal do taa katastrofalna sostojba na nesklad i telesna paranoja. Mi trebaa to~no tri dena da se smiram i da sfatam deka teloto pove}e ne me interesira. Po~nav da se privrzuvam za predmeti. Najprv be{e crveniot

Dragi Mihajlovski

282

le|en {to sekoga{ stoe{e vo bawata so specijalna pesok vo nego {to u{te prviot den od mojot prestoj tamu, gazdaricata mi go tutna pod nos i me natera da ja izvr{am prvata nu`da. Ottoga{ toj stana moj nerazdelen del i gazdite nikoga{, koga i da izlezea so mene i so dvete }erki vo maloto korejsko kole, ne go zaboravaa da go ponesat. Toj be{e kako magnet za mene, prva i posledna èlba vo denot. Potoa mnogu gi sakav kau~ite osobeno onoj vo golemata dnevna soba zad koj ~estopati, bidej}i mal po zafatnina, begav da se skrijam od zdodevnite potrebi na }erkite da si igraat so mene sekoga{ koga }e dojdea od u~ili{te ili koga, ednostavno, ne znaeja {to da pravat so sebe. A ni gazdata od po~etok, mnogu ne go sakav. Osobeno me nervira{e negovoto navaluvawe so ~asovi da me gali kaj u{ite, po vratot i kaj opa{kata za{to veruva{e deka miluvaweto na ma~kite go smaluva pritisokot. Mnogu mu bev lut za{to ne sfa}a{e deka ne sum ma~ka tuku ma~or i deka takvata pederastrija me vadi od pamet. Vo Makedonija, vsu{nost, najmnogu od s# me nervira{e toj nesvesen pederastriski odnos me|u maìte. Mi ide{e da pobudalam koga }e videv dedo kako gali vnuk ili tatko kako bacuva sin! Ili prosto koga dvajca maì }e se sretnat na ulica, }e se pregrnat i }e se izbacat! Znaev deka najlo{oto vlijanie {to nekoga{ go imale Grcite vrz Makedoncite e tokmu ova i mnogu mi be{e krivo! Jas ova nekolkupati i mu go pokaàv na gazdata. Sekoga{ koga }e go ostave{e kompjuterot i }e se upate{e kon mene so ona negovo odvratno “Mac, mac!” }e pobegnev vo najtemniot del od stanot (zad nekoj od kau~ite) i mol~ev kako zaklan dodeka ne se otkaè{e. No vremeto i mojot brz rast si go storija svoeto. Po samo {est meseci ve}e ne me zbira{e nikade. Ni zad kau~ot, ni zad televizorot, ni zad {oljata v bawa pa poleka se prepu{tiv na milosta i nemilosta od

283

Milton

gr~koto vlijanie. Zatoa pak najmnogu ja sakav gazdaricata. Taa be{e sprotivna od gazdata. Spokojna i beskrajno ~uvstvitelna poleka ja stopi omrazata {to od po~etok jasno ja pokaùva{e kon mene, i vistinski me zasaka nebare & bev tolku poèlnoto treto dete vo ku}ata. I {to e najva`no, nikoga{ ne me pipka{e. Jas toa stra{no go cenev i sekoga{ koga ne{to }e sprema{e na {poretot, a sprema{e redovno samo prva liga jadewa i nikoga{ ne zaborava{e da mi dade prv da probam, & se motkav me|u noze i ja minuvav ne`no so opa{kata vo znak na po~it i bezrezervna qubov. Taa znae{e da saka i mislam deka nikoj vo stanot osven mene, ne znae{e vistinski da & vrati. Duri ni gazdata koj{to be{e navistina mnogu mek ~ovek so inteligentno lice i poluseda brada no se ~ini, premnogu be{e zafaten so svojata intelektualna rabota za da moè vistinski da go ceni i saka ona {to mu go nude{e ìvotot okolu nego. Stanot be{e poln knigi, odbran alkohol i dobra muzika. Stra{no me potse}a{e na tatkovata ku}a vo London, osobeno zatoa {to pove}eto od dve-tri iljadite knigi na policite bea angliski. êstopati no}e koga site }e ispolegnea i }e zaspieja, tajno gi listav so {epite, edna po edna i dobiv pretstava za ona {to go rabotat moite naslednici denes. Osobeno se raduvav, moèbi prvpat po tolku vekovi, na edna debela kniga vo tvrd povez vo koja bea sobrani site moi pesni na latinski i angliski jazik. Ja ~itav i si mislev kolku dene{nite umovi ne se otideni podaleku od nas, od mene, od na{ite me~ti i soni{ta za poubav i posre}en ìvot. Vsu{nost, ni{to ne be{e otideno podaleku. Ova ne e narcisoidnost, veruvajte mi, tuku objektivno sogleduvawe na eden crn i mnogu iskusen ma~or! Vestite {to gi emituvaa preku celiot den, a posebno onie ve~ernite koi redovno gi gledavme so gazdata, ne kaùvaa za nekoi kojznae kakvi promeni napred. Samo Makedonija sega

Dragi Mihajlovski

284

be{e nezavisna dràva no nikako ne i pobogata od vremeto koga ìveev kako dete vo ku}ata na Solunska vo Bitola. Lu|eto {to se javuvaa na ekranot, isto kako i toga{ bea tvrdi, nedoverlivi i siroma{ni, polni sueverie i strav za bliskata idnina. Kutriot Aleksandar! I samiot bi se razo~aral od ovoj krevok ostatok od negovoto mo}no carstvo vkle{ten me|u bezobraznite gr~ka, bugarska, albanska i srpska dràva. Dovolno be{e samo da gi vidi mrtvite ribi vo negoviot sakan Aksij kako se kapat vo kiselini i nafta i da mu se zgadi! Toj nekoga{, barem taka sum ~ital, sednat kraj bregot blizu do rodnata Pela, duri Aristotel na uvo mu gi otkrival tajnite na svetot, moèl lesno da ja zameni frlenata trska so ~etka i zagledan vo besprekorno ~istite vodi na rekata, da si go naslika sopstveniot portret! Gazdata sepak naskoro sfati deka jas ne sum tuka da mu go smalam pritisokot tuku da mu go zgolemam. Moèbi nesvesno, moèbi svesno, jas sega ne moàm to~no da kaàm, toj po~na na mene da gleda kako na nekoj stvor praten od boga da mu pomogne vo ostvaruvaweto na negovite ambicii. A toj be{e ambiciozen od merata nadvor. Ironijata da bide pogolema, toj be{e diplomiran anglist zainteresiran glavno za, mene mi se ~ini, najgenijalniot period od angliskata knièvnost - 16-ot i 17-ot vek a be{e roden vo Bitola! Zavr{il sredno vo gornata gimnazija, a Fakultet vo Skopje! Epten mi zvu~e{e poznato! Toj kako ambiciozen ~ovek na samostojnata Makedonija mnogu retko se navra}a{e na minatoto za{to smeta{e deka toa e sopira~ka i znak za starost. No sepak, ponekoga{, osobeno vo studenite januarski no}i na 1994-ta, koga vo ~airskoto gnezdo }e se soberea site doma kaj{to jas celo vreme gi ~ekav optegnat kraj nasteganata termo pe~ka, znae{e da kaè po ne{to od svoeto minato. Razbrav deka ne so mnogu radost govore{e za

285

Milton

gimnaziskite i fakultetskite denovi. “Glupost! Glupost!” naj~esto vele{e, “kolku potro{eno vreme, a kolku malku znaewe! Tikvari, tikvari!” Ova tikvari ne znam dali se odnesuva{e na profesorite {to go u~ele ili pak na nego, na niv, u~enicite, studentite no glavno be{e jasno deka ne mu se dopa|a obrazovniot sistem vo Makedonija iako ~estopati znae{e da ja istakne nesoodvetnosta na steknatoto znaewe so realnite sostojbi vo op{testvoto, “u~i, u~i {ekspiri, miltoni, danovci, xonsonovci, sviftovci a vamu realnosta pi{ti po tikvari! Ete ti sovr{en izvor za nesre}i!” Mnogupati go spomenuva{e nekojsi Temeliev od gimnazija koj{to so naostrenoto moliv~e piknato me|u zabi }e mu se potprel na klupata i gledaj}i go pravo v o~i so ostriot, neprijaten pogled }e go pra{al, “ti kako hipik i {izik, kolku xeparac ima{ mese~no?” i toa so isto~nomakedonski akcent za{to bil dojden od Pirinska Makedonija po kavgata na Tito so Dimitrov i po zatvoraweto na makedonskite u~ili{ta tamu. Potoa govore{e za nekojsi Qango, nezvr{en matemati~ar {to gi vadel na tabla samo devojkite i gi teral da pi{uvaat samo najgore na tablata dodeka ovoj sedel dolu na katedrata i im yirkal pod mini sukwite. @enskite, bidej}i sepak bile `eni, go nau~ile mawakov i sekoj ~as, po nagovor na ma{kite koi gledale da se spasat kako znaat i umeat za{to nikoj aber si nemal od matematika, se natprevaruvale koja pokuso }e oble~e a potoa, na golemiot odmor ili na eden od malite, gi terale ma{kite da soberat pari i da gi ~estat najprovokativnite so taze kifli od butkata {to toga{ nekade ja otvorile vo dvorot gimnaziskata uprava i gradskiot sovet. U{te ja spomnuva{e maturskata ve~er vo Oficerskiot dom, negoviot prv kostum na zelenkasto so kafeavi {trafti so{ien po toj povod, neprespanata no} i utrinskoto {etawe so pajtoni niz [irok sokak do

Dragi Mihajlovski

286

gimnazijata i nazad, posledniot {kolski ~as, zaripnatiot glas preku zvu~nicite na inaku mnogu strogiot direktor i tolku. Tri ~etiri nastani i nekolku izbledeni lica za ~etiri godini sekojdnevno (osven nedela) vjasawe od doma kraj bolnicata, pokraj Sveti Dimitrija do saatot, pa preku mostot, pokraj Dragorot so dlabokoto yidano korito, vojskata, poàrnata, narodnata banka do gimnazijata, stara trikatna zgrada so mnogu tesni penxeri ili “Bastiqa” kako {to toga{ ja vikale u~enicite.

* * * Do toj januari ve}e stanav glaven vo stanot. Site doma padnaa na moite {tosevi. Imav prekrasno crno koùv~e, proyirni zeleni o~i, dolgi musta}i i ubavi dolgi noze. Retko koj ma~or pa i ~ovek, bi rekol, moè{e da se ramni so mojata ubavina. Poleka i uporno vo taa godina dena gi ocrtuvav sinorite na mojot atar. Doma samo si mislea deka tie se glavnite ne sfa}aj}i deka, vsu{nost, ìveeja kaj mene, vo mojot ne mnogu golem no sepak dovolno tainstven posed. Ako tie vladeeja so sredniot i visokiot vozduh niskiot neprikosnoveno be{e moj. Jas bev negov apsoluten gospodar. Doma bea prose~no siroma{ni kako i re~isi sekoe drugo semejstvo vo Makedonija no sepak, {to i da pravea, kako i da vrzuvaa kraj so kraj, prv na spisokot sekoga{ bev jas. Mi kupuvaa samo odbrana hrana za{to stomakot od dolgite mnoguvekovni varewa ne mi prima{e s#. Gazdata i gazdaricata barem edna{ nedelno specijalno za mene odea vo Vero i mi kupuvaa posebna hrana. Najomilena mi be{e {ibata. Nea ja jadev kako netokmu. Da ne ve buni ova {iba, toa e, vsu{nost, angliska varijanta na ona {to vo makedonskata biblija stoi kako savska carica, slavnata

287

Milton

nilska konkubina na Solomon zaradi koja toj se svrtel protiv svojot Jehova i po~nal da ja oboùva Astoret ili Astarte, boìcata so rogovi na polumese~ina i ja navestil skore{nata propast na izraelskata dràva. Posebno mi pa|a{e àl koga gledav kako site doma, sednati na zaedni~kiot nedelen ru~ek po sekojdnevnite tr~anici i nervozi vo gradot, go brkaat mesoto niz tenxereto a jas, spokoen i bezobrazen si {lapkav od viskasot, sparot ili grickav od vkusnite kit-ket solenki. No toa be{e mojata cena. Mo{ne, mo{ne visoka. Najte{ko mi padna krajot na januari koga naedna{ gazdaricata, od ~ist mir {to se veli, re{i da me skopi! “Idi fevruari,” mu re~e taa na gazdata duri sedea kraj grealkata vo sop~eto kaj{to toj rabote{e, “na {esti kat sme, {to }e pravime koga }e mu se prisaka za nadvor!” Gazdata ni{to ne re~e, samo kimna so, vo toj mig za mene, glupavata glava i prodolì da se xari vo kompjuterot. Vo Veterinarnata stanica pi{tev do nebo. Site simulantski doblesti gi upotrebiv, se previtkuvav, molev, ja vrvev gazdaricata so opa{akata no ni{to ne pomogna. Taa ima{e re{eno od mene da napravi intelektualec. Koga me zede v race i me predade na trojcata kasapi vo beli mantili taka mole`livo ja poglednav (za ova bev car) {to sirotata èna, vidov, za malku }e se popi{mane{e i }e zaborave{e na celokupnoto proizvodstvo na intelektualci vo ovoj svet. No taa ne be{e kako gazdata, meka i pla{liva, tuku ima{e cvrstina i re{itelnost na vojskovodec. Samo odmavna so glavata {to be{e znak za kasapite da me legnat na edno drveno masi~e i da me sredat. “Den dva }e bide malku ~uden dodeka se otrezni sosem od anestazijata, a potoa glavno }e bide samo gladen!” re~e eden od kasapite so krvaviot skalpel v race kako ni{to da ne se slu~ilo i, zaedno so

Dragi Mihajlovski

288

drugite dvajca, is~ezna zasekoga{ od mojot ìvot.

* * * Raka na srce, mojata nova intelektualnost, na koja tolku insistira{e gazdaricata, nabrzo dojde do izraz vo fevruari. Ne samo {to ne pokaàv nikakvo interesirawe za nekakov vulgaren seks so nekoja ma~ka, tuku naglo po~nav da se vrtkam okolu knigite i ednostavno, vo dolgite ~airski no}i kraj termo-pe~kata, da gi goltam kako bonbon~iwa. “Intelektualec na mama!” mi vele{e denski gazdaricata i me polne{e so toni najprebrana hrana, “poubav i popameten mi si od ~ovek!” Navistina me saka{e. A i jas nejze. [to i da pravev, kade i da se matkav, s# za nejze se drèv. Kako slep za stap. Ba{ taka. Duri i gazdata, iako onaka navidum smeten, zagulen i zabludan vo svoite anglisti~ki studii, od vreme na vreme, vo ~udo go gleda{e na{iot nesekojdneven odnos i, mi se ~ini, qubomore{e. “Vidi,“ & re~e toj edna{ koga poduen ja krena glavata od kompjuter, “toj sepak e samo ma~or. Obi~en, crn ma~or so antena kaj gazot!” “Toj ne e obi~en!” mu re~e taa, “vidi kolku dolgi noze ima, vidi mu go telceto, sovr{enite vlakna, vidi kolku pametno te gleda!” Jas vidov deka taa e zabegana i znaev kako ponatamu. Premnogu iskustvo, glavno lo{o, imav so ènite za sega da pravam gluposti. Glavnata gre{ka na maìte, mi se ~ini, vo odnosot kon ènite e {to zaboravaat deka ènata treba postojano da se zaveduva i osvojuva. Posebno onaa izbranata. Zatoa postojano rabotev na sebe, no}e, po pro~itanata kniga, mislev {to i kako }e napravam utredenta samo da ne izleze gazdaricata od spobudalenosta po mene. I navistina imav rezultat. Do krajot na mojot prestoj vo stanot vo âir barem taa do kraj i bez zadr{ka me saka{e.

289

Milton

* * * No naskoro sfativ ili nekoj tainstven poriv vo mene me natera da sfatam deka sepak jas bev tamu zaradi gazdata. Samo za nego i za nikoj drug. Koga pukna proletta, a toa se slu~i mo{ne rano vo taa 1995-ta i koga eden kup gugutki doletaa na na{iot golem prozorec svrten kon Skopska Crna i so bistrite glav~iwa po~naa da ni ~ukaat na stakloto {to mene, navistina, me vade{e od |onija, sfativ od eden nastan {to se slu~i vo Bitola deka postoi tajna vrska me|u nego i mene. Vrska koja me natera do krajot na taa godina i re~isi celata sledna da se posvetam samo na edna rabota zaradi koja, vsu{nost, sum bil storen ma~or i dojden da poìveam so toa blagorodno semejstvo vo skopskiot âir. Zna~i proletnata emocionalna ispraznetost {to naj~esto se izrazuva niz taga, go podbucna gazdata u{te vo mart da se mavne barem na kratko od tesnotilakot vo âir. “Odime Bitola!” re~e toj naedna{ eden petok koga stana od kompjuter i vide deka site sme tuka i ne znaeme bukvalno {to da pravime so sebe. Silno rumenilo mu gi ima{e obleano obrazite i prvpat, po dolgo vreme, mi zali~i na energi~en, sredove~en ~ovek so volja i avtoritet. “A ma~orot?” pra{a gazdaricata. “]e se snajdeme nekako,” re~e gazdata, se oble~e i go snema edno dva ~asa od doma. Koga se vrati, vo racete nose{e edna golema pletena ko{nica so kapak odozgora vo koja, po malku, vlegov jas i gi po~uvstvuvav, po dolgo vreme, blagodaetite na samotijata i temnicata. Potoa me slegoa po liftot, me piknaa v kola i setiv brm~ewe na motor koj{to, priznavam epten me vade{e od pamet i postojano me tera{e na lo{ewe. Gazdaricata bukvalno me drè{e v skut, a jas

Dragi Mihajlovski

290

vo sklad so mojata teorija za drèwe na zavodni~ka tenzija kon ènite, od vreme na vreme }e go turnev kapakot i }e ja podadev glavata za da zamjaukam nekolkupati za, zaneseni od proletniot pejza`, da ne zaboravat na mene i moeto veli~enstveno prisustvo. Gazdaricata vedna{ nasedna, me pogali po glav~eto, “mil, mil!’ re~e nekolkupati i mu svika na gazdata da ne vozi mnogu brzo za da ne mi se lo{elo i taka. Gazdata zabavi malku i vidov mu ide{e da me fati onaka istoporen za glava i da me xitne bezmilosno vo beskrajnata pelagoniska ramnica niz koja sega minuva{e magistralniot pat. Znaej}i to~no do kade e granicata, jas se pribrav i slu{nav kako kapakot, so les se spu{ti vrz mene. Vo Bitola nemav stapnato od 1964-ta, od onoj do`dliv den vo oktomvri koga so dve ra~ni torbi, ednata so ali{ta, drugata so tegli ajvar, tur{ija i lutenka zaminav na studii na Filozofskiot fakultet vo Skopje. “Sega }e vi ja pokaàm ku}ata vo koja sum roden, “ re~e gazdata koga naglo svrte desno, zastana i go ugasna motorot. “Videte ja ovaa sinata!” Go podadov glav~eto niz ko{nicata i yirnav nadvor. Ova be{e Solunska, siguren bev. Sproti nas ja gledava ku}ata na Marika, samo sega be{e mnogu tro{na i stara. Nekoga{nata ubava sina boja sega be{e bleda i izgrebana a fasadata & nalikuva{e na lice od ma~or tuku{to vraten vo sabajliwata po dolgata no}na, fevruarska kampawa. Na golemata predna vrata s# u{te se drèa dvete ~ukalki a na dvete penxeriwa so golemi bukvi pi{uva{e Se prodava. Sfativ deka i rekata i èlezniot most gi nema. Na mestoto od prvata se protega{e asfaltna ulica a na mestoto od vtoriot ima{e krstosnica so semafori od ~etirite strani. Kaj starata bolnica se krevaa golemi, nepoznati i neprijatelski zgradi i ja pokaùvaa malosta na moeto maalo za koe nekoga{ mislev deka e ogromno i nedopirlivo. Od ku}ata izleze

291

Milton

edna crna babi~ka i koga gazdata & prijde ubavo gi na~uliv u{ite oti sakav s# da ~ujam, sekoj zbor da go goltnam. “Na Cola veli{ deka si, a?” govore{e babi~kata, a gazdata kima{e so glavata, smalen i stopen vo ~uvstva i emocii. “Ami me poznava{ mene?” Gazdata odmavna so glavata iako mene vedna{ mi tekna koja moè da bide, “Kate sum jas, Kate, pomni{? Marika umre pred deset godini od srce i mene mi ja prepi{a cela ku}a. Ama {to }e mi e tolkavo ku}i{te? Zatoa go prodavam. @ivi se tvojte? [teta {to se iselivte. Taa misle{e tebe da ti ja ostavi ku}ata. Sekoga{ vele{e deka si kako nejzino dete. Kako taa da te rodila!” Slu{av taka, slu{av i te{ko moèv da poveruvam deka jas sum ìveel del od ìvotot na mojot gazda ili obratno, toj del od mojot. Seedno. Va`no od kolata, samo so glav~eto podadeno nadvor niz ko{nicata zaslu{an vo ~udniot razgovor me|u Kate i gazdata ja sfativ tajnata povrzanost me|u mene i nego i smislata na moeto pojavuvawe vo forma na ma~or vo negoviot skromen ovozemen ìvot. Dodeka gledav kako gazdata se pozdravuva so staricata a ovaa vleguva vo ku}ata i ja zatvora zad sebe te{kata drvena porta razmisluvav treskavi~no koja moè da bide zada~ata {to treba da se ispolni a {to }e me oslobodi od stegite na moeto sega{no postoewe i }e mu dade sloboda na mojot du{even um.

* * *

[tom stignavme doma vo âir, nemate pojma kolku mu se izraduvav na svojot atar. Se prpelkav, se trkalav, se me{kolev. Ma~kite se privrzani za domot a ne za lu|e. Tie ne se ku~iwa. Gazdaricata toa go sfati kako dobar predznak. Vedna{ mi otvori nova {iba i me ostavi cela, na rajat, da

Dragi Mihajlovski

292

ja is{lapkam. Mnogu & bev blagodaren. No {tom zavr{i obrokot ne{to vnatre me {trekna, me naso~i, me upravi da se ka~am gore na policata za knigi vedna{ do televizorot i da ja du{kam, da ja grebam samo debelata kniga {to gi sodrè{e starite moi trudovi. Sakav ili ne{to me tera{e da sakam da go svrtam vnimanieto na gazdata tokmu na taa kniga. Ne be{e sueta vo pra{awe, veruvajte mi. Od taa bolest odamna bev izlekuvan. Ednostavno stanuva{e zbor za nekoja vi{a sila koja taka me tera{e i ne me ostava{e da pravam {to sakam kako {to obi~no pravev vo popladniwata optegnat na foteljata ili ispruèn kraj pe~kata do xamot. Gazdata odamna se zanimava{e so nekakvi prevodi, glavno od angliski na makedonski, }e gi zavr{e{e na kompjuterot, }e gi otpe~ate{e na igli~niot pe~atar i }e ja sedne{e gazdaricata do sebe da & ~ita. Pritoa, moram da kaàm, deka malku se zanesuva{e. A }e dojde{e do nekoe kriti~no mesto kaj{to be{e svesen deka ne uspeal da najde solidno re{enie, go nadopolnuva{e toa so intonacija i gluma. Mnogu mu se smeev koga mu gi slu{av ne tolku uspe{nite prevodi na Dan, sve{tenikot od katedralata sveti Pavle vo London, ili preubavata Na svojata kolebliva sakana od mojot prijatel i sledbenik Marvel, onoj komu mu go dolàm prviot ìvot za{to koga mi be{e najgusto po restavracijata na kralot, toj se zaloì vo Parlamentot za mojata sirota i slepa glava, pa sonetite na maestroto [ekspir, nekoi soneti od Astrofel i Stela na Filip Sidni, angliskiot junak {to i samiot umiraj}i na bojnoto pole vo Holandija mu ja dade svojata ~utura na drug voin na umirawe, pa nekoi soneti od Amoreti na Spenser, ~ovekot komu mnogu mu dolàm za{to negovata Samovilska kralica mi be{e klu~en izvor za mojot Zaguben raj”. “S# se ova mali raboti,” & govore{e gazdata na gazdaricata, “vreme

293

Milton

e da napravam ne{to golemo, ne{to {to }e se pameti i so koe Makedonija }e se gordee!” A toa golemo mu be{e na dofat od rakata. Treba{e samo da me vidi mene kako denono}no se vrtam okolu mojot Zaguben raj, kako se frlam vrz negovite korici, kako ja li`am pravta i postojano go grepkam. Najposle sfati. Be{e petok, pomnam, den koga se jadi grav~e vo sekoe normalno makedonsko semejstvo i koga niedna nova rabota ne se zapo~nuva. Me zabele`a (koj bi rekol!) svitkan vo klop~e kraj spomenata kniga koga mi prijde toa do`dlivo pretpladne i po~na da me gali. Dali pritisokot saka{e da si go namali ili ete taka sudbinata go natera, istata taa koja i mene me donese pod negovite meki race, ne znam. No ba{ toga{ ja vide mojata stara kniga i o~ite mu svetnaa. Zagubeniot raj svika, Zagubeniot raj! Toa e ona {to }e go pravam, tokmu toa!” Mnogu se izraduvav, po~uvstvuvav kako mi se budi zgasnatata sueta i kako povtorno me pravi da se ~uvstvuvam mlad. Skoknav od mesto i radosen im se zakaniv na gugutkite {to nevino klukaa po sa|osanite prozorci. Mlad, mnogu pomlad naedna{ zali~i i gazdata samo minuta otkako go donese ova te{ko re{enie. Br~kite na ~eloto i okolu o~ite, vidov, mu se ispravija, liceto mu svetna, muskulite pod lo{ite ali{ta mu se zategnaa, gaze{e niz stanot kako nekoj mlad planinar {to prvpat osvojuva nekoj planinski vrv, odvaj ~eka da go prevali patot do cuckata za otade, pred o~i da mu pukne nepoznatiot, veli~enstven vidik.

* * *

Rabotata vrz prevodot navistina zapo~na vo prviot ponedelnik od mart mesec 1995-ta. Gazdata se vnese vo nego

Dragi Mihajlovski

294

so siot svoj àr i ume{nost. Toj ve}e ima{e napraveno tri peewa vo po~etokot na osumdesettite, no sega ne be{e voop{to zadovolen. Mu trebaa mesec dena da gi dotera po svoe za{to vo minatiot period rabote{e strogo na prou~uvawe na Biblijata i gr~kite mitovi. Jas seto vreme se vrtkav okolu nego, mu skokav po kompjuterot, mjaukav koga }e videv deka go utnal ona {to sum sakal nekoga{ da go kaàm. Va`no ima{e vlezeno vo eden svoj ritam, vo edna svoja {ema na koja moè{e da se kaè ve}e kaànoto pred tolku godini. Bev mo{ne zadovolen. Docna no}e koga gazdata najposle }e gi trgne{e umornite o~i od kompjuterot i }e se mu{ne{e kaldisan vo spremenata postela jas tajno go zemav nape~ateniot tekst, go prepro~ituvav a potoa tiho, na uvoto, na svoj na~in mu gi kaùvav re{enijata ili sugestiite. Zatoa toj, u{te rano-rano sabajle stanuva{e sve` i poln energija i vo eden zdiv {to se veli, go zapi{uva{e ~uenoto. Toj ne znae{e deka sme stanati edno telo i du{a. Znaev deka bez moja pomo{ ne }e prokopsa i zatoa voop{to ne se {tedev. Dewe mu visev nad glava i kontrolirav {to pravi, a no}e mu go {epotev tekstot. Gazdata izgleda{e kako preporoden. Vo edno takvo kreativno ludilo go do~ekavme letoto. Sonceto spe~e i temperaturata se krena do nebesa. Gazdaricata ne moè{e ve}e da izdrì. Gi sobra decata i edno uàsno è{ko popladne vo koe zdivot se fa}a{e, zamina za Bitola. “Raboti {to }e sraboti{ a ako ti zgusti fa}aj go vozot! Ne zaboravaj da go rani{ gospodinot!” Ova gospodinot, se razbira, se odnesuva{e na mene. Blagodarno ja minav gazdaricata so opa{kata i toa tripati {to be{e znak za mojata golema privrzanost kon nea. Vo letnata ~airska samotija mu go skr{ivme, {to se veli, ‘rbetot. Pettoto peewe be{e gotovo i go zapo~navme {esttoto. Edinstveno po~na da me zagriùva umorot {to se

295

Milton

javi kaj gazdata. Dali od prebrzoto tempo ili od ma~ninata {to e sam bez svoeto semejstvo, naedna{ }e stane{e od kompjuterot so bolki vo grbot i crveni, podueni o~i i onaka visok i nesmasen }e se sprostre{e na parketot. êkav moment da se zavrti na ple}i a toj moment redovno doa|a{e pa go gazev po grbot so seta svoja ma~orska teìna. Ponekoga{ so saati go ostavav da me gali za{to toj navistina veruva{e deka taka }e si go spu{ti pritisokot i }e se smiri. No sepak do otkaùvawe ne dojde iako sekoj normalen, vo takva situacija, bi se otkaàl. Letnite gore{tini bea pekolni, pari ima{e malku, teloto otkaùva{e. No duhot izdrà.

Na po~etokot od septemvri se vrati gazdaricata i koga vide do kade stignal ne`no go pribra v postela i mu ja vnese onaa tolku potrebna energija {to seto vreme duri be{e so mene mu nedostiga{e. Vremeto tivna, denot se skusi a no}ite u{te rano stanaa prijatni za rabota. Prevodot be{e gotov vo fevruari slednata godina, a promocijata be{e zakaàna za maj. Ostana u{te gazdata da gi sredi bele{kite, da napravi glosar i da go napi{e moeto prvo, poznato ̀ itie. Prvpat po mojot dveipolgodi{en prestoj ovde, po~uvstvuvav nervoza. Ne samo {to mesto ne me drè{e tuku stanav i mnogu nesmasen. Porano znaev so najgolema brzina da minam kraj mnogute sitnici naredeni niz stanot ne{to od }erkite ne{to od gazdaricata bez ni{to da dopram ili da turnam. Toa bezmerno go krena mojot ugled kaj site doma a posebno kaj gazdata koj{to be{e pimpirlija nad pimpirliite. No sega sosema ja zagubiv taa preciznost. Nekakva druga energija me kontrolira{e {to nikoga{ ne be{e tokmu, tuku pretekuva{e niz site moi pori i me prave{e ~uden, nesoodveten, nesmasen. êstopati dodeka leèv sprostren na simsot od prozorecot mi se ~ine{e deka slu{am nekoi debeli i nejasni glasovi {to postojano me dovikuvaa od

Dragi Mihajlovski

296

temnicata. ]e go na~ulev uvoto, }e go zalepev do oknoto za podobro da gi ~ujam za{to edinstveno tie, iako trevo`ni, me smiruvaa. I taka do sabajle. Veruvajte oko ne sklopuvav. Denta na promocijata brzo dojde. Gazdata be{e vidno vozbuden. Gazdaricata go dotera, go namirisa, mu gi is~isti o~ilata i mu re~e da sleze dolu i da ja ~eka. “A ma~orot?” pra{a toj kako da go jade{e nekakva janya. “Ma~orot }e si sedi doma!” re~e taa, mi otvori hrana i mi ja turi vo specijalnata ~inija {to si sede{e postojano tuka vo edniot agol od kujnata. “Bidi umen!” u{te dodade pred da izleze i pred da ~ujam kako go zavrte od nadvor klu~ot vo bravata na nadvore{nata vrata.

Se najdov mnogu, mnogu sam. Si rekov kolku e grdo da raboti{ ne{to godina i pol dena za koga }e dojde denot srabotenoto da se promovira, da te zaklu~at doma pa makar so kup {ibi, kit-keti i viskasi. Mi ide{e da puknam od maka. Nervozno tr~av niz mojot ~airski atar, niz toa malo uredno stan~e ne znaej}i {to da pravam so sebe. Toga{ vidov deka ednoto krilo od prozorecot e podotvoreno. Se ka~iv gore na simsot i so {epite uspeav sosem da go dootvoram. Be{e prikve~erina. Od Skopska Crna duvka{e prijatno vetre. Ne razmisluvav mnogu. Tokmu vo migovite koga, mo`ebi, gazdata go veli~ea i mu izrazuvaa licemerni pofalbi, bez kolebawe se frliv od prozorecot i se prepu{tiv na ~istoto slobodno pa|awe {to me nose{e nadolu i nadolu vo golemata temna bezdna. Pred sosem da me snema u{te gi ~uv piskotnicite i pla~ot na gazdaricata od {estiot kat vo ^air i lesnite stapki na Elizabet {to ta`no se oddale~uvaa od mogilkata vo dvorot na Banhil Hauz na koja skromno, so obi~ni latinski bukvi pi{uva{e: Milton (1608-1674).

(1996)

297

Zaem

Ne znam koj |avol me dupna, pa na Veqota mu dadov sto marki na zaem. A be{e ubav son~ev i ~ist den, {to se

veli, koj{to, u{te utroto, koga od mojot prozorec go vidov piramidniot boj na Quboten i posakav da go fatam i da go vnesam doma na doru~ek, mi vetuva{e, barem za tie desetina saati videlce, spokoj vo nemirnata “oaza na mirot”, Makedonija. Oti pred dva dena se puka{e vo Gostivar, a nie (jas i èna mi), ve}e otapeni i gluvi na pukotnici i yverstva po televiziite a i po skopskite ulici, nenapnati, nebare gledame nekoj evtin amerikanski film, se xarevme vo morbidnite sliki od ekranot i ramnodu{no grickavme solenki ili ne{to sli~no, ve}e ne moàm ni da se setam, tolku, vsu{nost, e toa neva`no za prikaznata {to sakam ovde da vi ja kaàm.

“Ha!” samo re~e èna mi koga & kaàv a, zna~eweto na toa “Ha!”, po~nav da go sfa}am tri nedeli podocna no, samo po~nav, za{to, duri sega, godina dena po nastanot, koga sednuvam seto toa da go zapi{am, se obiduvam dokraj da razberam {to navistina se slu~i. A se slu~i! Veruvajte mi deka se slu~i! Ja vidov du{ata Veqova, bukvalno ja vidov, mala, stutkana, unièna, odvaj vidliva, ama ja vidov! I v race ja nosev! Pet è{ki, nepodnoslivi, septemvriski denovi ja nosev bez da znam koj sum, {to sum i zo{to ja nosam!

Dragi Mihajlovski

298

A vi velam, obi~en ~ovek sum, poobi~en od mene, zdravje! Pro}elav, ostatokot od kosata pro{aran so beli vlakna, stomakot vidliv i pod naj{irokiot xemper {to }e go oble~am, pisatelskite ambicii vo mene zgasnati, pomiren deka bibliotekarskata rabota {to ja rabotam e mojot najvisok dostrel; doma i v krevet sum zdodeven soprug, decata odamna ne me “{mirglaat” (tie, vsu{nost, i ne se pove}e deca), nemam qubovnica, nemam prijateli, nemam nekoj karakter, postojan sum samo vo otkaùvaweto od cigarite, iako sega, i od toa mi se sma~i, pa redovno pu{am po dvaeset do trieset dnevno. Na moe ime, osven tekovnata na koja redovno, sega za sega, ja dobivam platata od trista marki mese~no, glasi dvosobniot stan vo koj ìveeme nie, ~etvoricata, i ma~orot Milton, “jugoto” staro dvaeset godini i dvata hektari zemja vo Kravari {to gi izmoli od tatko mi, mama, koga v bolnica, & donesov presna voda od Magarevo, tri dena pred da umre od slabo srce. “Za zakop mi se!” mi re~e Veljo, mojot kom{ija, koga, smalen, stutkan, izbrazden od taga i siroma{tija, me zamoli dolu kraj jasikata pred vratata od na{ata zgrada, {to zaedno ja spasivme od smrt petnaesettina godini porano i koja, na nekoj na~i, stana simbol za na{eto poznanstvo koe nikoga{, zaradi mojata vozdrànost, verojatno, ne prerasna vo blisko prijatelstvo. “Dobro,” rekov, ednostavno mu gi dadov parite, po dve nedeli, za sekoja sigurnost, & kaàv na èna mi, i, zaboraviv. Ama ne bilo s# taka sigurno i ednostavno! Vo na{ava Makedonija ni{to ne e ednostavno i sigurno! Od site mo`ni reformi, stabilizacii i tranzicii {to gi pametam, edinstveno ednostavno, postojano i sigurno ni se slu~uva preminot od mladost vo starost i toa mnogu pobrzo i

299

Zaem

pozabele`livo otkolku kaj drugite! Taka stana i so Veljota! Do pred nekoja godina igravme fudbal na igrali{teto, tuka, pred nas, preku ulica, a potoa naedna{ go snema, rekoa ne{to ne bil aren, go {treknalo ne{to vo gradite, pa oti{ol Kru{evo da zakrepi - i potoa pak se pojavi, ama sega ve}e svitkan, babuwosan, liceto bledo i temno, pogledot otsuten, ne saka{e ve}e za ni{to da slu{a a kamoli za fudbal. Duri mi re~e, edna{ koga go sretnav na vra}awe od u~ili{teto vo koe predava{e fizika, so ~anti~eto pod mi{ka, paltenceto stutkano na podgrbavenoto, suvo telo, deka ve}e ni televizija ne gleda! No, zaemot si e zaem, namuzot tuka e vo pra{awe, a Veljo, kako {to }e vidite, namuz ima{e ili mene, barem, taka mi se stori koga, edna ve~er, docna mislam deka be{e, nekade po vtorite vesti, mi se istopori na vrata i mi re~e: “Vidi, kom{ija, za onie sto marki, ne{to sekretarkata ni e bolna. ]e se vrati po edna nedela i toga{ }e ni ja prefrli platata. Dobro?” “Dobro, de,” mu rekov, “ne sme dojdeni do sto marki, da mu se snevidi!” “Ama dolg si e dolg,” mi re~e Veljo i po~na da mi drì profesorska lekcija za dolgot, deka u{te tatko mu mu velel deka bor~lijata bil polo{ od aramija, deka bor~ot, kako {to re~e, bil najlo{iot drugar, deka “bor~ so platvawe, pat so barawe” odelo, deka bor~ot bil polo{ i od volkot, deka dol`nikot i na Boìk bil taèn. Da ti se sma~i, {to s# ne mi iznaredi i ne mi iznakaà za tie pet minuti kolku {to vise{e na vrata za{to ne go pokaniv doma, sakav na mir da si go dore{am krstozborot, besmislata da si ja galam, crniot ma~or, prazninata... Potoa, od ramkata na mojata vrata, go gledav kako umoren, dooden, kqofnat se spu{ta po skalite i, poleka,

Dragi Mihajlovski

300

nebare nema ni{to vo ìvotot zaradi koe vredi da ìvne{ i da se ispravi{, mi se gubi kaj sviokot udolu vo temnicata od neosvetleniot hodnik. Vnatre, vo bezobraznata è{tina na stanot, u{te pet minuti mi se vrtka{e Veljo vo pametot, mislev malku za nego i za ona {to mi go kaà, a potoa samo gi krenav ramenata, zatresov so glavata, od nekoja ~udna i nepoznata bolest kako da sakav da se spasam, go otvoriv {irum prozorecot od dnevnata i pluknav dvapati vo mrakot nadvor, bremen so otrov i liljaci. “Ti gi vrati?” mi re~e èna mi od pod }ebeto vo koe }uze{e so denovi i me pogodi so strelata to~no pod pazuvi, kaj{to najmnogu boli. “Spij si!” & rekov vo obid da si go vratam i onaka zagubeniot avtoritet vo ku}ata. “Ti samo re{avaj si krstoslovki i gledaj da ne ti pobegne bibliotekata,” mi se nafrli i me napa|a{e u{te desetina minuti, a jas stoev kako posran vo nezakrpenite piàmi, bosonog, do zbor ne moèv da dojdam, ne sfa}av {to furtuna me repna po timba, u{te kolku udari }e moram da istrpam od te{kiot ~ekan {to, kako pekolna naprava, neumorno me mava{e po tilot, po {ijata, po seta opa~ina na mojata sirota kreatura. “Od koja koà”, “nemu najde”, “ne sme nie milioneri”, istura{e taa poroj pelin vrz mene, duri ne setiv deka se smiri, piknata pod beliot ~ar{af i crnoto, barem toga{ taka mi se vide, moe prezime. Potoa dojdoa odmorite. Petnaeset dena platena nerabota, bezuspe{en obid za begstvo od monotonijata, apatijata, o~ajot, premalku sonce i sve` vozduh za vistinska promaja vo ìvotot, a potoa, {esnaesettiot, pak Veljo. Mi zastana kaj liftot, suv i krivonog, me merka{e, me {ture{e i mi re~e: “Se vrati!”

301

Zaem

“Se vrativ!” rekov nesfa}aj}i mu ja intonacijata i sakav da vlezam vo liftot i da se iska~am gore na {esti. “Sekretarkata se vrati,” mi re~e, malku navreknato, nebare bev vinoven za ne{to {to mu teè{e na srce ili sli~no. “Ama i sam znae{ kakvi se denes sekretarkite. Nikoj ni{to ne & moè. Ba{ & e nejze gajle deka decata baraat leb!” “I?” rekov ~ekaj}i najposle da mi gi dade parite i da go prekrati ovoj nedoveten cirkus. “I... ni{to, ti velam. Gi primaat so vrski. Direktorkata celo selo si go namesti, ni sram ni perde ima. Po cel den sedat, so maliot prst ne mrdnuvaat. Mija~i{ta edni rasipani!” I potoa blada{e u{te polovina ~as, mavta{e so racete, vo ognovi pa|a{e, de vaka bilo, de onaka bilo, s# ìvo i divo iznapcu, ama glavno sekretarkite, nivnata nerabota ja kude{e. Potoa se nafrli na dràvata, Ministerstvoto za obrazovanie go podbra i gospo|ata ministerka li~no, s# makedonsko na krst raspna i u{te mnogu malku mu treba{e da se raspla~e po Tito i Jugoslavija, pobudalen jugo-nostalgi~ar be{e. “Dobro, de!” rekov kratko, pritisnav na kop~eto i u{te pet sekundi go gledav od liftot kako s# u{te gori vo treski i mafta so racete pred da se krenam i da mu is~eznam od pred zakrvaveniot pogled. Dva dena podocna, zamaen i papsan od gore{tinite, ìvotot sma~en, na vlezot od zgradata, se sudriv tokmu so Veljota. Toj ode{e a jas se vra}av od rabota. Li~no |avolot ima{e sme{ano prsti vo mojata ìvea~ka, siguren bev, iako ni vo Gospod ni vo \avolot ne veruvav. “Izvini, Dac! (Toj mene sekoga{ me vika{e Dac iako ne znam zo{to i kako dojde do toa). Parite”, re~e, “saka{ vo marki ili vo denari da ti gi vratam?”

Dragi Mihajlovski

302

“Gospode, Veljo”, rekov, “seedno mi e. Saka{ vo marki, saka{ vo denari, saka{ i~ ne mi gi vra}aj. Do nosot mi e od niv!” “Od pari ti e do nosot?” se raspali Veljo so okokoreni o~i. “Gluposti. Kako moè{ vakvo ne{to da kaè{? Od pari nikoga{ ne im e dosta na lu|eto. [to se pravi{ ti nekoj poseben? Gi znam jas takvite kako tebe. Velat edno, mislat drugo.” i, potsmevaj}i se |avolski, milion drugi raboti mi iznakaà, cela tirada za parite odrà, odedna{, bez pri~ina, mislam, od vedro nebo, me osudi, neodgovoren me nare~e, neprizemjen, nedoma}in, a potoa malku se potsmiri, se potsredi i vaka nekako zavr{i: “Ne e seedno dali }e ti gi vratam vo marki ili denari. Znae{ denar~iwava na{i ni{to ne vredat. A jas sum ~esen ~ovek. Vo marki mi gi dade, vo marki }e ti gi vratam!” “Dobro, de!” samo rekov, pomnam, i stoev kako zagulen, obiduvaj}i se da se odbranam od ne{to {to nikoga{ dotoga{ ne go bev imal za protivnik, dodeka ne mu go vidov krajot od ko{ulata so kratki rakavi kako is~ezna od pred mene i mi go ras~isti vidikot na ulicata niz koja spobudaleni, sma~kani, prazni vo pogledite, jurea nedobrojnite voza~i piknati vo usvitenite limeni kutii na ~etiri trkala. “Nikoga{ nema da ti gi vrati,” me do~eka èna mi u{te od vrata. “Te gledam dolu kako stoi{ so Veljota i jasno mi e! Kolku e lesno ~ovek tebe da te izmavta! Za kogo se maìv! Kaj mi bea o~ite!” I, da ne ve davam pove}e so s# ona drugo {to slede{e, so porcijata poniùvawa {to morav da ja goltnam iako vo ̀ dreloto, ̀ eludnikot mi se gade{e, samo }e vi kaàm deka stra{no mi be{e me|u dvata ogna {to se najdov. Ugore visoko, udolu dlaboko. Sfativ deka sredeniot ìvot {to re{iv, kakov takov, da go turkam, bil samo privid {to naedna{ pukna i ispari kako meur od sapunica pri

303

Zaem

prviot {ilest dopir od karficata {to moàm da ja krstam - sto marki. Se obiduvav da se smiram, da se ubedam deka sekoe ~udo tri dena trae, deka furtunava brgu }e projde, deka s# poleka }e si se vrati na normala, a jas, ostaven na raat, pak }e moàm da si legnam na bra{noto. No Veljo ve}e mi ima{e vlezeno doma. Duhot negov, mislam. Po~nav no}e da go sonuvam. Ba{ toa malo, suvo, krivo ~ove~e po~nav da go sonuvam, jas, {to so soni{tata imav raskrsteno u{te pred nekoja godina, koga sobrav sili i sam sebesi si ja priznav sopstvenata nesposobnost, te{kata, krastava mrza {to ja qubev kako gospod i od koja, veruvajte mi, nikoga{, do den-dene{en, ne sum posakal da se razdelam. I sega eden Veljo, tatko na bezdelni{tvoto, badijalxistvoto, seirxistvoto, batak~ilakot, mi se pikna vo mislite i mi ja naru{i sovr{enata besmisla vo koja ìveev. Tri dena podocna, krajot na avgust be{e, letoto splasnato, ete ti go Veljo ide od kaj berbernicata “Tomi”, navednat, podvitkan, se klati vo odot. Go vidov u{te oddaleku, oti za diopterot barem redovno se griàm a i toj, vidov me vide i malku ko da se strese, se voznemiri, saka{e da me izbegne ama sfati deka e docna pa, neo~ekuvano za mene, u{te ottamu po~na da mi mavta nebare sum mu drag prijatel {to ne go videl so godini. “]e bide, }e bide,” mi re~e koga mi se doblià, “i~ ne mu ja sekiraj. Dobar si, a?’ “Dobar sum, dobar,” mu odgovoriv i sakav vedna{ da zaminam, mnogu mi be{e neprijatno, veruvajte mi, se ~uvstvuvav kako jas da sum vo taa negova zbr~kana koà {to nepristojno se son~a na neiscrpnoto sonce. “Ti barem nema za {to da se sekira{,” mi re~e i me prese~e so poluzatvorenite o~iwa, “de~iwata ti porasnaa,

Dragi Mihajlovski

304

raboti~kata ti e arna, ~e{mi~eto ti te~e. Koj e kako tebe! Eh, be, baba~ko!” dodade i na ova “baba~ko” so tupanica me udri prvin vo levoto pa potoa vo desnoto rame, prijatelski pozdrav od na{eto podzaboraveno minato. “Veljo!” mu rekov i se smra~iv. “Veljooo! “I jas sum aren,” mi odgovori, “spolaj mu na gospoda, de~iwata mi u~at, golemiot gi {ie site vo klasot, a malata mi e bistra, u~itelkata samo nea ja fali na roditelski. U{te èna mi nekako da ja piknam na rabota, posle neka umrat du{manite!” I tolku. Si zamina kako ni{to drugo da nema, da nemalo me|u nas, mi mavna bez da se svrti, od {to treba{e da sfatam deka s# e vo red, deka toa {to se svitkal, pobelel, isu{il, mu dava za pravo denono}no da me tormozi, doma, na ulica, na sone. ]e poludev! ]e poludev na ~isto, veruvajte mi! “Samo u{te utre,” mi re~e Veljo utredenta koga me sretna na skalite, za{to ve}e go ima{e nasekade, na skalite, vo liftot, pred vrata, vo dvorot, vo parkot, “da & isterame ~etirieset dena na starata. Znae{ i sam kakvi se bra}ata. Nikoj ne saka ni denar da dade. A vamu majka! Ne e ku~ka, da mu se snevidi!” I so saati mi objasnuva{e kakvi bile decata denes, deka jas ne sum moèl da sfatam, negovoto iskustvo samo go istaknuva{e, neblagodarnosta kon roditelite ja kude{e, a jas stoev li stoev, tromboza na lice mesto moèv da dobijam, damla da me udri, sr~ka da me fati, duri ne sfativ deka mora ~are da najdam, da zbesnam, od koà da izlezam, od magijava. “Slu{aj, Veljo...! zaustiv, no toj ne mi dade da prodolàm, vo re~ta mi vleze, me zatna, me zamol~a, nem me stori za navek. “Ami ti nema{e majka? A? I {to stori duri be{e

305

Zaem

ìva? Ni{to! Si go drve{e niz Skopjevo za prijateli! Duri koga ja nema{ sfa}a{ deka si ja imal, ne? Pogani sme nie, Makedoncite, pogani! Vo svetot ne e taka! Vo svetot go cenat ìviot, ama i mrtviot! Kaj nas samo mrtvite se cenea ama sega i toa vreme projde! Za korka leb, lu|eto o~ite si gi kopaat! Bra}a, bra}a, koj gi izmisli, da mu se pluknam? Ni sram ni perde da se nemalo. A majka e vo pra{awe, ej, majka! Za nea do gu{a sum bor~lija, do gu{a!” I mi iznaredi eden kup primeri kako se cenela majkata vo svetot, mi iznakaà za zemji i obi~ai vo koi, znaev, nikoga{ ne bil! Potoa naedna{ se smiri, mi gi pu{ti tregerite {to celo vreme, dodeka mi zboruva{e, mu sluèa kako igra~ka, i odmavnuvaj}i luto so rakata, zamina ugore po skalite. “Gospode boè, gospode boè!” samo si povtoruvav kako nekoj taze pobegnat od Bardovci i zaminuvav, na rabota moèbi, ili na nerabota, ne znam ve}e {to da kaàm, samo znam deka bev raspameten, izlezen od mente{iwa, ko udren so voden ~orap se klatev na biroto, ~ukaj}i gi na ma{ina i redej}i gi so nervoznite prsti òltite fi{i vo dolgite, oreovi fioki. Najposle re{iv da go izbegnuvam Veljota. Cela strategija podgotviv. Prou~iv koga ima ~asovi, koga trgnuva, koga se vra}a od rabota, koga odi na pazar so zimbil~eto od dedo Noa, koga {eta vo parkot pred zgradata i - po nego se prisposobiv. Na èna mi, za da go zgasnam edniot ogan {to postojano me pe~e{e i du{a mi vade{e, & rekov deka mi gi vrati, “nalet da se storat” si rekov, & dadov sto marki od mojot “crn fond” i sosema se posvetiv na vtoriot ogan {to pove}e ne mi dava{e oko da sklopam. Oti ima{e vo ovoj vtor ogan plamen~iwa {to znaeja do srce da me ̀ egnat, vo slabite to~ki da me udrat, zakopanite soni{ta da mi gi otpretaat i seriozno da ja razni{aat mojata prose~nost, mojata mila,

Dragi Mihajlovski

306

draga, neodqubliva prose~nost! I taka proìveav dvaesetina dena. Pred krajot na septemvri i sonot mi se vrati, pa duri i voljata da sedam so èna mi pred televizor i da gi gledam dolgite, popladnevno-ve~erni pretstavi od Parlamentot, grickaj}i solenki i potpivnuvaj}i “Skopsko” od ubavite, studeni limenki. Spokojot mi se vrati, povtorno si gi zasakav belite vlakna, neposlu{noto me{e podizlezeno niz preramkite, }elata... No Veljo nikoga{ ne se predade. Nikoga{! Samo jas bev prostiot {to poveruva deka tuku-taka }e me ostavi na raat! Pet dena pred da zavr{i septemvri (dobro pomnam za{to tie pet dena bea isklu~itelno topli, nebare |upskoto leto, pred da umre, ja pokaùva{e svojata du{a) naedna{, docna vo no}ta, zayvoni telefonot. Se ispraviv od “optegnatata” pozicija pred televizor, ja krenav slu{alkata i rekov “Alo!”. Nekoj ma{ki glas mi re~e “Tuka si?” i mi spu{ti pred da sfatam so kogo zboruvam. I dodeka se svestiv, ete mi go Veljo pravo vo dnevnata, oti nadvore{nata vrata mnogu retko ja zaklu~uvame. “Taka zna~i!” ja najavi Veljo novata kanonada i saka{e da mi se tuposa vo foteljata. “Veljo!” rekov, go fativ pod mi{ka i re~isi go isturkav nadvor od strav da ne gugne ne{to za parite pred èna mi oti u{te toa mi treba{e, da sfati deka sum ja izlaàl, pa gotov }e bev, }e treba{e da se selam, jabana da fatam i toa zaradi ova malo, nikakvo ~ove~e {to so izdolèniot nos stoe{e pred mene i se zakanuva{e da me probode edna{ za sekoga{, ba{ kako kula od karton {to se proboduva. Ja zatvoriv vratata zad sebe i ~ekav. Pristoen bev. [to moèv da storam? “Jas mislev deka si ~ovek!” prodolì Veljo nedo{ikuvaj}i ja opasnosta istoporena pred sebe, “a ti si

307

Zaem

bil |ubre! Dava{ pari na zaem, a ne saka{ da ti gi vratat! Kade go ima toa? Misle{e mene da me poniì{! Mene najde, a? Pa jas ne sum rasten na drvo? Od mene najde da se krie{? [to misle{e? ]e mi se priarni, pa }e zaboravam? Ne sum jas dojden do sto marki! Mnogu me razo~ara! Mnogu!” I, vo sledniot mig, itro kako lija, mi ja otvori desnata tupanica {to mora nesvesno da sum ja stokmil, mi pikna ne{to stutkano i kni`no vnatre, pak mi ja zatvori i, ni{aj}i so glavata, neo~ekuvano brzo za nego, mi is~ezna, pet skali podolu, vo mrakot. Koga se svestiv, ve}e be{e docna {to bilo da kaàm. I {to treba{e da kaàm? V raka gi imav stote marki {to najposle, na vakov na~in, mi gi vrati Veljo. No, odedna{, onaka zastanat kako surukleme pred vrata, vo potna maica i kusi ga}i, setiv nepodnosliva teìna {to bezmilosno me kilave{e, me vle~e{e udolu vo mrakot, me grize{e, me jade{e, krvta mi ja smrznuva{e. I toga{ ja vidov! Ja otvoriv tupanicata i, kleknat, se xarev vo du{ata Veljova, mala, nikakva, ta`na, ligava, valkana, memliva, sitna. Mi pretka{e, mi glo~ka{e me|u prsti. Se ~uvstvuvav kako Mefisto {to, spre~en od nekoja bo`ja dubara, zaskital na polpat do sarajot satanski, pa sega, {esta, duma koe xade da go fati vo temnicata. Celi pet dena od krajot na septemvri ja nosev, a za seto vreme taa, stutkana i grda, mi teè{e po xepovite, mi govore{e, moèbi mojata du{a ja bara{e, duri {estiot, gneven i izbezumen, ne otr~av pokraj Vardar i, zastanat kraj bregot kar{i Avtobuska, ne po~nav, da ja tutkam, da ja udiram od zemja, da ja gme~am. Potoa ja cepev, ja kinev, vo besoznanieto, moèbi, mislev deka denarot konvertibilen go pravam, makedonskata dràva nanovo ja gradam. Sadisti~ki, du{manski, vo is~ekuvawe na olesnenieto {to

Dragi Mihajlovski

308

treba{e da dojde, gi gledav par~iwata kni`na du{a kako, navodenite i sme{ni, se davat i potonuvaat vo |avolskiot vir pod mostot. Pla~ev od radost...

(1997)

309

Ko{nica i kostum

Sekoga{ koga sednuvam da ja napi{am prikaznava, a sum sednuval barem sedumpati dosega, levata raka avtomatski

mi odi kon temeto i potoa barem minuta ni{am so glavata i se kle{tam so onaa moja, ni za mene nerazbirliva, prezrivo-cini~na a sepak spontana nasmevka {to ~estopati me pravi neprijaten za lu|eto okolu mene ili “gad” kako {to znaat da kaàt i toa vo moe otsustvo, se razbira, sosedite ovde vo âir. I obi~no tuka zavr{uva s#. Go zatvoram Krkul.doc, so mouse-ot odam na Games, go popravam eventualno rekordot na downhill i potoa, otkako }e go isklu~am processor-ot, so saati se ladam vo apatija i tapost. No, ovojpat nema. Leto e, devedeset i petta, prebogato siroma{tija, otsutnost, komarci i taga, a jas prvpat znam {to }e napravam koga so ve}e spomenatata leva raka }e stignam do spomenatoto moe teme. Tuka ti bil klu~ot. Vo noìcite. (Taka re~e i gospo|ata Kalina Krkuq, za koja ovde ponatamu }e vi zboruvam). I eve. Ednostavno go se~am so cut (podocna, so paste, za ater na re~enicata }e go vratam) ona “i potoa barem minuta ni{am so glavata i se kle{tam so onaa moja, ni za mene nerazbirliva, prezrivo-cini~na itn...” i ostanuvam kaj temeto. Od nego, vsu{nost, po~nuva s#. (Nema popriroden zbor za po~nuvawe: em asocira na tema em se rimuva so seme; seme e Sem, sinot na Noe, a i fizi~ki, kaj ~ovekot,

Dragi Mihajlovski

310

vertikalno nadenati na zamislenata paradigmatskata oska, stojat teme i, eden til, ple}i i gaz podolu, seme). A po~na vaka. Se vra}av proletoska od ~asovi. (Rabotam kar{i Bit-pazar na fakultetite, taka barem se ~uv deka mu rekov na dedoto na [efket od prvi koga zav~era, dodeka zaedno go ~ekavme liftot, me pra{a “Kade raboti{?” i potoa dodade: “Ako, ako sinko, {to bilo. Sin mi e mehani~ar...”). Glupo mi e sega da ve davam deka bev iscrpen, babuwosan vo suratot, deka se gotve{e da vrni, deka ja pozdraviv povisokata aptekarka izlezena so poniskata pred praznata apteka, deka od stadionot na Balkan grovta{e zanesenata publika, nemirot go zbogatuva{e, deka na vtoriot kat od mojata zgrada, kako i sekoga{, na prozorecot vise{e grafi~arot Ilija razbu{aven i smra~en, skaran so sebe, so svetot i site poznati i nepoznati bogovi od Palestina i Arabija dodeka, dolu, vo du}anot na Rexo, razvikani do nebo, se raspravaa za visinata na rabu{ot, bolni~arot Kosta i vcrvenetiot gazda, deka na klupata pred firmata za izrabotka na svetle~ki reklami “Elan” so pivata v race, sedea Pivce i Carinikot od Tabanovce, obajcata debeli i nedokvakani i `estoko “bistrea” politika, Milo{evi}, Bosna, Gligorov gi spomnuvaa, te vaka }e bilo te onaka }e bilo, zavisi od ova, zavisi od ona, ah, tie Grcite... Naedna{ setiv tap udar po glavata (osobeno kaj temeto go setiv) i normalno od {to mi be{e smateno u{te mi se dosmati, mi se stemni, crna Gehena mi se otvori pred o~i, onaa na Solomon, od preubavata dolina Hinom stvorena vo koja, na ridot sladostrasen, zaquben do u{i, “premudriot” kral izgradil bogohulen hram za preli~nata paganka Astarte. Pomisliv deka me tresnala edna od saksiite (ili poto~no konzervite so cve}iwa oti ovde samo otepana siroma{tija `ivee) nesovesno naredeni po simsovite od

311

Ko{nica i kostum

prozorcite na osumkatnicata. Mi tekna za ènata {to pred dve-tri godini ba{ vaka nastrada vo Karpo{ ili Taftalixe, se setiv na gromot {to od vedro nebo go otepa Buco kaj mostot na Vardar pred {est-sedum godini, si prispomnav na Dragan istori~arot {to go strefi ne{to v kada no}ta pred da go brani doktoratot, mi projde filmot od site ìvi i osobeno mrtvi {to gi znam za{to odamna sum vlezen vo godini koga ~ovek poznava pove}e mrtovci odo{to ìvi... Koga gi otvoriv o~ite, na samo dva santima od mene, vo visina na ~eloto, vrzana za ortoma ispu{tena od gore, od nekoj prozorec, se kle{te{e korpa. Obi~na, pletena korpa od vrbovi pra~ki se~eni verojatno kraj Lepenec, pa vareni i spleteni vo ovaa bezobrazna forma od ve{tite race na nekoj Rom od [utka. Vnatre ima{e dve prazni {i{iwa od kisela voda, edno zeleno pivsko {i{e, edno liv~e presvieno na dve i banknota od sto denari. Mi zovre. Ni{to ne gledav, samo namonaten, vo katovi, ja broev dolìnata na ortomata na ~ij kraj vise{e ko{ni~kava. Eden, dva tri, ~etiri. I u{te edna{: eden, dva, tri ~etiri...I u{te dvapati: eden, dva, tri, ~etiri; eden, dva, tri, ~etiri. I se zdurnav nagore po skalite. Eden...Dva...Tri...êtiri. Desno, levo, ne, desno. Yrrrrrrrrrrrrrrrr... “Povelete!” - mi re~e qubezno gospo|ata {to {irum mi ja otvori vratata. “Ve zdoboli mnogu?” A sega? [to treba{e, vi se molam, da storam sega onaka zalaufen i ponieten da isturam tajfun pcosti, lekcii i gadosti a vaka naglo prese~en so re~isi luda~ka krotkost? Dali treba{e da go odvrzam razbesnetoto ̀ ivotno vo mene pa da grize, kasa, besnilo da {iri ili treba{e kako i sekoga{ dosega vo sli~ni situacii, da mu ostavam na razumot poleka da se vrati na mesto, da me predade i studeno da me pretvori

Dragi Mihajlovski

312

vo malaksan nabquduva~ na sopstveniot poraz? Poglednete me malku odnadvor, vi se molam. Na {to vi li~ev? Na ma` so pote~eni (da mi prostite) jajca prvin nadraznet a potoa ostaven “gladen” od prefrigana, bludna ̀ ena. Se sloùvate? Stoev stapisan na pragot, siot crven i ufunetosan, o~ite okokoreni, krvta nadojdena od prese~eniot poriv. Samo kako nesvesna reakcija na poslednite zborovi rakata mi pojde kon temeto no, nebare teledirigirana, zastana tuka i, ne znaej}i {to ponatamu, po~na da pravi sme{ni kruk~iwa okolu bolnata to~ka. “Vlezete, nema da ve izedam!” prodolì taa kako da ne ja zabeleà tempiranata bomba vo mene {to se zakanuva{e da eksplodira, da ja raznese zgradata vo parampar~iwa i barem privremeno da go re{i stanbeniot problem na mnozina skopski bezdomnici. “Jadete ako ima {to!” se ~uv kako velam so zajadlivost i prezir otkako potta naglo me oblea i jasno me izvesti deka sum porazen i deka spobudalenoto ìvotno vo mene ve}e se povleklo vo temnoto duvlo na du{ata. Pre~ekoriv i sednav na kau~ot vo malata dnevna soba {to gleda{e nakaj Gazibaba. Na ìcite me|u ispu{tenite dve èleza od prozorecot, zaka~eni za {tipki, visea edna sina ko{ula so kusi rakavi i dve rala pembe ga}i. Na masi~kata pred mene poslana so ra~no pleten prekriva~ ima{e posluàvnik, a vrz dvete milenca vo nego, ~iniv~e so slatko od duwi, laì~e i ~a{a ~ista voda. “Kako da ~ekate nekogo?” rekov i raseano po~nav da se xaram vo ~etirite sliki (a kade e najneprijatno da se yveri{ koga naedna{ si se na{ol vo vakva situacija?), site pejsaì vo maslena tehnika od Ohrid: edniot motiv od Sv.Kaneo, vtoriot od Sv.Sofija, tretiot od Sv.Naum, ~etvrtiot od Trpejca.

313

Ko{nica i kostum

“Da, ~ekam,” re~e taa, “vas ve ~ekam. Posluète se od slatkoto!” “Mene?” rekov. “Od cel svet mene najdovte da me ~ekate? Poarno zmija da si viknevte!” “Gluposti!” re~e taa i sedna na stol~eto kar{i mene. “Sakam da me islu{ate. Vie pi{uvate, ne? Vi gi ~itav knigite! Sakam i jas da vi kaàm edna prikazna!” “Kakva prikazna, vi se molam?” rekov re~isi besen {to nekoj vaka nezaobikoleno me fa}a na sueta, “pove}e nema prikazni. Site se napi{ani!” “Ovaa ne e!” re~e i mala nestrplivost & se javi vo dolgite prsti od levata raka {to po~naa da podigruvaat na prekriva~ot. “Ovaa e moja prikazna!” “Nemojte, vi se molam,” rekov, “kaète mi ~ovek, ìv ili mrtov {to nema svoja prikazna. I, {to e najstra{no, site gore-dolu se isti: Ovde se rodil onde se rodil, vaka rastel onaka rastel, nesvesen se vqubil svesen se odqubil, mlad se ènel star se ènel ne se ènel, bolen bil ne bil bolen, pred umirawe kaàl ne{to ne kaàl ni{to, umiral bavno umrel brzo i to~ka. I pak od po~etok. Ne znam zo{to va{ata bi bila ne{to posebno!” “Zatoa {to e posebna!” nastojuva{e taa i me gleda{e pravo v o~i. “I zatoa {to od du{a }e vi ja kaàm a vie sakam da ja napi{ete onaka kako {to }e vi ja kaàm: bez mnogu zanesuvawa, bez opisi, bez izmisleni imiwa, bez ni{to. I za{to mislam deka vam moàm da vi veruvam!” “A zo{to?” rekov, “sum ve videl samo dva-tri pati vo liftot i toa kojnae koga. “Koga se vseluvav,” re~e sigurno, “tri godini ottoga{ nemam mrdnato od stanov! I vi rekov deka sum ve ~itala. Zatoa vi veruvam!” “Pa...kako, mislam, kako ìveete zatvorena

Dragi Mihajlovski

314

gospo|o...?” “Krkuq,” re~e, “Kalina Krkuq. Bidete malku trpeliv i soslu{ajte me, pa se }e doznaete, dobro?” “Pa...dobro,” rekov, gi sobrav ramenicite, se podnavaliv na kau~ot i se prepu{tiv na nafakata.

* * * Taa malku se podnaka{la i mi se zagleda pravo v o~i. “Prikaznava e za mene i za ma` mi Kole Krkuq ama glavno za nego }e vi govoram,” po~na taa zaedno so do`dot {to istovremeno zababote na prozorskite okna i go spu{ti pritisokot na normala. “[to da vi kaàm za Kole? Be{e laj~e-~ovek ama ima{e o~i. ‘Kosmosot, mor, da yirket niz mene!’ vele{e sekoga{ koga }e mu gi spomnev o~ite, ubavo znae{e da se izrazi koga saka{e, se razbira, oti naj~esto be{e grub so mene, osobeno desettata godina od brakot. Toga{ ne{to naedna{ se skina me|u nas i nikoga{ pove}e ne se sostavi. Toj ima{e polni ~etirieset i pet godini a jas ja terav trieset i {estata. @iveevme vo Ohrid, vo na{ stan, blizu do ezeroto. Obajcata sme rodum ohri|ani samo {to mene i tatko i majka mi se od gradot a nemu majkata, svekrvata moja, mu be{e janko{tanka, edna bistra i opasna èna. Tatko mu be{e poznat terzija, du}an ima{e tuka kaj ~inarot, so mnogu kalfi i ~iraci. I vi velam, eden den, eve, re~isi ~etiri godini ima, od ni{to, tuku mi dojde doma, ja tresna vratata i mi se razvika: ‘Seqanke, mor edna, prostoo!’ I mnogu drugi raboti mi iznakaà. Mirisa{e na rakija. ‘[~o ti stana mor Koqo?’ go pra{av. ‘Am’ ne si na rabota?’ ‘Rabota?’ re~e, ‘kakva rabota, mor? Ona rabota go

315

Ko{nica i kostum

vike{? Cel den sedi{, ~irot v gaz go kotke{, go mami{ {efot |oa ne{~o matke{, toj se mamit oti ne go mamime, i se taka do tri. Posle eve te doma, otepan si ko poleno oridsko da si go oral! Ebati mor takvata rabota!’ I toga{ mi ja skr{i najubavata vazna, mama vo ~eizot {to mi ja klade za da mi go krasi koga }e dojdat svatovite po mene. Kako srceto da mi go skr{i. Mnogu mu bev luta, sakav da go aknam so ne{to po glavata, da mu ja rascepam i da vidam {to zmija go kluknala. Ama go sakav. Go sakav toa malo, nikakvo ~ove~e od metro i {eeset i zatoa si premol~av, ni{to ne mu rekov, samo ~ekav kako utka da se smiri, da se sostavi, oti umot dosta mu be{e podizlezen. ‘Nemoj mor sega da mi se linyuri{! Ebati vkusot seqanski! I taa znaela ne{~o za vazni! Seqani{~e edno nedokvakano! Sekoj vtor vo Ohrid vakva vazna imet! Pi~ka ti materina, pi~katiii!’ I toga{ masata mi ja skr{i i deteto po~na da vri{ti. Letka mi ima{e devet godini. Ja grabnav i pobegnav niz vrata. ‘Odi, mor! I ne se vra{~aj! Ista si ko site, plemeto da ti go ebam! vika{e po mene duri begav udolu po skali a na osmi kat ìveevme. Majka mi me primi malku pod oko. Me te{e{e, me gale{e, ama vina s# vo mene bara{e. Koga ne ja najde re~e takvi bile maìte, ponekoga{ ni gospod ne moèl da gi razbere. ‘Neka se istu{it, }e mu projdet!’ I tolku. Pove}e ni zbor ne gugna.” Sedev taka na kau~ot zaslu{an vo ènata. Ima{e ubavi maniri i sega so uìvawe gledav kako elegantno go jade slatkoto i staloèno ja pie vodata. Be{e prequbno privle~na, edna od onie èni koi ne se ne{to posebno od nadvor a vo koi smrtno moè{ da se zaqubi{. Kosata ofarbana i pribrana na kok, liceto mladoliko, re~isi bez

Dragi Mihajlovski

316

br~ki, dolgiot fustan ~ist i naxixan {ire{e sveìna i radost vo ovoj qubezno mra~en, taèn stan. “I navistina mu projde.” prodolì taa otkako se podnamesti malku na stol~eto. “ Drugiot den ete ti go kaj majka mi. Me mole{e da se vratam. Mi re~e deka ne{to naedna{ mu se svrtelo v glava, deka ne mislel taka, deka mu trebam i red drugi izliteni frazi {to denes mi se sme{ni no toga{ bea dovolni da mu prostam, se ~uvstvuvav u{te mlada i zaqubena, maòt, deteto i ku}ata mi bea svetiwa. I nekako s# si dojde na mesto. Samo od vreme na vreme, na son, }e si go videv jazot {to se otvori me|u nas i {to od den na den se polne{e so gor~livo vodi{te, raste{e i mi navira{e pravo v grlo. Po nekoj mesec pak dojde pijan. Se buvna nekade pred ru~ek i mi se razvika: ‘Kurvo edna! Rospijo mor rasipana!’ I s# taka mi vika{e, bez objasnuvawe, bez pri~ina. Go molev, go kolev, racete mu gi bacuvav, ama toj samo kr{e{e niz ku}ata, vika{e, site kom{ii na noze gi krena. A eden gospod mi e svedok, drug ma` ne sum opulila. Ovojpat ne mislev da begam. Go zedov deteto so mene i se zaklu~iv v bawa. Toj kako poluden udira{e so tupanici po vratata, so kloci, so |onot od ~evlite {to nikoga{ ne gi sobuva{e, pa duri ni qubov koga vodevme, da mi prostite. I po edno vreme s# se smiri. Zavladea {tama. Mislev deka izlegol. Ja otklu~iv vratata. Vo stanot nema{e nikoj. Taman sakav da pospremam, od kr{ot mesto za ìveewe da napravam, koga ozdola, od sedmiot kat ja ~uv kom{ivkata Icana kako vika izbezumeno: ‘Kalino, Kalino mor, Kole, Kole!’ [to Kole si rekov i izlegov na balkonot. I {to }e vidam. Faten so ednata raka za krajot od balkonot vise{e mojot Kole optegnat prudolu. ‘]e se frqam, mor, }e se frqaaam!’ mi se razvreska koga me vide, ama denot ne mu be{e dojden. Gr~evito se drè{e za

317

Ko{nica i kostum

{ipkata, o~ite prevrteni, polni gnev i ludilo, duri ne go sobraa maìte ozdola. Cel mesec potoa ne mi prozbore ni zbor. Samo jade{e, pie{e, stanuva{e koga }e mu tekne i, se razbira, ode{e na rabota koga }e mu tekne. Naskoro i go isteraa. Ne oti ima{e kojznae kakva rabota, be{e mal nevaèn referent vo grade`noto pretprijatie Trudbenik ama sepak od taa edna plata ìveevme. ‘Raboti sega malku ti, mor!’ mi re~e i pove}e ne saka{e ni{to drugo da objasnuva. Ne deka ne sakav da znam {to mu e. A }e videv deka malku e na arnite, }e probav odokolu da go potpra{am, da go zakotkam, ama toj pobudaluva{e i posle so denovi go nema{e doma. Prvin mislev deka nekoja druga èna e vo pra{awe. I si rekov ako e taka, taka neka bide. ]e se razvedeme, pa sekoj so o~ite v race. Ne sme ni prvi ni posledni. Ama ne ti bila taa bolkata. I na seta maka malku mi olesna. Videte, jas ne sum prosta ̀ ena. Ama sueta imam. Priznavam. Ja imav toga{, ja imam i sega. I ne sum neu~ena. Go dadov deteto kaj majka mi i se vrabotiv vo u~ili{teto, tuka blizu do nas. Jas imam knièvnost zavr{eno. Ubavo be{e so de~iwata. Ti se pulat v usta i te vpivaat. Samo treba da znae{ kako so niv. No, rabotata so Kole ne samo {to ne ~ine{e, ami od den na den stanuva{e s# polo{a. Po cel den sede{e doma, ni{to ne potfa}a{e. Samo sedi, misli ne{to, gleda vo edna to~ka i tuku naedna{ }e se nasmee pa }e po~ne da vika na mene: ’A mor, rospijo, k’j et momi~eto? Go dave{ tamu seqankana da go u~et’. ‘Dobro, }e go donesam!’ }e re~ev. ‘Ne e mor da go donese{, tuku z’{ go dave{!’ I s# taka do beskraj. Inaet nekoj proklet, maka nekoja, gospod eden }e znae. Potoa po~na da mi zaklu~uva. ]e yvonev na vrata, nikoj ne otvora. A znaev vnatre e. Jas yvoni toj mol~i, }uzi, tai se. Najposle, ete go, }e se prikrade do vrata i nebare ne

Dragi Mihajlovski

318

znae koj e, odnatre }e pra{a: ‘Koj e?’ Koga }e kaèv deka sum jas najrazli~ni raboti bara{e. Naj~esto me tera{e da pejam. ‘A, ti si, kurvo, aj popej mor ne{~o?’. I peev {to da pravam. Ma` mi be{e. Moè ve}e ne go sakav ama go àlev. Si velev }e mu projde. Kako do{lo taka sjo{lo. Samo edna{ dodeka sedevme zaedno na masa kako malku da mi se podotvori. Mi re~e: ‘Z’{ mor raboti{? Komu mu trebit tvojta rabota? [~o }e bidet de~iwana utre? K’j }e ìveet?’ Ne treba da vi kaùvam {to mu odgovarav. Deka za nego rabotam, deka za na{eto dete rabotam, za na{e dobro. A toj samo ni{a{e so glavata, ‘Koe na{e dobro, mor? Znae{ ti {~o e svetot?’ ‘E {~o e, de?’ ]e pra{av ko nedonosena. A toj }e me natera{e cela no} na edna noga da ja presedam. A se pobunev debel }otek dobivav. Malo ~ove~e ama te{ka raka ima{e. U{te mi se ~ini koskite me bolat.” “Pa, zo{to ne go ostavivte?” pra{av iako be{e nepristojno da ja prekinuvam. Pregolema doza nataloèn ~emer primav, pa stanuvav malku nervozen, a toga{ obi~no krckam so stolot, se ~e{am kaj bakembardite ili so levata raka si ja ~epkam bradata. “Lesno e da se re~e,” prodolì gospo|ata Krkuq i prekorno me pogledna, “ama te{ko moèv toa da go izvedam. A }e sete{e takvo ne{to, vedna{ stanuva{e mumija. Toga{ obi~no se fa}a{e za ~etkata. A ima{e smisla, veruvajte mi. Slika{e so denovi. Uporno i pedantno. Eve, videte gi slikive na yidot, negovi se. Toa bea vistinski denovi na sre}a za mene. Ne mi zaklu~uva{e, ne me tepa{e, ne mi vika{e kurvo, spiev mirno.” “Se nadevam deka go podràvte, mislam mu vleavte nade`?” rekov. “Nade`, nemu?” re~e taa i pak se pomesti na stol~eto. “Ne, vie ne sfa}ate za kakov ~ovek vi zboruvam. Ednostavno

319

Ko{nica i kostum

toj be{e nad nade`ta ili pod nea, ne znam kako poto~no da vi kaàm. Pa jas bev taa {to mu kupuvav boi, ~etki, celi kupi{ta sum vle~kala doma, samo da raboti. Mu velev jas ova, ti toa raboti go. Pa jas bev sre}na {to imav ma`-slikar doma. Ama vi velam, toj be{e nad seto toa. Eden den koga se vrativ doma, ete ti go pak pijan, kr{ i lom doma, gi isfrlil ~etkite, boite niz balkon, gi iskinal platnata. ‘[~o ti stana mor Koqo, sega, a?’ na kolenici go molev da mi kaè. A toj ‘Begaj mor, tikvo edna, {~o znaj{ ti? Aj kaì ako znaj{ z’{ go pram ova, a? Z’{ go pram mor kaì?’ I natoporen, pobelen vo o~ite saka{e da me zadavi. ‘Komu mu trebet mor mojte ma~kajnci? Kaì mor ako znaj{? Ko referent sum stanal sade sega mesto kondiq ~etka dràm v race. Svetot mi se smejt: Nikola Krkuq, vi{ samostoen slikar, ha, ha, ha.’ I pove}e nikoga{ ne fati ~etka v race. Nikoga{!” Do`dot prodolùva{e i ponatamu. Uporen i zdodeven kako politi~ki govor ili nau~no predavawe na Simpozium za vodeniot potencijal na Republika Makedonija. Od levoto oko na gospo|a Krkuq pote~e solza, za mig se zadrà na obrazot nebare se koleba{e dali da ostane tuka ili da im se pridruì na kapkite nadvor, no, sfa}aj}i deka ne e nejzin izborot, ednostavno se strkala i umre vo skutot na taa {to, trieset sekundi pred toa, najènstveno ja rodi. “Potoa go snema celi tri meseci. Kako naedna{ sosema da mi se isprazni ku}ata. I denes ne moàm da si objasnam zo{to taka se ~uvstvuvav. ]e dojdev od rabota, vrti se, su~i se samo kaj nego umot mi ode{e. Kaj e ~ovekot, ìv e, mrtov e, pa èna mu sum. A koga se pojavi, u{te od vrata mi se nafrli. ‘U{~e si mor tuka? Ne si v manastir? Tebe samo manastir te perit! Tamu pepuni i karpusi da sadi{!’ I potoa po~na za politka da zboruva. ‘Jas sum makedonski

Dragi Mihajlovski

320

b’lgarin!’ re~e, ‘ti mor, srbokomunisto, mar{ nadvor!’ Se razbira ne go zau{uvav ama mnogu lo{ mi se vide sjajot {to mu gore{e vo kosmi~kite o~i, mnogu zloba i netrpelivost ima{e vo niv. Potoa mi vele{e deka e sramota {to ne si ja znam istorijata, deka Pitu Guli ne se borel na Me~kin kamen, tuku pijan, od {ankot na nekoja kafeana, samo go nabquduval vleguvaweto vo sopstvenata legenda, deka site istori~ari treba da se nadenat na kol gore na Kaleto. Mnogu se ispla{iv. Si rekov }e zagazi ~ovekot. Sakav samo da znam koj mu ja polni glavata so mu{i~ki. Ama veruvajte mi, toa be{e nevozmo`no. Po~na da me sledi vo ~ekor. Na u~ili{te mi doa|a{e. Golemite, klapnati u{i na vratata od u~ilnicata gi lepe{e samo da ne ka`am ne{to nakrivo na decata. Pu{ti brada. Na site sobiri ode{e so bajrakot napred. Nikoj pozanesen od nego ne izgleda{e. Edna{ duri i na televizija go vidov. Pcue{e li pcue{e. I tolku. Kako mu dojde taka mu projde. Po dva meseci pak si sede{e na masata kar{i mene, sega malku nervozen, malku ko usramen. A i godinite, mislev, malku go podbraa. Samo ponekoga{ }e mi re~e{e:’Jas sum, mor, ona {~o ne sum. Jas sum s# ona, mor {~o ne sum. Trebet vo nego da se preseqam. Da napram ne{~o so ona {~o ne sum. Da me pametvet!’ ‘Slikaj mor, Nikol~e,’ mu rekov, ‘eve novi boici ti kupiv, ~etki od Skopje duri ti pora~av!’ ‘E, trubo edna!’ re~e, ‘jas ti zborvam za ne{~o golemo, a ti mene slikaj. Ama ti e mal umot!’ I red drugi normalni i nenormalni navredi mi iznalepi. Potoa po~na da me tera prva jas da kasnuvam od jadeweto. ‘Sake{ da me otrue{, a mor?’ mi vika{e i so tavi, pjata, tenxeriwa frla{e po mene. ‘Kako sum sakala da te otrujam, mor, Nikol~e?’ se branev, kolnev, molev. A toj ‘Mene, mor da me otrue{, mene Niko Krkuq, mor, iqa~ot na

321

Ko{nica i kostum

svetot? ]e vidi{, mor, koj sum jas. ]e ti pokaàm. Na site }e vi pokaàm!’ I mi zabrani da gotvam. I glavno na suva hrana bevme. Mislam toga{ i go zarabotiv ~irot.”

* * *

“Prostete,” re~e naedna{ gospo|ata Krkuq i go prekina kaùvaweto. “Jas se zaprikaàv a ni{to ne vi ponudiv za piewe. Sakate edna doma{na?” “So zadovolstvo,” rekov, “samo da e komova!” “Komova e, komova,” re~e, “od Kole varena!” “Zarem varel rakija?” “Sekoja esen,” mi re~e koga se vrati so {i{eto i mi nali edna ~a{ka. “Kaj tatko mu vo dvorot imaa kazan. [to i da prave{e a glavno ni{to ne prave{e, rakijata nikoga{ ne ja zaborava{e. Edinstveno po toa li~e{e na ohridski doma}in!” “Blaze si mu!” rekov i trgnav edna goltka od ~a{kata. “Prostete,” re~e, “moè malku izdolìv ama pustiot moj ìvot duri i mene mi izgleda nekako izdolèn i ra{iren. Sega }e prejdam na glavnoto. Eden den, idam od rabota a Kole kako odvaj da me do~eka. Mu gorat o~iwata, ja ~epka bradata. ‘Kaj ni e mor zlatoto?’ ‘Koe zlato?’ rekov, ‘ne sme zlatari mor Niko, niz doma zlato da ni se vrtket!’ ‘Davaj go, mor oti te ubiv!’ I vidov nevidov ja izvadiv burmata, pette napoleoni so petliwa {to ni gi dade tate za svadbata, edniot napoleon od svekor mi koga se rodi Letka i lan~eto {to mi go dade svekrvata koga pravevme stroj. Gi zede kako netuka i xenem fati niz vrata. Ostanav kako poparena. Me zabole ne{to v du{a, me paraa zborovite od majka:’ûvaj si go }erko

Dragi Mihajlovski

322

zlatceto, za crni dni }e ti se najt!’ Ama ne bilo, pustoto za da se do~uva. I si rekov: ‘Poarno mir v ku}i. Po pustinata neka fati zlatoto. ]e dade gospod i drugo!’ Po pet dena ete ti go Kole, smiren, nenapien. Mi re~e: ‘Ama se ispostra i z’{?! Znaj{ mor oti za topot na Ilinden site kru{ev~anki nakitot si go dadoa? Ami selata na{i od k’de kambani? Za nimi, mor, duri od Amerika zlato bilo pra{tano, od potta pe~albarska deleno! Znaj{ mor, prosto, kolku nevesti i momi~iwa se raskitile samo da se smenat klepalata so k’mbani? A ti, tuf, tuf, zlatoto, pa zlatoto! Sitna du{a si mor ti, sitna i neva`na!’ me jade{e, me poniùva{e, na golema maka se najdov. I potoa mi pokaà noìci, dolgi i bez vrv kako kaj kaftanxiite. Kaj abaxiite, znaete, se so vrv. ‘Eve, vo {~o go stopiv zlatoto, mor!’ re~e. ‘Sega }e bidet {~o }e bidet!’ Ne znam, veruvajte, {to ima{e naumeno. Da saka{e da me ubie, pologi~no bi bilo no` da naprave{e ako, so onie doma {to gi imavme, ne mu fa}alo okoto. Ama drugo ti imal na um. Drugo. Sosema drugo, na kraj pamet da ne ti padne!” Gledav vo ènata, potpivnuvav od rakijata, kako straàr faten na spawe se ~uvstvuvav i s# ponestrplivo go ~ekav krajot na prikaznata. Nadvor okapan po oknata se be{e v~ulil do`dot nebare pes-~uvar vrzan tamu da mo~a. ‘Bev mnogu ispla{ena. Ne oti se pla{ev za sebe, ama deteto, si rekov. Kaj{to e odamna bez tatko, ne biva i bez majka da ostane. Zatoa potajum po~nav da se raspra{uvam kaj odi, {to pravi, koj mu ja polni glavata, {to ima na um. No, nikoj izgleda ne znae{e to~no da mi kaè. Lu|eto, kolku da se malogra|ani, sepak prvin svojata rabota si ja teraat. A izgleda od Koleta odamna imaa krenato race. Samo }e re~ea:’Koj, ona pijani~i{~eno? Te{ko na èna mu i decata ako gi imet!’ I tolku! Samo Icana edna{ koga dojde na kafe kaj

323

Ko{nica i kostum

mene mi potkaà ne{to, deka navodno Kole moj so meseci se vrtkal okolu ezeroto, deka so kaj~e odel do srede, pa po Drimot do Struga i Kali{ta, pa ottamu nazad, do Zaum i Sveti Naum, pa vo Labino, sednat vrz karpite nad tez|avot, so ~asovi merel, premeruval so endezeto, ne{to zapi{uval, pa }e frlel pogled kon vodata i & se zakanuval so zlatnite noìci. Imalo tuka na plaì~eto i s# drugo od terziskiot zanaet: jadici, ~erpii, naprstoci, utii mali, utii golemi, basaxaci, tutaxaci, koltavi, igli nebare siot du}an od tatko mu tuka go preselil. Ve~erta pred da se slu~i toa {to se slu~i, dojde mnogu docna. Liceto mu be{e ispieno, bradata ko{trava i razburi~kana. Mi re~e:’Gotovo e! Gotovo e mor! Utre, pred da se obdenit sakam da bidi{ na Kaneo! Slu{na?’

Slu{nav, kako ne slu{nav jas sirota ama ni{to ne rekov. Da znaev {to se slu~uva moèbi i }e storev ne{to. Ama toj odamna i mene, a mi se ~ini i siot svet, n# ima{e isklu~eno od svoeto postoewe. Pred zori se najdov kaj{to mi re~e. Vo temnicata pred sebe gi slu{av voznemirenite dalgi na ezeroto. Kako nekoj od vnatre da go bode{e, da go para{e, igli ibri{imarki kako da mu ka~e{e po snagata. Mi se stori nekoj e piknat dolu vo vodi{teto i bez prekin vrti na ma{ina za {iewe, svirka i potpevnuva. A toa samo zaviva{e, reve{e, tihi krici ispu{ta{e nebare so noìci se~eno po snagata i so utija pritiskano po rabovite. Nebi~as i so razdenot, vidov mi se kreva ezeroto. Ugore, ugore mi se kreva{e. Grovta{e vodi{teto, se pene{e, se vitka{e nebare vodeno od nekoj nevidliv dirigent i po minuta-dve, po ~as-dva ili po cela ve~nost, moèbi, pred mene, malku potamu od bregot, blesna najubaviot kostum {to go imav videno vo ìvotot, skroen i utelisan so site mastrafi. Edniot rakav, mi se stori,

Dragi Mihajlovski

324

te~e{e do Struga, drugiot do Sveti Naum. Pa~avicite ko vodopadite na Voden, ama sega skroteni od majstorska raka pa|aa pravo nadolu vo nedokvakanata temnica. A najgore, najgore, od samoti jaka izvira{e glavata na mojot Krkuq, mala i neizbri~ana: ‘Gleda{ mor {~o moàm?’ mi re~e, ‘Ezeroto go skroiv! Sega kosmosot so gordost mojt da gledet niz mene!’ I toa be{e s#. Po pet minuti, po deset, po milion moèbi, ezeroto si se vrati na sebe, se rasposla i legna tuka pred mene, ottu{eno, spokojno kako naedna{ da se oslobodi od nekoj golem, kanxest i zdodeven krle`. Tri dena potoa ~ekav da mu go isfrli trupot na bregot. I u{te tri meseci. Ama ne do~ekav. Koga na sone si go vidov jazot ve}e piknat v mozok, ja prodadov ku}ata, ja ostaviv Letka kaj majka mi i se doseliv ovde vo Skopje. I prvpat go poslu{av Nikola. Se zatvoriv ovde vo stanov. Toj mi e manastir. Koj u{te odi po vistinskite? Mi gi nosi po{tarot parite sekoj mesec, a hrana nabavuvam so korpata dolu od kaj Rexo. Mu ja pu{tam sekoe utro so nara~kata i parite vnatre, toj mi ja polni i si ja tegnam do gore. Nikade ne izleguvam. Nadvor e gadno i ta`no, a moè i Kole da se vrati! [to mislite vie?” Sedev taka nakostre{en, okokoren, setiv vodeniot pes nadvor se odvrzuva i se mavtosuva od prozorcite. “[to mislam jas?” se sepnav. “Ne znam,” rekov, “navistina ne znam. Verojatno ako ~ovek ima talent a koga }e mu dojdat godinite za zreli dela nervite mu se tantela, toga{ s# e mo`no!” Sega koga go privr{uvam zapi{uvaweto na prikaznava za Kole i Kalina, samo u{te }e dodadam deka na izleguvawe od manastirot na gospo|ata Krkuq, taa, malku so prekor malku so strav, mi re~e: “Ve molam, napi{ete ja kako {to vi rekov. Bez dodavawa. I prostete za ona so

325

Ko{nica i kostum

ko{nicata. Namerno be{e.” “Nema zo{to,” rekov, “naprotiv, milo mi e!” I navistina mi e. Eve, ~itajte!

(1998)

326

Tasi~o

Ne znam to~no {to se slu~i taa predveligdenska ve~er vo Bitola, ama deneska, koga sednuvam da zapi{am ne{to za

nea, po malku mi se temni i denski mrak mi pa|a na o~i. Dali toa be{e od pretprazni~nata treska {to otsekoga{ sum ja mrazel ili od mnogute zaklani jagniwa obeseni po izlozite na pretrupanite bitolski kasapnici ili od nenadejnoto doa|awe na Tasi~o, ne znam. No, kako pominuvaat proletnite denovi prosledeni so zadolìtelnoto no}no grovtawe i buvawe na bombite od avionite na suetnata Alijansa, s# pove}e se uveruvam deka temnicata, kako i sekoja druga temnica, mi idela a i toga{ mi dojde od ~ovek – vo slu~ajov Tasi~o. Oti taman ni ima{e trgnato na poarno, taman ja imavme svareno groznata vozbuda od bliskata vojna, taman navikata da se ìvee i so najlo{oto ni ima{e nekako vlezeno vo krvta, tokmu toga{, ba{ vo presudniot mig na na{iot du{even presvrt, se pojavi toj i bezmilosno n# vrati vo mrakot. @ena mi i jas sme mirni lu|e, ne sakame na mravka da zgazneme a kamoli nekogo da ne primime doma i da ne go ugostime. Taka se slu~i i so Tasi~o. Zna~i si sedevme doma jas, èna mi i tatko mi, od ubavo poubavo ni be{e za{to nadvor, po dolgata i skapa zima, po prvpat se spu{ti spokojna, prijatna no} i maj~inski ja pregrna loznicata {to so svoite lastari ima{e dojdeno do samoti prozorec

327

Tasi~o

i kako nekoj voajer, od mrakot, yirka{e vnatre vo kujnata nebare ~eka{e da & ponudime od vapcanite jajca sobrani vo dlabokata pajnca ostanata u{te od vremeto koga majka mi be{e ìva i redovno, bez ogled na vremiwata, si gi tera{e adetite. Ne slu~ajno vi ja spomenuvam loznicata za{to s# po~na od nea. Dve nedeli pred toa imavme dojdeno od Skopje za vikendot za{to tatko mi leè{e v krevet faten vo levata raka i levata noga i prvo {to ni padna na pamet da napravime be{e da se izreè loznicata. Ovaa operacija godini nanazad ja prave{e tatko mi no bidej}i sega ne moè{e ni da stane od krevet, jasno be{e deka rabotata treba{e da ja zavr{am jas. A jas nemav pojma kako se pravi toa.

“Vikni go Tase!” re~e tatko mi i pak si zadrema piknat vo jorganot.

“Tasi~o znaj?” rekov i brzo-brzo otr~av preku plotot da go viknam za{to toj ìvee vo ku}ata kar{i nas, v usta ni se ili ‘v usta mu sne’ {to bi rekla majka mi. Sre}a toj be{e doma. [iroko mi se nasmea koga vide deka mu go pre~ekoruvam pragot, me vikna na edna luta, na edno pivo, na ~a{a la~eno vince, na s# me vikna, ama jas bezobrazno go odbiv oti samo loznicata mi be{e vo glavata. Loznicata ta loznicata.

“]e moè{ i na{ata da ja izreì{?” go pra{av koga toj mi re~e deka naskoro }e ja reì negovata.

“[to e tova,” mi re~e na negoviot specifi~en, makedonsko-bugarsko-srpski jazik. “âs }e bide gotovo!”

“Ne mora denes!” rekov snobej}i se, “vo tekot na nedelata, koga }e moè{!”

“]e ja bide!” re~e Tase i se pikna vo temnata vizba za{to tamu lete zime ìveeja so èna mu iako imaa ubava ku}a na dva kata!

I navistina Tase go odrà zborot. Koga dojdovme

Dragi Mihajlovski

328

v~era loznicata be{e uredno izreàna, skrotena i naso~ena vo pravecot za koj se dogovorivme.

“Ti dolàm pija~ka!” mu rekov koga go vidov vo zadolìtelnata trenerka kako sedi na klupata vo svojot dvor i zamisleno slu{a vesti na radio Pri{tina, Belgrad ili nekoja druga srpska radio stanica.

“Ni{to ne e tova!” mi re~e i, kako da ne me zabeleà, prodolì da slu{a na golemiot, crn tranzistor. “Samo teraj rabota!” dodade i molkna.

No pokanata za pija~ka dobro ja be{e zapametil. Toa, site doma go setivme na sopstvenata koà, a najmnogu tatko mi koj{to i den deneska u{te mi e lut. Moèbi zvu~i neverojatno, Tasi~o i èna mu ni se prvi kom{ii no, veruvajte, ne pametam koga do{le kaj nas doma. Ni edniot ni drugiot. Dali takva navika se ima{e stvoreno me|u nas, dali sekoj premnogu se zanimava{e so sebe, dali vremeto do tolku gi ottu|i lu|eto pa duri i prvite kom{ii pove}e ne si go pre~ekoruvaat pragot, ne znam. Znam samo deka taa predveligdenska ve~er, od nikade, od samata aprilska gluvotija ili od obla~noto bitolsko nebo naedna{ nikna Tasi~o na na{ata vrata, vleze i zaboravi da izleze!

Vedna{ ripnavme na noze, mislam èna mi i jas a tatko mi samo ja izmolkna glavata od pod siniot jorgan i si ja podnamesti na beloto zglavje gotov da fati muabet za partizanite, balistite, Idrizovo, bolestite ili ne{to sli~no od negoviot, za nas, zdodevno poznat i izbanaliziran repertoar.

“Sedi!” mu rekov i mu go podadov stolot na koj dotoga{ sedev. “[to }e se napie{?”

“Edna luta, ako ima{!” re~e i se zalepi za stolot so najgolem }ef.

“Ova e doma}inska ku}a,” rekov,“malku doma}inot ni

329

Tasi~o

e vo aut ama zatoa jas sum tuka!” I otidov do drugata soba vo koja bea decata koi{to, koga ~uja koj ni vlegol doma, napravija ~udni faci i do krajot na ve~erta ne stapnaa v kujna.

“I kako vrvite?” re~e Tasi~o koga ja goltna prvata ~a{ka na eks i go zede {i{eto {to go imav ostaveno na masa da si turi vtora.

“Vrvime!” rekov i poglednav vo `ena mi koja sednata vo ni{ata mi dade znak da vnimavam na vremeto za{to se imavme dogovoreno nekade okolu deset da izlezeme v grad i malku da pro{etame niz Bitolata. Poglednav diskretno vo ~asovnikot i vidov deka e samo sedum pa so rakata & dadov i{aret deka s# }e bide vo red.

“Ti ne pie{?” re~e Tasi~o i ve}e si turi treta ~a{ka od {i{eto.

“Pijam antibiotici,” rekov.“Dobre, dobre!” re~e Tasi~o na negoviot

karakteristi~en govor i se svrte malku da pravi muabet so tatko mi, za zdravjeto normalno go pra{uva{e, a ovoj de kima{e de ni{a{e so glavata vo zavisnost od toa {to be{e pra{an.

Tasi~o be{e, normalno, oble~en vo sinite trenerki i s# ne{to mu be{e `e{ko, s# ne{to skita{e so pogledot niz kujnata kako da go bara{e prozorecot za naedna{, so krupnite, vlaknesti race da go otvori i da go pu{ti vnatre studeniot vozduh od nadvor.

“Te{ki vremiwa!” re~e potoa obra}aj}i mi se mene, “{to misli{ ti za ova, a?”

“Za koe?” pra{av kako da izleguvav od nekoja nepodnoslivo zdodevna dremka {to mi pa|a{e vrz o~nite kapaci.

“Pa za Srbija, za Natovcite, za vojnata!”

Dragi Mihajlovski

330

“Ni{to,” rekov, “ova ne e na{a vojna. Tie {to si ja izmislija tie neka mu ja mislat!”

“Kako ne e na{a?” re~e Tasi~o i me pogledna boèm strogo dodeka si ja naliva{e slednata ~a{ka, “Mi smo mnogo povràni so Srbite. Mi smo bra}a. A i ja znaemo narodnata: koga igra me~ka kaj kom{ijata brgu }e zaigra i kade nas!”

“Uìvaj be Tasi~!” rekov onaka bez vrska za{to ova mi be{e omileno obra}awe do nego, “nikoj nas ne n# udira, nie odamna sme udreni od Gospod!”

“Uìvam, uìvam!” re~e Tasi~o, “ama bratot gore ni gi turna bra}ata vamu dole! Utre do Bitola }e ni dojdat!”

Uàsno go mrazev muabetot. So godini sum slu{al vakvi muabeti od najrazli~ni lu|e no ve}e mi be{e dojdeno do nos. Za{to, na krajot, s# zavr{uva na istoto. Pijanoto dru{tvo se rastura so te{ki vetuvawa za brza sredba {to nikoga{ nema da se ostvari. Ama sega pred mene sede{e Tasi~o. Mojot prv bitolski kom{ija. Mojot prv fudbalski trener od pred trieset i kusur godini. ôvekot komu jas mu go izmisliv prekarot. Se vika{e Tase no od milost go zavikavme Tasi~ a na toa go dodadovme ~lenot ot koj{to vo Bitola ja gubi poslednata soglaska i zadolìtelno zavr{uva na o pa taka stana Tasi~o. Be{e toa prekar nadenat so qubov, izmislen od blagodarnost za ~ovekot koj go donese prviot propisen fudbal i prvite normalni dresovi i kopa~ki vo na{eto maalo za da go osnovame tolku sakaniot tim {to potoa se natprevaruva{e vo {totuku oformenata gradska liga na Bitola. A toj sega be{e doma kaj nas moèbi po prvpat vo poslednive trieset godini. Barem qubeznosta mora{e da se so~uva. [to moè{e drugo da se stori za ~ovekot {to, kako neviden, ja loka{e rakijata i s# pove}e se zakovuva{e za stolot zapa|aj}i popoleka vo neverojatni par~iwa monolozi?

331

Tasi~o

“Srbija e jaka!” re~e Tasi~o, “ne moàt lesno so nea Amerikancite. Ne e ova Sadam i Irak!”

Se obiduvav nekako da odrùvam aktivna neutralnost, da se dràm do stavot deka ova ne e na{a vojna, deka Srbija odamna e druga dràva a nie druga, no deka site sme lu|e, deka mi e àl za bombardirawata i za lu|eto {to vo nevolja sosema go izgubile kompasot, deka ne e hrabrost toa {to na znak za trevoga mesto dolu vo skrivnicite se ka~uvaat gore na pokrivite i gledaat ognomet tuku manifestacija na apsurdniot balkanski um, pa mu ja tutnav slikata za begalcite od Blace, ubienite na svojot pat do spasot vo Albanija ili Makedonija, no o~igledno do negovite svetnati i zatapeni o~i ne stiga{e ni{to, toj samo svojata misla ja slede{e i postojano se udira{e po {irokoto ~elo nebare saka{e od zad nego da izvadi u{te ne{to, u{te nekoj argument {to treba{e site da n# razoruà i da n# svrsti vo negovi istomislenici.

“E, Srbija,” prodolì toj, “toa ti e zemja. Ovde, ovde site sme mo~kovci! Sme se fatile so NATO. I {to bombardiraat, znae{? Maketi. Kartonski maketi. Milo{evi} e mudar! Ne }e im dade fabriki da ru{at!”

Ja poglednav èna mi baraj}i nekakov spas no taa mra~no mi vozvrati od ni{ata i nervozno zapali edna od cigarite {to stoeja na friìderot. Tatko mi ve}e se zagubi i sega samo bespomo{no ni{a{e so glavata obiduvaj}i se da ne mu padne i da ne go zasrami pred snaata, pred sinot i pred prviot kom{ija.

“Tie samo xeva digaat!” prodolì Tasi~o, “a vamu brat mi mi veli vo Vr{ac nema ni{to! Ama bukvalno ni{to! Si bil vo Vr{ac?”

“Edna{!” rekov koga go ~uv ~asovnikot vo salonot kako ot~uka osum, “u{te koga bev vo vojska. Ubav grad!”

Dragi Mihajlovski

332

“Lele!” re~e Tasi~o i stravi~no se udri po glavata na koja, nekade od temeto nadolu, visea nekolkute dolgi vlakna preostanata kosa, “ne znae{ ti kakvo mesto e Vr{ac! Lani bevme tamu so Natalija za nova godina. Kako n# pre~ekaa!”

Nervozata vo kujnata raste{e. Nervozna be{e èna mi, nervozen be{e tatko mi, nervozen bev jas. Od nadvor naedna{ se za~u brz i nekontroliran vresok na podiveni ma~ki a naedna{ i glasot na Natalija, ènata na Tase, koja svika prvin po ma~kite i gi rastera a potoa i po Tasi~o.

“Tase, Tase!” vika{e taa, “ajde pribiraj se!” i potoa is~ezna vo dlabinite na ku}ata za{to jasno se ~u tresokot na vratata {to, verojatno se zatvori zad nea.

“Sega, sega!” svika Tasi~o od na{ata kujna i ne se pomrdna od mesto.

Malata nade` deka kom{ijata najposle }e stane i }e n# ostavi da izlezeme kako {to planiravme vedna{ is~ezna. Stanav i zapaliv cigara sakaj}i da mu dadam do znaewe deka treba da si odi, èna mu go vika, ma~kite go vikaat, temnicata go vika. No toj spokojno si doli od ve}e polupraznoto {i{e i pak se udri po ~eloto.

“Lele, be, lele toj Vr{ac! Kakvo pivo imaat! I te sluàt nadvor u edni bav~i so drveni klupi i buriwa pivo. I ne vo ~a{i! Ti sedi{ a ti idi edna kelnerka, so kuso sukwi~e i ni{to te ne pita! Samo te meri ovaka, od glava do pete i na Natalija & dava pola krigla a mene cela! Pa si pijucka{, milina edna. I nema meze kako kaj nas. Domati i piperki i krastajci. Tamu tova go frlat na sviwite. Tuku ti nosat meso, me{ano meso, ovaka naseckano i naredeno na pijata. Jadi, pij, jadi, pij i tamam si se napunil ete ti pak pr{uta, kobasi, ladno pe~ewe, {to da ti kaàm, raj! A mestoto ne e kako kade nas tuku ramno, ramno, tepsija eeej!”

I naedna{ zamol~a. Mol~e{e, mol~e{e taka edno

333

Tasi~o

minuta vreme i taman pomisliv deka sega }e stane i }e n# ostavi da napravime ne{to svoe vo toj del od na{ite ìvoti, koga Tasi~o povtorno so golemite ra~i{ta se tresna po timbata i prodolì:

“Leele! Pa taa Panonija! Ramno, ramno, more ìtarici, ja~men, peda zemja nema neobrabotena, abe nekoj delkal, delkal tuka, milina da ti e da gleda{. A gore nebo, misli{ se spoilo so ramnicata, si se qubat taka, si se sakaat, eej Banat, eej Srem! Abe {to sme nie ovde. Edna Pelagonija a i taa e tr~aj, tr~aj pa nekoe niv~e, vozi, vozi pa nekoe lozje! A tamu, eeej!” veli Tasi~o i udira po masata a tatko mi se sepnuva od dremkata, gi kokori o~ite i koga ne sfa}a {to se slu~uva povtorno go vovlekuva vratot, ja pika glavata pod jorgan i zagr~uva kako da go kolat. Sedime u{te nie so ̀ ena mi, razmenuvame pogledi, {to taksirat n# snajde no tuka zavr{uva s#. Ni{to ve}e ne moè da ni pomogne. âsovnikot bezmilosno ot~ukuva deset a Tasi~o naleva nova ~a{a od sirototo {i{e koe zbuneto od sopstvenoto brzo praznewe glupavo se topori na masata.

“A Beograd ti e posebna prikazna. Eeej! Pro{eta{ po Terazie, pitomi lu|e odat okolu tebe. Gleda{ - gospoda! So {mek beee! Kako odvaj da ~ekaat da gi pra{a{ ne{to i s# }e ti pokaàt. Du{ata }e ti ja dadat da im ja pobara{! Eee Srbi - toa se lu|e. A ne nie ovde! Seqak do seqak! Te gleda i te mrazi. Magareto da mu crkni na kom{ijata. Ne be, ne! Ne sme nie lu|e! Ili beogra|anki! @eni be, gospo|i! Natnale kuso pa frc, frc – elegancija! O~ite ti se punat! A ne ko ovaa mojata. Samo stega, stega, nema pa nema. E nema! Da si bevme vo Jugoslavija {to }e ni fale{e? Glupi se, ti velam, ova Evropjanite! Tie }e ru{at {to kralevi i carevi ne sru{ile! Sram ih bilo!”

Jas i èna mi ve}e korzirame od kujnata v ni{a

Dragi Mihajlovski

334

i nazad od sprotivni pravci, pu{ime kako pobudaleni a Tasi~o ni{to ne zabeleùva, govori li govori, gi spu{ta na{ite i gi kreva Srbite do nebesa i u{te pogore.

“Sram da mu e!” veli najposle èna mi, “zaborava ~ij leb jadi, koj mu gi u~i decata, koj mu dade tolku ku}i da napravi! Mi idi da ja ise~am loznicata od koren {to mi go donese doma Srbomanov!”

Jas ja stegam, ja sopiram, sram mi e a i àl za Tasi~o, so nego i za nego imam s# ubavi spomeni, zarem sega da se skr{i ~inijata? I malku se sreduvame, sednuvame sekoj na svoeto mesto a Tasi~o pak se udira vo ~eloto i sega e ve}e vo rodniot Bosilegrad.

“I toj pusti Bosilegrad,” go slu{ame, “lu|e se tova bre, vredni, vredni lu|e. Go pameti{ tatko mi Eftim, dova|al tuka kade nas, pa }e donese kompir bre eeej, sladok, sladok prsti da si poliè{. Edna piperka naa, babura, zelena, zelena pa ja turi{ u grav~e pa miskojna {iri!”

“Da ne saka{ kafe?” velam koga zabeleùvam deka {i{eto e prazno i deka ovoj klasi~en Tarantinovski tip celo vreme zboruva za jadewe, piewe, za Srbi i èni. Ova mi be{e slamka nade` deka moèbi }e mu tekne deka pomina edinaeset i deka sikter-kafeto }e go krene od kutriot stol i }e go odnese vo nepovrat. No toj samo kimna so glavata nebare mu be{e strav da ne mu pobegne nekoja nadojdena slika ili misla. Naedna{ se udri po ~eloto po kojznae koj pat vo taa veligdenska ve~er i svrte kon ona {to zadolìtelno go pravi sekoj ma` zdodeven i odvraten.

“A i ova! Sluàm jas vojska u Beograd. Ama vojska ne ko ovaa na{ata eden bez dvajca. Sluàm gore na Vo`dovac – top~ija prva liga. Mlad, zdrav, prav ko pu{ka! Mnogu me saka{e kapetanot! Eden den me vikna i mi re~e:’Ela vamu ti be baba~ko! Ti }e bide{ desetar i ni{anxija!’ A jas,

335

Tasi~o

brkovite nafr~eni, glavata gore, se dujam, se dujam eeej! Ama i~ o{te toga{ gi ne}ev Slovencite! Sebi~ni, bre brate! ]e dobijat tova paketite i }e se skrijat v }o{ nikoj da ne gi vidi, iaz’k da mu e! A Srbin! Srbin s# deli, brate! Nema tuka trte mrte! Tova se lu|e! Edna{ duri }e zadavev eden Slovenec. Mi re~e ne{to, mamkata da mu ja ebam, ne pomnim sega to~no {to, a jas onaka nabien oti toga{ dve godini boks trenirav, go fativ za gu{a i go stegam, go stegam i ni{to ne gledam. Vratot po~nal da mu posinuva i gotov bil da ne skoknea drugite da me spre~at. ûdno mnogu ~udno, davi{ a ne ose}a{!”

Mu go piknav kafeto pod nos a toj od naval, bez ~uvstvo ednostavno go {mrkna vo dve goltki i prodolì da meli, da meli vedna{ tuka na dva ~ekora od krevetot na tatko mi koj{to te{ko di{e{e i ofka{e vo sonot nebare samiot Tasi~ go sonuva{e vo veligdenskata no} oti ve}e be{e pominal polno} I imaa nablièno prvite mugri. Mi se stori ko da gi ~uv prvite petli kako se oglasija vo gluvotijata na nadvor spokojnata aprilska no}. No Tasi~o prodolùva{e da lomoti, da slika, da redi, niì par~iwa spomeni iako s# ponepovrzano, s# ponedoizre~eno, pelte~e{e ve}e, pena na usta mu izleguva{e. I taman }e zamolkne{e i neobi~no dolgo }e sede{e taka so klapnata glava a nie taman }e pomislevme deka e gotovo i deka barem vo ranite zori malku }e prilegneme toj pak, naedna{ i neo~ekuvano }e se vrate{e vo pogon, }e se udre{e po ~elo i pak zapo~nuva{e ne{to za Srbite, za bombaradirawata, gi pcue{e Natovcite, Evropejcite, Rusite.

I naedna{ s# se svr{i. Vo eden, edinstven neo~ekuvan mig. Moèbi sme zadremale ili moèbi samiot gospod bog sme{a prsti no znam deka koga dobro gi otvoriv o~ite vo stolot na Tasi~o nema{e nikoj. Bukvalno nikoj!

Dragi Mihajlovski

336

Samo gornata trenerka besramno vise{e prefrlena preku potpirkata od stolot i ni se kle{te{e. So ̀ ena mi otr~avme do vleznata vrata no i tamu nema{e nikoj. Ni vo klozetot, ni vo vizbata za{to imame vnatre{ni skali {to direktno vodat do nea. Nastana zbrka, nastapi ko{mar za{to nemavme racionalno re{enie kade, koga i kako is~ezna na{iot Tasi~. Se pletkavme taka u{te malku, go podbucnavme tatko mi da ne gr~i tolku glasno, go ugasnavme svetloto i leka poleka nebare prepla{eni od nekade, od samite pazuvi na no}ta da ne ni nikne povtorno Tasi~o i da ne ja prodolì svojata dolga, isprekinata, Tarantinovska prikazna, trgnavme kon spalnata. U{te edna{ podzastanavme, no bidej}i ni{to ne se slu~i, kroce-kroce vlegovme vo spalnata i krade{kum, so olesnenie vo du{ite, se piknavme v postela.

Duri po dva dena, koga gi sobiravme pqa~kite i se podgotvuvame da trgneme nazad za Skopje, go vidov Tasi~o kako kleknat, skukulen pokraj crniot tranzistor smesten na simsot od prozor~eto na negovata vizba slu{a vtren~eno vesti na Radio Pri{tina, Radio Belgrad ili nekoja druga srpska stanica. Go pozdraviv a toj nekako srame`livo, so sitna grià na sovesta, moèbi, zagledan vo prozorecot od na{ata kujna niz ~ie perde yirka{e belata glava na tatko mi, samo mi mafna so rakata bez ni{to da mi re~e.

“@ivot!” & rekov na èna mi dve minuti podocna koga so kolata svrtivme levo i izlegovme na glavnoto xade {to po dva ~asa n# odvede mnogu poblisku do mirisot na vojnata a mnogu podaleku od sekojdnevnata, banalna bolka na bitolskoto mirnodobie.

(1999)

337

Tripolskata kapija

Mihajlo Tamila po dvaeset i pet godini rabota na Fakultetot stigna do zvaweto redoven profesor.

Na denot koga stigaa krvavi vesti od Kosovo zaedno so iljadnicite begalci od bliskite pograni~ni mesta a drvjata vo âir zacutuvaa nebare mirot vo Makedonija }e bide bibliski iljadogodi{en, toj se iska~i na vrvot od fakultetskata hierarhiska skala. Zastana za kratko na novodostignatata duhovna plo{tatka, se prome{koli za da vidat pticite kolku e golem i kolku moè da leta i zadovolno plukna na svetot. “Sega moàm da se dogovoram so sebesi na {to }e mislam pred da umram!” re~e i zadovolno se vrati vo golemata predavalna vo koja go ~ekaa posednatite studenti. Otkako stana docent pred {est godini dobi pravo spored nepi{anite pravila na Fakultetot, ~asovite da gi drì sabajle, a toa be{e navistina slatka privilegija. Em moè{e na vreme da gi zavr{i rabotnite obvrski em mu ostanuva{e vreme za rabota vrz negovata najnova kniga, ~etirieset i petta po red, vo koja re{i da gi sobere site svoi esei za angliskata knièvnost koja tolku dolgo vreme ja predava{e. Studentite ~uvstvuvaa deka toj proleten den ne{to posebno se slu~uva so nivniot profesor, ne{to {to go prave{e u{te poharizmati~en od obi~no. Predavaweto be{e za irskiot poet Jejts a pesnata {to ja

Dragi Mihajlovski

338

obrabotuvaa se vika{e Scholars ne{to kako akademici, u~eni lu|e, profesori. Vo nea Jejts go iskaùva{e svojot revolt protiv, spored nego, debelite, }elavite, al~nite i bezmilosni akademici koi, stari i impotentni, bezmilosno buri~kaat niz ìvotite na nesre}nite, mladi poeti koi stol~eni od nevozvratenata qubov, od nesovladlivata mlade{ka strast da se zgrap~i denot, bolkata, se ubivaat vo svoite stutkani posteli vo no}nite migovi na podmolna i nepremostliva temnica; i tokmu vrz nivnite neprokopsani sudbini potoa gi gradat svoite valkani univerzitetski karieri razubavuvaj}i go mra~niot i nedoìvean mig na preranata, nasilna smrt.

Ubavoto ~itawe na pesnata (vo original, se razbira – ova bea ~asovi po angliska literatura i tie se izveduvaa na angliski jazik) ja sozdade potrebnata atmosfera za analiza i diskusija. Mihajlo zadovolno i nadmo}no pogledna kon dvaesettinata studenti. O~ekuva{e ~asot da se odviva kako i sekoga{. Prvin tie da ja zamesat tortata a potoa toj, spokojno i superiorno, da go stavi {lagot vrz nea uìvaj}i vo nivniot mlade{ki voshit. No rabotata, kako {to }e vidime, trgna vo sosema druga nasoka i go smena pravecot na celokupniot negov ìvot. Na polo{o ili na podobro, }e vidime. Vie umni i blagorodni kako {to ve dal gospod, }e treba sami da procenite. Zna~i, tokmu vo migot na “zamesuvaweto na tortata”, eden od studentite, mlado neugledno mom~e koe odvaj da go ima{e po~uvstvuvano grebeòt na prviot bri~, stana i go postavi sudbonosnoto za Mihajlo, pra{awe.

“Dali vie se ~uvstvuvate del od ovie akademici za koi govori Jejts i ako se ~uvstvuvate za{to o~igledno ste del od niv, koe e va{eto mislewe za ova?”

Mihajlo kako po vtorpat toj den da sleze od svojata

339

Tripolskata kapija

duhovna plo{tatka, ja navre, no ovojpat mo{ne neve{to, voobi~aenata maska koga profesor treba da odgovori na pra{awe od student i re~e:

“Ne e taka ednostavno da se odgovori, kolega!” svesen deka ova {to go re~e ne zna~i ni{to. “Jas sum del od akademicite, neosporno, mislam, nema tuka somnenie, deneska duri stanav redoven profesor, zvawe {to se dobiva po dolga i makotrpna rabota, no, da bidam iskren, sekoga{ sum ~uvstvuval otpor kon toa. Jas sum, jas sum, na nekoj na~in razli~en od niv!” i najpodlo, kako prvoklasno |ubre, zaigra na prosedata brada, na izlitenite farmerki koi, poradi sre}nata mr{avost, s# u{te mo`e{e da gi nosi i na sitnata obetka zaka~ena za levoto uvo. Studentot i natamu stoe{e i o~ekuva{e da dojde vistinskiot odgovor. Mihajlo najposle ja sfati sopstvenata nepodgotvenost. Se vcrvi, rabota {to odamna ne mu se ima{e slu~eno, pot po~na da mu izbiva kaj nosot i kaj u{ite. Mora{e da se sozeme. Dol`nosta toa od nego go bara{e, ugledot dolgogodi{en, novoto zvawe…Treba{e samo da bide iskren, da odgovori jasno i ~isto na ova tolku jasno, ~isto i logi~ko pra{awe {to go postavi ovoj mlad ~ovek. I mo`e{e. Duri ima{e i mnogu logi~no kontra pra{awe. Na primer da pra{a{e dali se tie mladi lu|e, vklu~uvaj}i go tuka i Jejts, svesni kako mu e nemu {to mora, iako ve}e odamna po vozrasta, obrazovanieto, duhovnata zrelost daleku nad vozrasta, obrazovanieto i duhovnata zrelost na tie nesre}ni mladi zanesenici, da govori za nekakvi mlade{ki gluposti koi gi spre~ile predvreme umrenite devstvenici da li`nat od nasladite {to gi nosi zreloto doba iako mu se gadi od seto toa, mu se povra}a no mora da go vardi svojot leb, svojata egzistencija niz dolgata niza zdodevni ~asovi {to u{te treba da bidat privle~ni a ona {to na niv se zboruva duri

Dragi Mihajlovski

340

i romanti~no? No duri ni ova ne moè{e da go kaè. Kolku pove}e gordosta go tera{e da iznajde nekakov odgovor, tolku pove}e sovesta mu vele{e deka do{lo vremeto da si priznae {to e, kade navistina pripa|a i do kade vsu{nost stignal so dene{noto novo zvawe. Odedna{ siot privid mu se urna. Se seti na stan~eto vo âir vo koe ìvee{e zaedno so svojata Georgina, gi vide decata kako si odat sekoe na svoja strana, go dopre, vo posledno vreme, neposlu{noto telo koe bezmilosno i s# povidlivo gi slede{e zakonite za evolucija na materijata i mu se stemna. Gleda{e vo studentite, okokoren i crven i ja sfati seta laga na svojata bleskava fakultetska kariera. Jas im govoram za patot do boga, si vele{e, za sebeiznao|aweto, za svesnosta, za bo`jite zakoni {to treba da se sledat a samiot, celo vreme, nesvesno go prekr{uvav eden od osnovnite – ne laì! Do koja svesnost sam sum stignal? Zo{to tolkav strav i takva krevkost? Kakov bednik, kakov bednik, si vele{e i se jade{e, “izvinete, prostete, izvinete, prostete” povtoruva{e izleguvaj}i od predavalnata i ostavaj}i gi studentite, v~udovideni i zbuneti da nagoduvaat {to navistina se slu~i toj proleten den so nivniot omilen profesor {to go natera da izleze od fakultetskata predavalna i nikoga{ pove}e da ne se vrati nazad.

* * *

Nadvor naide na ne mnogu qubezniot den {to se ima{e pobudaleno i zbunet od ~udnite umi{ta na marta tura{e vlaèn sneg so takov zanes {to ~ovek moè{e da pomisli deka zimata e napred i ima u{te mnogu da kaè. Navistina àlno izgledaa izmamenite drvja {to, prerano rascuteni, yirkaa od te{kite avlii na ku}ite od soka~eto

341

Tripolskata kapija

niz koe sega, vo pravecot na Bit pazar, ode{e Mihajlo nesvesen za tragedijata {to se slu~uva{e tuka, kraj nego, za{to samo so sebesi be{e zafaten, so svojata nejasna bolka {to pred malku mu se rodi vo zagu{livata predavalna i sega, vo odewe, se pretvora{e vo silna, mo}na janya koja nikako ne mu dava{e da se smiri. Kaj malata krstosnica zavrte desno i po skali~kite se naka~i gore i izbi pred crveno oboenata saat kula koja, vkoreneta vo ramninkata na ridot, se izvi{uva{e ugore kon stemnetoto i luto nebo. Naokolu nema{e nikoj. Mihajlo klekna na kolena, glavata ja krena kon nedogledniot boj na kulata i vaka zaroben i smalen od nejzinata ti{ina i pobelenoto Skopje pod nego, se mole{e:

“Gospode moj, nastamenet vo vi{ite sferi kaj{to ne stiga letot ni na najsmelata ptica ni stremeòt na najdoblesniot um! Kaì {to mi se slu~uva denes? Kade e sinorot na zabludata? Mo`no li e tolku vreme da sum se zalaùval so mislata deka navistina pravam ne{to korisno? [to imam navistina so tie nesre}ni mladi~i koi taka lesno i razvratni~ki gi uni{tuvaa svoite kusi ìvoti? Pove}e ne sakam da ~ujam za niv! Sakam od denes da nau~am ne{to za sebe! Da te pronajdam tebe vo delot tvoj {to se vika Mihajlo! O ti {to kislorodot i vodorodot gi pravi{ voda, {to jabolknicite i kru{ite gi tovari{ so svetol plod, na vodata & dava{ sol, mi go pritiska{ kop~eto od mojot lift, mi go pu{ta{ kompjuterot i do`dot go pravi{ sneg, pribliì me sega do sebe i nau~i me da te sakam! Pokaì mi deka mina vremeto na mojata iluzorna besmrtnost i deka sega doa|aat denovi koga besmrtnosta treba da se u~i! Vreme e da ja prifatam deduktivnata uka! Induktivnata so godini me vle~ka niz prisenot na |avolot! Te molam pod kulava ~ija stava, veruvam, do tvoite skutini stiga, imeto svoe kaì mi go! Dali si Krist, Hrist,

Dragi Mihajlovski

342

Kri{na, Alah, [aman za{to i deteto ima tatko no sekoj tatko ima svoe ime! Dali materijata e zabluda a ìvotot ve~en? Dali ozdola nagore e pogre{niot pravec a ozgora nadolu praviot? Dali navistina dosega sum ̀ iveel kako pes, kako ma~or, kako mrava nesvesen za edinstvenata blagodet {to me razlikuva od niv - duhovnosta, prosta i ~ista koja edinstveno vodi povisoko, me vra}a doma, doma kaj tebe? Kaì mi, re~i mi, gospode, gospodine?”

Se mole{e taka Mihajlo, noviot porane{en redoven profesor, u~itelot bez u~itel, svitkan i babuwosan na vla`nata zemja, du{a kutra i sirota, simulakrum nad simulakrumite, suetnik nad suetnicite, gre{nik nad gre{nicite a pred o~i, vedna{ tuka nad sko~anetiot Bit pazar, srceto na rastegnatoto, raspiftieno Skopje, ko nenadejna, letna poplava, mu se redea sliki od materijalniot ìvot vo ova negovo nesovr{eno ~ove~ko telo. Se vide sebesi zavitkan vo neizluftiranoto }ebe, na slamaricata od èlezniot dvokaten krevet vo edna od sobite na studentskata baraka i nanovo go seti vkusot na izlapaniot grav {to mu teè{e vo stomakot kako ìvo olovo i ne mu dava{e oko da sklopi. Potoa predavalnata vo koja semo}nite profesori mu ja polnea glavata so ne~ista uka, pa àrta po bas-gitarata {to ja kupi vo Sofija so parite {to gi zaraboti krevaj}i vre}i kafe na èlezni~kata vo Bitola, zaminuvaweto na vozot, bezbrojnite zaminuvawa na vozot i pla~ot na majka mu na peronot sekoga{ pobeznadeèn i pobolen, licemerieto na prijatelite, neuspehot na brat mu i gnevot na tatko mu raznebiten od skapotijata i te{kata nema{tija. Pa no}nite vra}awa vo rodniot grad nametnati od isto{tenost i glad, vkusniot zelnik mesen od majka mu u{te vo rani zori, polneweto kisela voda so stariot to~ak od tatko mu, bereweto le{nici vo

343

Tripolskata kapija

bukovsko, kapewata vo Kita{ i Topla voda, ve~ernite korza, pe{a~ewata. Pa bolnite vra}awa vo smrdeata na barakata, te{kata rea od neizmienite so denovi hristijani, Palestinci, Jordanci, crnci, kricite na gladnite gavrani nad Gazibaba, privle~nite lektorski ~asovi, ubavite i arogantni skopjanki, hipi-nastroenieto pod Kamen most, sme{niot govor na Tito po buntot na studentite vo Belgrad i Zagreb, junskata nepodnosliva è{tina i nervoza, kr{eweto na {i{iwata vo hodnikot od barakata, brzoto terawe i preo|aweto vo “ilegala”, briliraweto na nekolku ispiti, nekolkute sramni kiksovi, brzite zaqubuvawa i odqubuvawa, prakti~nata strast na kole{kite. Pa pak nazad vo Bitola, rabota na èlezni~kata, odmor vo Pretor, pa pak ispiti, polneti pipirki, maznici, isto palto i nov apsolventski kostum, crn, {ien kaj majstor Vele na Ilindenska, diploma, magistratura, doktorat, tremata od prvite ~asovi, rakopleskawata od studentite i kolegite na mnogute simpoziumi, patuvawata niz svetot, beskone~nite diskusii vo bifeto, smrtta na majka mu, nagradite i intervjuata, prvite poseriozni bolki i navestuvawa za smrtnosta na teloto, brakot so Georgina, decata, kiriite i prviot svoj stan vo âir, docenturata, profesorstvoto. Tolku mnogu i tolku malku za samo ~etirieset i sedum godini. Kle~e{e taka u{te dolgo Mihajlo pod nadmo}nata saat-kula, se mole{e i sonuva{e, se jade{e i se ~ip~e{e duri eden glas {to doa|a{e od samoti vrv na crvenata ubavica ne mu re~e:

“Jas sum glasot na toj {to pred mnogu vekovi se voznemiri od suetata na Nimrod, ja zabrani gradbata na nebesnata kula i go ras{trka ednojazi~noto pleme na Sim nastameneto na {irokata Senarska visoramnina. Ti si del od mene Mihajlo. Kako {to ti sega, na rabot od smrtnosta,

Dragi Mihajlovski

344

me sonuva{ i priziva{, taka jas sekojdnevno te sonuvam i prizivam siot tvoj ìvot. No trebalo duri deneska da se ~ueme. Zatoa ~uj me i zapomni: samo materijata od koja si sozdaden e smrtna i osudena da minuva niz poznatite fazi no ne i tvojata du{a koja e del od mene i, spored toa, polna ve~en ìvot. Zabludani po la`niot sjaj na materijata, vie lu|eto stradate i se izma~uvate s# duri, najmisle~kite od vas, ne ja sfatite izmamata, ne go otfrlite stravot i ne se vratite kaj mene, ~isti i nevini, vo ve~niot, nemenliv ìvot. Odi i pobaraj ja Tripolskata kapija a koga }e ja najde{ ni{to pove}e ne }e moè da te odvrati od vistinskiot pat. Tamu leì tajnata na siot ìvot!”

Mihajlo stana i u{te dolgo ne moè{e da dojde na sebe. Mu se ~ine{e deka sonot {to go vide sega gi zarazuva crvenite pokrivi od tro{nite bitpazarski ku}i pod nego, pa ponatamu kaleto, Vardarot i celo Skopje razdolèno vo bu~ava i eftin razvrat pod pobelenata Vodwanska planina. “Tripolskata kapija!” vele{e, “Tripolskata kapija!” povtoruva{e duri pe{ki, so nov sjaj vo o~ite i nova snaga vo damarite, pominuva{e prvin pokraj zdravstveniot dom, pa preku nadvoznikot, po asfaltnata ulica {to vode{e kon negoviot dom, na samiot po~etok od vodniot, s# u{te nerazbujaten iskonski âir.

* * *

Doma ne go ~eka{e nikakvo iznenaduvawe. Georgina se prave{e deka ne zabeleùva ni{to ~udno vo negovoto odnesuvawe. Bez da go pra{uva mu prinese toplo mleko. Potoa mu ja pokaà novata ikona koja ja imaa pora~ano od Bitola i koja vo me|uvreme, na nekoj na~in, ima{e stignato vo nivniot dom na {estiot kat. Taa, nova i sjajna, so likot

345

Tripolskata kapija

na sveti Mihail, vise{e na yidot vo edinstvenata pristojna soba od stanot i {ire{e mir i spokojstvo naokolu.

“Pove}e ne se vra}am na Fakultet!” re~e Mihajlo i nesigurno pogledna vo Georgina.

“Ova treba{e odamna da go stori{!” re~e Georgina mirno, mu se doblià i go pogali po prosedata, kusa kosa. “Ne sum pro~itala za inteligenten ~ovek {to tolku dolgo vreme se ma~el da go potisne prirodniot streme` za osloboduvawe! Zo{to da se nosi tolkav tovar za xabe? Ni teloto ni umot ne moàt da izdràt. Slobodata e edinstvenata cel na vistinskiot um! Odamna ne ti se potrebni ni Fakultetot, ni kolegite, ni studentite! Tebe ti treba slobodata kako nasu{en leb da se vivne{ vo vilaetite na beskone~noto i da govori{ so malkute sli~ni na tebe {to postoele i postojat niz vekovite! [to saka{ jas da pravam?”

Na Mihajlo mu se simna i posledniot tovar od srce. Sekoj nejzin smiren zbor mu doa|a{e kako mevlem na rana, kako le~ben kromid na navinat glu`d. Boè kolku ja saka{e Georgina, kolku sre}a i blagodet ima{e vo ovaa ednostavna i pametna èna! Sfati deka imal golema sre}a {to re{ila tokmu nemu, na ambiciozniot, komplikuvaniot i mo{ne naivniot Mihajlo, da mu bide sopatni~ka vo grubava realnost na ova materijalno carstvo. Mu ide{e da si ja skr{i glavata {to bil tolku zauten i ne sfa}al kakov biljur ima do sebe. Ja pribliì Georgina do sebe i ne`no ja pregrna nebare so toj zagrab saka{e da se iskupi za seta svoja dvoli~nost i podlost {to mu se imaa natrupano vrz, inaku ~istata priroda, vo dolgite godini na gradeweto kariera i surova besmisla.

“Prosti mi, prosti mi!” vele{e i ja stega{e, “prosti mi go slepiloto i gluposta!Prosti mi ja zasenetosta i la`noto odewe kon rajot na ulavite kaj{to caruvaat

Dragi Mihajlovski

346

suetata i simulantstvoto! Od deneska sakam zaedno da pravime ne{to drugo, ne{to so koe obajcata }e se gordeeme i }e bideme sre}ni. Ve}e go imam prviot znak!”

“A da ja otvorime najposle taa na{a kniàrnica?” re~e Georgina i namerno ne se istrgnuva{e od negovata topla i iskrena pregratka.

“Da ja otvorime,” se soglasi Mihajlo, “no prvin da ja pobarame Tripolskata kapija i koga }e mineme niz nea }e ja otvorime!”

“A kade se nao|a taa Tripolska kapija?” pra{a Georgina.

“Vo na{ite du{i, pretpostavuvam,” re~e Mihajlo, “kade na drugo mesto!”

“A kako se patuva do na{ite du{i?” pra{a Georgina.

“So èlba, ume{nost i znaewe,” re~e Mihajlo, “toa e ona do koe ~ovekot moè da stigne. Toa e kako potraga po svetiot gral ili potraga po zemskiot raj istiot onoj po koj tragale golemite Polo i Kolumbo.”

“A {to e so qubovta?”“Nea ja nema me|u lu|eto. Postoi nekakva privle~nost,

priznavam no taa e pove}e kako o~ajni~ki krik na delovite po zagubenata i nedosti`na celina. Vistinskata qubov e onaa kon boga nastamenet vo na{ite du{i. Nego treba da go najdeme, no pred toa treba da mineme niz Tripolskata kapija. Potoa }e mislime na kniàrnicata!”

Nad âir s# u{te se me{kole{e den. âvkite, od vrvot na golemoto drvo do “Merkez”, spobudaleno se nurnuvaa vo proyirnite pazuvi na ne mnogu ~istiot vozduh, se zaletuvaa kon zgradite sproti parkot za naglo, pred da izginat vo nejzinite tvrdi yidovi, da se vivnat nad pokrivite na~i~kani so golubarnici i anteni. Mihajlo i Georgina, od

347

Tripolskata kapija

svojot prozorec, svrten kon parkot, zaedno gledaa vo s# u{te pobelenite srtovi na dolgata Skopska Crna, od kaj{to o~ekuvaa, sekoj mig da izniknat zmiulestite proektili na pobesnetite zaradi Kosovo Srbi i da go izgorat do temel polovina Skopje. Za toa ne se govore{e no toa postojano vise{e vo vozduh.

“Sepak najva`na e kniàrnicata,” re~e Georgina i prestana da gleda kon planinite, “taa treba da ja simbolizira na{ata kone~na sloboda ili, poto~no, svesniot streme` kon osloboduvawe. Pomni{ koga pred 24 godini zadocnivme na registracija?”

“Od kade ti tekna sega toa?”“Denes ni e godi{nina,” re~e spokojno Georgina,

“vistinski den za nov po~etok! Mnogu & dolìme na onaa gluvonema dvojka {to tolku se zadrà so ven~avaweto inaku deneska kojznae kade }e bevme!”

“Da go ostavime minatoto,” re~e Mihajlo, “smrtta e vo idninata. Da ima{ idnina zna~i da ima{ smrt. A smrtta edinstveno te pravi ~ovek. Podobro da se podgotvime. Daj mi go, te molam, Cepenkov!”

“Koj tom?”“Site!” svetna Mihajlo vo o~ite, gi zasuka rakavite

od pamu~nata ko{ula nebare se podgotvuva{e da go vpregne zaboraveniot plug i da ja zaora prvata brazda od ugarot vo negovata du{a. “Tamu go vidov znakot!”

Georgina, na dvapati gi donese desette toma, a Mihajlo so nejze sednata do nego i vtren~ena vo tomovite {to gi lista{e, treskavi~no prebaruva{e so umot, ~epka{e ne{to vo se}avaweto, buri~ka{e, tara{va{e, netuka{en lamte` mu go ima{e zgrap~eno srceto. Najposle, vo sedmiot tom, go najde baranoto. Pod broj 674 be{e zapi{ano neobi~noto predanie za rasipanite gradovi Gradi{te

Dragi Mihajlovski

348

(Tripola), Vla{ko gradi{te i Vinogradi{te.“Ovde }e po~neme!” re~e sve~eno i ja pogali

Georgina po dolgata, crna kosa, “me|u selata @eleznik, @ur~e, Vrdino i Bu~in. Tuka nekoga{ imalo nekoj golem grad {to go vikale Tripola. ]e ja naka~ime taa strmalija i }e go pobarame vlezot vo ovoj rasipan grad napraven od Aleksandar, carot makedonski. Crna }e ni bide pokazatel. Taa minuvala srede niz Gradi{teto. Tamu e Tripolskata kapija. Tamu!”

“]e zemame ne{to?”“Dovolni sme nie,” re~e Mihajlo, “niz kapijata

moàt da minat samo dvajca!”“Moè i Biblijata?” re~e Georgina.“Moè,” re~e Mihajlo, ja otklu~i zamandalenata

vrata i obajcata, fateni raka za raka, nebare Adam i Eva na izleguvawe od zemskiot raj, se spu{tija po tesnite skali dolu na xadeto koe, raska{kano od nenadejniot ranoproleten sneg, strplivo gi o~ekuva{e.

* * *

Vo pekolot na Mefisto vrie{e kako vo uli{te. Georgina i Mihajlo ( Mihajlo voze{e a Georgina, sednata do nego na prednoto sedi{te, isto taka “voze{e”) so maloto korejsko “Tiko” jurea po avtopatot od Skopje kon Gradsko. Od sprotivniot pravec, toga{ koga delnicite od avtopatot se spojuvaa i bea paralelni, ja gledaa kako neprekinato se tegne vo zmiulesti meandri, rekata xipovi, tenkovi, kamioni so oznaki na NATO ~ija glava, znaeja, be{e kaj solunskoto pristani{te a gore, nad niv, niz obla~noto martovsko nebo se proviraa i brm~ea èleznite tela na nedobrojnite avioni i helikopteri. Site odea kon sever.

349

Tripolskata kapija

Kon Srbija i Kosovo. “]e ima lo{a vojna,” re~e Georgina i ja navali

ubavata glava na negovoto ramo.“A koga imalo asolen mir?” odgovori Mihajlo so

pra{awe i pritisna na gasta. “Mirot so boga e edinstveniot vistinski mir koj ima izgledi da trae ve~no. Mirot me|u lu|eto e samo valkana laga {to proizleguva od ~ove~kata priroda koja e ve~no promenliva i nesigurna. Vojnite ovde, na zemjata, se ve~ni a ìvotot kus. Koj moè da im go vidi krajot?”

Georgina ne re~e ni{to, ja drè{e edno vreme glavata na negovoto ramo, a potoa, koga minaa niz tunelot kaj Katlanovo i povozea u{te malku, kako naedna{ da se seti na ne{to i go zamoli Mihajlo da zapre po golemiot sviok, nekade srede Taorskata klisura.

“Sakam da zapalam sve}a,” re~e, “ovde ima dva manastira, Sveta Bogorodica i Sveti Jovan Krstitel. Za nas, za decata.”

“Barem tie izlegoa od kalta,” re~e Mihajlo i o~ite mu se nasolzija koga se seti na dvete }erki, ednata vo Bon, drugata nekade na Florida.

Dolu, pedesetina metri pod niv, te~e{e nadojdenata P~iwa i mu dava{e poseben {arm na belata crkva vgradena vo karpite na desniot breg nad koj, stotina metri pogore, na samiot vrv od varovni~koto stewe, be{e zaka~en ogromen bel krst {to, poradi nedostapnosta, se ~ine{e, deka samiot gospodin bog go pu{til, nekoj ~ist, vedar den od beskrajnoto nebo za odovde, od ova sveto mesto, da gi smiruva i hrabri bezbrojnite patnici {to re{ile da zastanat i da zaleat pitka voda od dvete ~e{mi napraveni vedna{ pokraj patot, na levata strana od rekata. Mihajlo i Georgina stoeja edno vreme na rabot od provalijata zagledani vo spokojstvoto na

Dragi Mihajlovski

350

~udesnata priroda, a potoa Georgina zapali po edna sve}a vo dvete sveti mesta podignati vedna{ tuka do ~e{mite i se prekrsti. Mihajlo, za toa vreme, so ve`bi go razmrduva{e stegnatoto telo i go tera{e od sebe lekiot zamor {to mu prave{e teìna vo gradite i tromost vo nozete.

“Odime,” re~e potoa i so osveènite o~i koi nabrzina uspeaja da ja soberat magijata i sveìnata na svetovo mesto, prodolì da vozi.

“Misli{ }e udrat na Srbite?” pra{a Georgina koga platija patarina i koga vo dale~inata go nayrea za~adeniot i zagaden lik na siroma{kiot Veles.

“Nikoga{ tolkava vojska ne se vle~e za xabe,” re~e Mihajlo, “gledaj kolku e zagaden gradov! [to napravija od siroma{kava Makedonija! A seto go donesoa onie {to se vle~kaat po patot! @rtvi na materijalnata kultura! Koga bi moèle da sfatat deka tie ne se nivnite tela!”

“Mislam deka malku preteruva{ so Indijcite!”“Ne, tuku tie odamna preteraa! Sega se sramam {to

cel ̀ ivot ja prou~uvav nivnata kultura! Mislam deka celata e osvojuva~ka i se zasnova vrz stravot od stareewe i smrt! Bog e izigran od niv za{to mislat deka e mrtov! Zamisli ti drì{ ~as pred èdnite za u~itel mladi du{i, im govori{ za [ekspir, Kiic, Dan a vo, isto vreme, potomcite na ovie golemi imiwa, frlaat bombi vrz ona {to go gradele nivnite i moite dedovci i tatkovci! Stra{no!”

“Pomisli na zloto {to go uni{tuvaat!”“ôvekot nema mo} da go uni{ti zloto. Uni{tuvaweto

na zloto sekoga{ ra|a pogolemo zlo!”“Misli{ deka Albancite se podobri?”“Nema podobri i polo{i,” re~e Mihajlo zasilen so

“Tikoto” po udolnicata kon motelot”Makedonija” i mostot na Vardar. “Site se lo{i. Ni ednite ni drugite nikade ne

351

Tripolskata kapija

gi sobira. S# im e ne{to tesno i nepovolno. Neka uìvaat vo predelite na Mefisto, vo ovoj surov fizi~ki i mentalen sklop {to se vika Balkan! Zemjata sekoga{ ima dovolno mesto za nivnite nezreli heroi!

“A {to da pravime nie, Makedoncite?”“Nema nie {to da pravime! Godini mislev vo

mnoìna, se trudev da bidam za dràvata, za nacijata, za Evropa, za svetot! Vreme e da se svrtam kon sebe! Sega nazivite patriot, Makedonec, demokrat, kosmopolit gi smetam za strupje od koi treba da se oslobodam. Site tie se odnesuvaat na moeto materijalno telo vo koe privremeno prestojuva nevidlivata du{a, edinstvenoto par~e {to moè da me vrze so mojot bog i da me vrati doma, doma kaj nego! Da se oslobodime Georgina od site tie materijalni nazivi {to n# vrzuvaat za zemjata, predmetite, strasta, privle~nosta. Da go barame Boga, da se pro~istime i da go molime da n# primi! Nema ni{to poubavo od ~istite predeli na negovoto kralstvo prepolni zelenilo i spokoj, svetlina i ambrozija, bistri vodi i blago nebo, predeli bez strav i uàs, bez omraza i niska zavist! Samo tamu moè da se bide ~ovek, duhovna du{a sre}na za{to e spoena so svoeto poteklo i koren, za{to e splotena so svojot duhoven sozdatel i tatko!”

“Vozi!” re~e Georgina i u{te pove}e se pripi do nego za{to mnogu mu veruva{e a i toj nejze. Dvaeset i trite godini brak ne napravija nikakva luzna vrz nivnata sre}a. Kako mladi qubovnici, {totuku zapoznati i èdni eden za drug, tie jurea kon Gradsko srede vredno obrabotenite gorjanski lozja. Taa go gale{e po is{i{anata glava a toj & vozvra}a{e so ne`ni, topli pogledi za{to taa mu be{e i mu ostana najdobriot, najverniot i najiskreniot prijatel {to voop{to go imal vo ovoj mefistofelski svet vo koj se

Dragi Mihajlovski

352

ma~e{e pove}e od Faust za{to ja ima{e nadminato onaa faza od ìvotot vo koja bi moèl da bide izlosten i da ja prodade du{ata na gospodinot |avol, pa barem vo toj zakupen period, da ìvee so iluzijata deka ~ovekot moè da ima mo} i deka znae so nea da upravuva.

Pred Stobi, Mihajlo zavrte desno, izleze od avtopatot, pa zavrte levo i, so Georgina, se najdoa na patot {to ode{e kon Pletvar a preku nego kon Prilep. Vo presret, od vreme na vreme, im izleguvaa vojnici i xipovi na NATO, izgleda{e deka cela Makedonija se piknala v dupka i sega, po nea gazat samo svetnatite ~izmi na visoko is{i{anite mom~iwa i neizliànite gumi na svetnatite, temnozeleni xipovi. Ozgora, od stemnetoto nebo, doa|a{e nepodnoslivata bu~ava od mlazwacite koja gi para{e grubite u{i na retkite selani izlezeni po nivite da vidat, moèbi, do kade im e rodot ili kolkava e {tetata od predolgata, surova zima. Malku potamu, od levata strana na patot, se pojavija oxacite na Feni, nemo i bezrodno zazjapani vo mo}nata brana na Tikve{koto ezero nebare zaboravile zo{to se tuka pa sega se samo matna zakana za mnogute rabotnici ostanati bez rabota koi denono}no {trajkuvaa isturaj}i go svojot bes kon okolnite lozja, nivniot iskonski izvor za troa lebec, za preìvuvawe. Na sviocite ugore kon Pletvar, Georgina i Mihajlo i natamu gi sre}avaa kamionite i {leperite so stranski registracii, kako so zapaleni svetla, vo koloni odat na izvr{uvawe na svojata nejasna misija.

“Sekade gi ima,” govore{e Mihajlo, “samo gospod znae kolku se!”

“Gledaj pravo koga vozi{!” go opomena Georgina prvpat toj den koga vide deka Mihajlo poleka no sigurno se dekoncentrira, s# pove}e se poti i ja gubi kontrolata

353

Tripolskata kapija

nad sebe, nad voziloto, nad svetot oti ne{to kako sukalo mu se ima{e provnato vo vratot i go drè{e ispraven i zdrven kako da e sednat na zabarska stolica a ne na udobnoto sedi{te na beloto Tiko.

“Gledam, gledam,” re~e toj otsutno a Georgina koja odli~no go poznava{e, mu go izbri{a ~eloto i mu dade edno Negro bonbon~e za da seti blaìna vo ustata, grloto da mu se pro~isti, da se smiri. “Kakva glupost!” sepak prodolì toj otkako gi ~u najnovite vesti za bombardiraweto na Jugoslavija i vedna{ potoa nervozno go isklu~i radioto, “tie bombardiraat, ekspliozii se slu{aat do Skopje, a nie vovedovme amerikanski kulturolo{ki studii i gi stimulirame decata toa da go u~at. Kolku zaludno potro{eni pari za amerikanski profesori, struja, voda, {apilografi, ziroksi a nivnata kultura moèla prakti~no i besplatno da se u~i! Taa ednostavno pa|a od nebo!”

“Smiri se i vnimavaj!” re~e Georgina koja malku poinaku gleda{e na rabotite. Strogo, kako i sekoja èna, vrzana za majkata zemja, temniot model za sekoe ènsko odnesuvawe i razmisluvawe, taa be{e pove}e zagrièna za iljadnicite begalci otkornati od svoite ogni{ta, za ubistvata {to sekojdnevno se slu~uvaa ili, kaàno poinaku, kako sekoe temno telo be{e vo potraga po svetlina i malku navalena i nakrivena kon prozorecot, nalikuva{e na brezata vo nivniot bitolski dvor koja, ne`na a bujna no zagrozena od borot do koj be{e preblisku zasadena, vo potragata po svetlina, se ima{e nakriveno i navaleno na drugata strana koja & nude{e toplina i ìvot.

“Vnimavam, vnimavam!” vele{e toj kako da ne vele{e za{to ne go se}ava{e vkusot na zborovite tuku samo taka, od naval, gi govore{e a tie, prazni i suvi, se prpelkaa pod nivnite zdrveni noze kako glavici star kromid vo prolet,

Dragi Mihajlovski

354

frleni i zaboraveni da gnijat za{to ve}e stignalo novoto kokar~e i sega site nego go kupuvaat.

Gore na Pletvar, pred niv pukna {irok vidik. Vo dale~inite se nayiraa trite vrva na Pelister niknati od sivoto more magla {to ja dave{e i ma~e{e nedoglednata ramnica. Nisko, pod polutemnite oblaci letaa neobi~no mnogu jata ptici me|u koi najbrojni bea grablivkite.

“Sega imame i ornitolo{ki problem!” re~e Mihajlo dodeka se spu{taa po golemata udolnica {to vode{e pravo vo Prilep. “i pticite pobegnale od eksploziite i se preselile tuka. Kolku mislat pticite, a?”

“Pticite ne moraat da mislat,” re~e Georgina, “Bog e vo niv i toj misli za niv! Inaku ne bi moèle da letaat!”

“No ~ovekot mora,” re~e Mihajlo sega mnogu povnimatelen vo vozeweto za{to kolovozot be{e vlaèn i lesno moèa da se strupolat vo provalijata levo od niv, “zamisli {to bi bile koga ne bi mislele a nemame pojma od letawe! Samo nam, od site ìvi su{testva ni e dadena mo`nost da staneme svesni za svojot bog. Samo nie, osven {to kako ìvotnite i pticite se razmnoùvame, jademe i se branime, moème niz mislata koja vodi vo svesnost i da bideme religiozni, da staneme ve~ni! Znae{ deka i dvaeset kafeavi me~ki prebegale vo Makedonija za vreme na bosanskata vojna?”

“Nemam ni{to protiv me~kite,” re~e Georgina, ”edinstveno malku mi pre~i ènskiot svet. Sakam da se odlepam od nego. Mnogu e rasipan i nepredvidliv. So maìte sum mnogu pospokojna!”

“Zatoa i te vodam do Tripolskata kapija!” re~e Mihajlo i so desnata raka povtorno ja pregrna, “ti znae{ da saka{ i umee{ da stigne{ do svetlinata i ~istoto znaewe!”

355

Tripolskata kapija

“Ima u{te mnogu?” pra{a taa.“U{te malku trpenie,” re~e toj koga izlegoa od

Prilep i trgnaa na zapad po asfaltniot pat {to preku Makedonski Brod vode{e do Ki~evo.

* * *

Kaj Drugovo, na krstosnicata, svrtija levo. Patot vode{e kon Bitola a Georgina, koja sega go ima{e zameneto Mihajlo zad volanot, voze{e so 70 na ~as za{to kolovozot be{e tesen so mnogu svioci {to se redea kako svinski kolenca na~i~kani na izlogot od nekoja ~ar{iska kasapnica. Nasekade mirisa{e na prolet. Gore vo planinite, levo od patot, za mig go vidoa golemoto, belo zdanie na manastirot Sveta Pre~ista, pribeì{te i le~ili{te i za hristijani i za muslimani, kako ispraven na rabot od dlabokata bezdna, gordo im prkosi na vetri{tata, volcite i vremeto. Ovde nekade, nad ovoj prostor, od Kneìnskiot manastir denono}no letala nesmirenata ikona duri ne se uspokoila eden ubav den koga nekoja luda èna od Srbjani ja videla na son i krenala golema xeva ovde da se gradi manastirov.

“Nema u{te mnogu,” re~e Mihajlo opu{ten na prednoto sedi{te za{to ne mora{e pove}e da se napiwa so i onaka ne mnogu jakite o~i.

“Vo Makedonija s# e blisku!” re~e Georgina, “nema dale~ina za koja ti treba pove}e od tri ~asa vozewe.

“Nekako mene mi se vide daleku!” re~e Mihajlo.“Toa e zatoa {to ne si siguren! Celo vreme govori{

za tripolskata kapija, celi teorii napravi a sega, koga sme tolku blizu ~uvstvuvam kako da ti se topi cvrstinata.

“Samo ne sum span!” re~e Mihajlo, “ ne e malku vo eden den da si go vidi{ porazot, gospod, nade`ta! Sfati me,

Dragi Mihajlovski

356

te molam!”Georgina voze{e precizno i bezgre{no. Gi fa}a{e

krivinite slo`no a od vreme na vreme duri uspeva{e so pogledot da vleze vo vol{ebnata gletka na majkata priroda, da gi pozdravi, na osojni~avite mesta, ostatocite od snegot, a na prisojot, ma|osniot tanc na son~evite zraci po maznoto lice na asfaltot. Od blagite padini & se nasmevnuvaa prvite ka~unki a od neboto retkite beli oblaci koi, so svoite tenki snaxiwa, zaludno, kako i sekoga{, se obiduvaa da go skrijat sonceto.

“Kako izgleda Tripolskata kapija?”“Taa e vlezna porta za tri grada,” re~e Mihajlo i se

zagleda vo reki~kata koja, nadojdena i zdivena bu~e{e kraj niv i so svoite nepredvidlivi, vodeni zabi se zakanuva{e, sekoj mig, da odgrizne del od patot i da go goltne, “koga }e stigneme veruvam deka samata }e ni se pokaè!”

“Da ne e ista kako portite {to sme gi gledale vo Bitola?”

“Ni slu~ajno. Site tie èlezni, drveni, limeni porti vodat do obi~nite makedonski domovi vo koi se jade solca i piperca i se {tedi za nekoe nesigurno idno vreme. Ovaa kapija treba da n# vnese vo ne{to novo, vo nekoj drug svet, svet na na{eto sovr{enstvo vo koj nema crn~ewe za gol denar, vo koj nema somne`, niski strasti, vojni, bombardirawa, seni{ni begalski gradovi, surovo poniùvawe na ~ove~kiot rod, pla~ po zagubenoto dete, koleri, tifusi, su{ici, nerazbirawe. Vo toj svet, svetot zad taa kapija vo koja }e ja kreneme najsuptilnata kniàrnica na site vremiwa, bog nas, so radost, }e n# sluì kako {to i nie so radost }e go sluìme iako potrebata od sluèwe, vsu{nost, sosema }e bide nepotrebna. Za{to sovr{eni i polnokrvni sluèweto }e go pravime samo za da ja pokaème

357

Tripolskata kapija

dobronamernosta. Tamu nema podelba na gospodari i slugi. Site tamu, duri i bog, radosni se ako imaat mo`nost da sluàt. Sluèweto e sovr{enstvo.”

“A ne treba pred toa ne{to da storime?”“Toa sega i go pravime. Patuvame. Sekoe patuvawe

e pro~istuvawe na du{ata od nataloènata taga na materijalniot svet, taga {to treba da ja snema za da blikne ~ista, iskonska radost naso~ena kon na{iot ve~en bog. Ba{ bi sakal toga{ i tamu da go odràm svoeto posledno i najdobro predavawe.”

“Ne bide sme{en,” re~e Georgina, ja podnamali brzinata i spokojno vleze vo sledniot sviok, “najprvin sfati deka tvoeto u~itelstvuvawe be{e glupost, nepotreben strup vrz tvoeto ~isto um~e naso~eno kon boga. Nikakvi pari ne moàt toa da ti go platat. Od iskren, nezauzden, bister izvor stana matna voda, simulakrum {to glumi pred masata nekoj i ne{to za da ne vidat deka si stanal nikoj i ni{to. Da se pra{uvav jas, kniàrnicata }e ja napravevme u{te pred dvaeset godini. Stra{no mrazam glumci!”

“Te molam ne se vra}aj vo minatoto. Gre{at tie {to velat deka od minatoto treba da u~ime. Od minatoto nema {to da se u~i. Toa e senka, privid, mo} na takanare~enoto pomnewe da mami. Nego go nema. Postoi samo sega{nost {to vrtoglavno ja grize idninata i umira vo nea.”

“Ti taka misli{,” re~e Georgina za{to deneska ti se urna glume~kiot svet i ti go ras{tima i onaka rasipaniot kompas.”

“Ama za razlika od drugi,” re~e Mihajlo i malku go nafr~i nosot,”brgu se svestiv. Sega mi e jasno deka od celiot ovoj svet mi treba{ ti i mojot bog {to so ~isto srce n# ~eka otade Tripolskata kapija! Namali malku!”

Georgina prodolì da vozi so istata brzina. Ima{e

Dragi Mihajlovski

358

bo`ja smirenost na dolgoto, srednovekovno lice preku koe minuvaa senki na bogatoto `ivotno iskustvo polno radosti, tagi, ra|awa, umirawa no i nade`. Taa go saka{e ovoj brz, voznemiren, neskrotliv, naiven no sepak dobar ~ovek {to sega, sednat kraj nea, so okokoreni o~i o~ekuva{e da se pojavi ne{to od bliskata idnina, ne{to {to }e ja skroti golemata vozbuda, }e go ostvari nivniot dolg, zaedni~ki son ovde srede tvrdiot i preubav Balkan predodren od mo}nite da go jadat orli i vrani.

“Vleguvame vo klisurata!” vikna taa neo~ekuvano koga patot naglo se stesna i od dvete negovi strani naedna{ niknaa gramadni karpi {to se vi{ea vo nedogled ugore kon namurtenoto par~e nebo koe, smi`ureno, bezobrazno yirka{e ozgora vo temnite poli na tesnecot.

“@eleznec!” re~e Mihajlo, “tuka sme nekade!”Klisurata deluva{e veli~enstveno. Od desnata

strana sinkavo bolskaa karpestite gramadi naredeni edna vrz druga kako da gi klesal slepiot Fidie i tuka go pravel svoeto nepoznato remek-delo a od levata, desetina metri pod nivoto na xadeto, vedna{ do samoti nadojdenoto reki~e, na nekolku platoa, zgr~eni vo tesnecot, se redea drevnite ku}i od seloto napraveni kojznae koga od ve{tite graditelski race na nekoi odamna po~inati mija~ki ili brsja~ki yidari.

“Vlegovme vo tripolskiot sinor!’ re~e Mihajlo i ja zamoli Georgina da go parkira Tikoto kaj prvata {irinka na koja }e naidat. Ve}e be{e docna popladne. Obajcata znaeja deka vo vakvi mesta brzo se sno}uva.

“Tuka }e zapram,” re~e Georgina, dade desen migavec i ve{to go smesti koleto vo maloto pro{iruvawe vedna{ do patot.

“[to pravime sega?” pra{a taa.

359

Tripolskata kapija

“Ni{to,” re~e Mihajlo, “}e pobarame preno}i{te, a utre, zdravje boè, ugore vo planinite. Tamu mora da e strmalijata za koja govori Cepenkov a zad nea – kapijata!”

“Dobro,” re~e taa i se pikna vo nego za da go izbegne studeniot provev {to naedna{ go seti koga izlegoa nadvor, gi zedoa neophodnite pqa~ki i se upatija preku èleznoto mov~e kon re~isi, na prv pogled, avetskoto selo.

* * *

Utroto be{e kako sozdadeno za pe{a~ewe. Georgina i Mihajlo, fateni za race se iska~uvaa nagore po ridovite {to se nièa eden po drug kako listovi tutun na stara, ‘r|osana igla. Sabajle{nata sveìna im gi polne{e gradite i se ~uvstvuvaa lesni kako ptici trgnati da go svijat svoeto sedelo srede preubavite vetki na ovoj vol{eben predel. Sonceto bolska{e od site strani i blago im gi gree{e svetnatite lica.

“Ve}e nemam ~uvstvo za vremeto,” re~e Georgina i u{te pocvrsto go stegna za raka, “kako da gazime niz vekovite. S# mi e taka lesno. Misli{ deka vaka lesno }e go najdeme i mestoto za na{ata kniàrnica?”

“Prvin da gi isfrlime zborovite mislam, veruvam, moèbi, verojatno i da koristime maksimalna to~nost bez nikakov obid za relativizacija,” re~e Mihajlo odej}i sega napred i razgranuvaj}i ja samata du{a na temniot zabel {to se istopori pred niv i im gi zatvori i izbri{a site ~ove~ki pat~iwa i vrvici. “Da govorime malku i precizno. Da veruvame. Da nemame nedoumici {to go grizat umot i go zako~uvaat dejstvoto. Idi po mene!”

“Postoi tripolskata kapija?”“Postoi!”

Dragi Mihajlovski

360

Naedna{, vo dale~inata, otade golemata {uma se slu{na eho od zaripnat i zaglu{en ma{ki glas nebare nekoj se obiduva{e da gi dovikne no, nekakva te{ka sila, se ~ine{e go pritiska i ne mu dava da se oglasi jasno i ~isto niz krajnicite. Koga nabliìja u{te, ~uja zvuci od branuvawe na podvi`na voda boèm nekakvo tajno, skrito more, tuka zad planinite, da bu~e{e i se preleva{e od edna dolina vo druga. Georgina i Mihajlo izbija na ~istinkata i sednati na svetlikaviot liskun se zagledaa vo pravecot od kaj{to doa|a{e glasot. Dolu, pod niv, navistina se be{e rasposlalo ogromno, beskrajno vodi{te {to se pene{e i pobudaluva{e pod bleskavoto sonce a na samo desetina metri od niv, dlaboko od siniloto na nepregledniot |ol se podade glavata na eden ogromen kit koj{to na suvo isfrli eden zabraden ~ovek vo bela dolga mantija so vpi{an krst na ~eloto. ôvekot epten im se doblià a tie go gledaa v~udovideni.

“Jas sum Pimore!” im re~e i, bez pokana, sedna do niv na golemata mermerna stena. “Koi ste vie?”

“Lu|e kako tebe,” re~e Mihajlo i ja pripi Georgina do sebe, “ja barame tripolskata kapija!”

ôvekot gi pogledna i u{te dolgo gi gleda{e nebare ne saka{e da poveruva deka pred nego sedat dve ~ove~ki su{testva. Potoa im se zavrte so grbot, se navedna do vodi{teto i za{muka so golemata usta. Za nepolna minuta go isu{i seto razbranuvano more i go sobra vo sebe, vo svojata utroba ili vo svoeto minato, ni Georgina ni Mihajlo, ne moèa toa da go sfatat.

“Za~ekorivte vo tripolskiot predel,” re~e potoa Pimore, malku se zasrkna i vo slednata minuta povtorno go pu{ti moreto slobodno da uìva vo delkaweto na karpite i podraàvaweto na sinoto nebo legnato nad nego.

361

Tripolskata kapija

“[to prave{e vo kitot?” pra{a Mihajlo so smiren glas iako odvaj ja sokriva{e vozbudata od ideite {to mu se razdviìja niz glavata i mu gi otvoraa {irum o~ite.

“Odbiv da mu sluàm na svojot bog!” re~e Pimore “pa toj me frli vo utrobata na onoj kit da se pokajam od vreme na vreme, za kazna, goltaj}i go i pu{taj}i go moreto.”

“Pa ti si Jona, prorokot Jona!” re~e Georgina i zaàli {to go ostavi Svetoto pismo nekade dolu, mnogu dolu vo Tikoto kaj @eleznec.

“Tri dni i tri no}i se molev vo utrobata na kitot za da me isfrli na suvo. Vaka se molev: ‘Gospode, ti {to me frli vo dlabinite, vo srceto na moreto, i voda me opkoli i site vodi Tvoi i dalgi Tvoi minea preku mene. Me otfrli od o~ite Tvoi, no sepak, pak }e ja vidam svetiwata Tvoja. Me pritisnaa vodite do du{ava, bezdnata me zatvori, so treva morska glavava mi e obviena. Slegnav do osnovite na planinite, zemjata so reziwata svoi za navek me zatvori, no ti, Gospodi, Boè moj, }e ja izvede{ du{ava moja za{to ona {to sum go vetil }e go ispolnam.’”

“Kade e Tripolskata kapija?” pra{a Mihajlo.“U{te mnogu pat imate dotamu,” im re~e Pimore ili

Jona i taga go prekri negovoto babuwosano lice, “no {to barate tamu?”

“Sakame tamu da ja napravime na{ata kniàrnica!” re~e Georgina.

“Na dobar pat ste,” re~e Jona i se zagleda vo ubavata Georgina koja mora da go potse}a{e na saronski narcis, na dolinski krin a nejzinata kosa na negovite stada kozi koga sleguvaat od Galadskata gora. “Ubava si,” dodade potoa, “cela si ubava i damka nema na tebe!”

Mihajlo siot pocrvene no ne od zavist tuku od sre}a. I toj se zagleda vo Georgina i kako sega, vo toj mig, kone~no

Dragi Mihajlovski

362

da ja sfati ubavinata {to izvira{e od nea. Ja gleda{e, ja golta{e taka i vo sebe povtoruva{e: “Zatvorena gradina si moja nevesto, izvor zatvoren, kladenec zape~aten. Tvojot nasad e gradina od drvja so vkusni plodovi, kipar i nard, nard i {afran, trska i cimet, smirna i aloj, kladenec od ìva voda {to istekuva od Tripola!”

“Gazite po vistinskiot pat i niz vistinskoto vreme,” re~e Jona, “ovde, vo tripolskiot vilaet ìveat sega sre}ni i o~isteni site moi nekoga{ ma~ni no harizmati~ni du{i, moite sovremenici i sobra}a Isaija i Jezekiil, Mihej i Malahija, Konfu~ie i Buda. I u{te mnogu drugi. A sega odete za{to vremeto ovde ima zna~ewe u{te za vas. Nie gi polagame na{ite du{i vo va{iot son, va{ata kniàrnica.”

Sonceto go ima{e minato zenitot nad tripolskata strmalija koga Mihajlo i Georgina prodolìja natamu kon vtorata gusta {uma {to se nayira{e vo dale~inata. Daleku zad niv, pred da stapat vo gustiòt, vidoa kako Pimore ili Jona zaedno so negovite slavni sobra}a poleka, ko u~enici na prviot ~as, vleguvaat i dostoinstveno se redat na prvite, najdolni raftovi od nivnata ìva kniàrnica.

* * *

Georgina i Mihajlo sega navleguvaa vo vtorata korija koja po~nuva{e vedna{ po golemata rudina na~i~kana so gorocveti, zumbuli i {trkovi cve}iwa. Do niv odvaj dopira{e sonceto privremeno zaseneto od neprobojnite vetki na bukite i dabovite {to ovde rastea kako da se sozdadeni da gi krijat toplite zraci na mo}niot bog od zbuvnatata zemja. Nasekade se slu{a{e romorot od nadojdenite suvodolici {to uporno i bez prestanok go

363

Tripolskata kapija

nosea {totuku stopeniot sneg udolu po nesfatlivo veseloto te~enie kon sopstvenata smrt vo eden od bistrite potoci {to go ~inea izvori{teto na Crna. Patot ili bespa}eto gi nose{e ugore i samo ugore. Ponekade }e naidea na nekakvi grobi{ta, kamewa ili samo plo~i obrasnati vo xagorlivoto rasje. Mihajlo ode{e prv, gi rastrgnuva{e grankite a vedna{ po nego, fatena za negovata raka se naka~uva{e i Georgina. Ne mnogu visoka, vitka nebare e vo svoite dvaesetti, re{itelna vo pogledot i zdrava vo umot. Potoa izbija na a~ik. Naokolu se gledaa planinite i nivniot najvisok vrv na koj{to s# u{te se belee{e nedovolno za smrt podgotveniot sneg. I srtovite bea ~isti ko èni kibarnici legnati na grb vo is~ekuvawe èdno da ja primat do kraj ma{kata toplina {to od samoti bo`jo skrovi{te treba{e sosema da gi zasiti nekade vo juli. Tolku be{e vedro i bistro {to na Georgina & dojde da posegne so raka po s# u{te nesozdadenite plodovi i ve{to da gi ubere.

“Mestovo e kako od prikaznite,” re~e Mihajlo i grizna od sendvi~ot so vir{la {to go izvadi od ranecot zaedno so drugiot sendvi~ {to mol~e{kum & go podade na Georgina. “Edna od koriite na Tripola,” dodade i pokaà so slobodnata raka, “ kako {to taa go sokriva sonceto od zemjata taka i na{iot bog e sokrien od nas od na{ite materijalni tela i nivnite setilni nasladi. Imame u{te za odewe!”

“Gledaj!” re~e Georgina naedna{ za{to be{e, kako ènsko, mnogu posuptilna vo zabeleùvaweto na detali od Mihajlo koj, kako i sekoe ma{ko, gi gleda{e rabotite glavno vo celina i sekoga{ razlikuva{e pomalku boi i promeni vo pejzaòt.

Od dale~inata, od samoto nebo moèbi ili od visinite na sne`niot vrv, se zadade sjajna, bolskotna figura

Dragi Mihajlovski

364

na ~ovek koj gaze{e kako gazela od eden vrv na drug, od edna planina na druga, od edno rit~e na drugo. Zad nego se vee{e bleskav turban vrzan okolu ~eloto a na glavata mu svete{e mo}no sonce. Ima{e crna brada i dolga kadrava kosa a vo racete pokrieni kako i teloto so bela sakma navezena so son~evi zraci, drè{e pravo, mazno èzlo.

“Koi ste vie i {to barate vo tripolskata korija na êkor-planina?” zgrme negoviot mo}en glas koga zastana pred niv i se istopori vo siot svoj sjaj i veli~estvenost.

“Ja barame kapijata, tripolskata kapija kaj{to treba da ja kreneme na{ata kniàrnica, na{iot son!” re~e Mihajlo pokrivaj}i si gi o~ite od neizdr`liviot sjaj {to gi prikle{ti i se zakanuva{e da gi oslepe.

“Kako Semela sme,” re~e Georgina, “{to ja zaslepe i izgore mo}niot Jupiter koga nezadr`livo i neskrotlivo se vqubi vo nea pa & prijde zaboravaj}i na sopstevenata uni{tuva~ka mo}!”

“Jas sum svetlina,” re~e êkor-planina i udri so èzloto vo tloto, “ i so brzina na svetlina gi minuvam dale~inite na zemjata i umot. Ste ~ule za Gata, Avesta, za tekstovite Pahlavi?”

Georgina i Mihajlo gi navednaa preosvetlenite glavi. Sedea skukuleni i malku zasrameni pred veli~inata i mo}ta na ovoj nepoznat gorostas.

“Znam, znam,” re~e êkor-planina namureten i lut, “znaete s# za ìvotot na Muhamed, znaete po ne{to za ìvotite na Buda i Isus ama, siguren sum, ni{to ne znaete za ìvotot na Zaratustra, za onoj {to e ~ista svetlina!”

Georgina i Mihajlo ili Mihajlo i Georgina za{to bea s# pove}e sploteni i stanuvaa edno telo i eden duh vo svojata potraga, mol~ea i slu{aa {to ima{e da im kaè velelepniot gospodar na dale~inite.

365

Tripolskata kapija

“Tatko mi e Ahura Mazda koj{to mi go stvori zarodi{ot. I slavata, vo negovo prisustvo, poleta i padna vrz toj zarodi{ a ottuka legna vrz svetlinata koja e beskrajna. Od nea koja e beskrajna poleta i legna vrz sonceto. Od nego vrz mese~inata. Od nea vrz yvezdite. Od niv legna vrz ognot {to gore{e vo ku}ata na Zoi a od toj ogan legna vrz ènata na Frahimrvana-zoi koja ja rodi devicata {to mi stana majka.”

Georgina i Mihajlo potonaa vo {tama. êkor-planina prodolì.

“I toga{ devojkata-devica me rodi odnosno jas se spu{tiv od neboto niz plamewata na eterot. I koga ja vidov svetlinata denska glasno se nasmeav a site drugi novorodeni se rasplakaa. I seta ku}a se osvetli. I mozokot tolku silno mi bie{e {to niedna raka ne smee{e glavata da mi ja dopre. I radost gi obzede rodnoto mi selo i rodnata ku}a osvetleni od slavata na sre}niot Ahura Mazda. Od druga strana, smrten strav i gnev go obzede Ahrimana i negovite kohorti na zloto koi, vo panika i bes, probaa da me sotrat. No zaludno. Rakata krenata protiv mene sogni, yverovite ni{to ne mi moèa nitu ognot. Mi be{e sudeno da stanam ma` so um pogolem od siot svet, so polna strast za pravdina i so neimoverna sila na vrhoven sve{tenik, voin, zemjodelec i zanaet~ija. Mojot edinstven poriv be{e borba protiv zloto. Na sedum godini zedov zavet na mol~ewe i potoa pojdov vo osama vo pustinata kaj{to ìveev vo planinska pe{tera na eden vrv pokrien so sneg hranej}i se samo so izvarka i mleko. Koga napolniv trieset mi dojde Ahura Mazda i me u~e{e kako da gi u~am lu|eto na napredok, kako da soprat vojnite, progonite, kako da se vodi grià za ìvotnite, kako da se odrùva ognot, {to da se pravi so rudite, kako da ne se pravat smrtonosni oru`ja od metalite, kako da se griàm za zemjata, za vodata,

Dragi Mihajlovski

366

rastenijata. I najposle mi go prifatija u~eweto. Me ubi na sedumdeset i sedum godini eden bezveren turski ve{ter iako velat deka sum zaginal vo svetite vojni so u{te osumdeset sve{tenici vo golemiot Gram na Balkiniot ogan ili me rastrgnale volci, slugi na Ahriman ili pak sum bil ìv izgoren kako kazna {to sum se zanimaval so astrologija.”

“[to treba nie da storime?” pra{a Mihajlo, “za da ni go pokaè{ patot?”

“Samo odete natamu kon tretata gora,” re~e êkor-planina, “kaj{to ve ~eka va{iot vodi~. No vi zapovedam: Toa {to go vidovte i {to go ~uvte zapomnete go za da go gledate i vidlivoto i nevidlivoto. S# {to e svetlo i sjajno, ne zaboravajte deka e sjajot na mojata slava. Po~ituvajte me i svrtete se kon svetlinata. Ako me slu{ate Ahriman }e go snema od vas. Ni{to na svetot ne e poarno od svetlinata. Od svetlinata se stvoreni angelite i rajot, a potoa pekolot od temnicata. Kade i da ve navede patot vo ovie dva sveta ne }e naidete na mesto vo koe nema da sjae mojata svetlina.”

Georgina i Mihajlo stanaa, se poklonija pred ovoj ~ovek i poleka trgnaa po ugornicata kon bliskata {uma {to èdno gi o~ekuva{e. Na rabot, pred samiot vlez vo zabelot, se zavrtija i vidoa kako êkor-planina ili Zaratustra sleden od trojcata magi {to go najavija ra|aweto na Isus i site onie {to gi napi{aa Gata, Avesta, Zartusi-namah, Pahlavi, poleka se redat pod niv na vtorite raftovi od nivniot golem, ambiciozen son - ìvata kniàrnica.

* * *

[tom vlegoa vo tretata {uma od visoki borovi, Georgina i Mihajlo po~uvstvuvaa olesnuvawe. Ovde sonceto mnogu pobrzo i ponepre~eno stiga{e do strmoto, mnogu

367

Tripolskata kapija

pokamenesto zemji{te, a toa, èlno za negovata osnovna toplina i svetlina, se ima{e natokmeno kako mlada nevesta koja go ~eka zetot da ja dopie poslednata ~a{ka vino so drugarite i guvee{e vo is~ekuvawe. Kojznae koj del na denot be{e. Nasekade okolu niv se slu{a{e crcorot na sitni ~u~urligi ispikani po }o{iwata od nedoglednoto drvje.

Koga stignaa kaj edna golinka, pred niv se stvori eden pobelen vo dolgite kosi ma` so dolga bela toga preku cvrstoto, kov~esto telo. ôvekot sede{e kraj edna dolga, drvena masa prepolna so kazani i tenxeriwa.

“Dobredojdovte vo mojata {uma.” re~e toj i ja krena desnata raka vo znak na pozdrav, “ jas }e bidam va{ vodi~ do tripolskata kapija!”

“A kako te vikaat?” pra{a Georgina ohrabrena od mekiot, krotok pogled na ~ovekot.

“Bra{nojadecot!” re~e maòt i za da go potvrdi imeto, vo eden zdiv, gi isprazni site kazani i tenxeriwa od masata. “Ovde, vo Tripola, taka me vikaat!” I kima{e so glavata, dovikuva{e ne{to vo blagiot vetrec {to zaduva od srtot izvi{en vedna{ nad po{umeniot pojas, s# duri edna golema, cvrsta raka {to se pojavi od nikade, so ogromna crpalka, ne mu gi napolna povtorno praznite kazani na masata. Toj povtorno {mrkna i gi isprazni, a neumornata raka povtorno mu gi napolna.

“Kasnete malku,” im re~e toj, “sigurno ste gladni po tolku dolg pat do mojot sega{en vilaet. Zagolnete du{a duri ima!”

Georgina i Mihajlo prijdoa do masata.“[to jade{?” pra{a Mihajlo.“Sopstvenata maka!” odgovori Bra{nojadecot, “go

jadam triplisot na Tripola, sitniot bra{nest prav od plo~nicite na nekoga{niov grad i go zalevam so napitokot

Dragi Mihajlovski

368

na Vinogradi{te. Toa e mojata kazna!”“A za {to si kaznet?” pra{a Mihajlo i srkna malku

od edno od tenxeriwata.“Nekoga{, vo rodnata Atina, me vikaa Sokrat.

Tamu, umen kako {to bev, otfrlaj}i go pi{aniot zbor kako nepotreben, strogo se zalagav i sproveduvav uli~na pedagogija. Lu|eto sednati po skalite od plo{tadite sakaa da me slu{aat. Im govorev, im melev, najubavo i najume{no {to moèv. Gi u~ev na odnesuvawe, gi u~ev na vozdrùvawe, na kultura i obrazovanie. Im velev da go vospituvaat svojot um, da izlezat od ìvotinskiot sinor i da stanat lu|e. So eden zbor gi u~ev na ona {to me nau~i mojot bog!”

“A {to te nau~i tvojot bog?” pra{a Georgina koja isto taka go slede{e primerot na Mihajlo i tivko ja zasituva{e nadojdenata glad.

“Mojot bog be{e mnogu umen. Toj me nau~i postojano da go baram a koga }e go najdam da gi nau~am lu|eto da si go pobaraat svojot. Toj ne be{e sebi~en, sueten, bolen bog. No mi pozavidea i brgu me naklevetija deka go u~am narodot na tu|i bogovi. Se sobra gradskiot senat i so prosto mnozinstvo, 501 gra|anin za, me osudija na smrt. U{te go ~uvstvuvam otrovot od bukemi{ kako mi te~e niz ìlite, stegnati i nepropusni od starosta!”

“A zo{to ne go brane{e svojot bog?” pra{a Mihajlo ve}e zasiten i sednat na klupata od masata na Bra{nojadecot.

“Go branev, bog mi e svedok. Nadaleku e pro~uena mojata odbrana vo koja ja zastapuvav slobodata na inteligentniot ~ovek da misli so svoja glava. No s# be{e zaludno. Mislam deka u{te i sega se branam ovde pred vas, na plo~nicive od urnatata Tripola no s# duri ne dojadam s# {to sum somlel kako uli~en pedagog vo Atina odbranata

369

Tripolskata kapija

nema da zavr{i!”“]e n# povede{ do celta? pra{a Georgina i se zagleda

ugore kon strmajlijata {to se izvi{uva{e niz obrasnatite so mov i li{aj plo~nici od sokacite i plo{tadite na nekoga{nata Tripola.

“Blisku ste,” re~e Bra{nojadecot, se trgna od masata, go zede bastunot potpren na eden od borovite i re~isi so mlade{ki ~ekor trgna pred niv.

Georgina i Mihajlo odea po nego kako poslu{ni u~enici. Sonceto svete{e s# posilno i po~isto.

“Do ovde mi e sinorot!” re~e Bra{nojadecot koga stignaa do a~ikot, do edna zelena livada koja so edniot, najdale~niot rab, se spojuva{e so neboto. “ottuka }e morate sami. Trgnete po livadata i, ako ste dovolno cvrsti, ubedeni i verni eden na drug, }e ja vidite!”

Georgina i Mihajlo voop{to ne se dvoumea. Stapnaa na livadatta, a daleku nazad, blizu do rabot na {umata go vidoa Bra{nojadecot ili Sokrat kako poleka, zaedno so Platon, Aristotel, Pitagora, Tales go dojaduva svojot triplis ili go dopiva svojot otrov od kukut, bukemi{ ili crkalo i potoa veli~estveno, so krenata glava i xentlemenski, propu{taj}i gi prvin svoite u~enici i sledbenici, vleguva vo najgornite raftovi od nivnata kni`arnica so `ivi, xagorlivi yidovi.

* * *

Georgina i Mihajlo sega gazea po zelenata livada. Okolu niv, pred niv, zad niv, nema{e nikoj. Bela svetlina im go postila{e patot, ne`na toplina {to sosem im gi polne{e licata i gi bodre{e vo odot. Nivnite dve tela, pripieni edno do drugo, kako dva ~isti nerazdelni gulabi,

Dragi Mihajlovski

370

se klatea ugore kon rabot od {irokata ledina ~ij prag ovozmoùva{e vlez vo beskrajnoto, ~isto, neobla~no nebo.

“Gledaj!” re~e naedna{ Georgina i pokaà gore kon zelenata optoka {to ja zaobluva{e livadata i ja prave{e na toa mesto da li~i na zasvodena srmena pantafla vo koja sekoj mig treba{e da stapne ne~ija bosa, nepoznata noga. “Tripolskata kapija! Ona mora da e Tripolskata kapija!”

Na samiot prag od zelenata livada, od samoto nebo ili od negovata utroba, moèbi, be{e niknala i narasnala {iroka ognena porta ~ii plameni jazici bolskaa kako zlato i reeja vo vozduhot. Od samata nejzina vnatre{nost se slu{aa milozlivi zvuci kako hor angeli da go pee{e utrinskoto, pladnevnoto ili ve~ernoto bo`jo slovo a samata pesna {ire{e miris na ambrozija, aloj i smirna. Mirisot be{e tolku opoen, tolku sononosen {to Mihajlo i Georgina vedna{ padnaa na zelenata, bujna treva i zaspaa kako zaklani.

Pomina taka edno vreme, den, nedela, mesec, godina moèbi i dve piliwa, ednoto {areno, drugoto ̀ olto, izlegoa od ustite na Georgina i Mihajlo, napravija eden krug okolu livadata a potoa brzo i itro se provnaa niz plamte~kata kapija i is~eznaa od pred o~ite na svetot. Dolgo, dolgo leèa taka, re~isi polumrtvi, vo teòk, neimoveren son Georgina i Mihajlo dodeka naedna{, so vetreto {to ne`no zapirka ne se vratija piliwata od kapijata i ne vlegoa povtorno vo nivnite usti.

“Kakov son,” re~e Mihajlo.“Ubav son,” re~e Georgina.“Mi se stori, ne moeto telo, tuku du{ava mi letna

niz kapijata i vleze vo prekrasniot saraj, od raka negibnat, od oko neviden, i ja vide kone~nata ubavina na svetot!”

“Istoto mi se slu~i i mene,” re~e Georgina sega

371

Tripolskata kapija

gordo ispravena pokraj Mihajlo srede livadata, “se molev na plo{tadot od prazniot grad duri blagoprijatnata muzika mi gi polne{e u{ite a milioni race mi go miropomazuvaa teloto. Go vidov svojot bog!”

“Dali be{e svetol i lesen kako mojot?”“Mi re~e: Jas sum vkusot na vodata od site izvori,

jas sum plodot od drvjata {to go jade{, jas sum kibarnoto sinilo {to ti gi odmora o~ite, ti si mojot zaskitan del. Sega moè{ da mi se vrati{!”

“Mene mi re~e: nigde ne e tolku sladok vkusot, nigde ne e tolku ~isto siniloto, nigde ne e tolku mo}na muzikata. Sega ti se otkriv, vrati mi se!” vele{e Mihajlo kleknat na zeleniot tepih od treva i zagledan vo boèstvenite o~i na Georgina koi plamtea so sjajot na ognenata kapija pred niv.

“Gu{ni me!” re~e Mihajlo i cvrsto ja pregrna Georgina.

“Te sakam!” re~e Georgina i mu se pikna vo pregratkata.

Ispraveni, pregrnati na zelenata livada do samoti prag na tripolskata kapija, obajcata go ~inea ìviot vrv na svojot odamne{en son - kniàrnicata na ~ii raftovi sega xagorea najumnite lu|e od materijalnata civilizacija.

“Ovde pove}e nema potreba od zdodevni, izve{ta~eni predavawa,” re~e Mihajlo, “ja gledam svetlinata, te imam tebe, sloboden sum, sre}en sum!”

“Neka drugite sega stignat do na{ata kniàrnica! Moèbi tie, nekoi novi sonuva~i i }e pra{aat koj go nau~i na{iot bog da bide vkus, miris i svetlina! Navistina, {to misli{, koj go nau~i na{iot bog na ova?”

“Faust za mene e mrtov bez ogled dali bil ènsko ili ma{ko. Sega nau~ivme i znaeme deka otade zborot e svetlina, beskone~na, nemenliva svetlina. Se ~uvstvuvam

Dragi Mihajlovski

372

neizmerno lesen. A ti?”“I jas,” re~e Georgina.“Sega sme duhovni du{i. Moème da poletame.”“Ajde!” re~e ednostavno Georgina i obajcata,

podgotveni da sluàt i da gi sluàt, ostavaj}i ja materijalnata teìna na sonot zad sebe, fateni raka za raka kako Adam i Eva koga edna{ izleguvaa od rajot, leko se vivnaa i spokojno, bestra{no ja minaa rasplamtenata ramka na ree~kata Tripolska kapija.

Pred niv, zad niv, okolu niv xagore{e ~ista, vkusna, nepodnoslivo lesna, beskrajno umna svetlina.

(1999)

Novi raskazi

375

Restorant

Koga ~ovek, s# po~esto veli, ~ekaj prvin da ja pra{am èna mi, da vidam dali utre }e me osuni, ne e âirov

kako {to be{e, najarno nekoj den od ponedelnik so gospod napred, kako saka neka bide, moèbi i ovie se arni, ne odam nikade-vrni, da pominat praznicite, ne moàm deneska ima fudbal na televizija, toa vi e sigurna garancija deka treba da mu se pi{e krst, deka e gotov, zabegan vo vnatre{nosta od yidinite na banalniot svet {to sam, nesvesno si gi krenal, kamen po kamen, tula po tula, taga, moèbi, po taga. I tuka te{ko moè da ima spas. Takvite tipovi, a takvi ovde vo âirov se kotat sekojdnevno kako plevel, ni{to pove}e ne moè da gi vozbudi, ni elegantniot od na nekoja ubava èna po novopoplo~eniot trotoar na {irokiot bulevar {to go nosi imeto na ubieniot, za mnozina ve}e zaboraven amerikanski pretsedatel Xon Kenedi, ni èstokata vreva na frustriranata masa {to urnebesno se prazni vo predizbornite no}i od 2002 godina na vresokot od fa{isti~kite frazi od ustata na nekoj iden pratenik, ni menata na godi{nite vremiwa {to postojano se slu~uva pred nivnite slepi o~i niz tihoto koketirawe na stamenite jaseni vo parkot, ni valkanite, ~eli~arni~ki dupki vo koùvot na bujnata Gazibaba preku patot, ni postepenoto otkaùvawe na sonceto pristojno da sveti i da gree...

Dragi Mihajlovski

376

No, kako i sekoga{ vo ìvotot a moèbi i vo smrtta (kojznae da ni kaè?) postojat isklu~oci. Za takov eden isklu~ok, za takov eden blesok vo temnicata, zra~ec ìvot vo smrtta na ìvot, sakam ovde da vi progovoram i toa na sopstveniot primer. Zo{to, moèbi, }e pra{ate na sopstveniot primer? [to ima primerno da se najde kaj eden {eesetgodi{nik, eden tipi~no zabegan ~air~anec, odamna potonat vo vodite na sopstveniot zaborav, sam, bez prijateli, baven vo potezite i duhot, brz na nervozata i suetniot izblik, odamna naprednat vo redot na kandidatite za podzemniot parlament vo Butel, zatapen do nemajkade od sekojdnevnoto ~itawe sekakvi tekstovi za par~e leb, malku sirewe i pla}awe na bezobrazno visoki smetki? [to moè nemu ne{to zna~ajno da mu se slu~i? E, moè. Nekoj, gospod moèbi, rekol deka moè. Samo imajte malku trpenie pa }e ~uete!

Zna~i, nastanov {to se slu~i i {to ja razmrda mojata re~isi stare~ka zastaenost koja ne uspea da ja voznemiri ni vojnata {to presno be{e pominata tuka, pred nosot na site nas, ima{e vrska so restoranot ovde na patot, na samiot vlez vo parkot, blizu opasnata krstosnica na ulicite Cvetan Dimov i Xon Kenedi. Toj restoran do neodamna se vika{e Merkez i be{e, po dobriot balkanski obi~aj, prviot orientir ako saka{ nekomu da kaè{ kade ìvee{ ili ako ti tekne da vikne{ taksi ili, ne daj boè, brza pomo{ ili sli~ni nekoi takvi vozila na nu`nite uslu`ni dejnosti od koj i da e vid. Znam deka godini nanazad dobro mu ode{e. Duri i najsiroma{niot ~air~anec }e vleze{e nautro na kafence ili, vo podobri okolnosti, na topla ~kembe ~orba, a moèbi i na ̀ olta so zelena salati~ka pred ru~ek osobeno koga }e zaprolete{e i koga masite nadvor pod razzelenetite javori ednostavno mamea da sedne{, da poprikaè{ malku

377

Restorant

so ovoj ili onoj, ili, prosto da si posedi{ bez nekoja posebna pri~ina, da se po~uvstvuva{ del od ìvotot {to te~e pred tebe, zad tebe, okolu tebe. Za ru~ek sekoga{ be{e polno. Te{ko moè{e da se najde slobodna masa. Osobeno gusto be{e na ve~er koga, kako {to velea ovde, se sobiraa ~airskite romanti~ari, peeja staromakedonski pesni, veselo si prikaùvaa i bezmerno, ko deca se raduvaa na pobedata na nivniot Balkan nebare toj igra{e vo kupot na Evropa a ne vo tretata makedonska liga.

Doa|aa mnozina i od drugata strana na Vardar, od site delovi na Skopje, tolku be{e pro~uena pustata po jadewata i po atmosferata. êstopati, pomnam, mnogu moi kolegi od izdava~kata ku}a vo koja rabotev do skoro, me zajaduvaa i mi velea: ”Kiro be, {o kafan~e e tova kaj tebe u âir, a? De be vikni ne nekoj put, da mu se snevidi, da setime i nie romantika. Ne mora da pla}a{. Sekoj sam }e si plati!” I gi vikav, ne velam ne! I ubavo ni be{e. Duri mi posluì da se vadam {to ne moèv da gi primam doma. Im velev: ”[to barame gore koga e tesno? Zo{to da sedime na igli koga moè ovde, vo mojov dvor, ubavo da se raskomotime! I nikoga{ za ova ne mi se nalutija. Navistina ni be{e ubavo. Nekolkupati duri i glavniot urednik dojde. ]e se najade{e, }e se napie{e, }e se opu{te{e. Podocna duri i mi prizna deka samo tuka, kaj mene, vo mojot dvor, moèl da gi zaboravi problemite. Za kakvi problemi mi govore{e nema da ve zamoruvam, va`no e deka sekoga{ od ovde, od kafan~evo, si odel doma nasmean i bodar.

No kako okolnostite vo dràvata se vlo{uvaa, taka i kafanava po~na da ni propa|a. Od den na den, s# pomalku lu|e vleguvaa vo nea. Prvin prestanaa da doa|aat onie od preku Vardar. “Begaj be tamu so belokapcite. Koj u{te saka da pie na okupirana teritorija? U{te ne si iselen?

Dragi Mihajlovski

378

Normalen si ti ili ne? Tamu pove}e nema na{i!” Popusto gi ubeduvav, osobeno prijatelite, deka ne se vo pravo. Deka lu|eto si se tamu kade {to sekoga{ si bile. To~no e deka mnozina si zaminaa. Ama nie sme takov narod nasekade, ne? Narod na zaminuvawe a pak go ima. [to ste se upla{ile? Kade ste trgnale? Zarem site }e ve sobere tamu vo Aerodrom ili Novo Lisi~e? ]e izginete od komarci i od magla! Dali ste normalni? ]e se zadu{ite vo sopstvenata glupost i sopstvenite lajna! Vrven argument sekako mi be{e onoj {to lu|eto najmalku sakaa da go ~ujat: “Lu|e be, ako vo âirot nema ‘na{i’ kako toa na site izbori dosega pobeduvaat samo ‘na{i?’ Golemo zlo pravite,” im velev. “[irite glas deka tuka, prkeu Vardar, nema ‘na{i’, ne mislej}i deka eden den navistina taka moè i da bide. Nema ni{to postra{no od glasini i poluvistini!” Pcuev, vikav, dokaùvav, ama ni{to ne pomaga{e. Ednostavno lu|eto gi snema. Ni opuste krajot, se zatvori narodot po doma, ni se omacuri kafanata.

Posledno, pomnam, gi sretnav ènite od kafanata vo du}an~eto na Beliot. ”]e moè malku leb za doru~ek?” Gospode, tie, boìcite na hranata i vkusot stignaa dotamu da baraat leb i toa na zaem! Kaj se pogodiv tamu da mu se snevidi. Siot svet, vidov, mi se zani{a i mi se urna! A Beliot, eden siten ala{verxija, skap~ija najgolem vo âirot, so cini~na nasmevka im dade od lebot, a koga zaminaa, samo progovori: ”Toa ti e kom{ija, bea {to bea, sega ni za jadewe nemaat!” ”A dali nekoj }e gi kupi?” ”Velat }e gi kupat od prvi,” veli Beliot. ”A dali ’na{i’ }e gi kupat?” velam nesvesno prifa}aj}i ja glupavata terminologija ”ili nekoi od bra}ata, moèbi? Nekoi kombetare i taka natamu, velam?” ”Ne znam,” veli, ”s# e mo`no. Koj u{te na{ ovde kupuva?” ”Taka i ni treba, dodavam. ]e n# kupat i tuka nema {to da se pravi!” Voljata mi be{e svedena na nula. Izlegov

379

Restorant

i se pra{uvav: [to ni se slu~uva, gospode? Zarem do tolku se skusi narodot, zarem do tolku ni otide pametot?

No se slu~i, re~isi, nevozmo`noto. Kafanata ja kupi ’na{.’ Se vide toa vedna{ po raspoloènite lica na ènite, po nivnata nesekojdnevna zalo`ba da gi is~istat prozorcite, da gi fatat sa|ite, da go is~istat pokrivot, da ja sredat terasata. Mi se stori, vo tie aprilski denovi od dve iljadi prvata, koga vojnata s# pove}e zema{e zamav, deka seta kafana sproti mene, seto toa {armantno no muvlosano ~airsko minato, za mig se najde vo vozduh i ostana tamu nekolku denovi za da se provetri i da ̀ ivne. Cela edna ̀ iva istorija krenata na stap da se luftira i da se pro~isti! Ni{to nejze ne & pre~e{e vo razubavuvaweto i obnovata. Ni bombite {to re~isi sekojdnevno odeknuvaa od Skopska Crna, ni kiselite lica na retkite minuva~i, ni nesekojdnevniot mrak na ~airskoto nebo. Neverojatno! Dodeka s# drugo, dràvata, maaloto, lu|eto, zadu{eni vo strav, besmisla i vojna nesopirlivo itaa kon starost, propast i zaborav, kafanata ja doìvuva{e svojata vtora mladost! Nikoga{ ne bila posvetla i poubava otkolku {to be{e sega vo svojata nova, sjajna, bolskotna promena! Staklenite prozorci-vrati pominati dva-tri pati so vla`nite bri{ki zaka~eni za dolgi drveni ra~ki od neumornite race na gotva~kite svetkaa ko naj~isti ogledala i vo niv se gledaa konturite na retkite avtomobili {to brzo pominuvaa po {irokata ulica. Dvor~eto pred kafanata do skoro |ubri{te za gnasni otpadoci i buni{te za hrana na zaskitani ku~iwa i kozi, naedna{ si ja pokaà svojata zelena ruba a srede nego, za edno pretpladne nikna nova skara vo koja sekojdnevno, gledav, se vrtea na raèn po desetina piliwa. Gostite po~naa da se vra}aat. Ne tolku kako porano no po~naa da se vra}aat. Gledav kako redovno nadvor, pred glavniot

Dragi Mihajlovski

380

vlez, so krpa preku raka, gi do~ekuva i qubezno gi vnesuva vnatre doteraniot visok kelner. Neverojatno! Sigurno dobar gazda ja zel rabotata vo svoi race! Ne znaete kakva milina mi ide{e na srce od samoto ~uvstvo deka ima ne{to, ne{to tolku blisku i tolku dofatno koe, ko za inaet na zlobnicite, trgnalo na arno vo ova ludo i nepredvidlivo vreme! Mi ide{e da zapla~am od radost, veruvajte mi!

No radosta mi ja snema u{te utredenta, ne znam to~no koj den be{e, koga nekolkumina silni baba~kovci izlegoa od du}anot za svetle~ki reklami dolu kaj nas vo zgradata i na race go prenesoa preku ulicata noviot natpis na kafanata. I toa otkako go zaka~ija, ubavo lepo, {to se veli, da se gleda od sekade a najmnogu od na{ata zgrada! Gledav, ~itav i ne moèv da poveruvam! Ubavo pi{uva{e, siguren bev: restorant Park! Ne, nemav ni{to protiv novoto ime, od Merkez na Park! Toa be{e vo red. Ama ona restorant! Vedna{ mi udri v mozok ona pogre{no t na krajot! Mi udri i mi go zamati mojot lektorski um i toj, veruvajte mi, u{te ne mi e razbistren do den deneska! Neverojatno! Ni vojnata, ni glupite, mra~ni, beznade`ni izjavi na politi~arite, ni podmolnite, povr{ni, odvratni spletki na strancite ne uspeaja da ja mobiliziraat mojata zatapena svest da se razbuntuva i krene kako {to toa go napravi ona malo, neva`no, bedno t na krajot od zborot restoran! Kako moè{e toa da se slu~i? si velev. Tolkav trud, tolkava investicija, tolku golem obid da se vrati vo ìvot ve}e mrtvoto, a da ne se obrati vnimanie na edna olku sitna, besplatna, beznaporna rabota kako {to e to~noto ispi{uvawe na inaku preubavata, nova firma! Gospode, }e poludev! Moèbi problemot be{e li~no moj, moèbi premnogu mu davav zna~ewe na ona {to ne be{e tolku va`no vo sporedba so navistina va`noto {to se slu~uva{e vo

381

Restorant

na{iot ~airski mrak! Moèbi navistina me spobudali nejasnata, podmolna vojna, pa sega barav vo jajceto vlakno, ili od vlakno pravev ortoma, ili ednostavno ne moèv da podnesam ne{to ubavo da se slu~uva bez da mu se najde, po stariot na{ balkanski obi~aj, nekakva mana. So ~asovi visev na prozorecot i se xarev samo vo novata firma koja so doa|aweto na no}ta ubavo si svetna i se taka si svete{e kako poludena nebare nikoga{ porano ne svetela! ]e pukne{e od svetewe da moè{e! Boè! Gledav, gledav i ni{to ne moèv da vidam, ni novata ubavina i sjaj na kafanata, ni prijatniot ambient na nade` {to be{e na mrzliv dofat od mojata raka, tuku samo toa prokleto t go gledav! T pa t! [to bara t vo restoran?

More da ne ne sum vo pravo, }e si re~ev od vreme na vreme, }e se piknev vo dlabinata od stanot, }e gi stavev te{kite cvikeri, diopter {estka, }e go dofatev pravopisniot re~nik pokraj koj go pominav najubaviot del od ìvotot, }e zavrtev na r, }e po’r~ev po stariot lo{ obi~aj ko nekoj zabegan manijak, rrrr, }e nablièv do zborot {to go barav, }e gi pro~itav prethodnite dva zbora kako vo slu~ajov restitucija, resto i so mo} na proro~ko otkrovenie }e go kriknev baraniot zbor: Restoran! Restoran! Ba{ taka! Restoran a nikako restorant! Toa e katastrofa! Katastrofa! Kraj na pismenosta i prosvetenosta! Smrt za Kiril, Metodij, Kliment, Misirkov, Koneski! Sirot na{ jazik, si velev i mi ide{e od poludenost da si ja iskr{am glavata od prviot yid sproti mene! No pomo{ nema{e! Ko nekoja nevidliva sila da me tera{e na sekoi pet minuti da ja podavam glavata nadvor vo vla`nata aprilska no} so nade` deka stvarnosta }e se promeni no ni{to ne se menuva{e! Sekoga{, tamu nadvor, na desetina metri od mene, srede

Dragi Mihajlovski

382

razzelenetite jaseni, pod crveniot ~ist pokriv na kafanata, nadueno stoe{e vo siot svoj sjaj i prezrivo mi se potsmeva{e toa grdo, nikakvo, prilepeno, divo, nakalemeno bez usul t! Restorant! Restorant!

* * *

“Gospodine!” mu rekov na elegantniot kelner {to mi prijde koga me vide deka sednav na edna od slobodnite masi nadvor pod jasenot. Be{e kraj na april, sonceto pristojno gree{e, ~ar{afot na masata be{e bel cut, sve`oto cve}e na edniot agol zaleva{e i ja amortizira{e kolku {to mo`e pove}e smrdeata od izduvnite gasovi {to bezmilosno se {ire{e od kolite na patot. “Kade vi e {efot?” pra{av nam}oresto nebare so tonot sakav da zaglu{am nekakva nepravda {to ko te{ka janya glasno me jade{e pred malkuto gosti nasednati po masite. “Moment!” vedna{ mi odgovori kelnerot i se zagubi vo vnatre{nosta od ednokatniot objekt. Nebare od nebo padna {efot, tolku brzo se najde pred mene, me zbuni i me stapisa. [to barav vsu{nost tamu? [to sakav da napravam? “Povelete!” re~e ~ovekot i ne mi dade vreme da se svestam, “deneska ku}ata ~esti. Pora~ajte {to sakate.” Mi dojde mnogu nezgodno, kako vo toj ~as da mi udri {lakanica nekoja dolga, nevidliva raka od zad prviot javor. Za mig go vidov {irokoto srce na {efot kako blagorodno bie od pod belata ko{ula i naedna{ setiv kolku e malo, sitno i neva`no moeto. [to barav tamu? Zarem treba{e moeto zaspano lektorsko manija{tvo, mojata podzaboravena zborovna izopa~enost, mojata bedna nadmo} na ~ovek {to ne{to znae pove}e od drugite po odnos na pismenosta da se razbudi ba{ toga{, po tolku vreme, da me izvle~ka mene, zabeganiot staorec

383

Restorant

od gluv~e{kata dupka i da pobara da se isturi tuka nadvor, vrz glavite na ovie dobri, kreativni, polni ìvot lu|e? Zarem sum zaboravil da go sakam ìvotot? So koj pamet slegov ovde dolu po tolku vreme za da gi rastrevoàm so mojata glupost ovie vredni lu|e {to edinstveni bolsnaa od mrakot, ja navestija svetlinata, vozmo`nosta od podobro utre? Kade be{e mojata dolgo gradena kultura? Mojata vozdrànost, cenewe na kreativnoto, nade`noto? Gospode! Zarem do tolku se imav izopa~eno vo ova ~airsko duvlo {to sega ne moèv da ja prepoznaam veli~inata i simbolikata na veli~enstveniot objekt za da ja pretpo~itam pred ona malo, sitno, neva`no, pro{vercuvano t na firmata od restoranot? Zarem do tolku mi ima{e stanato va`no ona gnasno, odvratno t? Gospode! I tolku. Moèbi poglednav kon ~ovekot, moèbi ne, ama naedna{ setiv deka zako~enosta me stegna kaj gu{ata i po~na da me davi za{to, veruvajte mi, ni{to ne moèv da kaàm iako dodeka sleguvav poluden po skalite od mojata zgrada, zaslepen, ispoten, izbezumen, smisliv iljadnici kletvi, pcovki, naravou~enija {to treba{e da im gi isturam na lu|eto i toa pravo v lice. No ovde dolu, naedna{ soo~en so sopstvenata beda, sopstvenata sitnost i neva`nost, zaboraviv na s#. Mi se zede zborot, mi se zatna ustata, mi sekna mislata. Samo potta i natamu te~e{e i se zakanuva{e da me potopi vo sopstveniot |ol na sramot. “Dobro vi e gospodine?” slu{av kako mi povtoruva nekolku pati ~ovekot dodeka mi ja drè{e glavata odzadi i me napiva{e so studena voda od ~istata ~a{a. ”Prostete,” mu rekov, ”prostete! Ne znam {to mi stana. Samo sakav taka da slezam i da vi kaàm, mislam, odamna nemam slezeno, cel ìvot ko da sum onde gore, bez noze, bez race nebare otse~en sosem od zemjata i svetot. Prostete u{te edna{, eve odam!”

Gore bavno, so saati go dojaduvav sramot. Se crveneev,

Dragi Mihajlovski

384

se potev, se ubeduvav deka treba{e da im kaàm. No nikako ne najdov zdravi argumenti za toa. Vo niedna varijanta mojot, vo toj mig cini~en mrak, ne moè{e da ja sovlada nivnata nova, ~ista, so ni{to nezamenliva svetlina. Bev vo pravo, pa {to? [to zna~e{e moeto ‘tapewe’, moeto sitno drndawe za, vo ova na{e vreme, sosema bezna~ajna sitnica? Ni{to, ama ba{ ni{to! Tokmu zatoa, najposle, uspeav da se smiram. Podobro e {to se vozdràv. Podobro i po~esno. Ima vreme i za moeto vreme. Sega e bezvreme. A vo bezvreme ne se bara preku leb poga~a. Go otvoriv prozorecot, ja pu{tiv seta prolet brzo i nezadr`livo da vleze vo stanot nare~en ̀ ivot. Mi be{e dobro, veruvajte mi! Ne{to sepak se slu~i! Se razmrda krvta, se pobuntuva, se krena adrenalinot, svikav i se isturiv, na pogre{na adresa, moèbi, no najva`no e deka svikav i se pobuntuvav, i pokaàv deka sum ìv. Sigurno e deka preterav. No koj ne bi preteral koga posle tolkavo sivilo od mrak, vojna i nebidnina, naedna{ dobie mo`nost da bide ìv, da kaè {to misli, da izmeni? Znam deka i sega koga vi go kaùvam ova nekoj }e re~e navistina si dave`, ìva safra, manijak nad manijacite. Tokmu toa i samiot vi go velam. Tokmu i jas taka se ~uvstvuvam. A koga taka se ~uvstvuvam, zna~i dave` i safra, samo toga{ sum ìv!

Tuka nekade i bi trebalo da zavr{i prikaznava za toa {to mi se slu~i toj april dve iljadi i prvata godina i kako uspeav da se vozdràm od nezadr`livata ̀ elba da go rasipam edinstvenoto ubavo ne{to {to se slu~i vo na{iot âir. No ima u{te ne{to na krajot. Od toa proletno popladne navistina pove}e nikoga{ ne mi padnalo na pamet da slezam so namera da im popuvam na onie dobri lu|e dolu i da im kaùvam {to treba da pi{uva na nivnata firma. Vsu{nost mnogu retko izleguvam od doma. Ama, da bidam iskren, ottoga{ i ne{to drugo, do den dene{en, mi se slu~uva.

385

Restorant

Navistina s# poretko i poretko, no mi se slu~uvaa. Naj~esto prikve~er, koga }e padne prviot mrak i koga vo potraga po vozduh }e izlezam na prozorec i bez da sakam }e poglednam vo silno svetnatata, isko~operena, bezobrazno istoporena firma sproti mene, naedna{ mi teknuva: t,t,t! Da! [to bara ona t tamu? Toga{ brzgnuvaat krupni kapki pot na ~eloto, snagata po~nuva da me jade, gradite me stegaat, krvta mi zovriva, mi se vra}a nekoe podzaboraveno blisko minato, vojnata mi se vra}a! Mi ide da vikam, da vikam! No toga{ mi izleguva i belata ko{ula na {efot i {irokoto, blagorodno srce pod nea! I ni{to ne prezemam! Samo se povlekuvam brgu vnatre, ja pokrivam glavata so ~ar{af, }ebe, tenxere, {to bilo {to mislam deka }e me oddale~i i }e me spasi od ona odvratno, neuko, sme{no, gadno zaka~eno t do restoran i, za da se smiram, zabegano mantram do besvest: t, t, t, {to e edno t sprema ve~nosta? T, t, t…!

(2002)

386

Nu{i}

Ne be{e nikakvo pomodarstvo, veruvajte mi, {to edno è{ko junsko popladne od dve iljadi prvata,

so toplo pivo i ladna glava, sednav da pi{uvam drama. Velam pomodarstvo za{to dobiv vpe~atok deka mnozina dobri pisateli (vo Makedonijava, za àl, gi nema mnogu), najverojatno pottiknati od borbata za gol opstanok, se iznapi{aa lo{i drami i se iznazedoa pari na raznite konkursi {to gi objavija teatrite. Kaj mene ne be{e takov slu~ajot. Ne deka ne bev vo kusok od pari, tuku zatoa {to ednostavno sakav da se isprobam i na ova pole. A priznavam, i si rekov: mesto povtorno da pi{uvam roman za koj }e treba da se iscedam kako limon ili da sednam da preveduvam nekoe knigi{te od pet-{estotini stranici i potoa cela godina da me boli grbot, da slu{am kako o~niot mi veli deka diopterot povtorno mi zabegal, poarno e, so nesporedlivo pomal napor, za istite tie pari i ne{to pove}e, da si napi{am drama. Dramata, si rekov, bara pedesetina strani~ki. [to se pedesetina stranici za mene? Ponekoga{, vo dobro raspoloènie, so dobra prethodna podgotovka, so bister um rastovaren od dnevnite gnasotii i gluposti (u{te se puka{e kaj Radu{a, vo Kumanovsko, Skopsko, Tetovsko) bi moèl da gi spiskam za pet dena. Pove}e ubeduvawe ne mi treba{e. Sednav i ja napi{av.

387

Nu{i}

Se razbira, vaka kako {to vi kaùvam, izgleda mnogu lesno. Sednav i ja napi{av. No, ne be{e voop{to taka. Ima{e tuka jazi~ni tumbi i ridi{ta {to treba{e da se premavnat. Se pojavuvaa tu~ni planini i vrvovi od zborovi {to treba{e da se iska~at. Taman }e gi premavnev ednite, se pojavuvaa drugi. Ba{ kako kaj Poup, onoj zabegan Angli~anec {to se obiduva da ja objasni tajnata na znaeweto ili neznaeweto, seedno, da gi dofati nedofatlivite sinori na zaumnoto, nebesnoto, bo`joto. Potoa morav da mislam na ednostavnosta na izrazot, lesnotijata na replikite bez ogled za kolku te{ki raboti stanuva zbor. Znaev deka lu|e treba toa da go nau~at, da go zapametat i da go govorat na scenata. Tokmu taka, lu|e a ne nekoi tamu akteri koi, samo zatoa {to se akteri, mora s# da progoltaat, site nedovetni, perverzni gluposti na tekstopiscite. Gi zamisluvav kako ogor~eni i gnevni podgoltnuvaat i se davat na i taka pra{livite {tici pod nervozniot pritisok na nekoj, ambiciozen, brzoplet i, lakom za pari, reìser. Sakam da vi kaàm deka mislev na s#. Kako vistinski profesionalec. I na ona {to treba da go kaàm, i na toa kako }e go kaàm, i kako akterite istoto }e go prifatat i kaàt i kako }e reagiraat onie {to seto toa treba{e, na krajot od procesot, da go ~ujat - publikata.

Koga ja zavr{iv, ubavo pomnam, be{e rano nautro, kraj na juni. Bev ubeden, kako i sekoj pisatel koga }e se trgne od svojata ro`ba, }e zastane upla{eno na rabot od jazi~nata {uma i }e go ostavi tekstot sam ponatamu da se bori za svojot ìvot, deka moeto go storiv, deka storenoto voop{to ne e lo{o, deka, moèbi e mnogu dobro, pa duri i odli~no, zo{to da ne. Ni samiot ne o~ekuvav tolku od sebe, da bidam iskren. Ja otprintav so zadovolstvo na ubava, ~ista bela hartija, se istu{irav nabrzina kolku da dojdam na sebe,

Dragi Mihajlovski

388

trknav do Bit Pazar (iako ne be{e prepora~livo da se pletka Makedonec, pa makar i rano nautro, niz sopstvenata ~ar{ija), ja zaheftav i ja ukori~iv, kako i sekoga{ {to pravev, kaj majstorot Albanec koj{to ne moè{e da se izna~udi {to sum tamu (me gleda{e somni~avo no mu be{e milo) i otr~av pravo v teatar.

“Sedi,” mi re~e direktorot inaku moj star poznanik pa duri moàm da kaàm prijatel, “sedi i zemi du{a. Saka{ ne{to?”“Sakam da ja pro~ita{ dramata!” rekov nestrplivo.“Mislev dali saka{ ne{to da se napie{?” re~e.“Sakam ti da se napie{ od moeto znaewe, ama dlaboko. Ili dlaboko ili nikako. Malkuto znaewe e najstra{noto i najopasnoto ne{to na svetot. Potoa }e se tepame po planinite!”

Voop{to ne ja prifati mojata zajadlivost, mojata precizna slika za bednata sega{nost, za grdata idnina moèbi. Verojatno be{e vo pravo. Taman be{e dojden na rabota, verojatno ni utrinskoto kafe go nema{e ispieno. Ima{e sigurno kup problemi {to mu se vrtea vo glavata, iljadnici verojatno, od vojnata do platite na vrabotenite, od pokrivot {to te~e{e pri najmal do`d do prestojniot nastap na Ohridsko leto, ama jas ne sakav voop{to da mislam na toa. Imav drama, odli~na drama, najdobrata {to }e ja pro~ita ovoj moj frend. A {to drugo e pova`no za eden direktor na teatar od dobar tekst? Zatoa malku ko grom da me udri i da me doispoti koga naedna{ mi re~e:

”Ne se vozbuduvaj! Ima koj da ~ita! Od koj avtor e?”“Kako od koj?” rekov. “Koj ja napi{a?” mi povtori a jas go gledav ko

netokmu i ne sfa}av {to mi veli. “Ova e moja drama!” mu rekov, “epten moja. Odamna ne

389

Nu{i}

pravam prevodi!”“Od koga po~na da pi{uva{ drami?” mi re~e. “Ti ne

si dramski avtor!”“A koj e dramski avtor?” rekov. “Ima nekakva tapija

za toa?”“Ne znam!” re~e, sedna na mekoto stol~e i svika vo

slu{alkata da mu donesat kafe.Kako poleka da se budev od zanesot. Dali toa mi be{e

od dolgite neprospani no}i, dali od treskavi~nata rabota vrz tekstot, dali od vojnata i izmestenite vrednosti {to mi go matea umot, ne znam. No mi se stori, po kusiot, nervozen muabet {to go vodevme, deka toa utro kako prvpat da go vidov direktorot. Liceto mu be{e izbrazdeno i izdolèno, mislite zalunyani kojznae kade. Deteto, si pomisliv. Da ne ima sin za vojska. Da ne mu e na frontot? Ne se osmeliv da pra{am. Sfativ kolku bev drzok, bezobrazen, nametliv, sebi~en, ne~ovek, duri. No ne moèv ni{to da storam protiv nezadr`liviot poriv vo sebe. Dramata, pa dramata. Samo toa mi be{e va`no. Moè{e svetot da se sru{i, zemjata da se otvori i siot da go goltne sose nas samite, teatarot, planinite, u~kite, no jas si mislev samo na dramata. ]e vidi toj, si velev. Samo neka ja pro~ita pa }e vidi. Ne se dobiva sekoj den dobar tekst v race. Ne se dobiva. Pred da izlezam, go poglednav pravo v o~i i mu rekov: “Sakam ti li~no da ja pro~ita{. Tvoeto mislewe mnogu mi zna~i. Te molam!” A potoa, otkako vaka ve{to go ~epnav vo suetata i, za mig, sosem mu go stesnav prostorot za kakvi bilo manevri {to bi moèle da zna~at deka me otka~uva, a vidov deka tokmu toa najrado bi go storil, vedna{ dodadov. “Koga da dojdam?”“Za edna nedela,” mi odgovori ko od pu{ka.

* * *

Dragi Mihajlovski

390

Nedelata {to ja dogovorivme brgu pomina vo gledawe televizija, slu{awe vesti, ~itawe vesnici i nekoi drugi amaterizmi svojstveni za ~ovek {to zavr{il edna rabota, ja zadovolil suetata pa sega opu{teno buri~ka po sekojdnevieto za da ja vidi sopstvenata veli~ina kako, zadovolno i cini~no, od sopstvenoto bezbedno duvlo, blago se potsmeva na glupostite na svetot. Ne treba da vi kaùvam, sigurno sami pretpostavuvate, deka edinstveno vistinski mislev na dramata {to ja ostaviv v teatar i na reakcijata {to ja o~ekuvav od direktorot i, zo{to da ne, na uspehot {to treba{e da go postignam. Bev ubeden deka taka }e bide.

“I?” go pra{av direktorot koga ubavo me primi toj ponedelnik nautro, mi pora~a makijato i me sedna vo edna od ubavite fotelji sproti negovata. Siot bev pretvoren vo uvo. Ogromno neison~ano uvo na meka, kadifena podloga!“Interesno e!” re~e i nekako neprijatno se pomesti vo foteljata. “Mnogu interesno!”

Go gledav ko zauten, ~ekav, ~ekav da kaè u{te ne{to, ne{to poprecizno i poprifatlivo za mene, ne{to kako, odli~na e, vedna{ }e ja postavime, misli na reìser, na akteri. No toj u{te dolgo ni{to ne kaà. Si go gustira{e kafeto, gleda{e nekade nadvor niz prozorecot vo s# u{te sinoto, sabajle{no nebo, vo kalendar~eto pred sebe, vo nekolkute papki polni fakturi, fasciklite so smetkopotvrdi. “Mo{ne postmoderno!” dodade, mislam, po cela ve~nost, “postmodernizam od evropski rang!” Najposle, si pomisliv, i sakav da mu se napijam od du{ata. Duri napraviv nesvesen poteg na pribliùvawe kon mestoto od negovoto telo vo koe mislev se krie negovata golema, polna znaewe i razbirawe, du{a. “Ama,” re~e toj, “nie sme mala zemja. Ova e mal teatar so skromni ambicii. Kade }e najdeme reìser za vakvo ne{to?”

391

Nu{i}

“Da ne e ne{to politi~ki?” rekov i siot se sobrav. “Sme govorele za teatarot i porano,” prodolìv, “neli sme soglasni deka mora da e èstok, sovremen, da udri so stvarnosta po liceto na sekoj podzaspan vo ìvotot, i da go razbudi, da pottikne nova, poubava, poprisakuvana stvarnost. Teatarot postoi za da o~ikluva. Se soglasuva{?”

“Taka e, taka e,” mi re~e toj ama nekako otsutno kako ve{to da se brane{e od nekoj moj s# u{te nezadaden udar. Neprijatno mu be{e, od kilometri se gleda{e. “]e vidam jas,” mi re~e, “utre odam Bugarija. ]e ti najdam nekoj reìser od tamu. Tie se klasa. Znam eden na koj{to epten }e mu legne!”

“Blagodaram, blagodaram, da si ìv!” mu rekov, posedov u{te malku, se rakuvavme ko prijateli i, po tesnite skali, slegov dolu vo foajeto. “]e ti se javam!” mi re~e direktorot pred da se povle~e nazad gore po tesniot hodnik.

Nadvor se po~uvstvuvav kako nov. Nebare seta taga, seta poti{tenost, siot nespokoj i siot nasobran gnev od rabotite {to ni se slu~uvaa vo taa gadna, odvratna, krvava, grda godina, so eden ubav zbor mi gi zede direktorot i, so nevidena lesnotija, gi zapreta vo nekoj od temnite, za ovaa namena izmisleni, }o{iwa od magi~niot teatar. Poln nova energija, ne ni pomisliv da si odam doma so avtobus ili taksi, tuku, neobi~no lesen, so novi krila od radost i milina, letnav kon âirot. Boè, kako letav nad crvenite pokrivi od niskite ku}i~ki na~i~kani ko kutiv~iwa vo tesniot prostor me|u kaleto i ~airskite livadi. Ne, ne sfa}ajte me metafori~ki. Vi povtoruvam, bukvalno letav do doma. Moè ne mi veruvate, ama pra{ajte gi tie {to me vidoa koga sletuvav. I den deneska, vo sekoe vreme }e vi potvrdat i }e vi posvedo~at za mojot let vo toa toplo

Dragi Mihajlovski

392

letno, junsko utro! Vo sekoe vreme! Iako pri~inite za takvata radost {to me vivna vo vozduh bea, kako {to }e vidite, odbrani od temninata na kaànoto od direktorot, iskristalizirani i proglaseni za pri~ini od mene samiot! Samo od mene i od nikoj drug!

* * *

Direktorot ne mi se javi celo leto. Pominaa juli, avgust, se sklu~i Ohridskiot dogovor, pomina septemvri, vremeto malku zaladi, nad âirot po~naa da pa|aat esenskite do`dovi, preleàv edna nastinka, dvapati bev na lekar, tripati si go prokolnav ìvotot. Vo oktomvri re{iv da vidam {to e so mojata drama. Se javiv po telefon. Me pra{aa koj go bara direktorot. Im rekov deka jas go baram. Vedna{ mi odgovorija deka ne e tamu. Gi pra{av koga }e bide tamu. Mi rekoa deka e na pat no deka za nekoj den }e dojde. Gi pra{av dali moeto ime ne{to im zna~i. Mi rekoa deka nikoga{ ne ~ule za mene. Im rekov deka pak }e se javam. Mi rekoa deka toa si e moe pravo. Mene zmija ko da me kasna.

Koga se javiv po edna nedela, za ~udo golemo, vedna{ mi go dadoa. Od drugata strana na slu{alkata be{e toj – direktorot. “Kako si?” mi re~e. “Dobro,” rekov, “malku me pla{i ideweto na zimata. Ti kako si?” “Dobro, fala bogu,” mi re~e. “[to stana so reìserot?” go pra{av. “Reìseri ima,” mi odgovori, “so lopata da gi rine{. Se mnoàt ko plevel.” “Mislev na…” sakav da re~am. “Pu{ti gi reìserite,” mi re~e, “{to si zapnal za niv?” “Ama neli…” pak po~nav. “Ostavi gi koga ti velam,” mi re~e i me prese~e. “Da ne e ne{to politi~ki?” propelte~iv. “[to ti e?” mi iskontrira. Sakav da go oteram vo na majka mu ama

393

Nu{i}

si premol~av. “[to ne namine{ nekoga{ da se vidime?” mi re~e otkako bezobrazno prejde preku mojata ti{ina. “Nemam mnogu vreme,” mu rekov oladen i skinat. “Nekoga{, taka” mi re~e mrtov laden, “koga }e ima{ vreme. A ne e lo{o i nekoj prevod da ni dade{. Neli godini sorabotuvame?” “Prijatno,” mu rekov glupavo i nedovetno. “Prijatno,” mi re~e. Potoa cela nedela leèv bolen od {to me stegna ne{to ovde pod laì~kata. Nebare nekoj lo{ angel mi se ima{e piknato vo stoma~nata {uplina i so te{ko, tapo ege, dewe-no}e si to~e{e ne{to vnatre na nekoe svoe ~udno, ìvo to~ilo. Ne znam dali }e mi veruvate no vo taa te{ka nedela za mene i vo u{te nekolkute potoa {to donesoa studeni magli i grubi vetri{ta, se vidov sebesi stra{no smalen, navreden, stutkan, otfrlen, nebare nekoj, na smea, ko da sum mala ~akija, me presvitkal na dve i me piknal vo nekoj temen, iskinat, dupnat xeb za da mi se potamani tragot. Si sedev taka, se gledav pred ogledalo, si se smeev samiot na sebe i si velev: Ne znam kako navistina izgledal Josif od Trbu{nica, ama znam deka barem na lice vaka izgledal. Omacuren i br~kosan i babuwosan kako mene.

* * *

Duri vo dekemvri dojdov malku na sebe i re{iv povtorno da deluvam. Si rekov zarem ne e podobro da ja primenam naj~estata {ema koja dokaàno funkcionira a koja tolkupati mi ja kaùvaat kolegite-pisateli? Prvin reìser a potoa lesno e za teatar. Kogo znaev od reìserite? Znaev nekolkumina. No za eden bev siguren deka }e prifati. Znaev deka ne ba{mari nikogo. Ne priznava, {to bi rekol narodot, ni cara ni gospodara, a znae da ~ita tekst. Ja krenav slu{alkata, zavrtev na mobilniot

Dragi Mihajlovski

394

{to odamna mi go ima{e dadeno, po~ekav malku i op… “Da, molam?” “Alo?” rekov. “Alo?” ~uv. Se pretstaviv. Toj vedna{ me prepozna, me pozdravi, se odu{evi deka imam tekst. Mi re~e deka vo momentot e vo Ohrid no deka u{te ve~erta }e isprati ~ovek da go zeme. “U{te si vo âir?” me pra{a. “Vo âir sum,” mu odgovoriv i tolku. Povtorno ja otpe~ativ dramata, ja pro~itav u{te edna{, nema{e {to tuka da se poprava ili preprava, siguren bev deka e dobra. Ve~erta navistina dojde eden zabraden tip, se pozdravivme, mu go dadov tekstot, papkata na koja uredno, za sekoj slu~aj stoe{e mojot telefonski broj. Mi olesna. Duri i si svirkav i si potpevnuvav pod topliot tu{, ne{to {to odamna mi se nema{e slu~eno.

* * *

Vo april, dve iljadi vtorata, dobro pomnam, po dolgoto i ma~no zimsko is~ekuvawe, re{iv da trgnam vo proletna ofanziva. Zavrtiv na mobilniot kaj ovoj moj reìser. ûv vedna{ “Da, molam?” Se pretstaviv. Slede{e mala pauza, ~udna, nesigurna nedoumica a potoa “Vidi, kaj me trefna. Na zabar sum. A da se ~ueme po nekoj den?” Potoa slede{e ne{to nerazbirlivo nebare mi glume{e deka plombata mu se zalepila za jazik pa ne moè da govori ili taka ne{to. Malku me prese~e, priznavam, no si rekov, zabi se zabi. I reìserite imaat pravo da odat na zabar, ne? Se javiv po tri dena. Od drugata strana go ~uv negoviot glas ama o~igledno snimen. “Ostavete poraka. [tom }e moàm, }e vi se javam.” Potoa duri i na angliski. Istoto, se razbira. Gledaj gi, pi~ovi, si rekov. Kako se iskurnazija tolku? Vo slednite nedeli se javiv u{te nekolkupati, a odgovorot sekoga{ snimen i ist: “Vo momentot sopstvenikot e

395

Nu{i}

nedostapen. Ostavete poraka.” Mi ide{e da ja bapnam slu{alkata od svetot, site slu{alki da gi aknam od bedniot moj ìvot, da gi iskr{am i da gi frlam na prviot otpad. No kako i sekoga{ se vozdràv. Samo br~kite na du{a mi se zgolemija. Celi brazdi mi stanaa. Suvodolici na poti{tenosta, bolkata, lutinata. Boè, kolku si go zane}iv ìvotot. Mi ide{e da zapla~am od maka. I pla~ev. Samo {to vo proletnite nedeli {to sledea, nikoj ne moè{e da mi gi vidi solzite. Oti tie bea suvi i nevidlivi. Onakvi kakvi {to mu prilegaat na janyata, o~ajot i gnevot.

* * *

No rabotite nikoga{ ne se taka crni kako {to izgledaat. Navistina e taka. Bitno e da se izdrì crnoto koga }e ti se prikaè kako crno a srede najcrnoto najmnogu da veruva{ deka po no}ta doa|a den i deka toj postojano nosi nova nafaka. Sekoga{ i bez isklu~ok, kako kaj narodot, ‘po do`d, sonce’, ‘po àl, radost’ i taka natamu. Ne se toa sueverija i gluposti. Moeto iskustvo vi e u{te edna potvrda za toa.

Nekade vo septemvri taa godina se smeni vlasta, me povika noviot minister i mi re~e deka od prvi oktomvri sum direktor na teatarot. Malku se zbuniv, ne o~ekuvav takva ~est, no toj ne mi ostavi vreme za dvoumewe, mi ja stegna rakata, me isprati do vratata i mi re~e “So sre}a! Imam golema doverba vo tebe!” I taka sednav vo è{kata direktorska fotelja. Sekoe sabajle mi nosea makijato, dneven pe~at, potpi{uvav raznorazni re{enija, zboruvav po telefon, sklu~uvav dogovori, duri imav namera, vo svojot nerazumen entuzijazam, da go popravam pokrivot! No da ne zabegam vo kaùvaweto za moeto kuso direktoruvawe so

Dragi Mihajlovski

396

koe i den deneska sum preokupiran, se vra}am na ona {to e osnovna prikazna ovde. Dramata! Mojata ubava, mo}na, ironi~no-satiri~na, sjajna drama!

Duri petttiot den po moeto vostoli~uvawe na teatarskiot tron, stignav da si gi sredam fiokite od slu`benoto biro. Vnimatelno gi otvorav edna po edna. Prvite tri od levo bea prazni kako i dvete prvi od desno. Vo tretata, sama, malku ispra{ena, malku ko istutkana, no cela, tivka i dostoinstvena si leè{e mojata drama! Iznenaduvaweto me ~eka{e koga ja otvoriv koricata i vnatre, na sredinata od prvata, prazna stranica, pod naslovot, vidov zalepeno liv~e so selotejp na koe mojot prethodnik pi{uva{e: ‘Tripati ti ja ~itav dramata i sekoga{ se smeev kako netokmu. Prosti mi {to nekade podvlekuvav so moliv. Tamu najmnogu se smeev ama od tie repliki najmnogu i se pla{ev. Sega koga si direktor, vidi {to moè{ da stori{! Ba{ bi sakal da ja gledam! Veruvam duri pove}e i od tebe!’ U{te ima{e ~estitki za izborot i èlbi za uspeh vo rabotata, data, potpis. Genijalno i uàsno! Stoev ko zauten i gledav nadvor niz prozorecot vo trkaleznata kula na kaleto vo koja, ba{ vo toj mig, se qubea nekoi dvajca zaqubenici i go proslavuvaa ìvotot. Gospode, si velev, kolku e ~uden svetot vo koj{to ìveeme! Deneska taman si pomislil deka gemiite ti potonale, deka nastanala gusta, neproyirna temnica, eve u{te utre, od samata taa la`na temnica ti niknalo novo, polnonade`no, òlto krin~e, zamba~e, lilii~e i samo ti se nasmevnuva, te gleda, te prekoruva kako si moèl da bide{ tolku taèn, o~aen, zaguben? Tolku potonat vo mrakot?

Potoa, vo slednite dva ~asa, udobno zavalen vo foteljata, nozete malku kaubojski ka~eni na masata, vnimatelno ja ~itav sopstvenata drama kojznae po kojpat

397

Nu{i}

no, sekako, prvpat kako direktor. Se smeev kako netokmu, napati se kinev od smea, se drèv za stomak i se kikotev. Moè celiot teatar me slu{a{e. Sekretarkata nadvor sigurno pomisli deka sum gotov za Bardovci. îsta~kite isto taka. No potoa, koga ~itaweto zavr{i, koga smeata mi projde i koga povtorno se vrativ vo re~isi normalnata, mnogu seriozna poza na odgovoren ~ovek, naedna{ mi tekna na podvle~enite delovi od mojot prethodnik. Gi poglednav vnimatelno, gi pro~itav edna{ za sebe, edna{ glasno, pogledot mi zaskita niz ogromnata kancelarija, slikite na yidot, noviot kostum na sebe. Sakav da se nasmeam, ama smeata nekako mi zastana v grlo. Podgoltnuvav kako da sum goltnal ìv kompir i zamisleno ni{av so glavata. Tokmu vo takva edna nesigurna pozicija na umot, ko po nekoja bo`ja ili |avolska nara~ka, mi zayvoni telefonot. A od tamu, od drugiot kraj na ìcata, nebare taze izvaden od nekoj dlabok bunar, mi govore{e toj, reìserot. “Gospodine, direktore, dramata vi e super! Odamna vaka slatko ne sum se iznasmeal! Koga po~nuvame?”

Stoev ko sa{tisan, kosata nakostre{ena do tavan, obrazite vcrveneti i podueni ko ~ovek faten vo nebrano koj{to naedna{ saka da napravi dve nevozmo`ni raboti istovremeno. No koga se zagledav vo rasko{nite, so~ni repliki od mojot tekst {to vnimatelno gi ima{e podvle~eno mojot prethodnik, naedna{ ko da mi se smena siot stav kon ìvotot pa nekako vaka, da ne re~am kurvinski, go svrtev muabetot. “Kako ste? Boè, od koga ne sum ve ~ul! Kako e va{ata gospo|a vtora sopruga? ]e naminete nekoga{? Znaete moè }e najdeme nekoj dobar tekst za vas. Nie sme {iroko otvoreni za novi idei! Ni treba nova energija! Teatarot e zatoa da gi o~ikluva lu|eto. Vie, sekako, }e ste dobredojden! Prijatno, prijatno!”

Dragi Mihajlovski

398

Koga nastana {tama i koga sfativ kolku bilo ponekoga{ lesno da se tera ìvea~kata ako se pravi{ na udren, se svrtiv da go re{am posledniot problem {to mi gi bode{e o~ite. So desnata raka, na koja da imav pri sebe, sigurno }e stavev rakavica nebare se branev od te{ka lepra, vnimatelno ja krenav mojata drama i poleka, so nevidena vnimatelnost ja piknav vo najtemniot del od najdolnata fioka. Koga ja zatvoriv i, za sekoj slu~aj, & udriv teòk katanec, ko Pilat si gi izmiv racete, izdi{av dlaboko, ja viknav sekretarkata i si nara~av ubavo, crno, tursko kafe. U{te, pomnam, do krajot na denot, pred sosema da go zaboravam zaklu~eniot zatvorenikot vo najdolnata fioka od moeto direktorsko biro, ponekoga{ si velev samiot na sebe nebare za uteha ili taka ne{to: ‘Dobra e ama ne e za vo mojot teatar. Mene nema da me nasedne. [to baral avtorot da se pletka vo politika? Zarem nema drugi temi za smeewe?’ Ili, u{te poute{itelnoto. ‘Neka ja postavi mojot naslednik. Moè nemu }e mu stiska, a? Moè dotoga{ }e bide za igrawe? Vremiwata se menuvaat. I smeewata. Od kade pak jas da znam, ne?’

(2003)

399

Pisatelot

Korenot na na{eto sitno no, sega mislam, ubavo nedorazbirawe se nao|a{e u{te vo negovoto ime i

prezime. Ima{e edni od onie ~udni makedonski imiwa i prezimiwa za koi, koga }e gi ~ue{, ne si siguren koe be{e imeto a koe prezimeto. Smile Petrevski. Taman }e krenev slu{alka da mu se javam od âirot i da go pra{am kako e toj, kako e tamu vo Bitolata, sekoga{, duri i po dolgite godini poznanstvo, podzastanuvav za da ne zgre{am. Dali be{e Smile Petrevski ili Petre Smilevski? I den deneska da me pra{ate ne bi moèl, vedna{, ko od zategnata pu{ka, da odgovoram. Smile Petrevski. Odedna{, ko potisnata razlika {to ofka i se buni pod povr{inata na tekstot i saka da izleze na videlina, mi nadoa|a onaa drugata varijanta. Petre Smilevski. I ona zadolìtelno pra{awe. Dali be{e so v ili bez v? Dali demirhisarcite se so ili bez v vo prezimiwata?

Vedna{ da ras~istime. Toj go ima{e videno sonceto triesetina godini pred mene. Vrsnik so tatko mi, a moè i ne{to pomlad, ne znam, ne sum siguren, iako vo edna od negovite dve izdadeni knigi, pi{uva{e, sto posto sum ubeden, kade, koga se rodil i {to pravel vo ìvotot. No ednostavno sega, koga stojam ovde na proletnovo sonce bolsnato nad Bukovskite grobi{ta, a nego go snemuva,

Dragi Mihajlovski

400

ne znam kade mi e ni taa ednata {to znam deka sigurno sum ja ~ital i {to se nao|a{e vo edna od moite doma{ni biblioteki. Dali vo ̂ air ili vo Bitola ili moèbi odamna sum ja ottu|il podaruvaj}i knigi na nekoja od obrazovnite institucii niz Makedonijava. No toa ne e ni tolku va`no. [to bi se promenilo vo eden ~ove~ki ìvot ako go skrati{ ili prodolì{ za nekoja godina? Re~isi ni{to. Vsu{nost, ni{to, siguren sum.

Zna~i, ovoj, prostete za pauzava, Smile Petrevski ili Petreski ili Petre Smilevski ili Smileski, seedno, edno vreme mi be{e kom{ija na ulica Solunska vo Bitola. U{te tatko mi, bog da go prosti, koj{to ne be{e u~en ~ovek, ima{e golema po~it kon Smileta. êsto mi vele{e: “Eve i Smile e demirhisarec, ama kapa mu vadam.” (Pretpostavuvate deka tatko mi, Vlav od Moskopole, od svoi pri~ini, ne gi saka{e Demirhisarci). Ako ne{to saka{ da u~i{ pove}e, pra{aj go nego. Toj e pisatel!” Pisatel? Vo toa prosto no ~esno vreme koga bev dete, samoto spomenuvawe deka nekoj e pisatel zna~e{e mnogu. A u{te ako vi be{e kom{ija kako {to ni be{e Smile toga{ toa se ramne{e so ~udo! Zamislete ìveete godini do makedonskiot Hemingvej a nemate poim za toa! Ako vesta ne doa|a od vesnici ili od radio (televizijata taman po~nuva{e da emituva programa ama na italijanski!), nikoj ne e nad drugite. Nikoj! No tatko mi znae{e da go po~ituva Smileta i mislam deka uspea i mene da mi prenese del od taa po~it kon nego. Edna{ duri pomnam, iako be{e mnogu {krt na zborot, mi re~e: “A i ko ~oek ne e lo{. Zamisli ima fakultet a zborva so mene, ~oek so nepotpolno osnovno obrazovanie. Toj e za dene{nicata!” Koja dene{nica i {to toa zna~e{e toga{ vo docnite pedesetti i ranite {eesetti od minatiot vek nemam namera ovde da vi objasnuvam. Ednostavno Smileta mi go nametna

401

Pisatelot

tatko mi kako ikona, kako besprekorna li~nost za voshit i po~ituvawe, kako urnek nad urnecite, kako na{iot najvaèn, najgolem, najzna~aen kom{ija! Kako pisatel! I toa do den deneska, do ovoj taèn den pod Tumbe Kafe, }e ostane{e taka, so mali varijanti, se razbira, dokolku za urivaweto na svojot imix ne se pogriì, niz godinite, samiot Smile so svoeto, ponekoga{, mnogu, mnogu ~udno odnesuvawe.

Prvpat mi se naru{i slikata za negovata urne~ka besprekornost koga eden den si kupi motor ‘Vespa’. Toa be{e kako deneska nekoj da kupi Mercedes ili Ferari ili Rols Rojs, ne znam kakva sporedba to~no bi odgovarala. Ovaa ‘Vespa’ ja voze{e sekoj den koga ode{e nekade u{te rano na sabajle i se vra}a{e docna popladne. Moèbi predava{e nekade ili be{e dràven slu`benik ili taka ne{to, ni do den dene{en ne znam. Samo znam deka po br~eweto na negovata ‘Vespa’ mnogu lu|e vo kom{ilukot si go odreduvaa vremeto pa i nie koi mu bevme najbliski sosedi. “Zamina Smile,” }e re~e{e majka mi, “ajde stanvajte. Vreme e za na skolija.” Ili: “Dojde Smile, pribirajte se i zemvajte gi knigite.” Ova zna~e{e deka mora da se fati denot, oti posle nikoj ne smee{e da u~i so zapalena sijalica, strujata be{e bo`ji dar, svetiwa {to mora{e da se {tedi do najsitniot vat. I tuka ni{to ne bi bilo ~udno, apsolutno ni{to po odnos na avtoritetot na Smileta da nema{e edna sitna neprijatnost koja se povtoruva{e so godini sekoe sabajle i koja otkri edna crta od negoviot karakter koja ne be{e mnogu prijatna, osobeno ne za nas decata. A }e zabrm~e{e ‘Vespata’ vo dvorot, vedna{ }e se slu{ne{e gromoglasniot, bezmilosen glas na Smileta kako vika po svojata ̀ ena. “Ajde mori, brzni. Ne }e te ~ekam celo sabajle!” I potoa vedna{, od samata temnica na òltata ku}a, ili od samiot pekol, kojznae, izleguva{e kutrata negova èna so edna dolga,

Dragi Mihajlovski

402

te{ka talpa na ple}i. Bavno i so napor }e ja spu{te{e pred èleznata nadvore{na porta i potoa, so te{ka maka }e ja nameste{e koso od povisokiot prostor kaj vratata preku rabot na betonskoto trotoar~e do samiot pat za da moè nervozniot, nestrpliv i izbezumen Smile da se spu{ti po nea so ‘Vespata”. Potoa istoto popladneto samo vo obraten pravec, no so zgolemena nervoza i lutina, verojatno poradi dolgiot raboten den ili taka ne{to. A toa ne se slu~uva{e samo edna{, tuku postojano, sekojdnevno, godini na red! Nikoga{ nema da ja zaboravam taa slika na bezobrazniot, naduen, nervozen i nestrpliv Smile kako so zapalenata ‘Vespa’ ja ~eka sirotata èni~ka svitkana pod neobi~nata teìna, da mu go ‘posteli’ patot od doma i do doma! Ovaa nevidena bezobzirnost prva mi ja nagriza slikata za sovr{enosta na mojot pisatel!

Za vtorata nagrada na mojot idol nema mnogu da vi kaùvam. Znam, samo deka obi~no prikve~er, koga pove}eto lu|e }e si ispolegnea na drvenite ili èlezni kreveti u{te so koko{kite, kako {to vele{e majka mi, od ku}ata na Smileta naedna{ }e se slu{nea vikotnici, vresoci kako nekoj da kole{e nekogo so nenaostren no`! Krikovite idea i od ma{ki i od ènski glas odnosno od Smileta i od èna mu za{to samo tie dvajca, bez dete i kote ìveeja vo ku}ata zalepena do na{ata! Ova ne se slu~uva{e sekojdnevno ama edna{ nedelno zadolìtelno! Pomnam deka, bez èlba rano da zaspijam, koga }e po~nea vikotnicite od kaj Smileta i so svojata silina ja urivaa mirnotijata na na{eto skukuleno maalo pokraj èlezniot most na reki~kata Kurderes, ja pikav glavata pod pernica i ja ~uvav taka s# dodeka ne se smire{e nemirot i s#, a toa be{e na{iot mal, ograni~en, provinciski svet vo temnata Bitola, ne se vrate{e vo normala. Nikoj, ama ba{ nikoj ne govore{e za ova. Samo jas

403

Pisatelot

edna{, samo edna{, vi povtoruvam, go pra{av tatko mi a toj, onaka lakonski, nebare toa i na vrap~iwata im e jasno, mi re~e: “Vidi, koj moj da gi razberi pisatelite? Tie ne se ko nas! Tie se poinakvi!” So vakvata, romanti~arska verzija za pisatelite koja kojznae koj mu ja ima{e vsadeno vo glavata na tatko mi, legnuvav i zaspivav iako nikoj ne mo`e{e da mi ja popravi lo{ata slika {to se formira{e vo moeto glav~e za ovoj golem ~ovek {to diktatorski i naludni~avo vladee{e so svoeto carstvo i svojata sirota ‘carica!’

Tretata nagrada {to ja pomnam i {to definitivno me natera da se somnevam vo primernosta na li~nosta na na{iot maalski pisatel be{e edno letno pladne, vtoriot den po skopskiot zemjotres vo 1963 godina, koga bosonogi, so skinati mai~ki sedevme na nekolkute skali pred na{ata ku}a i go slu{avme glasot na spikerite od radioto na Smile, koi uporno, monotono i bezmislosno gi redea imiwata na zaginatite. Imavme vpe~atok deka se slu~ila nekoja stra{na vojna za ~ii posledici mnogu te{ko se doznava{e za{to si bevme otse~eni i bezbedni vo na{iot svet pokraj smrdliviot Kurderes (celata turska kanalizacija ili |erizite vodea vo malata, lete, presu{ena reki~ka). Zna~i, bidej}i nikoj od nas malite nema{e ni{to direktno so rabotite od radioto, ne se vozbudivme premnogu tuku, mrtvi ladni, ostavaj}i za va`nite raboti da mislat golemite, si ja prodol`ivme partijata beqot. No toga{, mnogu neo~ekuvano kako {to vi rekov, srede pladne, kako nekoj Gari Kuper, so svojata’Vespa’ predvreme iznikna Smile pred svojata ku}a i po~na pani~no da pcue! “Izlezi mori da t’ibam majkata, kurvo edna gadna, rospijo rasturena. ]e t’ibam mami~eto… “ I taka natamu, da ne redam, sram mi e, iako negovite pcovki, prvi {to gi ~uv od negova usta, i den deneska mi yunat vo u{ite. Vidov mnogu se klate{e,

Dragi Mihajlovski

404

nozete ne go drèa. Naedna{ se zateteravi i padna preku Vespata, {ikna krv od pod levoto koleno no toj i natamu pcue{e: “Mami~eto tvoe, mami~eto!” Potoa koga izleze sirotata, go krena nekako i so navednata glava go pikna vo ku}ata, site gi zatnavme nosevite i ne di{evme edno pet minuti. Reata {to se {ire{e i {to blizna~ki se spojuva{e so smrdeata od reki~kata, be{e ispome{ana smr|a od jaka rakija, crveno vino i kojznae u{te {to. Ve~erta koga go pra{av tatko mi dali e vozmo`no eden pisatel da pcue i da pie, toj samo gi krena ramenicite faten vo nebrano no sepak, na voobi~aenoto objasnenie “Vidi, toj e pisatel, tie se ~udni, ne se kako nas!” dodade: “Mislam deka nekoj blizok mu zagina vo zemjotreso, brat ili sestra, ne znam. Vo takvi situacii ne znaj{ koj kako }e reagira…”

Po ovoj nastan so zemjotresot, pomnam Smile po~na da nosi bastun. Od majka potkrivnuva{e na levata noga ama, po nezgodniot pad so ‘Vespata’ pred sopstveniot vlez, epten po~na da kuca pa ova pomagalo mu stana neophodno. Ne go spomenuvam zaradi ova bastunot, tuku pove}e za edna slu~ka povrzana so nego koja u{te pove}e mi ja rasturi idealiziranata slika za Smileta. Tokmu vo toa vreme, me|u nas decata, po~na da stanuva popularna edna nova igra, ko{arkata, koja popoleka, no sigurno mu stana seriozen konkurent na dotoga{ nezamenliviot i neprikosnoven fudbal. No, za da se prikaùva, {to bi rekol narodot, kako i od s# drugo vo toa vreme, ima{e nedostig, i toa golem, od ko{evi i ko{arkarski igrali{ta. Vo cela Bitola, mislam, ima{e samo dve: edno na koe igraa i treniraa klubovite Rabotnik i Pelister ili taka ne{to i drugo na koe treba{e da igraat site drugi bitol~ani. A kolku {to me drì se}avaweto, n# ima{e pove}e od ~etirieset iljadi! I ~are? Po~navme da igrame na sekoja {irinka, bez

405

Pisatelot

ili so improviziran ko{ naj~esto zaka~en na nekoe drvo ili na nekoja bandera! Ponekoga{, kako vo na{iov slu~aj, za improviziran ko{ ni sluèa ~etvrtestite, crveni, limeni tabli na koi stoeja natpisite na ulicite. Kaj nas, da bide malerot pogolem, edinstvenata tabla so natpisot na na{ata ulica-Solunska, be{e zaka~ena na òltata ku}a od pisatelot Smile! I taka, podeleni vo dve grupi, so kakva bilo topka (od partali, so {ambrela vnatre ili jaj~esta, ragbi topka donesena od rodnini od Amerika) so denovi igravme na pra{liviot pat pred ku}ata na na{iot sosed! Nema{e nikakvi problemi koga na u~ili{te odevme popladne a ‘ko{arka{kata’ partija ja igravme sabajle otkako Smile }e is~ezne{e so ‘Vespata’ preku èlezniot most i natamu pokraj Bolnicata kojznae kade vo gradot. No koga na u~ili{te bevme od sabajle, a igrata treba{e da se igra vo vremeto koga Smile be{e doma, e tuka ve}e ima{e problem! Oti, {to e pravo, gledano od dene{en aspekt, te{ko koj bi izdràl so saati da mu udiraat so nekakva topka po limenata tabla zaka~ena na yidot od ku}ata! Veruvam deka duri i jas bi poludel a ne eden rastresen, nervozen i od merata nadvor pobudalen tip kakov {to be{e na{iot Smile! No toga{ bevme deca. Moè{e li nekoj da n# spre~i vo na{iot zanes, na{ata spobudalenost po novata igra i po misti~nite imiwa vrzani za nea: Harlem, Troters, Pit Maravi}, êmberlen, \er|a, Daneu, Kora}… Vo eden takov luda~ki prikve~eren zanes, ubavo pomnam, fantasti~no n# iznenadi nepredvideniot i nesfatliv napad {to vrz nas, izbezumen i mrdnat, go izvr{i pisatelot Smile! Samo ~uvme, se se}avam, nenadeen vresok od dvorot na sosedot, vikotnica edna ne~uena, grmewe nekoe neseteno, luwa edna {umna koja ko predupreda {ikna od dvorot i ni gi strese koskite za vedna{ potoa, crven i zbesnet, so krenat bastun

Dragi Mihajlovski

406

v raka, da istr~a kuciot Smile vo mo}en indijanski juri{ kon nas, ispotenite, prepla{eni i iznenadeni kaubojci! Majka mi, kutrata, potoa so denovi kaùva{e kako izgledal prizorot od taa kve~erinska potera po nas! Gledala taa od penxere i du{ata & se stegala da ne bi prokletiot me opne po snaèto! Sme begale nie decata gaz preku glava, sme se rasprsnale navamu natamu niz maaloto no uporniot Smile vri{tel i tr~al iako kuc so nevidena brzina po nas i so bastunot mavtal vo za~udeniot vozduh i vikal: “Kopiqaci edni, kopiqosani!So vas }e prajme dràva? Gadoj edni neprokopsani! Pi~oj!” Duri nekolkupati stignal, taka barem tvrde{e majka mi, da udri nekolkumina od nas kaj{to mu se pogodilo: po ple}i, po glava, po noze. Ova nabrzina go skusi i go zbri{a na{iot ko{arkarski zanes. Pove}e nikoga{ ne ni tekna da mu mavame so topkite po tablata na yidot! Nikoga{! No zatoa negoviot imix na golem ~ovek brgu se istro{i i is~ezna od mojot svetogled. Osobeno ova mi stana jasno edna no} koga, èlen za malku osama i prijatnost, ja podadov glavata od penxeroto gore i, zagledan vo potonatiot krov od ku}ata na kom{ijata, go vidov ovoj, od tatko mi naduen, meur od sapunica, kako poleka no sigurno, nebare bocnat od nevidliva karfica, omacuren splasnuva, se tu{i i za navek is~eznuva pred moite, dotoga{, ma|osani o~i.

Potoa sledea u{te nekolku godini vo koi mnogu raboti se promenija. Stanav golemo mom~e, po~nav da razmisluvam za devojki i gitari. Mnogu vol{ebni raboti od prekrasnoto detstvo se potisnaa dlaboko vo nekoe kat~e od du{ata. Cel eden svet vo koj be{e i ovoj famozen Smile se trgna od pred o~i i se pritai vo pazuvite na ìvea~kata, vo srceto na temnicata, moèbi. No od vreme na vreme }e se slu~e{e ne{to {to povtorno }e me vrate{e i }e

407

Pisatelot

me potsete{e na lu|eto so koi imav ìveeno ili s# u{te ìveev. Taka se slu~i i so Smileta. Nebare mu be{e sudeno poradi ne{to epten da si go dokusuri vpe~atokot {to go imav za nego.

Zna~i, po mnogu godini, ve}e vi rekov, otkako se slu~i nastanot so ko{arkata, eden do`dliv, verojatno esenski den, vleze tatko mi doma, izbezumen, okokoren vo o~ite, kal do gu{a, {to se veli, i, poleka, zasipnato, re~isi bezglasno & re~e na majka mi: “Se bapnavne kaj Diovo! Se lizga{e i ne moe{e da svrti! Lom se naprajvne!” Govore{e i pla~e{e kutriot, za novata kola {to ja ima{e zemeno na kredit, u{te ne ja ima{e isplateno a bidej}i nema{e dozvola, go ima{e viknato Smileta da go vozi i da go u~i. Ama u~itel ima{e najdeno pustiot moj tatko! Veruvajte mi, sega koga se vra}am nazad vo tie godini, bi rekol deka polo{ voza~ od Smileta nitu ima nitu imalo nitu }e ima vo Makedonijava! Dovolno e da vi kaàm deka negovata grda, odvratna, zelena kako gu{ter {koda {to mu dojde kako zamena za ve}e iskilavenata Vespa, znae{e so saati da ja klava vo garaàta! Ne, ne se {eguvam! Bukvalno so saati! Od gornoto penxere na na{ata stara, sina, ku}a pokraj smrdliviot Kurderes (nie reki~kata si ja vikavme Kurdeles!) gledav kako go fa}a panika koga }e zastane{e pred nivnata niska, òlta, tro{na ku}a. Vedna{ }e svika{e po svojata èna a Smilevica kako {to ja vikaa lu|eto od kom{ilukot, uporno, kutrata, i besprekorno mu dava{e instrukcii na nam}orestiot i lo{ ma` bez ogled kakvo be{e vremeto:dali pa|al do`d, dali sneg, dali stegnal stud, dali grmelo ili bilo pekol è{ko na ulicata. Pomnam ko deneska kako mu vika{e: “De be Smile malku nadesno. Vrati sega edna peda! Edna peda ti rekov ne dve! Stoj! Stoj! Vrti levo! Glej retrovizoro, Smile! Auuuu, ojde stoednoto na

Dragi Mihajlovski

408

kom{ijata! Ete taka! Dobro e! Dobro! Sea malce nazad pod prav agol! Ne, stoj! Pod kos!” ‘Kolku kos mori èno?” }e pra{a{e Smile siot ispoten od koli{teto. “Kolku za edno vlakno nakoso svrti! Dobro e! Dobro! Sega napred, desno!” I s# taka dodeka ne vleze{e vo pustata dupka od garaà vo koja, veruvajte mi, bez problem moè{e, ne mnogu iskusen {ofer, od prva, da vnese cel eden {leper!

Potoa kako golem koga zavr{iv studii i se vrativ doma po mnogu godini, go sretnav Smileta na porta. Kurderes pove}e go nema{e, vlastite go bea pokrile i prenaso~ile kojznae kade. Podostaren, podzgrbaven, poiskriven, no barem so mnogu pogolem prostor za manevrirawe so grdata kola, cini~no me pra{a: “[to izu~i?” “Knièvnost,” mu rekov, “sakam da stanam pisatel.” Napraviv razbirliva pauza, vo koja me akna po glava seto minato vo koe mi se razla~uva{e negovata idli~na slika no, sepak dodadov. “Kako vas!” Vidov kako retkata kosa mu se nakostre{i, ne{to mu za~kripi vo du{ata, siot se stemna i mi re~e: “Gluposti, gluposti! Koj te natera na takva glupost? Moè{e tatko ti barem mene da me pra{a pred tamu da te zapi{i!” Go gledav i ne veruvav. Ova li be{e na~inot da mu se ~estita diplomata na eden od negovite porasnati, kako {to vele{e, ‘kopiliwa’, eden {to i pokraj s#, saka{e da bide negov naslednik? Pred da vleze vo dvorot i za sekoga{ da is~ezne od mojot vid, ubavo pomnam, mi re~e: “Te{ko }e ti bidi! Mnogu te{ko! Mnogu kopiqaci, pi~lemiwa se nakotija i se pletkaat kaj{o ne mu e mesto! A mrdni{, napi{i{, kaì{ ne{to, ete gi tuka! ]e te ukradat i bez sram }e tvrdat deka s# toa e nivno, deka s# od niv po~nalo! A ti si bdeel, si mislel, si go ar~el ìvoto za da iskoti{ ne{to, da ti prvne zemjava, da ti se izraduva narodeco! Ama od nimi nema spas, ti velam! Da ne bea kopiqacite sega mnogu }e imav napi{ano! Mnogu! Vaka

409

Pisatelot

mi ostana samo s’klet na du{a! Kopiqaci! Pi~lemiwa! Air da ne vidat! Od nimi vardi se! Javi mi se koga }e ti bidi te{ko!” dodade i mi go tutna telefonskiot broj v race. Za koi lu|e to~no govore{e, za koi jada~i na negovata du{a {to tolku silno gi ima{e namrazeno da bidam iskren, ne znam ni do den deneska. No po sive ovie godini rabota vo poleto vo koe i Smile rabote{e, barem veruvam deka znam za kakvi tipovi govore{e. Takvite deneska gi ima u{te pove}e. Se nakotile ko prs i pleva, ko troskot, pirej, kozjavka, ko gnili pe~urki po neploden do`d!

Ottoga{ imav u{te nekolku razgovori so Smileta, po telefon, se razbira. ]e mu se javev od ̂ airot, nekoga{ }e se izraduva{e, nekoga{ mnogu }e se rasprikaè{e, mislam duri za prijatel me smeta{e, nekoga{ }e me potpra{a{e kako mi odi rabotata; no, nekoga{, a osobeno vo posledno vreme, }e go na~ekav lo{o raspoloèn, lut, muabet ne mu se prave{e, ~estopati ne me ni prepoznava{e, samo piknat vo slu{alkata povtoruva{e: “Koj? Koj?” A koga se javiv v~era mi se javi Smilevica i mi re~e: “Zamina Smile. Se pretstavi. Ako saka{ dojdi utre.”

I eve, stoime sega ovde na Bukovskite grobi{ta, sonceto svetnalo ko da e juni, sino e pod Neolica, mnogu sino. Stoime okolu jamata vo koja po malku }e is~ezne skromniot kov~eg so Smileta vnatre nie nekolkumina: jas, pet {est stari kom{ii i trojca nervozni lu|e za koi ~uv deka se kandidati za naslednici na tro{nata òlta ku}a do na{ata po smrtta na Smilevica. Go nema tatko mi, ja nema majka mi, nema mnogumina {to potkleknale niz vremeto i kri{um se sokrile vo temnite agli na svetot. Znam deka po malku, }e go pikneme i Smileta vzemi, }e se napieme po edna komova, }e kasneme za du{a i sekoj }e si se vrati vo sopstvenata nafaka. Dotuka s# e jasno. Jasno e i deka, ko po

Dragi Mihajlovski

410

nekoj vgraden avtomatizam, ako nekoj me pra{a na ~ij pogreb sum bil, malku }e podzastanam pred da re~am na Petreviot ili Smileviot. No edno pra{awe, moè samo za mene va`no, sigurno ostanuva da kopka. Dali otkako }e se zatvori grobot, otkako ti{inata povtorno }e se vgnezdi vo skutovite na zelenoto Tumbe Kafe, dali i trevata {to nabrgu }e zbujati i }e vivne so aprilska sveìna od mogilkata na pisatelot, dali i taa, isto kako i gnevniot glas {to celo vreme dodeka stojam ovde go slu{am kako o~ajno pla~e nad tumbava, poleka, ednoli~no, re~isi zdodevno, vo godinite {to idat, }e go povtoruva ona isto, srcepara~ko, gor~livo, ~emerno: ‘Kopiqaci! Pi~lemiwa! Air da ne vidite! Se praelo dràva so vas?!’

(2003)

411

Skova

Gospode, nemav pojma, deka da nasledi{ ku}a bilo vistinski ko{mar! Osobeno ako ku}ata e stara i ako

bara popravki sekoja godina ili, vo mojot slu~aj, sekoe leto, za{to vo drugiot del od godinata ne moèv ni da pomislam da se zafa}am so takva |avolska rabota! @ena mi postojano mi vele{e: “Ne e samo da ima{ ku}a tuku treba pustata i da se odrùva. Greota e da se raspadne sama od sebe. [to }e re~at kom{iite? Neka e i vo Bitola ama na{a e! Koj }e ni ja popravi ako nie samite ne si ja doterame? Aj, ostavi gi tie knigite i trkni do tamu. Vidi {to stana so sirotata, dali u{te kapi, da ne se polni vizbite voda, da ne padnal nekoj od tavanite!” Ima{e pravo znam iako me nervira{e toa {to za ku}ata govore{e kako za dete koe go nemavme ama jas, kako {to me dal gospod, pove}e zagledan v oblaci odo{to vzemi, s# tuku ja odlagav rabotata. Vistina }e navratev edna{ godi{no, nekoga{ dvapati, }e prokrpev ne{to nabrzina kolku da se re~e deka ne{to sum storil i }e si se vratev nazad vo âirot so la`no smirena sovest deka sepak se griàm za nea.

No pettata godina od moeto surovo sopstveni{tvo nad ovaa ku}a gi izvade na videlo site nejzini mani i seta moja negrià. Dojde no` do koski {to se veli! Ili seriozno }e ja popravav ili treba{e da ja dadam na oglas

Dragi Mihajlovski

412

i da ja prodadam! “Tatko ti so blagoslov ni ja ostavi,” mi re~e èna mi, “takva ku}a ne se prodava!” Ova be{e dovolno da mi ja re{i dilemata i edna spokojna prikve~erina od mesec juni, mislam, da me donese vo Bitola. Imav namera da ostanam dvaesetina dena, da zemam majstori, da rabotam so niv kolku {to moàm, da gi fatime site yirki proyirki, da ja popravime fasadata, da gi malterisame yidovite, da gi varosame, ili nakuso, da ja napravime pristojno mesto za ìveewe! Golemi planovi za malkuto vreme i malkuto pari {to gi imav na raspolagawe!

Nema da vi govoram kako izgleda{e spieweto vo taa avetska ku}a prvata no} od mojot prestoj tamu za{to }e re~ete deka tatko mi zgre{il {to mi ja ostavi mene a ne na nekoj kom{ija, skitnik ili, ednostavno, na dràvata. Duri koga se razbudiv utredenta, krevetot propadnat, po jorganot par~iwa malter i trski od dupnatiot tavan, du{emeto iskriveno i podueno, bawata katastrofa, penxerite skr{eni, dogramata izlupena, pokrivot vdlabnat i azer da padne i da me poklopi, sfativ do koe derexe sum ja doteral rabotata za samo pet kusi, neprokopsani godini na badijalxilak i zanesuvawe. No, si rekov, sega mu e majkata! Dojde vremeto koga propu{tenoto, so golema volja, mnogu napori, vo silen nalet, moè i mora da se nadopolni!

Koga izlegov i se rastr~av niz gradot {to go znaev, {to se veli, ko sopstveniot xeb, rabotite brgu trgnaa na arno! Najdov i pazariv majstori. Mi rekoa s# }e napravat do varosuvawe, molerajot, demek, ne bil nivna specijalnost. Se mislev dali taka mi odgovara za{to ne sakav dvapati da se pogoduvam so razli~ni lu|e, no brgu me ubedija (sega im sum blagodaren za toa bidej}i nema{e da ja pi{uvam prikaznava i ne }e se ~uvstvuvav na du{a taka kako {to se ~uvstvuvam!) deka moler lesno }e najdam. “Site ste~ajci vo

413

Skova

Bitola a gi ima prsipleva, se ili taksisti, ili berberi ili moleri!” Potoa rabotite si go zedoa svojot tek! Poleka no sigurno. Otkako im iznakupiv s# {to im treba{e, mislam, pesok, gasena var, nova dograma, razni {tici, talpi, letvi, kupi{ta evtin parket, {ajki, bru}a, creva, plasti~ni cevki, te{tici, kolenca, ventili, kazan~e, {olja, plo~ki podni, plo~ki yidni i sekakvo drugo zajre, se smiriv i so saati gledav kako poleka no sigurno ku}ata se oprava. Po petnaesetina dena taa naedna{ po~na da si go dobiva likot, samo u{te posve`, poubav, pozavodliv. Nebare starec {to naedna{ ispil nekoj precizen lek pa sega, obodren i mo}en, po~nuva da se ko~operi i da se zanesuva!

Majstorite ja zavr{ija rabotata ili, popravo, ja zavr{ija svojata a otvorija milion drugi! Seto toa, kupi{tata gnasen otpad, valkaniot pod od ostatoci i hrana, ne~istata, iako nova, bawa, odvratno zagadeniot dvor od ~ove~ka neodgovornost i ìvotinski izmet, treba{e da go sredam jas! I go srediv, so ovie moi neverojatno vredni race iako tri dena potoa, ko poluden, se miev pet pati na den za nekako da is~ezne smrdeata {to se ima{e zaka~eno za mene ko nekoj nenadoen krle`. Veruvajte mi, mi se sma~i ìvotot i taa moja ku}a i seta Bitola! U{te malku mi treba{e, iako dojden do krajot, da se otkaàm od s#, da si gi soberam rabotite i da me snema ottamu za sekoga{! No rabotite si imaat svoj tek i toj nikoga{ ne se menuva pod koe i da e i kakvo i da e ~ove~ko vlijanie!

Zna~i,taman sakav da se prepu{tam na nafakata i da is~eznam od ovoj mal, odbivno zacementiran svet, koga na vratata se pojavi K. Ne, nema nikakva vrska so onoj K. na Kafka! Ednostavno site go vikaa K. {to be{e kratenka od imeto Krste {to najverojatno (ne znam, ne sum proveril) stoe{e vo negovoto kr{teni~e! “Vlezi K!” mu rekov. êkav

Dragi Mihajlovski

414

edno pet minuti, mi se ~ini, da sfati {to mu rekov oti toj stoe{e pred vlezot ko zakovan, ni{to ne govore{e, nieden del od svoeto kuso, debelo telo ne go pomrdnuva{e. Duri potoa, po tie pet minuti, mi se ~ini, naedna{ dade znak deka e ìv i deka nekakvi signali stignale do negovata moròvska glava preku debeliot, neverojatno zgoen vrat! Obi~no vaka vi doa|aat na vrata lu|eto koga imaat ne{to neprijatno, naj~esto ta`no, da vi soop{tat. No K si be{e takov od ra|awe, takov site go znaevme, iako toj be{e mnogu postar i moè ima{e drugo znaewe za rabotite. No toa si e ve}e druga rabota. Bitno e da vi kaàm deka negovata nenajavena pojava na mojata nova, lakirana vrata, voop{to ne me voznemiri. Za{to, ve pra{uvam, {to moè{e lo{o da mi kaè? S# lo{o {to moè{e da se slu~i mi se ima{e ve}e slu~eno, mislam, na umira~ki na roditeli, bliski i takvi raboti. Zatoa ~ekav, mislovnata ma{inerija, zar’|ana i zako~ena od debelite naslagi ~isto salo, da go pomrdne ova telo navnatre ili nanadvor, seedno na kade }e izbere da trgne. K re{i da vleze.

“Bravo, ma{ko!” mi re~e koga sedna na stolot i ja zafati, mi se stori, polovina kujna. “Taka se praj! Odma s#, a ne ko nekoj, godiwe!”

Od nekade izvadiv rakija i go ponudiv.“A ne, moeto odamna si go ispiv!” me prese~e i ostana

dosleden na toa iako jas, po stariot obi~aj, sepak mu turiv edna veruvaj}i deka kako mnozina drugi, i toj }e se premisli i }e ja ‘xitni’ kako {to velat bitol~ani, no, ~a{kata, za golemo ~udo si ostana negibnata do krajot na negoviot kus prestoj vo mojata ku}a.

K. ne zboruva{e ni{to edno desetina minuti. Za celo toa vreme ni negovata te{ka masa od salo, koski, meso i nervi zaedno so ispruènata pokusa noga pod masata ne se

415

Skova

pomrdnuva{e od mesto. Samo, od vreme na vreme, mi se stori, se obiduva{e (iako mnogu te{ko mu ode{e manevarot poradi debelinata i kusosta na vratot) so kuso potstriènata glava {to odvaj ja pomestuva{e levo desno, (kaj ovoj ~ovek, mislam, s# be{e pokuso od obi~no – visinata, kosata, nozete, racete a moèbi i ne{to drugo, ne znam, ne moàm sega da se setam) da vidi do kade mi e rabotata, do kade sum stignal so popravkite, so kojznae u{te {to, mislam. Ne mi be{e mnogu prijatno, priznavam, no znaev deka malskiot red bara da ja istrpam ovaa ‘inspektorska’ misija na kusiot. Za{to samo toj i nikoj drug, moè{e, po premol~ena soglasnost na site vo okolinata, da doa|a bez pokana tamu kaj{to se raboti i da izvr{i nadgled! Ne znam kakvo zadovolstvo nao|a{e vo ova, no go ostaviv spokojno da si ja zavr{i rabotata iako, od vreme na vreme, se ~e{kav kaj bakembardite, si go fa}av tilot so levata raka i si ja kubev izret~enata i obelena kosa.

“U{te Skovata ti fali!” re~e K. stru~no po desetminutniot molk nebare zavr{uvaweto na mojata rabota mu be{e beskrajno va`na. “U{te toj i gotov si!” dodade.

“Skovata?” rekov. “Ne be{e toj konduraxija?”“Konduraxija e samo zime a drugoto vreme e bojaxija!”

podgotveno me prese~e K. ~udej}i se kako toa ne go znam.“Dobro,” rekov, “a kade da go najdam?”“Nikade!’ mi re~e K. “Nema {o da go bara{. Toj znaj

i samio }e doj!”“Od kade znae?” rekov.

“Znaj,” re~e, “koga ~oek ìvej od to mora da znaj!”Potoa pominavme u{te polovina ~as vo ~udnata

ti{ina {to vo me|uvreme se spu{ti i ste`na vrz du{emeto od nevarosanata kujna. Bev preumoren, prenapregnat, od vreme na vreme mi ide{e da vreskam od maka i nemo} za{to

Dragi Mihajlovski

416

sakav da se zavr{i rabotata {to pobrgu, da se spakuvam i da me snema tamu kade{to mislev deka pripa|am. No ni{to ne rekov, nikakov krik ne ispu{tiv, nikakov znak deka mi e dojdeno do nosot ne dadov, {to moèv da kaàm, vi se molam, sekakvi frazi se imav izna~ueno vo ìvotot, sekakvi gluposti iznavideno, sekakvi povedenija iznatrpeno. Sedev taka zauten na stol~eto, na rabot od o~ajot, nervozen od merata nadvor, zagledan la`no vo Krsteta, vo slikite zaka~eni na yidot zad nego, vo grdiot tavan nad nego, grdite yidovi okolu nego. Ne znam zo{to, ne znam od kade i kako no s#, siot moj stesnet, unièn, obezglaven svet naedna{ po~nav da go doveduvam vo vrska so nego. S#, duri i ona {to mi be{e i {to ne mi be{e, mi stana K.. Se xarev vo nego ili niz nego seedno i ~ekav, kojznae zo{to, tokmu od nego, od taa nepodvi`na, te{ka, grda masa od mesi{te i salo {to neobi~no tu~no di{e{e, zbiva{e, ofka{e, da dojde spasot. I dojde. Neobi~no i nenajaveno. Koga najmalku o~ekuvav.

Odedna{, od samata ti{ina ili od prikve~erinata ili, {to be{e najverojatno, od samiot K. koj{to, ko edna{ angelot Denica vo rajot , se strese i se otvori, izleze toj – Skovata. Nasmean, visok, vo sin rabotni~ki kombinizon isprskan so var nasekade, vo levata raka kofa so bela te~nost, vo desnata drvena skala na rasklopuvawe, za pojasot zadenati najrazli~ni ~etki. Od zelenite o~i mu izleguva{e neobi~en sjaj nebare svetec privremeno simnat od nekoja freska za da mi ja dotera ku}ata, da ja svetne, crkva da ja napravi, a potoa da se vrati nazad na studeniot yid od nekoe blisko svetili{te na koe verojatno bitisuva. “Po~nuvame,” re~e. “Namesti ja skalata!” Odev po nego i mu gi slu{av kusite, precizni napatstvija. “Daj mi ja ~etkata!” “Ne taa, drugata!” “Doturi malku voda!” “Pazi da ne se zgrut~i!” “Toa e toa!” Mislam za nula vreme yidovite bea gotovi.

417

Skova

Mirisot od presnata var prijatno me zamelu{uva{e i mene, i ti{inata vo ku}ata i no}noto pile nadvor {to pritaeno vo nekoe agle od temnicata, spokojno si psale{e. Gledav vo Skovata kako potoa, ka~en na skalata, ko nekoj ogromen xin, sam, so nozete, ve{to ja pomrdnuva i brzo gi pokriva grdotiite od {irokite tavani.

“Saka{ malku sam da proba{?” mi re~e naedna{ Skovata ka~en na najgornoto odmori{e od skalata koga stigna do tavanot od kujnata, posledniot {to ostana za varosuvawe.

“Mi e strav!” rekov ko malo dete. “Od {to se pla{i{?” mi re~e Skovata.“Od s#,” mu rekov, “od visina, od sebe, od svetot!”“Ka~uvaj se vamu!” mi re~e.“Ne moàm,” rekov, “mi se vrti!”“Ka~uvaj se koga ti velam!” mi re~e, naedna{ se

spu{ti, me fati za raka i, po tri sekundi, se najdov iska~en najgore na drvenata skala desetina santimentri sproti ispraveniot Skova. “Zemi ja ~etkata! Taka! Drì ja!”

“Ne moàm,” vikav, “vaka so vratot nagore }e mi se slo{i i }e se aknam dolu.”

“Gluposti!” re~e, “taka im se ~ini na site upla{eni du{i~ki koi bez posebna pri~ina, nekade, niz tekot na vremeto, ja zagubile samodoverbata! Sega }e ti pokaàm kolku e lesno! Samo ti drì ja ~etkata! Taka!”

Ja stegnav drvenata ra~ka od ~etkata i osetiv kako preku nejzinite beli, vla`ni vlakna go dopiram tavanot. So desnata raka, Skovata cvrsto ja fati mojata desna raka so koja ja drèv ~etkata i poleka mi ja pridviì.

“Taka, taka!” mi re~e, “ete go ma~kame zaedno, gleda{?”

“Ubavo e!” rekov i naedna{ setiv neobi~na lesnina

Dragi Mihajlovski

418

na du{a.“Ma~kaj!” mi vele{e Skovata dodeka mi ja dviè{e

rakata po tavanot a so nozete ja pomestuva{e skalata pod nas. “Zamisluvaj deka crta{ yvezdi. Deka tavanot e vtoro, tvoe, samo tvoe nebo po koe moè{ kade saka{ i koga saka{ da si crta{ yvezdi!”

“Zamisluvam, zamisluvam!” velev i lesen ko perduva, bez vrtoglavica, glavobolka, ma~nina, go boev, go krasev, go kitev so vedi vtoroto, prekrasno, samo moe, belo, ~edno, devstveno nebo…

Ne znam kolku vreme pominav vo taa blaèna aktivnost no znam deka potoa, po edna minuta ili po cela ve~nost, kojznae, se razmrdav, {irum gi otvoriv o~ite i go zdogledav K. kako ‘r~i na stolot so pokusata noga s# u{te piknata pod masata. Go fativ za ramewa i go zdrmav.

“Sej si ma{ko madro!” mi re~e spokojno so poluotvorenite o~i. “Toj znaj i }e doj! U{te ne mi verva{?”

Se spu{tiv na stolot od sprotiva i po dolgo vreme ~ove~ki se nasmeav.

Mi be{e mnogu, mnogu lesno na du{a. (2003)

419

Ne znam u{te kolku pati treba da go pro~itam Hamlet za da se ubedam deka vakva fraza tamu ne postoi

iako eden moj star prijatel, Marjan Mor, mi tvrde{e i, verojatno, u{te bi mi tvrdel da e ovde, deka postoi i deka taka mu rekol na edno mesto Hamlet na Horacio vo eden od srpskohrvatskite prevodi. Koga, zo{to, vo koj ~in i vo koj prevod taka mu rekol princot na svojot najveren drugar nikoga{ ne mi ka`a. Mo`no e da gre{am, ne znam, iako ova te{ko go priznavam, no znam deka milion raboti ottoga{, od tie ubavi studentski denovi, mi go natrudnile pameteweto pa sega ne mi e lesno da se setam. No nego dobro go pomnam! Marjan Mor! Kako samo nenadejno, od neizburi~kanata temnica na moeto pomnewe iznikna toj rus, zadrt, beskrajno cini~en Srbohrvat ili Hrvatosrb, seedno i vedna{, ko po nekoj zakon na spoeni sadovi, ja povika ovaa, re~isi sum siguren, nepostoe~ka replika vo spomenatata drama:’[tedwa, Horacio!’

Ne, nemam namera da vi govoram za Mor, mo`ebi drugpat, ne znam, ako dade gospod, iako negovata prikazna, verojatno, e mnogu pointeresna od ovaa {to vaka nasr~en se obiduvam da ja po~nam. Vo sekoj slu~aj veruvam deka negovata e, barem, po~ove~na. Mnogu, mnogu po~ove~na! No sega se interesiram za mnogu posu{testveni, pobitni za nas raboti!

‘[tedwa Horacio’

Dragi Mihajlovski

420

Mor go spomnav samo zaradi frazata, a frazata samo zaradi zapo~nuvaweto na prikaznata za eden na{ minister koj{to, od migot koga sedna na ministerskiot stol, mi se ~ini, ne pravi ni{to drugo tuku samo ja izgovara ovaa nepostoe~ka replika na Hamlet i toa tolku glasno {to posledicite se zakanuvaat da ni ja o{utat, ogluvat i skusat sosem na{ata mila i nikoga{ nepreàlena nacija!

‘[tedwa Horacio!’ slu{am i deneska, vo ova gluvo sredzime koga, siot stegnat, zavitkan vo }ebe, smrznat, skukulen, zaklu~en so dvojna brava, zamandalen so tri reziwa i golem rajber ovde vo stanov vo âirov, za minutka ili dve go pu{tam radioto (na poslednite baterii) za da ~ujam {to ima novo, do kade sme stignale so {tedeweto, so toj najgolem potfat na koj se nafativme za vaka balkanski oglupeni od vremeto, da se opametime i da otpatuvame vo veteniot svet na pametnite i bogatite. Televizor, vo ovaa naprednata faza za koja vi govoram, sosema razbirlivo, nemam. Ne gream, ne pu{am, ne pijam, ne di{am odnosno, da bidam poprecizen, di{eweto go imam svedeno na samo najnu`noto àbrirawe za da tro{am minimum kislorod. Prostete i za zborot tro{am {to go upotrebuvam vo prikaznava za{to toj e zabranet i progonet od site postoe~ki i nepostoe~ki re~nici na na{iot jazik no znam deka vedna{ }e mi prostite koga }e se uverite deka negovata upotreba kaj mene ima sosema simboli~ko zna~ewe, pove}e kako taèn spomen na zna~enskata polnota {to nekoga{ ja imal a ne kako ne{to {to navistina funkcionira ili e nabieno so energija.

A s# po~na mnogu ednostavno, duri naivno, bi rekol. Izleze ovoj minister za koj vi govoram, edna oktomvriska ve~er, pred godina-dve, na na{ite televizori i, onaka, poluseriozno, ko na {aka, re~e ne{to od koe najva`na, sekako, be{e re~enicata ‘od deneska nema tro{ewe’ a nie,

421

[tedwa Horacio

normalno, takvi kakvi {to n# dal gospod, da ne veruvame vo ni{to, go sfativme u{te poneseriozno. Koga slednata ve~er povtorno se pojavi na malite ekrani i go povtori istoto sega so mnogu poseriozen, postrog ton, nie, vo samoodbrana ko nekoi te{ki kriminalci (nebare sme ukrale ne{to koe sega treba{e da se brani) vedna{ ja izvadivme od pod pernica pogovorkata ‘Sekoe ~udo za tri dena,’ kako i sekoga{ koga }e ~uevme deka nekoj ili ne{to se zakanuva da ja naru{i na{ata mehani~ka, banalizirana do beskraj, inertna no ramnomerna beda na postoewe. Nie, znaete dobro, koga odbranata na na{ata sovest, pred s#, e vo pra{awe, si ja imame na{ata te{ka artilerija, na{ata oklopna divizija od raznorazni pogovorki, koja ume{no ja aktivirame i za arno i za lo{o i za mir i za vojna i za ubavo i za grdo. Da ne ~uva od sr~ka, od kap, od damla, od pregolema radost, od prete{ka taga. Taka i ovojpat. Sekoj od nas se zapra{a: {to treba ova da zna~i? ‘Od deneska nemalo tro{ewe’? ‘Ne e ni prv ni posleden!’ se ras~u vedna{ niz dr`avata. Ili ‘Gospod da n# ~uva od polo{o!’ ‘Sme ~ule i postra{no!’ Zna~i osnovniot komentar be{e: ‘Minister ko minister, nov e pa mora{e, koga toga{, da se pojavi na televizija i ne{to da ka`e. [to ima tuka tolku lo{o? Trebalo da se {tedi? Pa toa i vrap~iwata go znaat!’ Dali treba{e da se voznemiruvame za toa?

No vedna{ se vide deka pogre{ivme vo procenkata. Za{to koga na gospodinot minister mu stana jasno deka ovaa bezli~na amorfna masa {to se vika narod ne go klava mnogu na maslat, naedna{ po~na da gi kreva cenite. Deneska strujata, utre vodata, zadutre telefonskite impulsi, pozadutre stanarinata. Sekoga{ so istiot izgovor: ‘Treba da se {tedi!’ koj{to, mene, kako {to ve}e vi rekov postojano mi go vade{e Mor pred o~i i negovata nepostoe~ka fraza od

Dragi Mihajlovski

422

Hamlet ‘[tedwa Horacio!’ Potoa se fati za hranata, prvin lebot, pa masloto, pa zelen~ukot, pa ovo{jeto. Vakvite nevideni astronomski ve`bi vrz na{ata beda brgu si go storija svoeto. Duri i pobrgu odo{to nekoj bi o~ekuval od eden vaka zauten, neverojatno trpeliv i zabegan narod.

Otprvin, {to e mo{ne normalno, nastapi neviden molk. Lu|eto se gledaa eden vo drug i nikako ne moèa da poveruvaat {to im se slu~uva. No po redicata ̀ estoki udari po na{ite poluiskinati, dupnati xebovi, nekoj poo~iklen, od odbranbeniot arsenal ja izvade onaa poznatata ‘\avolot ja odnel {egata!’ po koja vedna{ sledea ‘Da si go gledame alot!’ i ‘Nema drugo ~are!’. Navistina n# zdoboli i n# zdoèè. Kako nikoga{ dotoga{. Oti za buntovi nikoga{ ne ne bivalo, vedna{ se prisposobivme na edna druga poslovica, mo{ne poznata, so dlaboki tradicionalni koreni i {iroki istoriski dimenzii koja na{ite pretci ja pretpo~itale vo dolgite godini na ropstvo i pokornost pod jaremite na mnogute poagresivni i, bi rekol, ponapredni narodi od nas. Zna~i koga vidovme kolku e saatot, si rekovme ‘]uti si, traj si. Navednata glava sabja ne ja se~i!’ i se predadovme na nafakata.

Prvin se otkaàvme od telefonite. [to moè{e da bide porazumno od ova? Si rekovme, ‘{to mu falelo na na{ite stari bez telefoni?’ ]e si zastanale na nekoe rit~e, zelenilo kolku saka{, nekoe jar~e pokraj niv si {trpka od trevi~kata, pa }e si se dovikuvale ‘Eeeej, Petreeeee, areeeeen?’ a ovoj od nekoj drug rid otkar{ija }e mu vratel ‘Areeen, areeeeen, tiiiiii?’ I taka natamu. Em ve`ba za grloto, em budewe na skakulcite i {turcite po livadite, em s# besplatno. A i {to se pretera so muabeteweto po telefonite se pretera. Ne znam kolku milioni toni prazni, malogra|anski zborovi se imaa xabe istro{eno niz ìcite.

423

[tedwa Horacio

I koj vide fajde od niv? Nikoj. Samo telefonxiite i nivniot visokodohoden du}an! Vaka em za{tedivme eden kup pari, em slatko im se odmazdivme na krvopijcite! Treba sepak, za volja na vistinata, da kaàm deka ne bevme ednodu{ni vo otkaùvaweto! Nekoi se protiveja u{te dolgo vreme no koga sfatija deka nema mnogumina so koi moàt da muabetat po telefon, vidoa ne vidoa, i tie se otkaàa! Treba{e da vidite kolku gluvi, mra~ni, sme{ni i nepotrebni vo prostorot bea telefonskite banderi naredeni ko slepi Samuilovi vojnici po ulicite! Ne pomina mnogu vreme a lu|eto, koga dojde zimata, si gi isposekoa i si gi iskoristija za ogrev vo dolgite, studeni, vistinski temni no}i.

Potoa na red dojde strujata. Si rekovme, {to }e ni e struja? [to im falelo na na{ite stari bez struja? Vistina si legnuvale so koko{kite, ama zatoa odmorni i bodri se budele u{te so prvite mugri i denot go koristele kako {to treba: od sabajle do ve~er. Od Elektrodistribucija prvin ni se zakanija so sudski tu`bi. ‘Platete ili }e ve isklu~ime!’ Nikako do niv ne dopira{e na{iot nekaàn no premol~eno dogovoren odgovor: ‘Isklu~ete, ba{ ni e gajle!’ I n# isklu~ija. Eden po eden. A nam ba{ ni be{e gajle. Duri cini~no se raduvavme {to celata dràva stana simbol na denskata svetlina. Barem po toa bevme edinstveni vo svetot. No}nata zamina vo zaborav. Se razbira, toa ne ode{e taka lesno. Mnozina, naviknati na no}en ìvot, pobudaluvaa od maka. No nie, re{itelnite, bevme tvrdi vo re{enosta. Odma ja izvadovme: ‘Ima navika ama ima i odvika!’ pogovorka koja re~isi sovr{eno gi zasrami nere{itelnite. Ovie u{te dolgo, ne moèj}i rano da zaspijat, prvin koristea gazieni lambi no koga i toa im stana skapo, preminaa na borin~iwa {to gi vadea od korite na borovite. No najposle, koga i borovite o{utea i pove}e ne moèa da im izlezat vo

Dragi Mihajlovski

424

presret i tie kako {to nie drugite rekovme ‘Si legnaa na bra{noto!’ i se pomirija so mrakot.

Za vodata ne treba mnogu da vi govoram. Od vodovodite, vodovodxiite, puknatite cevki, te{ticite, kolencata, vodomerite itn. brgu i re~isi so zadovolstvo se ottarasivme. ‘Pij voda od izvorot!’ stana na{ata omilena pogovorka. Ili: ‘S# e slatko ako se izma~i{!’ Treba{e da n# vidite kako u{te od rano na sabajle, od samiot osun na denot, {to se veli, kako vo dolgi redici, so stomniwa, kofi, legeni, vangli, vedra i drugi ~am~iwa, kan~iwa i crpalki, ~ekame trpelivo za da stigneme do izvorite {to, za sre}a, s# u{te izda{no xrxaa od planinskitee zaseci. Tu{iraweto, normalno, koe gi ima{e preminato site granici (Zamislete, nekoi se tu{iraa i po tripati na den!) be{e ve}e nevozmo`no za{to so prekinot na vodovodnite mreì, bawite stanaa seni{ni kvadrati po stanovite, mesta vo koi sega se ~uvaa otpadocite od skromnite obroci na lu|eto, novi buni{ta na ~ove~kata nesoodvetnost vo prostorot.

Ne treba ni da spomenuvam, verojatno pretpostavuvavte, deka siot kulturno-zabaven ìvot zamre. Prirodno e, vo vakvi specijalni okolnosti, prvin da se otkaème od kulturata. I nikoj ne se pobuni. Nabrgu teatrite, kino salite, domovite za kultura, stanaa skladi{ta za drva a pe~atnicite {to gi imavme prsipleva, magacini za neophodnite namirnici. Za sli~na namena, se koristea i pekarite za{to, kako takvi, ve}e nemaa nikakva smisla. Lebot na{ nasu{en, sekoj po~na da si go pravi doma, vo nabrzina izgradenite furni so bra{noto {to se dobiva{e od somelenoto ìto vo povtorno otvorenite vodenici. Prestanavme za sekoja sitnica da odime na pazar. Nabrzina si napravivme koko{arnici, ko~ini i vo

425

[tedwa Horacio

zapostavenite i zloupotrebeni dvor~iwa naskoro, pokraj zasadenite luk~iwa, kromit~iwa, grav~iwa, boranii, zelki, domati, piperki i drugi zelen~uci, po~naa da kokodakaat koko{ki, da kukurigaat petli, da grovtaat svin~iwa i da se {epurat misirki i pajki.

Koga sme ve}e kaj hranata, vedna{ da kaàm deka najprvin, {to e sosema normalno, se otkaàvme od slatkite. ‘Blagoto gi rasipuva zabite!’ si rekovme za uteha i ja prifativme gluposta kako fakt. Se znae koga se jade slatko, velea posebno ènite. ‘Od novina na pogibel!’ be{e naj~estata fraza {to treba{e da zna~i mnogu retko ili re~isi, nikoga{! No bez slatko se moè{e! Malku se lutea de~iwata, poplakaa edno mesec-dva no koga im vleze vo glav~iwata deka taka mora da bide i tie, vdahnoveni od vremeto vo koe ìveeja, po~naa me|usebe da si kaùvaat nau~eni ili polunau~eni pogovorki za uteha {to sekojdnevno fr~ea od ustite na postarite vo semejstvata. ‘Mnogu slatko ne ~ini!’ velea {to mu doa|a{e nekako ko prevod na poznatata ‘Mnogu arno ne e na arno!’ A, {to e vistina, toa stana i mnogu prakti~na preventiva bidej}i odamna stomatolo{kite ordinacii prestanaa da postojat pa sekoj rasipan zab mora{e da se vadi, a vadeweto, normalno bez anestezici, stana vistinski pekol. Site, ama bukvalno site vo dràvata, osven starcite koi odamna imaa ras~isteno so zabite, imaa smrten strav od pomislata deka treba da odat na zabolekar!

I mnogu drugi raboti se skusija i zaboravija vo vremeto {to doa|a{e no, bidej}i nemam namera na{iroko i nadolgo za toa da vi govoram, samo u{te }e vi ja spomenam edna od najgenijalnite idei do koja dojde nekoj od nas. Eden dekemvriski den se ra{iri vesta deka nu`noto, neophodnoto {to u{te treba da se napravi za sproveduvaweto na voljata

Dragi Mihajlovski

426

na ministerot da bide stopostotno, e za{teduvaweto vo lu|e. Nositelite na idejata tvrdeja deka toa e ~ista matemati~ka operacija koja brgu }e dade isklu~itelni rezultati. Zna~i, predloìja a nie, normalno, vedna{ prifativme, da se svede natalitetot na nula a mortalitetot da se zgolemi do maksimum. Za taa cel, zabranivme ènewe maèwe, seksualno pribliùvawe, dodvoruvawe i sli~ni ~ove~ki gluposti. Presmetavme deka idealnata sostojba na naselenieto po glava na ìtel bi bila eden ~ovek na sekoj kvadraten kilometar ili vkupno treba{e na{iot narod da se svede na dvaeset i pet iljadi trista trieset i tri ìteli. No bidej}i toa ne ode{e tolku lesno i brzo (lu|eto ednostavno ne moè{ sosila da gi natera{ da umrat), padna predlog, morbiden, se razbira, no od merata nadvor potreben, da moè da se ubivaat lu|e postari od pedeset godini. Treba{e da vidite kako grupi pomladi lu|e so ispi{ani paroli ‘S# za {tedeweto!’ odea od ku}a na ku}a i bezmilosno gi likvidiraa site koi im se ~inea na vozrast pogolema od dozvolenata. Deneska koga ova vi go kaùvam, granicata, normalno, e pomestena nadolu i sega gi ubivaame site nad dvaeset godini za nekako da go natokmime brojot!

]e se zapra{ate, mnogu logi~no, se razbira, {to vele{e na toa gospodinot minister? Dali be{e sre}en {to vaka dosledno, beskrupulozno, ja prifativme negovata poraka za {tedewe i ja sprovedovme vo delo? Iskreno da vi kaàm, ne znam. Samo znam deka otkako se otkaàvme od strujata, se otkaàvme, logi~ki, od s# povrzano so nea, zna~i, i od televiziite, radijata, vesnicite, spisanijata ili nakuso, od site sredstva za masovna komunikacija. A bez niv, brgu zaboravivme kako mu izgleda{e facata i {to i kako govore{e, dali moèbi se kae i sli~no. No sigurno edno ne zaboravivme: negovata tiha, Morovska,

427

[tedwa Horacio

morni~ava, nepostoe~ka replika od Hamlet ‘[tedwa Horacio!’ koja i den deneska glasno yvoni vo u{ite na ovoj neverojatno pokoren i poslu{en narod i gi tera negovite preostanati pripadnici na uporna, slepa, samouni{tuva~ka poslu{nost.

A, da, zaboraviv. Ne vi kaàv {to stana so gospodinot minister. Znam deka toa ve interesira. Kolku godi{en, na primer, be{e i taka natamu. No, da bidam iskren, navistina ne znam. Dogovorite vaèa i vaàt za site a toj, u{te koga se dogovori ova so zgolemuvaweto na mortalitetot, mislam, be{e nad pedeset. Ottoga{ ima{e mnogu ~istki, mnogu doprva se podgotvuvaat. Ako uspeam da preìveam, vi vetuvam deka }e doznaam i zadolìtelno }e vi kaàm!

(2003)

428

Merso

Pla}aweto patarina ili ba`daraweto e mnogu stara prikazna koja, do den deneska, se povtoruva, vo vakva

ili vo onakva varijanta. Nemam namera da vi ja prikaùvam ovde nejzinata istorija iako taa, sama po sebe, bi bila mnogu interesna za prikaùvawe. Zamislete naslov Istorijata na ba`dareweto niz vekovite kaj nas i vo svetot: tom prvi! Sjajna magistratura. A potoa, samo dopi{uvate tom vtori i eve vi cel doktorat {to moè da se odbrani pred koja i da e namurtena komisija na svetot! No, za ovaa prigoda, za polesno da mi mine trudnava no} pred utre{noto sudewe, ili, ednostavno, za da mi olesne na du{a, dovolno e, mi se ~ini, od taa zamislena no nenapi{ana dvotomna istorija, da vi go svrtam vnimanieto na nastanot {to se slu~i v~era i me dovede ovde zad re{etki a ima tesna vrska so ba`dar~ilakot. Moèv, se razbira, i da vi ja raskaàm tipi~nata parabola so naravou~enie za ba`dareweto od tursko za patuvaweto na nekoj na{inec do Stambol so ne znam kolku tovari jajca {to naumil da gi prodava na nekoj od tamo{nite pazari ama ba`darxiite, tie temni ~eka~i po xadiwata, kako }e pominel niz nekoj grad mu zemale po malku od jajcata, taka {to koga, na krajot, stignal na odredi{teto, ne mu ostanalo nitu edno. Osobeno }e be{e interesen krajot, odnosno {to potoa se slu~ilo so ogor~eniot i izbezumen siromav vo

429

Merso

tu|ata i nepoznata metropola i kako, kutriot, reagiral! Ili, da re~eme, zamislete so kolkava vozbuda bi moèl da gi kaùvam kusite no privle~ni epizodi od ova idno dvotomno knigi{te za kutrite na{i turisti {to sekoja godina, vo potraga po poevtin odmor, se obiduvaat da stignat do Crnoto More! Sekoga{, po vra}aweto, site se pi{mant {to oti{le tamu za{to, po pat, propisno gi odrale sovremenite ba`darxii, bilo carinici, bilo policajci i gi dovele na rabot da go storat ona {to jas go storiv i zaradi koe sega se tresam zad re{etkive vo ovaa studenikava, neprijatna, grda no} po koja }e sledi odlukata za mojata idnina dokolku za nekakva idnina voop{to moàm da govoram!

No ovde re{iv, bez ogled na mornicite {to vedna{ mi doa|aat koga pomisluvam na nastanot {to, prirodno, e del od dolgata, nepregledna, nedopi{liva istorija na ba`dareweto, da se obidam da vi dolovam ili, poto~no, da vi opi{am, vo ramkite na moite mo`nosti, eden ~in koj{to, mislam, gledano od psiholo{ki aspekt, }e frli nova svetlina vrz op{tata slika za ba`dareweto kako pojava od poseben vid. Istovremeno }e vi ovozmoàm da ja ~uete mojata verzija na nastanot po povod koj reagirav, a kako posledica od {to, sega sum ovde vo zatvorov. Od vas ne baram ni{to. Moèbi samo razbirawe i, se razbira, trpenie za{to, iako sum studiral knièvnost, kaùvaweto ne mi odi ba{ najdobro, pa moè, ovde-onde da mi zapne tekot na raskaùvaweto, mislata da mi zastrani i da mi zabega za{to nasetuvam so malovo kaùva~ko iskustvo {to go imam, deka mnogubrojni se raskaùva~kite zamki pri sozdavaweto a golema obvrskata da kaè{ ne{to i pritoa nekoj da se zainteresira za toa i u{te da pokaè razbirawe i da te sfati!Zatoa odnapred ni{to ne vi vetuvam osven deka }e bidam mo{ne kratok, najkratok {to se moè, pokratok

Dragi Mihajlovski

430

– zdravje!Zna~i v~era, vo sparnoto, zapurni~avo popladne od

majov, vo godinava koga se vodi vojna na severozapad, vozev po avtopatot kon Gradsko, nervozno i brzo, od merata nadvor. Gi imav otvoreno dvata napre`ni prozorci za da bie promaja i za da moàm polesno da di{am. Za posledicite ne mi be{e mnogu gajle, va`no be{e da se izmine taa neprijatno topla i zagu{liva delnica od Veles do Gradsko, a potoa }e mu ja mislev. Go minav mostot na Vardar kaj motelot ‘Makedonija’, i po ubaviot {irok kolovoz brgu stignav kaj patarinata gore na rit~eto nad podzaspanata naselba. Da ne ve davam sega kako izgleda{e patarinata, kolku e tamu toplo i neprijatno, kolku mirisa na jaglen monoksid, nafta, benzin pa duri i na gas, kolku sekoja podolga zadr{ka tamu sekoga{ a osobeno na takvo vreme, moè da ve izvadi od pamet, da ve {ekne, da ve izmesti so seriozna opasnost nikoga{ da ne se vratite vo mente{iwa. Zgora na ova, sonceto celo vreme mi bie{e v o~i za{to branikot za sonce nad volanot odamna go nema{e, od koi pri~ini sega ne moàm da se setam, pa morav da vozam so desnata raka a so levata da si ja {titam pro}elavata glava. Ako voop{to moèv za ne{to da mislam, toga{ samo mislev kako da se spasam od spobudalenoto sonce i kako {to pobrgu da se najdam na nekoja poprijatna delnica od patot!

Pred mene nema{e nikoj. Za ~udo, poleka i bez ~kripewe na sopira~kite zaprev pred spu{tenata drvena rampa. Rutinski izvadiv pedeset denari i gi staviv vo vlaknestata raka {to se podade od penxer~eto na zagradeniot, betoniran prostor. Taa vedna{ se povle~e vnatre a jas ostanav so levata raka ispruèna nadvor. O~ekuvav, normalno, za sekunda, dve ili najmnogu pet, da go setam biletot vo nea, da ja povle~am v kola i otkako }e

431

Merso

go frlam vo koe i da e kat~e od voziloto, da ja vratam na za{titni~koto mesto kaj glavata, da po~ekam da se krene rampata, da pritisnam na gasta i brgu da me snema {to podaleku od toa, surovo, tu|o, pròlno, a~ikno i golgotno mesto. No levata raka mi ostana ispruèna nadvor za{to, mi se stori, ni po pet, ni po deset, ni po cela ve~nost od sekundi ne se spu{ti ni{to vo nea a sonceto, kako posledica od toa, prodolì bezmilosno da me udira vo neza{titenata glava. Se potev ko nenormalen, mi ide{e da puknam od è{tina i maka taka raspnat na a~ikot vo nedoli~nata, prosja~ka pozicija vo koja, bez nikakva vina, odedna{ se najdov. “Dali dobro patuvavte, gospodine?” naedna{ dopre do mene ~udniot, podzaripnat glas na slu`benikot.

“Molam?” rekov na rabot od izdr`livosta, na rabot od site nervi i damari, na rabot od site normalni svetovi.

“Dali dobro patuvavte, ve pra{av?” objasni trpelivo i spokojno ~ovekot od zad penxer~eto i ~uv kako glasno kivna i ispu{ti kup bacili vo tesniot prostor od klaustrofobi~nata dupka vo koja be{e piknat.

“Da, mo{ne dobro, blagodaram,” mislam rekov onaka rutinski iako s# u{te iznenaden {to ~ovekot voop{to mi pravi muabet.

“Da ne vi be{e toplo?” prodolì uporno glasot, gri`livo i maj~inski nebare bev dete zagubeno na {inite od svetot pa sega treba{e toj da me vrati na vistinskiot kolosek. Ova me natera da se svrtam i ubavo da se zagledam vo liceto na neo~ekuvaniot sogovornik za{to otsekoga{ mi bile grdi i neprijatni bo{-muabetite, onie {to se vodat koga pogledite na sogovornicite skitaat vo razli~ni pravci. Vo niv sekoga{ ima podmolna namera. Zatoa sakav da go gledam v o~i i da me gleda v o~i {tom ve}e zapo~navme, ne po moja volja, muabet. Se razo~arav koga vidov deka

Dragi Mihajlovski

432

~ovekot od zad penxer~eto voop{to ne gleda vo mene, tuka samo taka si postavuva pra{awa, retori~ki glavno, na koi, se vide odgovorite odnapred si gi znae.

“Toplo e, ama mora da se izdrì,” se ~uv kako govoram zagledan preku s# u{te ispruènata leva raka vo profilot od liceto {to mi govore{e od zad penxer~eto, Zabeleàv eden gust, crn, isukan mustak kako nervozno podigruva nad bledata usna; edna ostra, malku potkinata ve|a kako nepristojno se optegnala nad crnoto, podzamiàno oko i eden dolg, nevkusno is{ilen nos kako buri~ka zaedno so, za mene, nevidlivite race tamu ne{to vo temnicata zad stakloto.

“Kade patuvate?” gledav kako se mrda usnata na profilot, “Dali }e vrni popladnevo?” “Kako e tamu vo Skopje?” “]e gi sredime u~kite, a?” govore{e ~ovekot i tara{va{e, buri~ka{e ne{to pred sebe na masata, vo gnasotijata od fiokite moèbi, ne znam, ne moèv da vidam, prenizok mi be{e vidikot od kolata. @e{tinata vo glavata mi raste{e, nervata mi prorabote kako nikoga{ dotoga{, ispruènata raka saka{e da mi se otkine i da mi letne malku levo ili desno vo golite ridovi pokraj patot. Nikako ne moèv da sfatam {to se slu~uva. Se obiduvav da se setam koga voop{to mi napravil muabet nekoj slu`benik na patarina a niz tolku mnogu sum pominal? Bidej}i ne moèv da se setam, pomisliv da ne ne{to, vaka sam i zaboraven od svetot i vekot ovde vo ovaa tesna sobira~nica na pari besmisleno i glupavo natrtlena na surovoto sonce, go udrila damla pa mu puknal filmot tokmu toga{ koga jas mu se pokaàv so ispotenata faca pa sega samo ja vrti i vergla istata plo~a {to so godini im ja vrtel i verglal kojznae komu i kojznae zo{to?

“Gospodine,” rekov re~isi bespomo{no so glas

433

Merso

{to pove}e mole{e odo{to kaùva{e ne{to, “biletot, gospodine,!” povtoruvav izbezumeno za{to se pla{ev rakata }e mi ostane taka, }e mi se skoftae, }e mi klapne i, do krajot na ìvotot, }e mi ja ostavi }elata neza{titena. Toj uporno buri~ka{e, ~epka{e ne{to, so nosot zarien vo masata pred sebe, ili vo nekoja nezgoda, neola nevidena i ne~uena dotoga{ na vekot. Neprijatno stegnat vo sigurnosniot pojas, probav da se svrtam i da pobaram objasnenie, pomo{ nekakva no od kogo? Sedi{teto do mene i dvete zad mene prazno, glupo i tapo zjapaa vo mojata, verojatno, iskrivena, izbezumena faca.

“Kolku mi dadovte?” go ~uv potoa povtorno glasot, “Pedeset ili sto?” prodolì.

“Pedeset,” rekov.“Zna~i to~no?” prodolì toj.“To~no,” rekov.

“Dobro e,” mi re~e profilot, “taka treba!” I prodolì da kopa po temnicite od svojot neprikosnoven bedem, od svojata tesna, visoka, ba`darska kula. Ne znaev {to da storam. Uporno stoev na sonceto ko posledna budala na svetot so rakata s# u{te ispruèna vo o~ekuvawe ovoj ~uden profil od zad penxer~eto najposle da go zavr{i muabetot, da go spu{ti biletot vo nea i da mi dozvoli izlez od negoviot mal, nepodnosliv pekol. No toj nikako ne popu{ta{e.

“Malkumina se ko vas, gospodine,” prodolì toj ne sfa}aj}i ja mojata situacija, “re~isi site doa|aat so krupni pari. Mislat deka nie ovde sme Narodna banka pa raspolagame so sitno vo sekoe vreme!”

Gospode! si rekov, [to se slu~uva? Da ne ne{to sum umrel ama ne sum svesen za toa pa sega sum zapren kaj ovoj premin vo toj drug svet a ovoj ~uden profil sobran vo

Dragi Mihajlovski

434

zadu{liviov kafez e zadolèn da me ispita, da me seti, da vidi dali sum moèbi ~esen, dali sum za vo pekolot ili rajot ili za nekoe drugo mesto za koe u{te ne sum ~ul a toj e zadolèn da me prati? No glasot uporno me potsetuva{e deka s# u{te sum tuka, na ovoj svet, zapren pred drvenata rampa od patarinata nad naselbata Gradsko. Ubavo ja gledav spu{tenata, drvena letva pred sebe, sonceto {to bie{e nad mene i sparinata {to se kreva{e od crvenite pokrivi na ku}ite dolu pod nas.

“Samo moment,” dodade potoa ~ovekot, klikna ne{to nad nevidlivata masa, pritisna nekoe kop~e, rampata se krena a toj mi go tresna penxer~eto pred nos i mi is~ezna od vidikot.

Ostanav taka da go ~ekam moèbi u{te pet minuti. Bidej}i toj ne izleguva{e, ja izdolìv podadenata raka u{te malku i mu tropnav na stakloto. “Biletot,” svikav. “Ne mi go dadovte biletot!”

“Kakov bilet?” mi re~e ~ovekot podnaluteno koga go otvori penxer~eto.

“Mojot bilet,” mu rekov, “onoj za kogo vi plativ!”“Aha!” ~uv kako mi re~e i povtorno, sega so tresok,

mi go zatvori penxer~eto. Ne znaete {to s# mi mina niz glavata vo u{te pette dolgi, morni~avi, pekolni minuti dodeka nervozno si go ~ekav biletot. I da sakam, nikoga{ ne bi moèl s# da vi kaàm. Mislam okeani gnev mi gi kornea gradite dodeka gledav kako, nekolku pati, od zad zatvorenoto staklo, me merkaa so ~udewe, dvete grdi o~i na ba`darot i, na nekoj na~in, me ubeduvaa, pa duri i molea da si odam. Se pra{uvav, {to se slu~uva? Zarem do ovde stignavme? Zarem celo op{testvo e pretvoreno vo duvlo na kradci, apa{i i bagabonti? Zarem celata negova la`na qubeznost treba{e

435

Merso

da posluì samo za da se pomiram i da ja prifatam ovaa niska, bezo~na, drska kra`ba?

“Gospodine!” zatropav mnogu posilno na penxer~eto. “Biletot!” svikav pravo vo otvorot koga grubata raka go trgna stakloto. “Ne sakam pati{tata da ni se celi dupki! Biletot vamu!”

“Ne vozbuduvajte se!” mi progovori smireno glasot. “Zarem vie najdovte da ja pravite kriva Drina?”

“Biletot!” vikav crven od gnev.“Eve vi dvaeset i pet denari nazad i nikomu ni{to.

[to ve ~ini ako edno kafe ostane za mene, a?”Toga{ navistina pobudalev. Pod into ja zagubiv

kontrolata vrz sebe. So nesvojstvena za mene sila mora da sum ja otkornal levata, predna vrata od kolata zatoa {to potoa se vidov sebesi kako ladnokrvno, bezmilosno, o~ajni~ki i odmazdni~ki so nea udiram prvin po stakleniot kafez na patarot a potoa, koga ovoj se skr{i, po negovata grda, trkalezna, bezvratna i odvratna glava. Gospode, kako krvni~ki i so slast go udirav dodeka ne setiv deka nekoi race me dofatija, me kutnaa na vè{teniot asfalt a potoa me dovedoa ovde zad re{etkive.

Sega sum povtorno dojden na sebe. Vo studenava }elija mozokot brgu po~nuva da raboti. Gospode, {to }e kaàm utre pred sudiite, kakvo opravduvawe }e najdam? So {to moàm da ja potkrepam i branam verzijata {to pred malku vi ja kaàv? Me krade{e pa zatoa go ubiv? Zarem da ubie{ za dvaeset i pet denari e vo red? Pa moèbi e, bi rekol jas, za{to ne go ubiv zaradi moite dvaeset i pet denari tuku za celata suma od po dvaeset i pet denari {to ja kradel otkoga bil tamu na rabota! Da, jas taka bi rekol, ama dali }e mi poveruvaat? Sepak poubedlivo e da se branam so ona ve}e poznatoto: “Videte, s# be{e zaradi sonceto. Mi udri v glava

Dragi Mihajlovski

436

i…” Da, taka }e ka`am. Ponatamu nema {to da vi govoram. Znam deka s# vi e jasno, mislam, na kaznata {to me ~eka, ne?

(2003)

437

Granica

Ovaa kusa prikazna e za Jorgo Durda. Po imeto i prezimeto verojatno pogoduvate deka stanuva zbor za Vlav. Vlasite

gi ima i gi nema mnogu niz Makedonijava. Nekoi velat deka do{le ovde kako rimski kolonisti vo vtoriot vek i kako krunski dokaz go naveduvaat jazikot koj{to, se ~ini, zaedno so portugalskiot, e najblizok do latinskiot. Drugi smetaat deka do{le od orientot pa go prezele postoe~kiot, treti deka otsekoga{ bile ovde, ~etvrti gi smetaat za naslednici na starite Makedonci, petti…No toa ne e tolku va`no za prikaznava. Va`no e deka roditelite na ovoj Jorgo za kogo }e vi govoram do{le nekade po Prvata svetska vojna od dene{na Albanija od oblasta okolu Kor~a odnosno od mestoto Moskopole, nekoga{ golemiot, prosperiteten vla{ki grad, verojatno najgolemiot i najrazvieniot vo nivnata istorija. Zo{to do{le, kako do{le ne znam no znam deka Jorgo im be{e edinstvenoto dete {to e re~isi visok prosek za Vlasite za{to, obi~no, ili ne se `enat, ili ako se o`enat nemaat deca, ili, vo najlo{ ili najdobar slu~aj, {to se veli, imaat edno. Taka i Ko~o i Marika Durda. Si go rodija Jorgota i si go porasnaa ovde vo Bitola,pa cel ma` im se stori.

No prikaznava ne zapo~nuva vo Bitola tuku vo Gope{, edno vla{ko selo gore vo pazuvite na Bigla na eden

Dragi Mihajlovski

438

~as odewe pe{ki od Smilevo ili od Kaàni, seedno. Ovie Ko~o i Marika Durda za koi vi govorev, ne do{le vedna{ od Albanija vo Bitola tuku prvin se naselile vo ova visoko planinsko mesto. A Gope{ toga{, po Prvata svetska vojna, iako o{teteno od voeniot vior, sepak bilo grat~e so pet-{est iljadi ìteli, s# Vlasi. Si imalo svoi prodavnici, svoi apteki, u~ili{ta, i srpski, i bugarski i vla{ki, vo zavisnost koj od sosedite vladeele so Makedonijata. Edna{ nedelno imalo duri i golem pazar na koj svoi proizvodi prodavale selanite od Smilevo, Lera, Dolenci, Metimir, Sviwi{te, Streèvo… Ko~o i Marika si kupile ubava ku}a na teferi~, so pogled svrten kon trite, previsoki i preubavi vrvovi na Pelister, beli i goli, krenati kako tri li~ni angeli nad zelenite korii od Bigla, Baba, Bu{ova… Po Vtorata svetska vojna, bez da ja prodadat ku}ata vo Gope{, do{le vo Bitola kade, na skr{nati godini, im se rodi Jorgo. Jorgo Durda. Radost i krepost za obajcata. I kako raste{e, od vreme na vreme, osobeno lete koga }e spukaa è{tini vo Bitola si go nosea gore vo Gopeshi nostra kako {to vikaa, da seti {to e priroda, da se iznadi{i vozduh, da mu stanat obrazite crveni i polni. I navistina mnogu Vlainki, {tom }e go donesea deteto kaj niv doma, s# tuku go {tipkaa za obrav~iwa i mu vikaa ‘Tu, tu, cimushata, cimushata fichorlu’ ili taka nekako, ne znam jas ba{ najdobro vla{ki za da moàm to~no da vi prenesam, no mislam deka mu ja falea li~otijata i potpluknuvaa se razbira za da ne go uro~at ili sli~no.

Koga prvin Ko~o a potoa Marika, kako {to si e red po balkanski, se pretstavija pred Gospoda, Jorgo re{i da ja obnovi starata ku}a vo Gope{ i tamu, povremeno, da si ìvee. Rabote{e kako privaten pretpriema~, tipi~no vla{ko zanimawe {to se veli, i dosta dobro zarabotuva{e. Ako, zgora na ova, se dodade i mo{ne bogatoto nasledstvo

439

Granica

{to mu ostana od roditelite, moè{e da se kaè deka na krajot od dvaesettiot vek toj be{e bogat ~ovek koj{to moè{e da si dopu{ti vikendite da gi minuva vo, za nego, najubavoto mesto na svetot. Se razbira deka Gope{ pove}e ne be{e ona {to bilo. Osven nekolkute semejstva {to prestojuvaa tuka glavno vo letniot i esenskiot period, drug nikoj tuka ne ìvee{e, osobeno ne zime. Jorgo ve}e be{e ma` na ~etirieset i osum-devet godini i, se razbira, po stariot vla{ki obi~aj, be{e neènet.

Jorgota go sretnav i go zapoznav tokmu vo Gope{. Bidej}i bevme sli~na vrst n# zapozna u{te tatko mi na vremeto koga, eden den me odvede na gosti kaj sosedite vo Gope{, Ko~o i Marika. Pomnam deka vo nivnata golema, provetrena ku}a dodeka vozrasnite praveja nekakov si muabet za vremeto, vojnite ili sli~no, nie decata, zna~i jas i Jorgo, igravme xandar zbira ili tablanet dodeka ne se sno}i a potoa, od pragot na drvenata, oreova porta, do docna vo no}ta ja gledavme ogromnata, polna mese~ina koja tu legnuva{e vo sedloto nad Runko tu dopolu sogolena si podigruva{e nad pospanite pokrivi od visokite, golemi ku}i. Drugiot den se trkavme po patot do mestoto Kontra Chom od kade puka{e neverojaten pogled kon streèvskata dolina vo koja deneska, koga ima dovolno dotek, se {iri ve{ta~koto Streèvsko Ezero. Pomnam i deka, po toj den, site nekako, zafateni od li~nite ambicii, propadnavme vo vremeto, a koga povtorno izlegovme od negovite men|emina, bevme ve}e vozrasni maì.

“Kumeshti?” mi re~e Jorgo nekade pred dve godini koga i jas kako nego re{iv da ja obnovam starata ku}a i po~esto da navra}am vo ova bo`jo mesto.

“Bune,” odgovoriv, “ti kumeshti?” “Bune, haristo!” mi re~e i ja seti mojata nesigurnost

Dragi Mihajlovski

440

i neznaewe na jazikot. Se rakuvavme i svrtivme na makedonski.

“[teta {to ne te nau~i tatko ti,” mi re~e, “jazik e jazik!”

“E, da be{e majka mi Vlainka ko tvojata }e mi be{e lesno,” rekov. “ne xabe jazikot si go vikame maj~in a ne tatkov!”

“Taka e,” mi re~e. Potoa sednavme na klupata vo dvorot i si

raskaàvme {to ni se slu~ilo od vremeto koga, ko deca, ja gledavme polnata mese~ina nad Runko, nad pokrivite od ku}ite {to ve}e gi nema{e i koga tr~avme kon Kontra Chom. Nema ovde da vi kaùvam {to pravel ili {to pravev vo toa golemo par~e vreme, kako mu odelo ili kako mi odelo, ne gledam pri~ina zo{to da ja optovaruvam prikaznava. Samo }e vi kaàm deka, od vreme na vreme, pokaùva{e ~udna nervoza, liceto mu se vcrvuva{e nebare odvaj dodrùva{e da ostane vo sopstvenata koà ili taka ne{to. Be{e mirna prikve~erina.

“Glupavo e {to lu|eto imaat granici,” re~e potoa odnenade` Jorgo i se zagleda vo mene. Gledav vo negovoto meko, mazno, od vozduhot epten optegnato, mlado lice, orlovskiot nos, krupnite, crni o~i, pobelenata kosa.

“Za kakvi granici govori{?’ rekov upla{en da ne ne{to muabetot ni zabega vo nekoi kvazi-filozofski sferi. Od toa odamna mi se ima{e sma~eno, ne xabe izbegav od kafeanite, institucionalnite bifiwa, promociite, praveweto portreti, panel diskusiite, kulturnite i filozofski tribini.

“Za sekakvi,” mi re~e pravej}i se deka ne zabeleàl oti se pla{am od muabetot {to go zapo~nuva{e “s# e tolku ograni~eno, jas, ti, mestovo, planinava, svetot. S# e tolku

441

Granica

kno~ko, malo, zavieno vo nabrana temnica ko edna{ {to bil maliot Isus vo maj~inata pla{tanica! Ednostavno ne moàm da sfatam!”

“Nema {to tuka da se sfa}a!” rekov i, protiv svoja volja kako i obi~no, go podzedov muabetot, “mali i krevki sme, zagubeni vo vselenata. Vidi kolku e visok beskrajot!” I pokaàv ugore kon yvezdeniot pokriv {to poleka se formira{e nad na{ite glavi. “A kojznae i kolku e dlabok koga bi moèle da yirneme niz temnava masa od zemjata za koja sme prilepeni!” dodadov i nemav namera pove}e da govoram.

“]e dojde{ so mene?” mi re~e potoa i, bez da mi ostavi vreme za dvoumewe, me povle~e za rakav i me povede ugore po ridot kon viso~inite pred nas.

“Gi gleda{ stolbovite?” mi re~e koga se iska~ivme gore nad ku}ite, nad mojata, negovata, nad site ku}i, na samiot vrv od planinata

“[to si stavil ovde ograda?” rekov te{ko zadi{an, “Zarem }e ja zagraduva{ planinata?”

Sednavme na karpata a toj, otkako dojde na sebe po napornoto iska~uvawe, se svrte kon mene i mi re~e:

“Po~nav pred tri godini i napraviv obi~na, normalna ograda, blizu do ku}ata, kako sekoj ~ovek {to zagraduva i ozna~uva do kade e negovo, nad koe par~e zemja, zamisli kakov privid, e gazda!” re~e nekako voznemireno dodeka se obiduva{e da si go vrati zdivot. “Sakav, ednostavno, da se za{titam od razni ìvinki, volci, lisici, divi sviwi, jazovci, me~ki. Znae{ kolkava divina e ovde!”Sedevme na studenata stena pokraj visokiot plot {to, mi se stori, vo temnicata {to brgu nastapuva{e, ima{e niet da go zagradi svetot, vselenata, moèbi, site vseleni, kojznae. êkav da ja otkrie tajnata {to, se ~ini, be{e skriena zad

Dragi Mihajlovski

442

visokite direci naredeni ko artilerci na zada~a povisoko ili podlaboko vo temnicata vo zavisnost, verojatno, od konfiguracijata na zemji{teto za da zavr{ime za taa ve~er i da se vratam vo sopstveniot svet pokraj televizor~eto {to si go imav doneseno vo gope{kata ku}a. Obi~no gledav filmovi ili nekoj kviz ili taka ne{to.

“Ama brgu mi stana tesno!” prodolì Jorgo nervozno i navrapito i stana tokmu vo migot koga polnata mese~ina srame`livo yirna od zad retkite oblaci i ja osvetli negovata visoka, ispravena figura. “Potoa ja premestiv za desetina metri pogore no ~uvstvoto na tesnost nikako ne me napu{ta{e. Ve}e tri godini ja pomestuvam, s# pogore i pogore, eve na vrvov od planinava stignav, a na du{a mi e s# potesno i potesno! Da ne sum uro~en, a?” dodade potoa i povtorno sedna na karpata do mene. Nervozata mu be{e vidliva, mislam, samo nekakva tenka, nevidliva, papo~na vrvca go drè{e da ne letne i da ne se zagubi vo {irinite na no}ta.

“Ne veruvam,” rekov, “verojatno si samo tipi~en Vlav.”

“[to saka{ da kaè{ so toa tipi~en Vlav, ìti s#?” pra{a i vidov se podnaluti.

“Malku si poal~en od obi~no,” rekov i mu ostaviv vreme da ja primi navredata i da ja svari.

“Gluposti,” re~e vedna{, “misli{ deka ogradata ja pomestuvam od al~nost?” Me pogledna i kako toga{ da sfati {to mu rekov, pa so rastreperen glas vedna{ mi vrati. “Zarem i ti se bafta{ so tie tipi~no {ovinisti~ki, nacionalisti~ki tezi za Vlasite? Zarem i ti si padnal tolku nisko?”

“Izvini,” rekov, “ne mislev ba{ taka!”“Moè ne misle{e ama si kaà!” mi re~e i saka{e

443

Granica

da me pokosi so pogled. No vedna{ potoa nebare prese~en so ostar no`, brgu se sozede, me pogledna prekorno i, so mo}nata ironija {to vo slednite dve minuti izvira{e od sekoj negov zbor, od sekoja negova ve{to sostavena re~enica, od sekoj negov majstorski tanc na umot me|u zborovite, prodolì: “Saka{ demek da kaè{ deka Vlasite bile cicii, al~ni, sebi~ni, bezmilosni, crni ko glamwi za{to Bog im gi zamenal glavite so E|upcite, kuci za{to ne sakale da odat vojska, nekakva evrejska varijanta vo Makedonija, lu|e nelu|e {to gi sobiraat decata od ulica, gi pikaat vo buriwa so bru}a i krvoèdno im ja cicaat krvta? Zarem s# mu veruva{ na toj Cepenko?”

“Izvini,” rekov po vtorpat, “navistina ne mislev taka!”

Potoa ne govorevme, moèbi, polovina ~as. Sedevme taka na samiot vrv od planinata no vidov deka nervozata kaj nego postojano raste{e. Tu stanuva{e tu sednuva{e, so drvenoto metro {to go izvadi od xepot na pantalonite mere{e ne{to vo vozduhot i po horizontala i po vertikala, so racete pipka{e vo no}ta, ne{to podgotvuva{e vidov no ne znaev to~no {to.

“Samcite sekoga{ se poosameni,” re~e potoa, “no znam deka toa ne gi dobliùva pove}e do boga.”

“Ne znam,” rekov, “ne znam a i ne sakam da filozofiram!”

“Gluposti!” re~e, “ne se raboti za filozofija, kako {to veli{, tuku za iskustvo.”

“Ne znam, navistina ne znam!” insistirav no toj ne saka{e da me slu{a.

“Moè zatoa mi e tesno!” re~e potoa, “neizdr`livo tesno. Moè nedostigot od bog, dale~inata od nego. Kade sega da ja premestam, a?”

Dragi Mihajlovski

444

“Molam?” pra{av.“Ogradata!” re~e, “Sakam da ja premestam, da se

oslobodam od tesnotijava, da bidam poblisku do boga!”“Pove}e nema kade!” rekov, “verojatno }e treba da ja

spu{ta{ po padinive nakaj Zlatari i Resen!”“Ne,” re~e, “zarem zatoa odev tolku godini nagore za

sega da se spu{tam dolu?”“Pravi {to saka{!” rekov i zamol~av.

Ne be{e moja rabota da mu se me{am vo naumot na kom{ijata a, i da bidam, iskren, voop{to ne go razbirav. Samo gledav deka ~ovekot ne{to mi izleguva od mente{iwa, od {emata na bitisuvaweto mi izleguva.

Potoa, pomnam, naedna{ go snema. Od samiot vrv mi go snema, od karpata na koja do pred malku sedevme obajcata i go vodevme onoj ~uden, polufilozofski, poluizmesten muabet. Kade go snema, navistina ne znam za{to ne vidov koga nitu kako go snema. Edinstveno vidov, veruvale ili ne, kako, vedna{ po negovoto is~eznuvawe, se strese malku zemjata, se otkornaa direcite, se krena pletot i mi letna vo temnicata. U{te kratko gi gledav belite stolbovi kako branovidno is~eznuvaat vo mrakot.

Ne znam to~no kolku vreme sum stoel tamu sam na vrvot, zinat, za~uden, zbunet no mora da bilo dolgo za{to mi ima{e silno pristudeno koga naedna{ do sebe povtorno go setiv prisustvoto na Jorgo. Stoe{e nasmevnat sproti mene, onaka crn, suv, visok, malku ko zasramen, vistinski Vlav po lika i po stava, no malku potkrenat vo vozduhot.

“Ja premestiv!” mi re~e, “ne znaev deka svetot bil tolku {irok!”

“Kade?” pra{av avtomatski.“Na neboto!” re~e.

445

Granica

“I sega?” go pra{av.“Sega me beri. Najposle ne mi e tesno!” Nadolu, dodeka sega brzam kon doma po po{umeniot

grb od nam}orestata planina, celo vreme se obiduvam da se setam od {to umre Jorgo Durda vo taa ~udna, polutemna no} od pred dve godini. Ama nikako da mi tekne. Nikako.

(2003)

Dragi Mihajlovski (1951) Bitola. Doktor po filolo{ki nauki. Pisatel i preveduva~, profesor na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Pokraj raskazite i romanite poznati se i ceneti negovite prevodi od angliski jazik na Milton, [ekspir, T.S.Eliot, Kiic, [eli, Vajld i drugi. Vo 1994 godina go dobi visokoto Racinovo priznanie za zbirkata raskazi Skok so stap; vo 1996 godina nagradata Grigor Prli~ev za prevodot na epot Zagubeniot raj od Milton, a vo 2002 godina nagradata Stale Popov za romanot Smrtta na dijakot. ^len e na Dru{tvoto na pisatelite na Makedonija i na PEN na Makedonija.

Raskazi od {esti kat

Dragi Mihajlovski

Izdava~KAPRIKORNUS

Xon Kenedi 1/23, 1000 Skopje, Makedonija

www.kaprikornus.com.mk

Za izdava~otBrankica Mihajlovska

Kompjuterska obrabotka, grafi~ki dizajn i koricaAlen Lapon

KorekturaGorjana Mihajlovska-Lapon

Jana Mihajlovska

Pe~atnicaIntergrafika, Skopje

Izdanieto e finansiski pomognato od Ministerstvoto za kultura na Republika Makedonija

raskazi od [esti kat - okno.mk od shesti kat, dragi mihajlovski.pdf · cip - katalogizacija vo...

Documents