Presentatie titel

Rotterdam, 00 januari 2007

Ontkavelen van lees- en schrijfonderwijs

Amos van GelderenLectoraat Taalverwerving en Taalontwikkeling, Instituut

voor de Lerarenopleiding

Kohnstamm Instituut, Universiteit van Amsterdam

Waarom lezen en schrijven in het taalonderwijs?

Thuis leren is lastig

Velen krijgen te weinig stimulatie

Veel ouders hebben zelf weinig lees- en schrijfvaardigheid

School is er vooral voor wat je thuis niet leert

Goed lezen en schrijven bepalend voor de hele schoolse en buitenschoolse carriere

Klachten over lees- en schrijfvaardigheid in alle onderwijsniveaus (tot en met hoger onderwijs)

Lezen en Schrijven: Basisvaardigheden

Lezen: technisch lezen (vlotte en correcte woordherkenning)

Schrijven: spelling en grammatica (correcte zinnen schrijven)

Beeld: ‘basisvaardigheden’ noodzakelijk en voldoende voor de ontwikkeling van lees- en schrijfvaardigheid

Dat is een gevaarlijk misverstand met averechtse gevolgen

Begrijpend lezen en begrijpelijk schrijven

Dit zijn de belangrijkste doelen van taalonderwijs

Het gaat om veel meer dan ‘basisvaardigheden’

Woordenschat, conceptuele kennis, toepassen van lees- en schrijfstrategieën, motivatie en gebruik voor persoonlijk doelen

Vooral zwakke lezers en schrijvers hebben extra ondersteuning nodig

Hoge eisen aan didactische vaardigheden leerkrachten

Wetenschappelijk onderzoek geeft belangrijke aanwijzingen over ‘wat werkt’

Technisch en begrijpend lezen

In groep 3 start aanvankelijk leesonderwijs

Veel aandacht voor technisch lezen

Daarna is er onduidelijkheid over het belang van technisch lezen

Inspectie van onderwijs benadrukt technisch lezen gedurende de hele basisschool en daarna

Scholen blijven daarom veel tijd besteden aan technisch lezen in de midden- en bovenbouw en in het vmbo

Onderzoek toont echter aan: hoe ouder de leerlingen hoe zwakker het verband tussen technisch en begrijpend lezen

Wat verder blijkt uit onderzoek:

Nadruk op technisch lezen vanaf groep 4 is niet effectief voor het verbeteren van begrijpend lezenAndere aanpakken die zich richten op het begrijpen van teksten zijn wel effectiefAmerikaanse onderzoekers bevelen aan vanaf groep 4 het leesonderwijs meer ‘gebalanceerd’ te makenTechnisch lezen is slechts in beperkte zin een basisvaardigheid van lezen

Het onderwijs moet al heel vroeg aandacht besteden aan lezen in brede zin: aandacht voor de betekenis van teksten, leesmotivatie, leesstrategieën en de relatie met conceptuele ontwikkeling en woordenschat

Ontkaveling van het leesonderwijs

Eenzijdige nadruk op technisch lezen als basisvaardigheid heeft averechtse gevolgen voor de ontwikkeling van begrijpend lezen

Juist zwakke lezers hebben baat bij vergroten van conceptuele kennis, leesmotivatie en verbetering van taakaanpak

Goed leesonderwijs behelst een integratie van alle kennis en vaardigheid die leerlingen nodig hebben en maakt gebruik van alle gelegenheden om zinvolle leeservaringen op te doen (niet alleen bij het taalonderwijs maar ook bij andere vakken)

Edmonds et al. (2009):

Effectieve interventies voor begrijpend lezen van zwakke lezers zijn vooral te danken aan:

“explicit comprehension strategy instruction – that is, modeling and thinking aloud how to self-question and reflect during and after reading and engaging students to become actively involved in monitoring their understanding and processing text meaning”

Schrijfvaardigheid en ‘basisvaardigheden’

Schrijven van een begrijpelijke tekst is heel moeilijkVeel klachten over een onvoldoende schrijfvaardigheid vooral in het hoger onderwijsVeel mensen denken dat het probleem voortkomt uit gebrekkige vaardigheden op het gebied van spelling en grammaticaBasisonderwijs en voortgezet onderwijs zouden te weinig aandacht schenken aan deze ‘basisvaardigheden’Onderzoek: in het onderwijs wordt veel tijd besteed aan spelling en grammatica … maar niet aan schrijfonderwijs!

Hoe belangrijk zijn spelling en grammatica?

Correcte spelling en zinsbouw zijn belangrijk bij het schrijven van (formele) teksten

Het onderwijs heeft hierbij een belangrijke taak

Goed schrijven is echter veel meer dan correct spellen en zinnen bouwen

Taalonderwijs heeft lange tijd als uitgangspunt gehad dat een goede schrijfvaardigheid niet aan te leren was

Onderzoek laat echter zien dat er wel degelijk methoden zijn om leerlingen te leren begrijpelijk te schrijven

Wat is nodig om goed te schrijven?

Studies naar schrijfvaardigheid laten zien dat goede schrijvers veel aandacht besteden aan globale planning en revisie van teksten

Nadruk ligt op conceptuele samenhang en op retorische aspecten (voor wie schrijf je, met welk doel en in welke genre)

Spelling en grammatica zijn van belang voor formuleren en reviseren

Maar teksten van leerlingen en studenten lijden veel meer aan conceptuele en retorische dan vormelijke tekortkomingen

Wat werkt bij schrijfonderwijs?

Overzichten van onderzoek naar interventies voorschrijfvaardigheid :

Grootste effecten:1) Strategie-instructie, 2) Samenvattingen maken,3) Hulp van klasgenoten

Kleinste effect (zelfs negatief):Traditioneel grammatica-onderwijs (zinsontleding

en woordbenoeming)

Schrijven en functionele grammatica

Grammaticale hulpmiddelen kunnen wel helpen (Hoogeveen en van Gelderen, 2010)

Verbinding met concrete tekstvoorbeelden en functies is essentieel

Vorm en functie van taal in samenhang in plaats van losse cursussen voor grammatica en schrijven

12 experimentele schrijflessen over het gebruik van indicatoren voor tijd en plaats in verhalen en instructies

Grote effecten op de kwaliteit van teksten die leerlingen na afloop schreven

Goed schrijfonderwijs….

zit dicht op de huid van de schrijver (coaching)houdt rekening met de conceptuele en retorische doelen die de leerling moet realiserengeeft concrete aanwijzingen voor globale planning en revisie (eventueel met ‘peer response’)heeft een ‘focus’ op een specifiek leerdoel (en houdt daarmee ook rekening bij de beoordeling)is ingebed in een brede inhoudelijke context (voorkennis)geeft concrete grammaticale ondersteuning (met tekstvoorbeeldenheeft een directe relatie met leesonderwijs en vakonderwijs

Ontkaveling van het schrijfonderwijs

Schrijfonderwijs en leesonderwijs moeten in samenhang worden vormgegeven in plaats van als losstaande cursussen (zoals nu gebeurt)

Grammatica en spelling moeten functioneel gemaakt en geïntegreerd in het schrijfonderwijs

Veel lezen en schrijven (in samenhang) is van groot belang voor leerlingen in achterstandsituaties

Ook bij het leren in andere vakken dan Nederlands hoort schrijfonderwijs een plaats te krijgen (genres!)

Genredidactiek voor lees- en schrijfonderwijs

Leren hoe teksten van verschillende genres in elkaar zittenRomans, betogen, ingezonden brieven, instructies, essays, recensies, leerboeken, reclame, zakelijke brieven…Observeren van ‘authentieke’ modeltekstenBijv.: wat is de functie van het gebruik van de directe rede? hoe brengt de schrijver detaillering aan en met welk doel? hoe probeert de schrijver je te overtuigen? in welke volgorde worden instructies gegeven?… Leesopdrachten gaan vooraf aan een schrijfopdracht en geven tegelijkertijd inhoudelijke contextSchrijfopdrachten worden gekoppeld aan de inhoud van de modelteksten en de behandelde genrekenmerken Leerlingen leren de genrekenmerken toepassen in hun tekst (focus!) en krijgen commentaar van klasgenoten over hoe dat hun gelukt is