powojenne losy elity polskiego lotnictwa

KOMENTARZE HISTORYCZNE

WOJTEK MATUSIAK

POWOJENNE LOSY ELITY POLSKIEGO LOTNICTWALotnictwo wojskowe we wszystkich krajach od zarania susznie uwaano za elit si zbrojnych. Jego personel musia mie kwalikacje techniczne nieznane w klasycznych rodzajach wojsk, takich jak piechota, kawaleria czy artyleria. Personel latajcy, oprcz wiedzy technicznej potrzebnej do obsugi aparatw latajcych, musia te spenia wyrubowane warunki zyczne.Rozwj lotnictwa w Polsce midzywojennej ksztatowaa celowa polityka oparcia si na krajowym zapleczu. Dlatego sprzt by wasnej produkcji (pocztkowo licencyjny, pniej ju polskiej konstrukcji) i cay personel lotnictwa by szkolony w Polsce. Dziki temu nasz przemys lotniczy dysponowa kadr wykwali kowanych inynierw, tworzcych konstrukcje na najwyszym wiatowym poziomie (cho gwnie wskutek saboci budetu w 1939 r. zabrako najnowszych samolotw w jednostkach wojskowych), a personel lotnictwa wojskowego (zarwno naziemny, jak i latajcy) by dobrze wyszkolony. Podczas II wojny wiatowej polscy lotnicy zdali swj historyczny egzamin. Cho dzi rzadko o tym pamitamy, to wanie powietrzna bitwa o Angli, toczona latem-jesieni 1940 r., bya jedyn spord decydujcych batalii II wojny wiatowej, w ktrej Polacy mieli istotny wkad w zwycistwo. Niczego nie ujmujc bohaterstwu polskich onierzy z innych bojw tej wojny, historia tak si potoczya, e ju adna inna walna bitwa z udziaem Polakw nie miaa bezporedniego wpywu na to, kto t wojn wygra. Co istotne, przez cay okres wojny polskie lotnictwo na Zachodzie stanowio kompletny system, w ktrym oprcz jednostek bojowych byy te szkoy lotnicze rnych szczebli (poczynajc od naziemnego szkolenia kandydatw do lotnictwa i mechanikw, przez trzy szczeble szkolenia personelu latajcego, a po Wysz Szko Lotnicz, ksztacc ocerw dyplomowanych) i rozmaite suby pomocnicze. Decyzje o organizacji i wyposaeniu polskich jednostek w okresie wojny podejmowano z myl o odbudowie lotnictwa w wyzwolonej Polsce. Po cofniciu uznania rzdowi RP na uchodstwie w lipcu 1945 r. i rozwizaniu Polskich Si Zbrojnych wszystkie te plany okazay si bezwartociowe. Walka o niepodlego ojczyzny zakoczya si niepowodzeniem. Kto inny, wedug innych planw przystpi do tworzenia zupenie nowego lotnictwa w Polsce. Kiedy rozwiay si marzenia o triumfalnym powrocie do kraju, personel Polskich Si Powietrznych stan przed dylematem co dalej?.

W krajuSzacuje si, e spord ponad 14 tys. ludzi, ktrzy w chwili zakoczenia wojny penili sub w PSP, do Polski wrcio ok. 3 tys. Powracajc, wszyscy oni przechodzili wery kacj stopni i specjalnoci wojskowych. Tylko niektrzy zgaszali ch wstpienia do ludowego Wojska Polskiego, przy czym nie wszystkich chtnych przyjto do suby. O ile rezerwici powoani do suby na czas wojny przewanie wracali do swoich cywilnych zawodw, to dla zawodowych wojskowych podjcie suby w siach zbrojnych byo naturalnym powrotem do profesji wybranej przed wojn (z reguy nie mieli adnych innych kwali kacji zawodowych). Tymczasem w oczach aparatu bezpieczestwa kady, kto wracajc z Zachodu, chcia wstpi do wojska, by potencjalnym szpiegiem, cho pocztkowo wadze komunistyczne godziy si na sub wrogw klasowych w ludowym wojsku.

86

W lotnictwieLatem 1945 r. obywatele polscy stanowili tylko ok. 10 proc. caej kadry ocerskiej polskiego lotnictwa, lecz zakadano, e do koca 1947 r. wszyscy obywatele ZSRR odejd z lotnictwa polskiego. Dlatego w pierwszych latach powojennych potrzebni byli fachowcy, by zapewni funkcjonowanie lotnictwa (zarwno wojskowego, jak i cywilnego). Istotnym rdem kompetentnych kadr w tej dziedzinie byo wanie rodowisko lotnikw wracajcych z Zachodu. Dziki przyjmowaniu ich do suby, przy znacznej redukcji oglnej liczby personelu (demobilizacja wojska w ramach przejcia ze stopy wojennej na pokojow), pod koniec 1946 r. obywatele radzieccy stanowili ju tylko jedn trzeci kadry ocerskiej lotnictwa. Rok pniej ich odsetek obniy si do nieco ponad 10 proc. i w tym czasie w lotnictwie wojskowym liczba ocerw polskich wyszkolonych w II RP oraz na Zachodzie zrwnaa si z liczb ocerw radzieckich. W takiej wanie sytuacji niektrzy wysi ocerowie lotnictwa polskiego na Zachodzie zostali w pierwszych latach powojennych mianowani na stanowiska dowdcze. Podpukownik Szczepan cibior (podczas wojny dowdca eskadry w 305. Dywizjonie Bombowym, nastpnie w niewoli) zosta dowdc 7. Puku Lotnictwa Bombowego, a pniej komendantem Ocerskiej Szkoy Lotniczej w Dblinie, ppk Zygmunt Sokoowski (lata bojowo w 304. Dywizjonie Bombowym, potem w Wyszej Szkole Lotniczej) szefem Katedry Lotnictwa w Akademii Sztabu Generalnego, ppk Bernard Adamecki (organizator Wydziau Lotniczego KG AK) komendantem Technicznej Szkoy Lotniczej, ppk Wadysaw Minakowski (lotnik Dywizjonu 304, pniej ocer sztabu PSP) dowdc Samodzielnej Eskadry Aerofotogrametrycznej. Do suby przyjto te innych wyszych ocerw PSP na Zachodzie, m.in. ppk. Mariana Duryasza (dowdc Dywizjonu 302, przedstawiciela PSP w dowdztwie brytyjskiego lotnictwa okupacyjnego w Niemczech), ppk. Stanisawa Michowskiego (nawigatora w 305. Dywizjonie, potem wykadowc w Wyszej Szkole Lotniczej) i mjr. Stanisawa Skalskiego (dowdc 317. Dywizjonu PSP, 601. Dywizjonu RAF i 133. Skrzyda Myliwskiego). Zdecydowanie liczniejsze byo grono lotnikw niezainteresowanych sub w wojsku albo nieprzyjtych do niej. Znaleli si wrd nich tak wybitni ocerowie, jak byli dowdcy skrzyde: Tadeusz Rolski, Stefan Witorze, Tadeusz Nowierski i Wacaw Krl, a take byli dowdcy dywizjonw: Bohdan Arct, Witold okuciewski, Ignacy Olszewski i Karol Pniak. Musieli oni uoy sobie ycie w cywilu. Niektrzy podjli prac w lotnictwie cywilnym, m.in. jako czonkowie personelu latajcego PLL Lot albo na stanowiskach naziemnych. Nawet ci, ktrzy zawodowo nie mieli ju zwizkw z lotnictwem, dziaali w aeroklubach.


Fot. ze zbiorw W. Matusiaka

Uroczyste opuszczenie polskiej agi lotniczej w bazie RAF Horsham St Faith 2 stycznia 1947 r. Na przeomie grudnia 1946 r. i stycznia 1947 r. rozwizano ostatnie polskie dywizjony w Wielkiej Brytanii

87


Szykany i represjeOd 1948 r. nastpio zaostrzenie kursu politycznego we wszystkich instytucjach pastwa, w tym rwnie w lotnictwie. W cigu nastpnych kilku lat stopniowo usunito ze suby wojskowej praktycznie wszystkich ocerw wyksztaconych w II RP i na Zachodzie. W tym samym czasie dokonano daleko posunitej czystki we wszystkich cywilnych instytucjach lotniczych, usuwajc ludzi majcych za sob zawodow sub wojskow w II RP, walk w AK albo w formacjach polskich na Zachodzie. Wyrzucano ich ze wszelkich stanowisk kierowniczych; dostawali zakaz pilotowania jakichkolwiek statkw powietrznych, a nawet lotw w charakterze pasaeZdjcie Stanisawa Skalskiego (czoowego polskiego asa myliwskiego II wojny wiatowej) zrobione bezporednio po jego areszrw. Niemal wszyscy ocerotowaniu w czerwcu 1948 r. Na mundurze wida baretki Zotego wie, a take liczni podoceroi Srebrnego Krzya Virtuti Militari, a take odznak pilota RAF wie Polskich Si Powietrznych stali si obywatelami drugiej kategorii, majc trudnoci ze znalezieniem pracy i doznajc rnorodnych szykan (analizujc powojenne biograe lotnikw, mona zauway, e stosunkowo najagodniej wadze traktoway zatrudnionych bezporednio przy powojennej odbudowie kraju). W tym okresie suba w lotnictwie polskim na Zachodzie bya postrzegana jako obciajcy fragment yciorysu. W ksieczce wojskowej Czesawa Blicharskiego, weterana 300. Dywizjonu Bombowego, sub w PSP podczas II wojny wiatowej skwitowano sowami peni sub w armii obcej. Pouczajca jest lektura akt personalnych Kazimierza Wnsche, weterana Dywizjonu 303 z bitwy o Angli, a w latach 19441945 dowdcy eskadry w Dywizjonie 315. Po powrocie do Polski w 1948 r. wstpi on do lotnictwa wojskowego. Pocztkowo suy 6 wrzenia 1943 r. Wadysaw liwiski zosta autorem zestrzelenia, ktre okazao si dwusetnym zwycistwem zaliczonym na konto Dywizjonu 303. Niespena pi lat pniej, w czerwcu 1948 r. zosta aresztowany w Warszawie pod zarzutem szpiegostwa. Stracono go w dzie wita Wojska Polskiego 15 sierpnia 1951 r. Wrd aresztowanych w sprawie liwiskiego byo take dwch asw polskiego lotnictwa i wybitnych dowdcw jednostek myliwskich PSP: Tadeusz Nowierski i Stanisaw Skalski

Fot. AIPN


88

Podczas wojny Zygmunt Sokoowski mg uwaa si za szczciarza. Noc z 26 na 27 padziernika 1941 r. jego bombowiec Wellington z Dywizjonu 304, uszkodzony podczas nalotu na Hamburg, wodowa na Morzu Pnocnym, ale piciu lotnikw dryfujcych w pontonie ratunkowym zostao po kilkunastu godzinach wyowionych przez brytyjski okrt. Po wojnie Sokoowski wrci do Polski, gdzie z czasem obj Katedr Lotnictwa w Akademii Sztabu Generalnego. W 1952 r. zosta aresztowany pod zarzutem szpiegostwa, stracono go 29 sierpnia 1953 r. (archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego via W. Matusiak) w puku myliwskim, ale w grudniu 1948 r. dowdca jednostki wystpi z wnioskiem o jego przeniesienie: Nie nadaje si jako dowdca eskadry puku myliwskiego, moe by wykorzystany w innej jednostce, na niszym stanowisku. Wnsche zosta przeniesiony na stanowisko instruktora pilotau do Ocerskiej Szkoy Lotniczej w Dblinie. W 1950 r. odnotowano tam w jego opinii subowej: w czasie wojny lata w Anglii, w Dywizjonie 303, gdzie nabra niezdrowych nawykw, ktre odbijaj si ujemnie w jego pracy. Rok pniej jego opinia subowa zawieraa ju stwierdzenie: jest ocerem obcym klasowo i ideologicznie. [...] Pochodzenie, przeszo, jak i stosunek do obecnej rzeczywistoci stawia go w grupie politycznie niepewnych. [...] Chwilowo z braku kadr moe by na zajmowanym stanowisku wykorzystany. W jego sprawie 5 wrzenia 1952 r. zoono wniosek koczcy si sowami: [...] dla Ludowego WP ze wzgldu na jego przeszo polityczn oraz obecne wrogie oblicze w stosunku do Polski Ludowej nie przedstawia adnej wartoci. Celowym jest przeniesienie do rezerwy. Wniosek zosta przyjty, a w lad za byym ju ocerem posza opinia personalna: Przeniesiony do rezerwy ze wzgldw politycznych jako zupenie nienadajcy si na pilota Ludowego Lotnictwa. W cywilu moe by wykorzystany w instytucji cywilnej na niesamodzielnym stanowisku, pod staym nadzorem politycznym. W takiej atmosferze wybitni dowdcy lotniczy zatrudniani byli na najniszych stanowiskach w przedsibiorstwach niezwizanych z lotnictwem. Na przykad Jzef Kpiski (dowdca jedynego polskiego dywizjonu walczcego w kampanii francuskiej 1940 r., w Wielkiej Brytanii komendant polskiej szkoy pilotau, a potem wyszy ocer sztabu PSP) pracowa jako robotnik w Spdzielni Pracy Sprzt Rybacki w Warszawie, a wspomniani wczeniej Wacaw Krl i Marian Duryasz byli zatrudnieni na stanowiskach magazynierw (ten pierwszy w zakadach Inco, drugi w Przedsibiorstwie Robt Kolejowych).


Wizienia i egzekucjeW wielu przypadkach wadze nie ograniczay si do szykan, takich jak wydalenie ze suby wojskowej albo dotychczasowego miejsca pracy. Wielu wybitnych lotnikw aresztowano. Bestialskimi metodami ledczymi, torturujc ludzi zycznie i psychicznie, wymuszano przyznanie si do zbrodni zdrady i szpiegostwa. Znana jest sprawa Stanisawa Skalskiego, polskiego asa myliwskiego II wojny wiatowej, ktry zosta aresztowany w czerwcu 1948 r., a w kwietniu 1950 r. skazano go na kar mierci. Mia on szczcie, bo wyrok ten zamieniono nastpnie na doywotnie wizienie. Doczekawszy odwily w 1956 r., zosta zwolniony i zrehabilitowany. Inni ocerowie tyle szczcia nie mieli, zgadzono m.in. wspomnianych wczeniej: Szczepana cibiora, Zygmunta Sokoowskiego, Bernarda Adameckiego, Stanisawa Michowskiego i Wadysawa Minakowskiego.

89


Pamitkowe zdjcie personelu latajcego Ocerskiej Szkoy Lotniczej w Dblinie w 1951 r. Siedzi sidmy od prawej komendant szkoy, pk Szczepan cibior. 15 sierpnia tego roku zosta on aresztowany pod zarzutem szpiegostwa i po bestialskim ledztwie skazany na mier. Wyrok wykonano 7 sierpnia 1952 r. Czwarty od prawej siedzi inny weteran PSP na Zachodzie, mjr Jan Lemieszonek, a wrd stojcych wida por. Kazimierza Wnsche (drugi z kolei prosto powyej ocera radzieckiego siedzcego porodku). Obok fragment fotograi, poniej cao (fot. ze zbiorw W. Matusiaka)

Obecnie w potocznym odbiorze wszystkie przypadki aresztowania, a nastpnie skazania przez peerelowskie sdy czsto traktuje si zbiorczo jako wyroki na polityczne zamwienie, oparte na absurdalnych zarzutach i sfaszowanych dowodach. Rzeczywisto bya bardziej zoona. Porucznik pilot Wadysaw liwiski, weteran Dywizjonu 303 aresztowany w czerwcu 1948 r. i stracony 15 sierpnia 1951 r., rzeczywicie prowadzi prac wywiadowcz, przekazujc na Zachd tajne informacje. Oczywicie, z dzisiejszej perspektywy trudno uzna go za szpiega dziaajcego na szkod Polski, niemniej jest faktem, e w PRL by on agentem obcego wywiadu. Sprawa liwiskiego staa si jednak dla Informacji Wojskowej pretekstem do aresztowania wielu lotnikw (niektrzy z nich, jak Skalski, byli w czynnej subie wojskowej), bez wzgldu na to, czy mieli cokolwiek wsplnego z jego dziaaniami wywiadowczymi. Z drugiej strony, wrd skazanych na wizienie byli w tym czasie i tacy przestpcy jak kpt. pil. Stanisaw Bochniak (podczas wojny dowdca eskadry w Dywizjonie 308). Nakoniony do podjcia wsppracy z UB poinformowa o tym osoby, o ktrych mia dostarcza informacji. Wrd poinformowanych by donosiciel i Bochniak tra do wizienia za zdrad tajemnicy subowej. Cz wyroku odpracowa w kamienioomach.

90

OdwilPrzeladowania i szykany wobec wracajcych z Zachodu lotnikw trway do odwily 1956 r. W padzierniku tego roku dowdc Wojsk Lotniczych mianowano gen. bryg. pil. Jana Freya-Bieleckiego. Pod jego rzdami w kocu odeszli ze stanowisk dowdczych zajmujcy je jeszcze ocerowie radzieccy. Warto zwrci uwag, e ostatni jednostk dowodzon przez obywatela radzieckiego (do czerwca 1957 r.) by 36. Specjalny Puk Lotniczy (tzw. Specpuk) zajmujcy si transportem najwyszych wadz PRL. Na przeomie lat 1956 i 1957 gen. FreyBielecki osobicie zaprosi weteranw Polskich Si Powietrznych na Zachodzie do wstpienia do Wojsk Lotniczych, co miao symbolicznie podkrela zmian oblicza polskiego Weterani PSP podczas szkolenia na odrzutowych myliwcach lotnictwa wojskowego. Kilku z nich MiG-15 w 1957 r. W kabinie mjr Ignacy Olszewski (w PSP przyjo to zaproszenie. Z czasem dowdca Dywizjonu 302, a potem Dywizjonu 308), stoj zajli odpowiedzialne stanowiska od lewej: mjr Witold okuciewski (ostatni d-ca Dywizjonu w strukturze Wojsk Lotniczych, ale 303), mjr Stanisaw Skalski, mjr Wacaw Krl (d-ca z punktu widzenia wadz istotne Dywizjonu 302, a pniej 131. Skrzyda Myliwskiego), byo przede wszystkim propagandofot. ze zbiorw W. Matusiaka we wykorzystanie sawy wojennych bohaterw do poprawienia wizerunku ludowego wojska. rodowisko byych lotnikw wojskowych II RP i PSP na Zachodzie, ktrzy odzyskali w tym okresie prawo wykonywania lotw, wnioso istotny wkad w utworzenie lotnictwa sanitarnego. Inicjatorami i organizatorami tej suby (istniejcej do dzi pod nazw Lotniczego Pogotowia Ratunkowego) byli m.in.: Jerzy Szymankiewicz (byy dowdca Dywizjonu 302), Edward Jaworski (dowdca eskadry w Dywizjonie 308) i wspomniany ju Kazimierz Wnsche.


Na obczyniePo rozwizaniu PSP w Wielkiej Brytanii i likwidacji poszczeglnych jednostek na przeomie lat 1946 i 1947, zdecydowana wikszo ich

Uczestnicy kursu nawigacji dla pilotw RAF w bazie Shrewsbury, przeom 1951 i 1952 r. Siedzi pierwszy z lewej Flight Lieutenant (kapitan RAF) Franciszek Kornicki, a stoi pierwszy z lewej Sergeant (sierant RAF) Jan Zabocki, ktry nastpnie zmieni nazwisko na Baxter (fot. ze zbiorw Franciszka Kornickiego)

91


personelu pozostaa na obczynie. Pocztkowo niemal wszyscy weszli w skad Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia wojskowej struktury majcej w cigu paru lat przygotowa ich do ycia cywilnego w Wielkiej Brytanii lub innych krajach zachodnich.

W Royal Air ForceDokadnie tak samo, jak to byo wrd powracajcych do Polski, najcisze decyzje musieli podj zawodowi wojskowi, ktrzy nie mieli adnych innych kwali kacji zawodowych. Wielu z nich zdecydowao si wstpi do RAF. Warto podkreli, e cho formalnie poddawano ich egzaminom i sprawdzeniom, to w tym czasie obowizywaa w RAF poufna instrukcja, nakazujca przyjmowanie do suby tych Polakw, ktrzy si do niej zgosz. Byo to wynikiem wysokiej oceny naszych lotnikw dominujcej wrd wyszych dowdcw brytyjskich, a take prawdziwego braterstwa broni z czasu wojny. W ten sposb w okresie powojennym wielu weteranw PSP znalazo si w RAF, zarwno w personelu latajcym, jak i w naziemnym. Ze wzgldu na specyczny system suby kontraktowej stosowany w lotnictwie tego kraju, niektrzy byli ocerowie PSP w okresie powojennym podjli sub w RAF w stopniach podocerskich. Rwnoczenie nierzadkie byy przypadki podocerw PSP, ktrzy po wojnie w brytyjskim lotnictwie dosuyli si stopni ocerskich. Najwietniejsz karier spord Polakw w RAF zrobi Aleksander Maisner, ktry m.in. by komendantem bazy RAF w Singapurze, a do jej ocjalnego zamknicia i przekazania lokalnym wadzom, a nastpWycinek z Timesa z 3 grudnia 1966 r. z notatk nie zastpc komendanta szkoy ocerskiej zatytuowan Wysokie wyrnienie dla polskiego RAF w Cranwell, gdzie wrd jego uczniw asa, donoszc o tym, e Group Captain by m.in. brytyjski nastpca tronu, ksi (pukownik RAF) Stanisaw Wandzilak otrzyma Karol. Maisner zakoczy sub wojskoQueens Commendation w w stopniu Air Vice Marshala (genera(ze zbiorw rodziny Wandzilakw) a dywizji), po czym przez cztery lata by w Ministerstwie Obrony Wielkiej Brytanii dyrektorem generalnym dziau personalnego RAF. Spord polskich pilotw myliwskich najwiksz karier w RAF zrobi Stanisaw Wandzilak, ktry w 1972 r. przeszed w stan spoczynku w stopniu Group Captaina (czyli pukownika) i potem jeszcze wiele lat pracowa w Ministerstwie Obrony. Co ciekawe, pracujc w Zarzdzie Bezpieczestwa Lotw w brytyjskim Ministerstwie Lotnictwa

92

w 1958 r. by zapewne pierwszym (i jak dotd jedynym) Polakiem majcym nieskrpowany dostp do brytyjskiej dokumentacji katastrofy gibraltarskiej. Co jeszcze ciekawsze, jego nazwiska z reguy w ogle nie wspominaj autorzy ledczych publikacji dotyczcych tej tragedii. Rekord dugoci czynnej suby wojskowej w RAF ustanowi Jerzy Kmiecik (dawny podocer pilot PSP), ktry odszed w stan spoczynku w 1981 r., w stopniu Flight Lieutenanta (kapitana). Wrd Polakw sucych w RAF w pocztkowych latach zimnej wojny kilku latao w jednostkach rozpoznawczych (m.in. Mirosaw Wojciechowski, jeden z asw Dywizjonu 303 z bitwy o Angli). Dokumenty dotyczce ewentualnych lotw brytyjskich samolotw nad ZSRR i jego satelitami pozostaj do dzi niedostpne dla historykw. Mona tylko domniemywa, e jeli rzeczywicie dochodzio do takich lotw, to w razie przymusowego ldowania lub zestrzelenia Polacy mieliby o wiele wiksze szanse przetrwania ni Brytyjczycy.


W siach powietrznych innych pastwWielka Brytania nie bya jedynym krajem, w ktrym polscy lotnicy podjli po wojnie sub wojskow. Kilkudziesiciu Polakw wsptworzyo siy powietrzne nowo powstaego Pakistanu. Pami o nich jest tam ywa do dzi, a szczeglnym mirem jest otaczany Wadysaw Turowicz, ktry przez wiele lat peni najwysze funkcje w lotnictwie pakistaskim. Polscy ocerowie kontraktowi z dowiadczeniem bojowym z okresu II wojny wiatowej stanowili tam wartociow kadr, suc zarwno jako instruktorzy w szkoach lotniczych, jak i dowdcy jednostek bojowych. Polacy suyli te w lotnictwie wojskowym innych krajw. Antoni Gowacki (sawny as bitwy o Angli) przez wiele lat by czynnym lotnikiem na Nowej Zelandii, gdzie najpierw suy w lotnictwie wojskowym, a nastpnie w urzdzie lotnictwa cywilnego. Kilku Polakw suyo w lotnictwie krajw arabskich. Marian Jankiewicz (ktry w czasie II wojny wiatowej lata w Dywizjonie 315, a potem do lat szedziesitych suy w RAF) lata jako pierwszy pilot w lotnictwie wojskowym Abu Zabi, a nastpnie Zjednoczonych Emiratw Arabskich a do grudnia 1987 r.(!), ustanawiajc rekord dugowiecznoci jako czynny lotnik wojskowy.


Mieczysaw Gorzula (w rodku) ze swoimi uczniami-pilotami w Akademii Si Powietrznych Pakistanu w Risalpurze w 1950 r.

93

Trudna do ustalenia grupa weteranw Polskich Si Powietrznych podja po wojnie tajn sub w CIA i innych amerykaskich instytucjach, wykonujc zrzuty zaopatrzenia i agentw dla rozmaitych organizacji podziemnych i partyzanckich na caym wiecie, gwnie antykomunistycznych. Nie ma na ten temat penych danych, ale wiadomo o zaopatrywaniu z powietrza partyzantki antyradzieckiej w Polsce, na Ukrainie, w krajach batyckich i na Bakanach, a take np. antychiskich organizacji w Tybecie. Wiadomo te, e oprcz zrzutw zaopatrzenia Polacy ci wykonywali loty stricte bojowe. Na przykad weterani: Jzef Jeka (dowdca Dywizjonu 306) i Jan Iycki (podczas wojny lotnik eskadry specjalnej, latajcej ze zrzutami do krajw okupowanej Europy) zginli 15 kwietnia 1958 r. w katastroe samolotu szturmowego Douglas B-26 podczas wojny domowej w Indonezji. Z t ostatni grup zazbia si jeszcze trudniejsze do identykacji grono Polakw, ktrzy walczyli jako najemni lotnicy w koniktach na obszarze Trzeciego wiata. Niewtpliwie najsawniejszy w tym gronie jest Jan Zumbach (dowdca Dywizjonu 303, a potem 133. Skrzyda) wsporganizator wojsk lotniczych Katangi podczas kongijskiej wojny domowej, a pniej twrca lotnictwa Biafry nigeryjskiej prowincji daremnie dcej do niepodlegoci. Wrd zaangaowanych w najemn wojaczk wymienia si te m.in. Ksawerego Wyroemskiego (podczas wojny w Dywizjonie 315), Stefana Wjcika (Dywizjon 302) i Witolda anowskiego (Dywizjony 317 i 302), cho s to informacje trudne do zwery kowania.


Poza wojskiemOczywicie, prac w zawodzie pilota Polacy znajdowali nie tylko w lotnictwie wojskowym. Niektrzy zostawali pilotami w liniach lotniczych i przedsibiorstwach transportowych. Wacaw Makowski, przedwojenny dyrektor PLL Lot, pozosta po wojnie na Zachodzie i do 1965 r. pracowa w ICAO (Midzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego) jako doradca w dziedzinie cywilnego transportu lotniczego. Inni Polacy znaleli zatrudnienie jako cywilni piloci dowiadczalni w wytwrniach samolotw. Zbigniew Oleski pracowa w brytyjskiej rmie Avro, uczestniczc w prbach w locie cikiego bombowca Vulcan. Janusz urakowski, zatrudniony po wojnie w angielskiej rmie Gloster, opracowa now gur akrobacji lotniczej nazwan po angielsku na jego cze zurabatic cartwheel, a po polsku urabad. Nastpnie, wraz z innym polskim pilotem dowiadczalnym, Wadysawem Potockim, pracowa w rmie Avro Canada. Na samolocie Avro CF-100 Canuck urakowski w locie nurkowym 18 grudnia 1952 r. przekroczy barier dwiku jako pierwszy Polak i pierwszy pilot w historii lotnictwa kanadyjskiego. Wraz z Potockim prowadzi pniej prby w locie pionierskiego samolotu myliwskiego dalekiego zasigu CF-105 Arrow, rozwijajcego dwukrotn prdko dwiku. Kiedy ten program anulowano z przyczyn politycznych, urakowski wycofa Janusz urakowski (w kabinie) i Wadysaw Potocki si z brany lotniczej, natomiast Popodczas wicze w symulatorze przed oblotem samolotu myliwskiego dalekiego zasigu Avro Canada CF-105 tocki przenis si do pracy w ameArrow, rozwajcego dwukrotn prdko dwiku rykaskim przemyle lotniczo-kos(fot. ze zbiorw rodziny urakowskich) micznym.

94

Piszc o Polakach zatrudnionych w przemyle lotniczym pastw zachodnich, nie sposb nie wspomnie o inynierach lotniczych wyksztaconych w II RP. Wsiewood Jakimiuk, przed wojn gwny konstruktor Pastwowych Zakadw Lotniczych na warszawskim Okciu, pracowa podczas wojny i po jej zakoczeniu w rmie de Havilland of Canada jako naczelny konstruktor. Zaprojektowa tam uniwersalny samolot roboczy Beaver, ktrego zaoenia opracowano przed kocem wojny, ale zbudowano go dopiero po jej zakoczeniu (oblot w sierpniu 1947 r.). W poowie 1945 r. skonstruowa samolot szkolenia podstawowego DHC-1 Chipmunk, oblatany w maju 1946 r. Zbudowano przeszo 1,2 tys. Chipmunkw i prawie 2 tys. Beaverw. Chipmunk by przez nastpne pwiecze podstawowym samolotem szkolnym RAF, a take lotnictwa wojskowego innych krajw. W 1951 r. Jakimiuk wrci do Europy i zatrudni si we francuskiej rmie SNCASE (w ktrej pracowa ju w 1940 r.). Zaprojektowa tam odrzutowy samolot myliwski SE-5000 Baroudeur, a nastpnie bra udzia w konstruowaniu samolotu pasaerskiego Caravelle. Po utworzeniu francuskiego koncernu lotniczo-kosmicznego Aerospatiale pracowa z jego ramienia we francusko-brytyjskim konsorcjum budujcym naddwikowy samolot pasaerski Concorde.


Fot. W. Matusiak

De Havilland Canada Chipmunk podstawowy samolot szkolny RAF, sfotografowany w 1996 r., czyli 50 lat od oblotu prototypu (std okolicznociowe oznaczenie na usterzeniu). Skonstruowa go w Kanadzie Wsiewood Jakimiuk, przed wojn gwny konstruktor Pastwowych Zakadw Lotniczych na warszawskim Okciu, a po wojnie jeden z wielu polskich inynierw pracujcych w przemyle lotniczym na Zachodzie Tadeusz Ciastua po wojnie zwiza si z przemysem migowcowym. Zaprojektowa znane migowce brytyjskie Saro Skeeter i Westland Wasp/Scout, a nastpnie rozpocz prace projektowe nad migowcem, ktry z czasem tra do produkcji jako Westland Lynx do dzi jeden z najbardziej znanych wiropatw wiata. Stanisaw Prauss, zatrudniony w 1946 r. w rmie de Havilland w Wielkiej Brytanii, pracowa przy konstruowaniu pierwszego w wiecie seryjnego samolotu pasaerskiego o napdzie odrzutowym DH-106 Comet. Nastpnie by czonkiem zespou projektujcego samoloty myliwskie Venom i Sea Vixen. W tej samej rmie Romuald Szukiewicz pracowa jako aerodynamik przy opracowaniu wersji rozwojowych samolotw Vampire, Venom i Sea Vixen. By te inicjatorem projektu samolotu dyspozycyjnego DH-125. Piotr Kubicki w rmie English Electric uczestniczy w projektowaniu samolotu bombowego Canberra i myliwskiego Lightning. Nastpnie od 1951 r. pracowa w rmie Folland przy projekcie samolotu myliwskiego Midge.

95


Henryk Milicer skonstruowa w Australii rodzin popularnych samolotw: Airtourer, Aircruiser i Airtrainer, ktrych zbudowano cznie blisko trzysta egzemplarzy. W USA spora grupa polskich inynierw bya zatrudniona w wytwrni migowcw Franka Piaseckiego (Amerykanina o polskich korzeniach). Pracowali tam m.in. Bolesaw Solak, Zbysaw Ciokosz i Szczepan Grzeszczyk. Przy ksiycowym programie Apollo pracowao kilku polskich inynierw, m.in. dwaj byli piloci myliwscy z okresu wojny: Werner Kirchner i Florian Martini.

Poza lotnictwemOczywicie, wielu polskich lotnikw w tym rwnie wybitnych dowdcw nie znalazo (bd nie chciao znale) miejsca w lotnictwie innych krajw. Ukadali sobie cywilne ycie na obczynie na rozmaite sposoby. Zatrudniali si na rnych stanowiskach i w rnych branach, zakadali wasne rmy, kupowali gospodarstwa rolne. Wojciech Koaczkowski (dowdca Dywizjonu 303 oraz I i II Skrzyda Myliwskiego) pracowa w przedstawicielstwach handlowych znanych rm motoryzacyjnych, bra udzia w wycigach samochodowych jako kierowca, a z czasem otworzy wasne przedsibiorstwo w tej brany. Wodzimierz Miksa (dowdca Dywizjonu 317) odnis sukces rynkowy w brany chemicznej. Wadysaw Jan Nowak (dowdca eskadry w Dywizjonie 306, a potem ocer sztabu PSP) zaoy sklep delikatesowy i kawiarni w niewielkim angielskim miecie Worksop.

Przedwojenny ocer Wadysaw Jan Nowak, bdc latem 1941 r. dowdc eskadry w 306. Dywizjonie Myliwskim, zosta zestrzelony w walce powietrznej i odnis powane obraenia. Nie wrci ju do latania bojowego, ale peni szereg funkcji sztabowych i ocjalnych (m.in. w latach 19421943 by adiutantem prezydenta RP Wadysawa Raczkiewicza). Po wojnie zaoy sklep spoywczy w miasteczku Worksop niedaleko Shefeld i prowadzi go nastpnie przez wier wieku to zdjcie zrobiono w 1975 r. (Krysia Michna-Nowak archive)

96

Micha Cwynar (dowdca Dywizjonu 316) prowadzi warsztat tapicerski w Dumfries w Szkocji. Henryk Pietrzak (dowdca Dywizjonu 309) zosta farmerem w Wielkiej Brytanii, Jan Falkowski (dowdca Dywizjonu 303) w Kanadzie, a Wodzimierz Karwowski (dowdca Dywizjonu 306) na Nowej Zelandii. Julian Kowalski (dowdca Dywizjonu 302, a potem 131. Skrzyda) zatrudni si w angielskim Ipswich w wytwrni maszyn rolniczo-ogrodniczych, gdzie m.in. zaprojektowa kosiark do trawy. Zdzisaw Krasnodbski (pierwszy dowdca Dywizjonu 303, pniej na stanowiskach dowdczych i sztabowych) wyemigrowa do Afryki Poudniowej, gdzie by takswkarzem; nastpnie przenis si do Kanady i pracowa jako technik radiowo-telewizyjny. Tadeusz Koc (dowdca Dywizjonu 303) rwnie prbowa emigracji do Afryki, ale ostatecznie osiad w Kanadzie, gdzie pracowa m.in. jako krelarz w fabryce lodwek, a potem w wytwrni szyb samochodowych. Mieczysaw Mmler (pierwszy dowdca Dywizjonu 302, pniej polski komendant bazy Northolt) osiad w Anglii i zosta piekarzem. Losy tych kilkunastu dowdcw jednostek PSP dobrze ilustruj mozaik powojennych karier, jakie przypady w udziale wszystkim polskim lotnikom.


PodsumowanieW chwili zakoczenia II wojny wiatowej Polskie Siy Powietrzne stanowiy potencjalnie wietny zalek nowoczesnego lotnictwa, dysponujc wykwali kowan kadr dowiadczonych specjalistw. Cay ten potencja zosta zaprzepaszczony. Wybitni ocerowie PSP, ktrzy wrcili do Polski, w cigu kilku lat zostali poddani przeladowaniom i szykanom. Za szczciarzy mogli si uwaa ci z nich, ktrzy nie trali do wizie. Dopiero dziesi lat po wojnie znalazo si dla nich miejsce w wojsku i trudno si dziwi, e wielu z nich nie byo ju zainteresowanych sub w mundurze. Kiedy mwimy o stratach polskich elit w wyniku II wojny wiatowej, pamitamy gwnie o polegych i pomordowanych podczas wojny, a take o tych, ktrzy po zakoczeniu wojny padli oar przeladowa komunistycznych. Czsto natomiast zapominamy o tych wszystkich, ktrzy powinni stanowi elit swojego narodu, a zostali w swoim kraju albo w obcym zredukowani do roli pracownikw zycznych, sklepikarzy albo magazynierw. Lotnicy, ktrzy pozostali za granic, byli zdani na wasne siy i umiejtnoci, a take na los szczcia. Dla niektrych ycie nie byo askawsze ni dla tych w kraju. Zwaszcza ci, ktrzy nie przyjli obcego obywatelstwa, nie godzc si z myl o trwaoci nowego podziau wiata, musieli zadowoli si skromn egzystencj. Wielu z tych, ktrzy w obcych krajach podjli sub w wojsku albo zatrudnili si w przemyle, osigno z czasem znaczce sukcesy. Czytajc o ich zasugach w siach zbrojnych i rmach z caego wiata, trzeba pamita, e gdyby Polska nie znalaza si w 1945 r. pod komunistycznym panowaniem, to budowaliby potg lotnictwa polskiego, a nie obcego. Co ciekawe, na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych w PRL to wanie kilku weteranw Polskich Si Powietrznych na Zachodzie zajo si organizacj w Wojskach Lotniczych nowoczesnej suby bezpieczestwa lotw i zapobiegania wypadkom oraz utworzeniem Centrum Szkolenia Lotniczego (wzorowanego na systemie zaawansowanego szkolenia personelu latajcego w II RP i na Zachodzie). Najwyraniej, mimo dziesicioletniej przerwy w jakichkolwiek zwizkach z lotnictwem wojskowym, wci mieli kwalikacje nie gorsze ni ocerowie wyszkoleni w powojennej Polsce. Daje to pojcie o wkadzie, jaki mogyby wnie setki wysoko wykwali kowanych ocerw z dowiadczeniem bojowym, gdyby w 1945 r. dane im byo przystpi do organizacji lotnictwa wolnej Polski.

97

powojenne losy elity polskiego lotnictwa

Documents