portrety uczonych. profesorowie uniwersytetu warszawskiego po

718
e-MONUMENTA_WUW 2016

Upload: trinhnhan

Post on 11-Jan-2017

333 views

Category:

Documents


21 download

TRANSCRIPT

  • e-MONUMENTA_WUW 2016

  • e-MONUMENTA_WUW 2016

  • e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Zesp Rektorski ds. Wydawnictw Jubileuszowych

    dr hab. Waldemar BaraniewskiWydzia Historyczny UW/Wydzia Zarzdzania Kultur Wizualn ASP

    prof. dr hab. Tomasz KizwalterWydzia Historyczny UW

    dr hab. Piotr M. MajewskiWydzia Historyczny UW

    prof. dr hab. Piotr SalwaWydzia Artes Liberales UW

    prof. dr hab. Henryk SamsonowiczWydzia Historyczny UW

    prof. dr hab. Wojciech Tygielski przewodniczcyWydzia Historyczny UW

    prof. dr hab. Marek WsowiczWydzia Prawa i Administracji UW

    prof. dr hab. Andrzej Kajetan WrblewskiWydzia Fizyki UW

    Szanowni Pastwo! Drodzy Czytelnicy!

    W 2016 roku bdziemy obchodzi jubileusz dwchsetleciaUniwersytetu Warszawskiego. Nasz Uniwersytet nie jest jedynie wysz szko, nie jest tylko pracowni uczonych to rodowisko, ktregodziaania w cigu dwch wiekw polskiej historii stanowiy istotny wkad do wiedzy, kultury, myli ludzkiej.

    Z okazji jubileuszu powstaje seria wydawnicza MonumentaUniversitatis Varsoviensis, w ktrej opisujemy dzieje i dorobek naszej Uczelni oraz przypominamy sylwetki jej najwybitniejszych profesorw.

    W syntetycznej formie przedstawiamy rwnie losy oraz architektur budynkw Uniwersytetu, a take zbiory i kolekcje, ktre s w naszym posiadaniu oraz nad ktrymi przyszo nam sprawowa piecz.Nie zabraknie te dokumentw ilustrujcych rne sfery spoecznego oddziaywania Uczelni, a take wiadectw ycia codziennego naszej spoecznoci.

    Kolejne tomy ukazywa si bd sukcesywnie, od roku 2016. Mamy nadziej, e spotkaj si z Pastwa yczliwym przyjciem i wzbudz zainteresowanie.

    Gaudeamus igitur!

    Katarzyna Chaasiska-Macukow Rektor Uniwersytetu Warszawskiego

    w latach 20052012

    Marcin Pays Rektor Uniwersytetu Warszawskiego

    Warszawa, 19 listopada 2012 r.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Szanowni Pastwo! Drodzy Czytelnicy!

    W 2016 roku bdziemy obchodzi jubileusz dwchsetleciaUniwersytetu Warszawskiego. Nasz Uniwersytet nie jest jedynie wysz szko, nie jest tylko pracowni uczonych to rodowisko, ktregodziaania w cigu dwch wiekw polskiej historii stanowiy istotny wkad do wiedzy, kultury, myli ludzkiej.

    Z okazji jubileuszu powstaje seria wydawnicza MonumentaUniversitatis Varsoviensis, w ktrej opisujemy dzieje i dorobek naszej Uczelni oraz przypominamy sylwetki jej najwybitniejszych profesorw.

    W syntetycznej formie przedstawiamy rwnie losy oraz architektur budynkw Uniwersytetu, a take zbiory i kolekcje, ktre s w naszym posiadaniu oraz nad ktrymi przyszo nam sprawowa piecz.Nie zabraknie te dokumentw ilustrujcych rne sfery spoecznego oddziaywania Uczelni, a take wiadectw ycia codziennego naszej spoecznoci.

    Kolejne tomy ukazywa si bd sukcesywnie, od roku 2016. Mamy nadziej, e spotkaj si z Pastwa yczliwym przyjciem i wzbudz zainteresowanie.

    Gaudeamus igitur!

    Katarzyna Chaasiska-Macukow Rektor Uniwersytetu Warszawskiego

    w latach 20052012

    Marcin Pays Rektor Uniwersytetu Warszawskiego

    Warszawa, 19 listopada 2012 r.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • MonumentaUniversitatisVarsoviensis18162016

    Dzieje UniwersytetuWarszawskiego 18161915

    Dzieje UniwersytetuWarszawskiego 19151945

    Dzieje UniwersytetuWarszawskiego po 1945

    Nauki humanistycznena UniwersytecieWarszawskim

    Nauki spoecznena UniwersytecieWarszawskim

    Nauki cise i przyrodniczena UniwersytecieWarszawskim

    PORTRETY UCZONYCHProfesorowie UniwersytetuWarszawskiego 18161915

    PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego 19151945(A)

    PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego 19151945 (M)

    PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945(AK)

    PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945(LR)

    PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945(S)

    Poczet RektorwUniwersytetu Warszawskiego

    Gmachy UniwersytetuWarszawskiego

    Uniwersytet Warszawskii fotografi a 18391921Ludzie, miejsca, wydarzenia

    Biblioteka Uniwersyteckaw Warszawie 18172017Miscellanea

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • MonumentaUniversitatisVarsoviensis18162016

    Dzieje UniwersytetuWarszawskiego 18161915

    Dzieje UniwersytetuWarszawskiego 19151945

    Dzieje UniwersytetuWarszawskiego po 1945

    Nauki humanistycznena UniwersytecieWarszawskim

    Nauki spoecznena UniwersytecieWarszawskim

    Nauki cise i przyrodniczena UniwersytecieWarszawskim

    PORTRETY UCZONYCHProfesorowie UniwersytetuWarszawskiego 18161915

    PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego 19151945(A)

    PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego 19151945 (M)

    PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945(AK)

    PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945(LR)

    PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945(S)

    Poczet RektorwUniwersytetu Warszawskiego

    Gmachy UniwersytetuWarszawskiego

    Uniwersytet Warszawskii fotografi a 18391921Ludzie, miejsca, wydarzenia

    Biblioteka Uniwersyteckaw Warszawie 18172017Miscellanea

    WA R S Z AWA 2 0 1 6

    PORTRETYUCZONYCHProfesorowieUniwersytetuWarszawskiegopo 1945AK

    MonumentaUniversitatisVarsoviensis18162016

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Redaktorzy naukowiWaldemar BaraniewskiWojciech TygielskiAndrzej Kajetan Wrblewski

    Dyrektor WUWAnna Szemberg

    Redaktor Naczelny WUWAnna Kdziorek

    Redaktor prowadzcy WUWBeata Jankowiak-Konik

    RedakcjaMarta Nazarczuk-BoskaMarta Wiliska

    Korekta Anna Kaniewska

    IndeksKrystyna Komorowska

    Projekt graficzny seriiMarcin Wadyka /Studio Headme

    Konsultacja graficznaKrzysztof Stefaniuk

    Projekt stron tytuowychKrzysztof Stefaniuk

    Koordynator produkcjiMartyna Chouj

    Skad i amanieBeata Stelgowska

    ISBN 978-83-235-1791-7 (MUV)ISBN 978-83-235-2158-7 (Portrety Uczonych po 1945)ISBN 978-83-235-2069-6 (AK)

    Copyright by WydawnictwaUniwersytetu WarszawskiegoWarszawa 2016

    Wydawnictwa UniwersytetuWarszawskiego00-497 Warszawaul. Nowy wiat 4e-mail: [email protected]

    Ksigarnia internetowawww.wuw.pl

    Wydanie 1

    Druk i oprawaPOZKAL

    Wydawnictwa UW dzikujNarodowemu Archiwum Cyfrowemuza bezpatne udostpnienie zdj

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Redaktorzy naukowiWaldemar BaraniewskiWojciech TygielskiAndrzej Kajetan Wrblewski

    Dyrektor WUWAnna Szemberg

    Redaktor Naczelny WUWAnna Kdziorek

    Redaktor prowadzcy WUWBeata Jankowiak-Konik

    RedakcjaMarta Nazarczuk-BoskaMarta Wiliska

    Korekta Anna Kaniewska

    IndeksKrystyna Komorowska

    Projekt graficzny seriiMarcin Wadyka /Studio Headme

    Konsultacja graficznaKrzysztof Stefaniuk

    Projekt stron tytuowychKrzysztof Stefaniuk

    Koordynator produkcjiMartyna Chouj

    Skad i amanieBeata Stelgowska

    ISBN 978-83-235-1791-7 (MUV)ISBN 978-83-235-2158-7 (Portrety Uczonych po 1945)ISBN 978-83-235-2069-6 (AK)

    Copyright by WydawnictwaUniwersytetu WarszawskiegoWarszawa 2016

    Wydawnictwa UniwersytetuWarszawskiego00-497 Warszawaul. Nowy wiat 4e-mail: [email protected]

    Ksigarnia internetowawww.wuw.pl

    Wydanie 1

    Druk i oprawaPOZKAL

    Wydawnictwa UW dzikujNarodowemu Archiwum Cyfrowemuza bezpatne udostpnienie zdj

    SPIS TRECIOD ZESPOU REKTORSKIEGO

    PRZEDMOWA

    OSMAN ACHMATOWICZ 18991988 (HALINA LICHOCKA)

    KAZIMIERZ AJDUKIEWICZ 18901963 (JACEK JADACKI)

    STANISAW ARNOLD 18951973 (ALEKSANDER GIEYSZTOR)

    NINA ASSORODOBRAJ-KULA 19081999 (BARBARA SZACKA)

    JULIUSZ BARDACH 19142010 (ANDRZEJ ZAKRZEWSKI)

    KAZIMIERZ BASSALIK 18791960 (STEFAN RUSSEL)

    LUDWIK BAZYLOW 19151985 (PAWE WIECZORKIEWICZ)

    CEZARY BEREZOWSKI 18981970 (KAROL KARSKI)

    GRZEGORZ BIAKOWSKI 19321989 (STEFAN POKORSKI)

    JAN BIAOSTOCKI 19211988 (ANTONI ZIEMBA)

    JZEF BIELAWSKI 19101997 (MAREK M. DZIEKAN)

    IZA BIEUSKAMAOWIST 19171995 (KRYSTYNA STEBNICKA)

    ALEKSANDER BIRKENMAJER 18901967 (JAN BAUMGART)

    CZESAW BOBROWSKI 19041996 (WADYSAW BAKA)

    JULIAN BONDER 19001975 (ROMAN DUDA)

    KAROL BORSUK 19051982 (ROMAN DUDA)

    MIECZYSAW BRAHMER 18991984 (KRZYSZTOF ABOKLICKI)

    KAZIMIERZ BUDZYK 19111964 (DANUTA ULICKA)

    JZEF CHAASISKI 19041979 (STEFAN NOWAKOWSKI)

    IRENA CHMIELEWSKA 19051987 (HALINA LICHOCKA)

    JZEF MICHA CHOMISKI 19061994 ( IRENA PONIATOWSKA)

    MARIA CYTOWSKA 19222007 (BARBARA MILEWSKA-WABISKA)

    WITOLD CZACHRSKI 19151995 (ADAM BRZOZOWSKI)

    CZESAW CZAPW 19251980 (LESAW PYTKA)

    FRANCISZEK MIECZYSAW CZUBALSKI 18851965 (MARIA DOROTA SZMIDT-POSPUA)

    ADAM CZYEWICZ 18771962 (MONIKA NOWAKOWSKA-ZAMACHOWSKA)

    11

    13

    16

    26

    42

    50

    56

    64

    74

    82

    88

    94

    110

    118

    126

    136

    148

    152

    162

    172

    184

    194

    202

    212

    220

    230

    240

    252

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • MARIAN DANYSZ 19091983 (JANUSZ ZAKRZEWSKI)

    JAN BOHDAN DEMBOWSKI 18891963 (TOMASZ MAJEWSKI)

    ANTONI BOLESAW DOBROWOLSKI 18721954 (SAWOMIR MAJ)

    WITOLD DOROSZEWSKI 18991976 (ANDRZEJ MARKOWSKI)

    STANISAW EHRLICH 19071997 (ADAM BOSIACKI)

    KRZYSZTOF ERNST 19402003 (TADEUSZ STACEWICZ)

    JANUSZ BOGDAN FALISKI 19342004 (ZBIGNIEW MIREK, JAN HOLEKSA)

    WACAW GAJEWSKI 19111997 (PIOTR WGLESKI)

    NATALIA GSIOROWSKA 18811964 ( IRENEUSZ IHNATOWICZ)

    ALEKSANDER GIEYSZTOR 19161999 (MARIA KOCZERSKA)

    MARIAN GIEYSZTOR 19011961 (JANINA KACZANOWSKA)

    HENRYK FELIKS GRENIEWSKI 19031972 (KAZIMIERZ TRZSICKI)

    BOLESAW GUTOWSKI 18881966 (JANUSZ GILL)

    WIKTOR HAHN 18711959 (ZDZISAW LIBERA)

    STANISAW HELSZTYSKI 18911986 (MAGORZATA GRZEGORZEWSKA)

    STANISAW HERBST 19071973 (ANDRZEJ WYCZASKI)

    LEOPOLD INFELD 18981968 (JZEF HURWIC)

    HENRYK JABOSKI 19092003 (ANDRZEJ GARLICKI)

    TADEUSZ JACZEWSKI 18991974 (TOMASZ MAJEWSKI)

    MAURYCY ZDZISAW JAROSZYSKI 18901974 (HUBERT IZDEBSKI)

    STANISAW KAUYSKI 19252007 (JERZY TULISOW)

    KRYSTYNA KASPRZYK 1922-2012 (AGATA SOBCZYK)

    WIKTOR KEMULA 19021985 (JZEF HURWIC)

    STEFAN KIENIEWICZ 19071992 (JERZY SKOWRONEK)

    ANTONINA KOSKOWSKA 19192001 (ELBIETA HAAS)

    LESZEK KOAKOWSKI 19282009 (JERZY NIECIKOWSKI)

    WODZIMIERZ KOOS 19281996 (LUCJAN PIELA)

    JERZY KONDRACKI 19081998 (ANDRZEJ RICHLING)

    260

    270

    278

    290

    302

    312

    320

    328

    334

    344

    352

    358

    368

    374

    380

    390

    404

    418

    426

    434

    444

    452

    460

    470

    478

    486

    496

    504

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • KAROL KORANYI 18971964 (WITOLD WOODKIEWICZ, JULIUSZ BARDACH)

    WIESAW KOTASKI 19152005 (AGNIESZKA UAWSKA-UMEDA)

    JANINA KOTARBISKA 19011997 (MARIAN PRZECKI)

    TADEUSZ KOTARBISKI 18861981 (JERZY PELC)

    JAN KOTT 19142001 (ROMAN TABORSKI)

    ROMAN KOZOWSKI 18891977 (ZOFIA KIELAN-JAWOROWSKA)

    ZYGMUNT KRACZKIEWICZ 19001971 (AGATA MUSIA)

    MIECZYSAW KREUTZ 18931971 (JAN STRELAU)

    ADAM KROKIEWICZ 18901977 (MARIA PKCISKA, HENRYK KUPISZEWSKI)

    JULIAN KRZYANOWSKI 18921976 (ANDRZEJ FABIANOWSKI)

    PIOTR KUBIKOWSKI 19031991 (BARBARA WASIEWICZ)

    WITOLD KULA 19161988 (JACEK KOCHANOWICZ)

    KAZIMIERZ FELIKS KUMANIECKI 19051977 (JERZY AXER)

    WADYSAW KUNICKI-GOLDFINGER 19161995 (MIROSAWA WODARCZYK, KRYSTYNA IZABELLA WOLSKA)

    MIECZYSAW JERZY KNSTLER 19332007 (EWA ZAJDLER)

    KAZIMIERZ KURATOWSKI 18961980 (ROMAN DUDA)

    AUTORZY ESEJW

    SPIS ILUSTRACJI

    514

    526

    540

    556

    576

    584

    594

    598

    606

    618

    626

    636

    648

    678

    686

    698

    706

    712

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Od Zespou Rektorskiego

    Seria Monumenta Universitatis Varsoviensis obejmuje midzy inny- mi trzy tomy esejw biograficznych o wybitnych uczonych profesorach Uniwersytetu Warszawskiego, ktrzy wyrnili si osigniciami ba- dawczymi oraz odegrali znaczc rol w yciu uczelni. Jest to zbir tekstw o ludziach wyjtkowych, ktrych dziaalno naukowa, praca dydaktyczna i organizacyjna pozostay w pamici szeroko pojmowane-go rodowiska naukowego.

    Przy wyborze uczonych do tomw biograficznych brano pod uwag rne kryteria, w tym: znaczcy wkad w nauk, czonkostwo wpre-stiowych organizacjach polskich i midzynarodowych, obecno bio-gramw w encyklopediach oraz wczeniejsze publikacje powicone yciu i dziaalnoci tych osb.

    Ostateczna lista nazwisk jest wynikiem dugich i szczegowych dys-kusji czonkw Zespou Rektorskiego ds. Wydawnictw Jubileuszowych, zudziaem wielu osb spoza tego grona oraz przy uwzgldnieniu wnioskw wpywajcych ze wszystkich wydziaw Uniwersytetu Warszawskiego (take tych, ktrych ju nie ma w obecnej strukturze uczelni). Lista obejmuje postacie z caego okresu istnienia Uniwersytetu Warszaw- skiego, od momentu jego powstania w 1816 roku. Ograniczona jest do osb nieyjcych i zapewne bdzie w przyszoci uzupeniana.

    Naszym zamierzeniem nie byo stworzenie zbioru zwizych bio-gramw typu sownikowego. Chodzio o teksty eseistyczne, pisane czsto przez bliskich wsppracownikw danego uczonego, przybliajce czytelnikom jego osobowo, wkad w ycie uczelni oraz najwaniejsze dokonania intelektualno-naukowe. Przy kadym eseju zamieszczono take standardowy biogram encyklopedyczny.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 12Wstp od Zespo u Rektorsk iego

    W zwizku z tym, e ju wczeniej w rnych wydawnictwach pub-likowano teksty o znakomitych profesorach Uniwersytetu Warsza-wskiego, a ich autorami nierzadko byli ludzie rwnie wybitni (jak w przypadku eseju Witolda Doroszewskiego o Janie Baudouinie de Courtenay, Aleksandra Gieysztora o Marcelim Handelsmanie czy Jerzego Pniewskiego o Stefanie Piekowskim), niektre z tych tekstw postanowilimy przedrukowa. Pozostae szkice przygotowali autorzy wybrani przez nasz Zesp.

    Kolejne tomy Portretw uczonych obejmuj XIX wiek, okres midzywojenny oraz czasy po II wojnie wiatowej. W obrbie poszcze- glnych tomw nazwiska nastpuj w porzdku alfabetycznym, nie chronologicznym.

    W osobnym tomie znalazy si sylwetki wszystkich rektorw naszej uczelni. Osignicia naukowe wielu innych znaczcych postaci zostay omwione rwnie na kartach pozostaych publikacji serii Monu-menta Universitatis Varsoviensis powiconych historii Uniwersytetu Warszawskiego oraz dziejom poszczeglnych dyscyplin naukowych.

    Zesp Rektorski ds. Wydawnictw Jubileuszowych

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Przedmowa

    Trzeci tom Portretw Uczonych, Profesorw Uniwersytetu Warszaw-skiego, podzielony na trzy woluminy, powicony jest wybitnym posta-ciom, ktrych najbardziej znaczca dziaalno naukowa idydaktyczna przypada na lata powojenne.

    Mowa bdzie zatem oosobach, ktre po zniszczeniach wojennych stopniowo, ale konsekwentnie, odtwarzay Uniwersytet i ktre przy-czyniy si do budowania jego spoecznej pozycji oraz naukowej rangi, a w niektrych dziedzinach nawet wietnoci, zarwno w okresie Polski Ludowej, jak i po roku 1989. W grupie tej znalazo si 185 przedstawicieli wszystkich dyscyplin, ktre wokresie powojennym byy reprezentowane na Uniwersytecie, choby tylko przez pewien czas; byy to nauki humanistyczne, spoeczne, cise, przyrodnicze, ale take medyczne iweterynaryjne.

    Przedstawiane tu grono cechuje due zrnicowanie. Cezura II woj-ny wiatowej, cho oczywista wdziejach narodu ispoeczestwa, nie zawsze okazywaa si jednoznaczna irozstrzygajca wprzypadku chro-nologii losw jednostkowych. Niektrzy bohaterowie prezentowanych tu esejw urodzili si jeszcze wXIX wieku, zdobyli wysze wyksztacenie w czasie lub tu po Iwojnie wiatowej, rozpoczynali i kontynuowali zawodowe kariery w latach II Rzeczypospolitej, by ju po II wojnie odgrywa rol rodowiskowych autorytetw. Niektrzy decydowali si na emigracj zrywajc wizi zUniwersytetem, ale zarazem odnoszc niekwestionowane naukowe sukcesy iutrzymujc kontakty zkrajem; byli jednak itacy, ktrzy wanie wtedy, po wojnie, zzagranicy do kraju przyjechali. Skomplikowanie ludzkich losw spowodowao, e decyzja oprzypisaniu konkretnej postaci do tomu II lub III musiaa mie cha-rakter arbitralny. Najliczniej na kartach naszego tomu s reprezentowani uczeni, ktrzy urodzili si pomidzy wielkimi wojnami, zostali ukszta-

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 14Przedmowa

    towani wdwudziestoleciu iz takim zapleczem moralnym oraz intelek-tualnym funkcjonowali wpowojennej rzeczywistoci. Pojawiaj si tu take osoby, ktrych cae wiadome ycie, cznie zintelektualn for-macj, upyno wczasach PRL-u oraz wokresie po odzyskaniu przez Polsk penej suwerennoci.

    Podobnie jak wpoprzednich tomach, przy wyborze portretowanych kierowalimy si wskazaniami uniwersyteckiej spoecznoci oraz propo-zycjami, ktre otrzymalimy od wadz poszczeglnych wydziaw. Trze-ba jednak podkreli, e wstosunku do poprzednich tomw znacznie wicej kopotw sprawio nam ustalenie listy osb, ktrych biogramy ostatecznie postanowilimy opublikowa, gdy wprzypadku okresu po-wojennego, atym bardziej ostatnich dziesicioleci, odczuwamy niekie-dy brak czasowego dystansu, ktry potwierdziby miejsce konkretnej postaci wnaukowym panteonie. Ponadto wczasach tzw. socjalizmu re-alnego, ktry przynis oczywiste ograniczenia wsferze wolnoci uni-wersyteckich ibada naukowych, do wiata akademickiego brutalnie wkroczya polityka, zacierajc czciowo skal wartoci i naruszajc rodowiskowe hierarchie. Dotyczyo to zwaszcza dyscyplin humanis- tycznych ispoecznych.

    Dlatego formalna przynaleno do akademii istowarzysze nauko-wych (TNW, PAU, PAN) nie moga by kryterium jedynym ani te jednoznacznie rozstrzygajcym. Uwzgldnilimy zatem rwnie opinie wspczesnych dotyczce roli rodowiskowej poszczeglnych postaci. Staralimy si take, co nie byo atwe, abstrahowa od polityki, ogra-niczajc nasze oceny do sfery bada i szeroko rozumianej dydaktyki. Wybr nie by prosty, wymaga wielu konsultacji ipowodowa dyskusje wnaszym Zespole, gdzie nie zawsze panowaa jednomylno. Mamy wiadomo, e niektre spord podjtych decyzji mog zosta uzna-ne za dyskusyjne.

    Teksty zamieszczone wprezentowanym tomie maj rny charak-ter. Cz znich powstaa specjalnie na potrzeby tego wydawnictwa, niektre s przedrukami wczeniejszych publikacji. Przy ich wyborze kierowalimy si chci ukazania relacji rodowiskowych i oddania gosu osobom (czsto ju nieyjcym), ktre pisz oswych nauczycielach i mistrzach. Staralimy si honorowa autorskie ujcie tematu, std teksty zarwno o charakterze eseistycznym, jak i bardziej naukowe, wzbogacone odnonikami iprzypisami. S eseje ocharakterze wspom-nieniowym, jak te przybierajce form rozbudowanego biogramu. Uznalimy, e taka rnorodno uatwiajc lektur bdzie raczej zalet ni wad. Celem naszej publikacji nie jest bowiem tworzenie kompendium informacji o konkretnych osobach, lecz przyblienie

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 15Przedmowa

    zainteresowanym czytelnikom postaci iosobowoci najwybitniejszych przedstawicieli naszego rodowiska uniwersyteckiego.

    Wtekstach stanowicych przedruk dawnych publikacji zachowalimy stosowane wwczas formy gramatyczne oraz pisowni, ograniczajc interwencje redaktorskie do minimum. Niektre ztych tekstw przed-stawiamy wformie skrconej, choby po to, by mc odda gos kilku autorom.

    Mamy nadziej, e kolejny tom Portretw uczonych spotka si zzain-teresowaniem czytelnikw ispeni ich oczekiwania.

    Waldemar BaraniewskiWojciech TygielskiAndrzej Kajetan Wrblewski

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Por t ret y Uczonych . Profesorow ie Un iwersy tetu Warszawsk iego po 194516

    Osman Achmatowicz

    Urodzony 16 III 1899 roku wBergaliszkach. Stu-dia na USB wWilnie, asystent wKatedrze Chemii Organicznej (1924), doktorat tame (1928). Studia wlaboratorium Williama H. Perkina oraz doktorat zfilozofii na Uniwersytecie Oksfordzkim, habilitacja wWilnie. Kierownik Katedry Chemii Farmaceu-tycznej iToksykologicznej na Wydziale Farmaceu-tycznym UW (1933), profesor UW (19341939, 19531969), dziekan Wydziau Farmaceutycznego (19361938). Profesor Politechniki dzkiej (19481952), prorektor (19451948), rektor (19481952).

    Chemik organik, badacz terpenw, alkaloidw, a take wspodkrywca tioalkaloidw. Prowadzi badania nad chemi cyjanku karbonylu CO(CN).Podsekretarz stanu wMinisterstwie Szkolnictwa Wyszego (19531960). Dyrektor Instytutu Kultury Polskiej podczas pobytu wLondynie (19641969).Czonek PAU (1945), PAN (1952), TNW (1984), kierownik Zakadu Chemii Organicznej PAN (od 1954). Czonek Polskiego Towarzystwa Chemicz-nego (1978), rady naukowej komitetu doradczego Organic Chemistry Journal (1956).Zmar 4 XII 1988 wWarszawie.

    Opolskim olejku terpentynowym, Lww 1926; Ono-wym szeregu -pochodnych bornylenu, Wilno 1928; Strychnine and Brucine, Bungay 1930; Okatalitycz-nym uwodorowieniu czwartorzdowych soli amonio-wych, Bydgoszcz 1938; Chemia itechnika: cykl wy-kadw dla inynierw itechnikw, Warszawa 1939.

    Kadra naukowa Politechniki dzkiej: Osman Ach-matowicz (18991988), Zeszyty Historyczne Poli-techniki dzkiej 2002, z. 1.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 17

    H A L I NA L ICHO CK A

    Osman achmatOwicz. 18991988

    By potomkiem tatarskiego rodu z dawna osiadego na Litwie. Jego przodkom, piecztujcym si herbem Kotwica, krl Stanisaw August Poniatowski nada dobra Bergaliszki, pooone wwczesnym powiecie oszmiaskim. Dobra te stay si gwn siedzib rodziny. Tu przycho-dziy na wiat kolejne pokolenia Achmatowiczw. Tu take urodzio si szecioro rodzestwa Osmana. On sam rwnie urodzi si wBergalisz-kach tak przynajmniej wiadcz zapisy woficjalnych dokumentach. Nieco inaczej natomiast rzecz wyglda wprzekazie rodzinnym1. Wedug niego Osman Achmatowicz urodzi si wpodry, jak odbywaa jego matka Emilia zKryczyskich powracajca do domu zParya. By moe jazda okazaa si zbyt duga lub zbyt mczca, do na tym, e rozwizanie podobno nastpio wPiotrkowie Trybunalskim 16 marca 1899 roku. Trudno dzi ustali, ile wtym prawdy. Wkadym razie data urodzenia nie budzi wtpliwoci, gdy tak wanie dat oraz miejsce urodzenia Bergaliszki podawa zawsze Achmatowicz wswoich pisa-nych pniej yciorysach.

    Ojciec Osmana, Aleksander Achmatowicz, prawnik zwyksztacenia, by wacicielem ziemskim. Odziedziczy majtek Teniukowszczyzna, ktry po powstaniu styczniowym nabyli jego rodzice wdrodze licytacji. Majtek ten, opowierzchni nieco ponad 1500 ha, pooony by wpo-bliu Bergaliszek nad rzeczk Jakuk, pomidzy stacj kolejow

    1 M. T. Leplawy, Osman Achmatowicz (18991988) profesor, kierownik Katedry Chemii Organicznej (19451953) wsptwrca, prorektor (19451948 i1952/53) idrugi rektor (19481952) Politechniki dzkiej, Zeszyty Historyczne Politechniki dzkiej 2002, z. 1, s. 1732.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Ha l ina L ichocka18

    Juraciszki awsi Czerniele2. Jednake nowy sukcesor nie zamierza para si gospodarowaniem. Posiado puci wdzieraw, asam wraz zrodzin zamieszka wPetersburgu. Peni tam wane funkcje zawo-dowe ipolityczne. By rzeczywistym radc stanu izastpc naczelnego prokuratora Senatu Rzdzcego. Wszyscy jego synowie ksztacili si wPetersburgu. Wyksztacenie rednie zdobywali welitarnym Korpu-sie Paziw; pniej podejmowali studia na miejscowych uczelniach.

    Achmatowicz, po uzyskaniu matury wKorpusie Paziw, zosta w1916 roku studentem Instytutu Grniczego. Jednake uczy si tam krtko, gdy wybuch rewolucji bolszewickiej zmusi rodzin Achmatowiczw do wyjazdu. Szczliwie udao si im opuci Rosj ipowrci na Litw.

    Wsierpniu 1919 roku Osman Achmatowicz napisa do rektora uru-chamianego w tym czasie Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie podanie nastpujcej treci: Uprzejmie prosz Pana Rektora o zali-czenie mnie wgrono studentw Ikursu Prawnego Wydziau. Poniewa wszystkie moje dokumenta pozostay wInstytucie Grniczym wPio-trogrodzie, zktrym wobecnej chwili adnej komunikacji nie ma, nie mog przedstawi wszystkich potrzebnych papierw; posyam swoj, tak zwan zaczetn ksik, ktra wiadczy i jestem studentem3.

    Dwa miesice pniej napisa kolejne podanie, tym razem do dzie-kana Wydziau Prawnego: Uprzejmie prosz o przeniesienie mnie zWydziau Prawnego na Wydzia Matematyczno-Przyrodniczy. Osman Achmatowicz. 7 listopada 1919 roku. Ijeszcze dopisek na dole strony: Przyczyn spnienia si ztym podaniem jest to, e nie wiedziaem i istnieje wUniwersytecie Wydzia Matematyczno-Przyrodniczy4.

    Zankiety personalnej wypenionej przez Achmatowicza wynika, e by wyznania mahometaskiego, narodowoci tatarskiej, mia polskie obywatelstwo, ajego jzykiem macierzystym by jzyk rosyjski. Bezter-minowo urlopowany ze suby wojskowej, mieszka wraz zrodzicami wWilnie przy ul. Nadbrzenej 24. Wrubryce dotyczcej danych oojcu napisa: Aleksander, prawnik, prezes Izby Kasacyjnej wWilnie, dyrek-tor Departamentu Sprawiedliwoci Tymczasowej Komisji Rzdowej5.

    2 Teresa (Mira) Achmatowicz-Szmajke, Dwr Teniunkowszczyzna, www.radzima.org/pl (dostp: 2.03.2016).

    3 Litewskie Archiwum Centralne, rkopis, Fond 175 VII Db nr 1a. Archiwum USB, Wydzia Matematyczno-Przyrodniczy.

    4 Ibidem.

    5 Ibidem.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 19Osman Achmatow icz . 18991988

    Przytoczone rkopisy rozpoczynaj cay zbir dokumentacji zacho-wanej w Litewskim Archiwum Centralnym, zwizanej ze studiami, apotem prac Achmatowicza na Uniwersytecie Stefana Batorego. S-dzc po braku wpisw wmetryczkach nikt do tych archiwaliw nie siga przez ponad 70 lat, ktre miny od tamtych wydarze.

    Pocztki studiw Achmatowicza wWilnie nie byy atwe. Musia sprosta wymaganiom formalnym, co wjego przypadku stanowio rzecz wielce skomplikowan. wiadczy otym jeszcze jeden rkopis podanie do Senatu Akademickiego, datowane na 11 maja 1920 roku. Achmato-wicz pisa, co nastpuje: Jesieni roku 1919 zostaem przyjty wgro-no suchaczw Wydziau Matematyczno-Przyrodniczego zwarunkiem przedstawienia matury do dnia 1 lipca 1920 roku izoenia wtyme terminie egzaminu zaciny. Matura moja razem zreszt dokumentw znajduje si od r. 1916 wAkademii Grniczej wPiotrogrodzie ipomi-mo najszczerszych chci nie mog j, we wskazanym mnie terminie, przedstawi ze wzgldu na brak komunikacji zPiotrogrodem. Pracujc wGwnym Zarzdzie Dbr Pastwowych, Zarzdu Cywilnego Ziem Wschodnich, jako referent leny, jestem zajty codziennie do godz. 3 po poudniu; jako za suchacz Wydziau Matematycznego, mam prawie codziennie wykady do godz. 6 wiecz. i oprcz tego uczszczam [na] istniejce wWilnie kursa lene, gdzie wykady trwaj do godz. 9 p. p. codziennie. Wobec takiej iloci zaj niepodobna mnie byo udzieli czas dla studium aciny itym samym wykona drugi punkt postawio-nych mnie warunkw. Zwracam si wic do Senatu Akademickiego zuprzejm prob przeduy mnie termin zoenia egzaminu zaciny do dnia 1 padziernika 1920 r., gdy podczas letniej przerwy wykadw na Uniwersytecie i po ukoczeniu dnia 1 lipca r. b. kursw lenych bd wstanie cay wolny czas pozabiurowy powici studiom aciny izarazem, po zoeniu egzaminu, pozosta na Uniwersytecie Stefana Batorego. Wdowd prawdziwoci przytoczonych motyww zaczam odpowiednie zawiadczenia6.

    Niebawem wszystkie te trudnoci zostay pokonane. Znauk Ach-matowicz radzi sobie doskonale. Na czwartym roku zosta asystentem wKatedrze Chemii Organicznej, kierowanej przez prof. Kazimierza Sawiskiego. By to pocztek pniejszych dokona naukowych Ach-matowicza jako chemika organika. Profesora Sawiskiego zawsze uwaa za swego mistrza.

    6 Ibidem.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Ha l ina L ichocka20

    Na rok przed ukoczeniem studiw Osman Achmatowicz oeni si zHelen Staniewiczwn, crk profesora matematyki iwczes- nego rektora Uniwersytetu Stefana Batorego Wiktora Staniewicza. Zrodzin prof. Staniewicza by ju wczeniej skoligacony przez ma-estwo swego starszego brata Leona zsiostr Heleny, Teres.

    Achmatowicz ukoczy studia wterminie, w1925 roku. Opuszcza wtedy mury reaktywowanej wileskiej uczelni pierwszy rocznik jej ab-solwentw. Achmatowicz otrzyma stopie magistra chemii, przyznany mu 1 lipca 1925 roku przez Rad Wydziau Matematyczno-Przyrodni-czego na podstawie pracy pt. Opolskim olejku terpentynowym oraz po zoeniu egzaminw kocowych, zoglnym wynikiem bardzo dobrym. Dyplom magisterski Osmana Achmatowicza nosi numer 1. Prawdo-podobnie otym numerze zadecydowa porzdek alfabetyczny.

    Po ukoczeniu studiw Achmatowicz pozosta na uczelni iod razu, pod kierunkiem prof. Sawiskiego, rozpocz prac nad doktoratem. Temat dotyczy terpenw, czyli wpisywa si wgwny nurt bada re-alizowanych wtym czasie wKatedrze Chemii Organicznej. Dysertacj doktorsk pt. Onowym szeregu -pochodnych bornylenu obroni Osman Achmatowicz zwyrnieniem na pocztku 1928 roku. Promotorem by prof. Kazimierz Sawiski.

    Kilka miesicy pniej Achmatowicz uzyska stypendium z Fun-duszu Kultury Narodowej przy Radzie Ministrw iwyjecha wraz z on i malek crk Emili na dalsze studia do laboratorium Williama H. Perkina wOksfordzie. Wczy si wprowadzone przez Perkina badania dotyczce chemicznej budowy naturalnych alkaloidw rolinnych. Po mierci Perkina kontynuowa te prace pod kierunkiem Roberta Robinsona, pniejszego laureata Nagrody Nobla.

    Efektem bada Achmatowicza, trwajcych nieco ponad dwa lata, bya jego rozprawa7 na temat struktury alkaloidw: strychniny ibru-cyny. Na jej podstawie otrzyma stopie doktora filozofii Uniwersytetu Oksfordzkiego.

    Na Uniwersytet Stefana Batorego wWilnie powrci w1930 roku. Tu przez nastpne cztery lata kontynuowa rozpoczte wAnglii bada-nia alkaloidw oraz rozwija swoj karier zawodow. Wtym czasie habilitowa si8, zosta docentem i czonkiem Rady Wydziau Mate-matyczno-Przyrodniczego.

    7 M.T. Leplawy, Osman Achmatowicz, op. cit.

    8 M. Dbkowska, Chemicy sami osobie w1957 roku, Analecta. Studia iMateriay zDziejw Nauki 2011, R. 20, z. 1, s. 4243.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 21Osman Achmatow icz . 18991988

    Nowe perspektywy otworzya przed nim oferta nadesana w 1933 roku zUniwersytetu Warszawskiego. Otrzyma propozycj objcia stano-wiska kierownika Katedry Chemii Farmaceutycznej iToksykologicznej na Wydziale Farmaceutycznym. Przenis si wic do Warszawy, gdzie znalaz znakomite warunki do pracy naukowej idydaktycznej wdobrze wyposaonych laboratoriach nowego gmachu Wydziau Farmaceutycz-nego przy ul. Przemysowej 25. Kierowany przez niego zesp zajmowa si przede wszystkim wyodrbnianiem i struktur alkaloidw zawar-tych wsurowcach rolinnych. Wlatach 19361938 Achmatowicz peni funkcj dziekana Wydziau Farmaceutycznego Uniwersytetu Warszaw-skiego, arok pniej otrzyma nominacj na profesora zwyczajnego.

    Wybuch II wojny wiatowej zasta Achmatowicza wmajtku Osma-nwka na Litwie. Ziemie polskie wkrtce znalazy si pod okupacj niemieck isowieck. Uniwersytet Warszawski zosta zamknity.

    Lepiej natomiast przedstawiaa si wtym czasie sprawa inauguracji roku akademickiego na Uniwersytecie wWilnie, poniewa Tymczaso-wy Zarzd Okrgu Wileskiego postanowi wznowi wykady po wa-kacjach, jak zwykle 1 padziernika. Wtej sytuacji dziekan Wydziau Matematyczno-Przyrodniczego prof. Szczepan Szczeniowski w licie zdnia 26 IX 1939 roku zaproponowa9 Achmatowiczowi objcie kie-rownictwa Zakadu Chemii Organicznej. Jednoczenie skierowa pi-smo10 do komisarza owiaty zprob oumoliwienie Achmatowiczowi przyjazdu zrodzin do Wilna.

    Wszystko jednak potoczyo si zupenie inaczej ni si spodziewa-no. Wlistopadzie wadze litewskie przystpiy do szybkiej likwidacji Uniwersytetu Stefana Batorego, upatrujc wnim orodek polonizacji Wileszczyzny. Wgrudniu 1939 roku ta szacowna, stara ibardzo za-suona dla kultury zachodniej uczelnia przestaa istnie.

    Wpierwszych miesicach wojny Achmatowicz przebywa wWilnie, anastpnie wKownie. Pniej wraz zrodzin przedosta si do War-szawy. Opracy naukowej nie mogo by mowy. Wankiecie wypenia-nej w1957 roku napisa: Okres okupacji: bezrobotny, praca na wsi, anastpnie do koca wojny tajne nauczanie akademickie wWarszawie iCzstochowie11.

    WWarszawie Achmatowicz wykada chemi organiczn na kom-pletach zorganizowanych dla studentw farmacji. Zajcia odbyway

    9 Litewskie Archiwum Centralne, rkopis sygn. Fond 175 VIIB nr 254.

    10 Ibidem.

    11 M. Dbkowska, Chemicy sami osobie, op. cit.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Ha l ina L ichocka22

    si najczciej wprywatnych mieszkaniach, wrnych punktach mia-sta. Przez kilka miesicy uczy rwnie jawnie, poniewa na pocztku 1944 roku otrzyma wakujc po mierci prof. Ludwika Szperla posad nauczyciela wSzkole Technicznej. Bya to placwka uruchomiona przez Niemcw wmurach zamknitej wwczas Politechniki Warszawskiej.

    Gdy powstanie wWarszawie zostao stumione, Achmatowicz wy-jecha przez Milanwek do Czstochowy. Mia tam brata Leona, ktry jako lekarz pracowa wmiejscowym szpitalu. WCzstochowie znajdowaa si rwnie filia tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich, wzmocniona kadrowo przez profesorw przybyych, podobnie jak Ach-matowicz, ze spalonej Warszawy. Dziki temu mona byo realizowa nowe kierunki nauczania. Uczony zaj si tworzeniem tajnego Wydzia-u Farmacji. Dwa nowe komplety farmaceutyczne rozpoczy zajcia wpierwszych dniach listopada 1944 roku12.

    Po wojnie ycie naukowe warszawskich uczonych zaczo odradza si w odzi. Powstaway tam wysze uczelnie, organizowane czsto od podstaw. Tak byo z Politechnik dzk. Misj jej utworzenia powierzono przebywajcemu jeszcze wCzstochowie prof. Bohdanowi Stefanowskiemu, mianujc go rektorem ipozostawiajc wiele swobody wdoborze kadry. Stefanowski zaprosi do wsppracy Achmatowicza. Wszystko to dziao si wiosn 1945 roku, a ju jesieni tego roku odbya si uroczysta inauguracja nowej Politechniki, podczas ktrej Osman Achmatowicz wystpi jako prorektor. Wnastpnej kadencji, czyli w latach 19481952, peni funkcj rektora. W tym czasie na uytek Politechniki zostay przebudowane gmachy fabryczne. Umiesz-czono wnich nowe wydziay Wkienniczy oraz Chemii Spoywczej. Znakomite, jak na wczesne warunki, wyposaenie otrzyma Wydzia Chemiczny wraz zbibliotek, ktra dziki osobistym staraniom Ach-matowicza zgromadzia bogate zbiory wiatowej literatury naukowej.

    Ztego okresu pochodz rwnie prace Achmatowicza, zainicjowa-ne we Lwowie jeszcze przed wojn przez Romana Maachowskiego, dotyczce chemii cyjanku karbonylu CO(CN), zwizku strukturalnie podobnego do fosgenu gazu zaliczanego do arsenau broni chemicz-nej. Badajc t silnie toksyczn, atwo lotn i eksplodujc substan-cj zesp Achmatowicza ustali jej waciwoci fizyczne ichemiczne.

    12 W. W. Gowacki, Stan farmacji naukowej wczasie drugiej wojny wiatowej (19391945), [w:] Dzieje nauk farmaceutycznych wPolsce 19181978, red. Z. Jerzmanowska, B. Kunicka. Wrocaw 1986, s. 163.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 23Osman Achmatow icz . 18991988

    Wrezultacie powstao na ten temat 21 publikacji isiedem doktoratw13. Poznanie cyjanku karbonylu stanowio cenny wkad tego zespou wroz-wj chemii organicznej.

    Takie osoby jak Osman Achmatowicz byy bardzo potrzebne obej-mujcej rzdy w Polsce wadzy komunistycznej, poniewa suyy jej uwiarygodnieniu ipodnosiy presti. Kopot polega jedynie na tym, e nie zawsze stanowiy podany wzr dla modziey, ktra wzamy-le miaa stanowi awangard nowego spoeczestwa socjalistycznego.

    Achmatowicz przychodzi na zajcia zawsze w eleganckim, ciem-nym garniturze zmuszk. Jego wykady byy wietnie przygotowane, aoczekiwania wobec studentw ogromne, do tego stopnia, e wymylili oni nawet now jednostk miary. Bya to jednostka grozy rwna 1 ach-mat14. Te wymagania, stawiane wszystkim sprawiedliwie ibez wyjt-ku, stanowiy dla politycznych aktywistw modzieowych przeszkod nie do pokonania, udaremniajc na przykad realizacj zobowiza wrodzaju: dla uczczenia urodzin Towarzysza Bolesawa Bieruta zda-my wszystkie egzaminy wpierwszym terminie!.

    Skargi na profesora skadane wtej sprawie do organizacji partyjnej przyniosy ten skutek, e Achmatowicz zaproponowa, by zdawane unie-go egzaminy ustne miay charakter publiczny, zudziaem studentw, asystentw i innych zainteresowanych osb. W rezultacie odbyy si tylko dwa takie egzaminy. Na zdawanie kolejnych zabrako chtnych.

    Problem rozwizano inaczej. W1953 roku Achmatowicz zosta prze-niesiony na stanowisko podsekretarza stanu wMinisterstwie Szkolnic-twa Wyszego. Rwnoczenie otrzyma nominacj na profesora Uniwer-sytetu Warszawskiego, arok pniej dodatkowo kierownika Zakadu Chemii Organicznej Polskiej Akademii Nauk. Obciony rozlicznymi obowizkami administracyjnymi iprac naukow nie znajdowa cza-su na dydaktyk.

    W 1960 roku zakoczy swoj dziaalno w Ministerstwie, jako podsekretarz stanu, ale jeszcze przez dwa lata by doradc ministra szkolnictwa wyszego. Tym sposobem zakres jego obowizkw uleg zmniejszeniu, dziki czemu mg zintensyfikowa wasne badania na-ukowe. Profesor, wraz ze swymi wsppracownikami wKatedrze Che-mii Organicznej Uniwersytetu Warszawskiego, analizowa alkaloidy

    13 B. Brzda, Chemia zamiast ora, Przegld Techniczny. Gazeta Inynierska 2005, nr 26.

    14 Rozmowa Barbary Chrzczonowicz zprof. Osmanem Achmatowiczem, ycie Uczelni. Biuletyn Informacyjny Politechniki dzkiej 2007, nr 2, s. 78, www.p.lodz.pl/zalaczniki/1795,1325,zu_100_cale.pdf,7503592.pdf (dostp: 2.03.2016).

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Ha l ina L ichocka24

    ziela widakw ikczy lilii wodnych, zajmujc si szczeglnie nufary-dyn iinnymi substancjami wystpujcymi wkczach grela tego (Nuphar luteum). Badania doprowadziy do odkrycia zwizkw obudo-wie alkaloidw, ale zawierajcych siark. Zwizki te otrzymay nazw tioalkaloidw. Udowodnienie ich chemicznej struktury oraz opracowa-nie metody syntezy miao due znaczenie dla nauki.

    Ostatnie lata pracy przed emerytur, czyli okres 19641969, Osman Achmatowicz spdzi w Londynie. Zosta powoany na stanowisko dyrektora Instytutu Kultury Polskiej. Pod jego kierunkiem Instytut znacznie rozwin swoje kontakty zbrytyjskim rodowiskiem nauko-wym, azwaszcza ze rodowiskiem chemikw.

    Przejcie na emerytur nie zakoczyo naukowej i organizacyjnej dziaalnoci prof. Achmatowicza. Wdalszym cigu aktywnie uczest-niczy w pracach Polskiej Akademii Nauk, z ktr by zwizany od pocztku jej istnienia. W 1952 roku zosta czonkiem-koresponden-tem tej korporacji, aod 1961 czonkiem rzeczywistym. By postaci znan wkraju ipoza jego granicami. Nalea do wielu zagranicznych towarzystw naukowych oraz rad redakcyjnych czasopism.

    Osman Achmatowicz, poza crk Emili, mia jeszcze dwch sy-nw: Osmana iSelima. Obaj zostali chemikami. Zmar wWarszawie 4 grudnia 1988 roku. Zosta pochowany na Powzkach, na Cmentarzu Muzumaskim przy ul. Tatarskiej.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Por t ret y Uczonych . Profesorow ie Un iwersy tetu Warszawsk iego po 194526

    Kazimierz Ajdukiewicz

    Urodzony 12 XII 1890 wTarnopolu. Studia na UJK we Lwowie (19081912), doktorat tame (1912). Studia uzupeniajce wGetyn-dze (1913). Od 1919 roku nauczyciel gimna-zjalny. Habilitacja na UW (1921). W latach 19221925 nauczyciel wseminarium pedago-gicznym iwykadowca uniwersytecki (docent prywatny). Profesor UW (1926), kierownik jednej z katedr filozofii (19251928), pniej Katedry Filozofii na UJK (19281939). Pro-fesor UAM (19451955), kierownik Katedry Teorii iMetodologii Nauki (pniej: Katedra Logiki), rektor UAM (19481952). Od 1955 ponownie na UW.

    Filozof, jeden z najwybitniejszych przedstawi-cieli szkoy lwowsko-warszawskiej. Zajmowa si logik, epistemologi, ontologi i etyk oraz histori tych dyscyplin.Czonek PAU (1947), PAN (1952), kierownik Zakadu Logiki Instytutu Filozofii iSocjologii PAN (od 1956).Zaoyciel i pierwszy redaktor naczelny Stu-dia Logica.Zmar 12 IV 1963 wWarszawie.

    Gwne kierunki filozofii, Lww 1923; Prope-deutyka filozofii, Warszawa 1938; Zagadnie-nia i kierunki filozofii, Warszawa 1949; Za-rys logiki, Warszawa 1953; Jzyk ipoznanie, Warszawa 19601965; Logika pragmatyczna, Warszawa 1965.

    A. Jedynak, Ajdukiewicz, Warszawa 2003; R. Wjcicki, Ajdukiewicz. Teoria znaczenia, Warszawa 1999.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 27

    JACE K JA DACK I

    Kazimierz ajduKiewicz. 18901963

    1. Miastem Kazimierza Ajdukiewicza by Lww. ona Ajdukiewicza Maria zTwardowskich powiedziaa mi kiedy: Lww by dla nas obojga najpikniejszym miastem na Ziemi. Idodaa e najlepiej im byo we Lwowie za czasw Franciszka Jzefa, i to nie tylko dlatego, e wtych czasach si poznali.

    Ajdukiewicz urodzi si wTarnopolu, w1890 roku, ale ju w1900 roku, po krtkim pobycie wKrakowie, gdzie ukoczy szko powszech-n, przenis si do stolicy wczesnej Galicji iprzebywa tam zprzerwa-mi ponad 40 lat do 1945 roku. We Lwowie, w1908 roku, ukoczy zodznaczeniem Gimnazjum im. Franciszka Jzefa, apotem wlatach 19081912 studiowa filozofi (u Kazimierza Twardowskiego i Jana ukasiewicza), matematyk (u Wadysawa Sierpiskiego) i fizyk (u Mariana Smoluchowskiego). We Lwowie, w 1912 roku, uzyska doktorat na podstawie napisanej pod kierunkiem Twardowskiego roz-prawy Aprioryzm przestrzeni uKanta azagadnienie genezy charakteru przestrzennego wyobrae. We Lwowie, w1919 roku, podj pierwsz prac wGimnazjum im. Stefana Batorego, awic de facto wtym sa-mym gimnazjum, wktrym otrzyma wiadectwo dojrzaoci, wlatach za 19221925 by nauczycielem m.in. wSeminarium Pedagogicznym iwykadowc uniwersyteckim jako docent prywatny. We Lwowie wresz-cie, w1928 roku, obj utworzon dla niego katedr filozofii ikierowa ni a do zamknicia Uniwersytetu Jana Kazimierza w1939 roku po zajciu Lwowa przez Rosjan.

    Przez 10 lat od 1945 do 1955 roku mieszka ipracowa wPozna-niu. Otrzyma tam Katedr Teorii iMetodologii Nauki, przeksztacon nastpnie wKatedr Logiki, na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Jacek Jadack i28

    aw latach 19481952 peni funkcj rektora Uniwersytetu Pozna-skiego. Nieprzypadkowo jedn zulic wPoznaniu nazwano jego imie-niem. Szkoda e tylko wPoznaniu.

    Epizody warszawskie mia dwa stosunkowo krtkie, ale bardzo wane idla samego Ajdukiewicza, idla nauki polskiej. Po pierwsze, habilitowa si wUniwersytecie Warszawskim, w1921 roku, na pod-stawie rozprawy Z metodologii nauk dedukcyjnych; niedugo potem obj na trzy lata (19251928) jedn zkatedr filozofii UW. Po drugie, do Warszawy przenis si zPoznania w1955 roku ipozosta wniej ju do mierci: byo to skdind 8 najpodniejszych naukowo lat jego ycia. WWarszawie kierowa jednym zdwu uniwersyteckich zakadw logiki, azarazem od 1956 roku Zakadem Logiki wanie powsta-ego Instytutu Filozofii iSocjologii PAN.

    2. Gwnym albo lepiej: centralnym obszarem naukowych zain-teresowa Ajdukiewicza bya logika.

    Jednake zajmowa si take problematyk innych waciwie nie-mal wszystkich innych dyscyplin filozoficznych, awic problematyk epistemologii, ontologii ietyki, aponadto histori tych dyscyplin. Je-dyn dyscyplin filozoficzn, ktra wmarginalnym tylko stopniu jest reprezentowana w jego twrczoci naukowej, stanowi estetyka. Pew-nego rodzaju rekompensat tej luki jest moe to, e pasjonowa si jednym zprzedmiotw bada estetycznych, mianowicie muzyk by jej nieprzecitnym koneserem (zwaszcza muzyki Beethovena imuzyki operowej) iniezym interpretatorem (grywa na fortepianie) oraz e szuka estetycznych wrae, praktykujc przez wiele lat taternictwo.

    3. Nie sposb powiedzie, co byo najwaniejszym rezultatem badaw-czym Ajdukiewicza: nie dlatego, e nie mia wielkich osigni wza-kresie uprawianych przez siebie dyscyplin filozoficznych lecz dlatego, e lista owych osigni jest bardzo duga, atrudno zale kryterium, za pomoc ktrego mona by je uhierarchizowa pod wzgldem stopnia doniosoci. Jeli zatem chce si jako odda sprawiedliwo wkadowi Ajdukiewicza do nauki polskiej, nie pozostaje nic innego, jak wskaza przynajmniej niektre pozycje z tej listy z zastrzeeniem, e s to zaledwie drobne inieuporzdkowane fragmenty owej listy.

    Oto one.

    4. Zacznijmy od logiki formalnej. 4.1. Mwi si czasem, e logika jest teori konsekwencji. Ale relacja

    konsekwencji moe by rnie ujmowana np. jako relacja syntaktyczna

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 29K azimierz Ajdu k iew icz . 18901963

    lub jako relacja semantyczna. Wpierwszym wypadku jakie zdanie jest konsekwencj innego, gdy da si ztego drugiego wydedukowa za po-moc odpowiednich regu. Wdrugim wypadku gdy okres warunkowy majcy za poprzednik to drugie, anastpnik to pierwsze zdanie, jest prawd logiczn, czyli podstawieniem jakiej tautologii. Ajdukiewicz by bodaje pierwszym, ktry dostrzeg zwizek midzy tymi dwoma rodzajami konsekwencji iuj go wtez, ktra przybraa pniej po-sta nazwan twierdzeniem o dedukcji, a goszc w uproszeniu e jeli jakie zdanie jest konsekwencj syntaktyczn innego zdania, to jest te jego konsekwencj semantyczn.

    4.2. Za najdojrzalsz posta systemu dedukcyjnego uwaa si sforma-lizowany system aksjomatyczny, tj. taki system, dla ktrego s okrelo-ne explicite aksjomaty, czyli twierdzenia pierwotne, ireguy dedukcji, czyli reguy wyprowadzania jednych twierdze zinnych. Ajdukiewicz jako, mwic ostronie, jeden zpierwszych sprecyzowa warunki, ktre taki system powinien spenia, oraz sposoby ustalania, czy wa-runki owe s wdanym wypadku spenione. Chodzio oto, eby aksjo-maty danego systemu byy niesprzeczne iwzajemnie niezalene, oraz eby sam system by zupeny (czyli w jego pierwotnej terminologii adekwatny). Aksjomatyka nie powinna wic zawiera takiej pary zda, e jedno znich byoby negacj drugiego ani takiego zdania, ktre daoby si wydedukowa zpozostaych, aponadto powinna by tak dobrana, eby dao si zniej wydedukowa kade zdanie danego systemu lub negacj owego zdania.

    4.3. Poza krtkimi epizodami, kiedy co najmniej uwzgldniano to, co dzi nazywa si rachunkiem zda, awic teori zwizkw midzy zdaniami prostymi rozpatrywanymi bez wnikania wich struktur syn-taktyczn dominujc postaci logiki formalnej a do XIX wieku bya sylogistyka, awic teoria zwizkw midzy zdaniami prostymi zachodz-cych wanie ze wzgldu na ich struktur, czyli to, co dzi nazwalibymy rachunkiem nazw. Wswojej tradycyjnej postaci sylogistyka bya syste-mem aksjomatycznym, ale zdzisiejszego punktu widzenia niedoskona-ym: aksjomatyka jej bya niepena aniektre stosowane wniej reguy dedukcji (czyli jak mwiono redukcji jednych trybw do innych) miay charakter jedynie intuicyjny. Ajdukiewicz sformuowa explicite reguy dedukcji dla sylogistyki, zrekonstruowanej wjzyku rachunku predykatw, oraz poda jej pen aksjomatyk, awic aksjomatyk zawierajc jak wtedy pisa zaoenia wystarczajce do udowodnienia tautologicznoci wszystkich tautologicznych formu (czyli poprawnych trybw) sylogistycz-nych i wystarczajce do udowodnienia nietautologicznoci wszystkich formu nietautologicznych (czyli trybw niepoprawnych).

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Jacek Jadack i30

    5. Drug po logice formalnej czci logiki lato sensu jest se-miotyka logiczna, czyli logiczna teoria jzyka. Warto odnotowa, e Ajdukiewicz wprowadzi termin semiotyka logiczna wtakim rozumie-niu do terminologii filozoficznej. Osignicia Ajdukiewicza wzakresie semiotyki logicznej nale do wszystkich jej subdyscyplin: syntaktyki, semantyki ipragmatyki.

    5.1. Jeli chodzi osyntaktyk, to zasug Ajdukiewicza jest wyna-lezienie prostego opisu struktury wszelkich wyrae zoonych za po-moc dwch komplementarnych poj: operatora i jego argumentw oraz opracowanie przejrzystej notacji dla takiego opisu. Najatwiej przedstawi ide Ajdukiewicza w tej sprawie za pomoc przykadu. Rozwamy zdanie Ajdukiewicz pochwala pracowite ycie, ktre jest skdind aluzj do tytuu jego piknego artykuu Pochwaa ycia pracowitego (1948). Jeeli zgodzimy si, e operatorem gwnym tego zdania jest czon pochwala, kolejnymi argumentami tego operato-ra s czony Ajdukiewicz i pracowite ycie, za w tym ostatnim czonie operatorem jest wyraenie pracowite, a jego argumentem wyraenie ycie to pozycje syntaktyczne czonw tego zdania Aj-dukiewicz oznaczyby nastpujco: pochwala (1,0), Ajdukiewicz (1,1), pracowite ycie (1,2), pracowite (1,2,0), iwreszcie y-cie (1,2,1).

    5.2. Tak jak wwypadku konsekwencji, charakteryzowanej dwojako, syntaktycznie isemantycznie, tak te iw wypadku struktury wyrae zoonych Ajdukiewicz opisa j nie tylko ze wzgldu na syntaktyczne pozycje ich czonw, lecz take ze wzgldu na kategorie semantyczne owych czonw wtym wypadku za pomoc poj: zdania, nazwy oraz funktora ijego argumentw. Itym razem wynalaz odpowiedni nota-cj. Semantycznokategorialny opis zdania Ajdukiewicz pochwala pra-cowite ycie wygldaby tak: czony Ajdukiewicz, pracowite ycie iycie to nazwy, czon pochwala to funktor zdaniotwrczy od dwch argumentw nazwowych (gdy za jego pomoc znazw Ajdu-kiewicz ipracowite ycie tworzy si zdanie Ajdukiewicz pochwala pracowite ycie), czon za pracowite to funktor nazwotwrczy od jednego argumentu nazwowego (gdy za jego pomoc znazwy ycie tworzy si nazw pracowite ycie). Kategorie semantyczne caego zda-nia iposzczeglnych jego czonw Ajdukiewicz zapisywa nastpujco: zdanie z; nazwy n; funktor pochwala z/nn; funktor pracowi-te n/n. Cig wskanikw czonw prostych naszego przykadowego zdania wygldaby wic tak: n, z/nn, n/n, n.

    Opisane pomysy Ajdukiewicza stay si pocztkiem gramatyki ka-tegorialnej.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 31K azimierz Ajdu k iew icz . 18901963

    5.3. Jeli chodzi osemantyk ipragmatyk, to wkad Ajdukiewicza wte dziedziny zpewnych wzgldw lepiej jest omwi cznie. Chodzi oto, e centralnym pojciem semantyki jest pojcie znaczenia wyrae. Ajdukiewicz na rne sposoby eksplikowa termin znaczenie, ale najoryginalniejszy znich korzysta zpojcia uznawania zda awic z jednego z podstawowych poj pragmatyki. Na dodatek termin uznawa zdanie jest w istocie skrtem terminu uznawa zdanie za prawdziwe, awic terminu zawierajcego jako swj czon termin prawdziwy, ktry, podobnie jak termin znaczenie, jest jednym znajwaniejszych terminw semantycznych.

    Tradycyjnie definiowano znaczenie wyraenia za pomoc defini-cji klasycznej, to jest definicji, ktra wtym wypadku miaaby form: Znaczenie wyraenia jest to to-a-to (np. jest to denotacja tego wyra-enia lub jest to konotacja tego wyraenia). Ajdukiewicz zdecydowa si na tzw. definicj kontekstow, majc posta: Wiemy zdanym zdaniem i jego skadnikami znaczenie przysugujce im w pewnym jzyku, gdy jest tak, e jeeli znajdziemy si wokrelonej sytuacji, to powinnimy uzna to zdanie za prawdziwe. Formuy, przyporzdko-wujce jakiemu zdaniu sytuacj, ktra zmusza nas do uznania tego zdania za prawdziwe, Ajdukiewicz nazwa dyrektywami sensu, asam koncepcj koncepcj dyrektywaln. Wyrni przy tym trzy typy dyrektyw: aksjomatyczne, dedukcyjne iempiryczne wzalenoci od tego, jakiego rodzaju s sytuacje, oktrych jest wnich mowa. Kto, kto by nie uzna za prawdziwe zdania Kwadrat jest to kwadrat, da-by wiadectwo tego, e amie pewn dyrektyw aksjomatyczn jzyka polskiego; kto by nie uzna zdania Kwadrat jest prostoktem za-maby odpowiedni dyrektyw dedukcyjn; kto by natomiast widzc figur: nie uzna zdania To jest kwadrat zamaby odpowiedni dyrektyw empiryczn.

    Badania wzakresie dyrektywalnej teorii sensu poszy wdwch kie-runkach: redukcji dyrektyw aksjomatycznych do dedukcyjnych, adeduk-cyjnych do empirycznych, oraz behawioralnej interpretacji uznawania jako gotowoci do podjcia dziaania, przynoszcego zysk wwypadku prawdziwoci uznawanego zdania (a strat wwypadku jego faszywoci).

    6. Metodologia trzeci po logice formalnej i semiotyce logicznej podstawowy dzia logiki lato sensu bywa uprawiana na dwa sposoby: jako metodologia apragmatyczna (jak j niekiedy nazywa Ajdukiewicz) bd jako metodologia pragmatyczna (w terminologii Ajdukiewicza). Metodologia pragmatyczna jest teori czynnoci naukotwrczych; me-todologia apragmatyczna teori wytworw tych czynnoci.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Jacek Jadack i32

    Najwicej wysiku woy Ajdukiewicz w studia nad metodologi pragmatyczn. Przyniosy one wiele wanych rezultatw teoretycznych.

    6.1. Ajdukiewicz zaproponowa wic now definicj i klasyfikacj rozumowa. Wklasycznym, pochodzcym od ukasiewicza, ujciu rozumowa (dodajmy prawomocnie, bo to jedynie go interesowao) to tyle, co dobiera do jakiego danego zdania jego racj lub nastpstwo. Pierwsze jest redukcj, drugie dedukcj. Zarwno dane wrozumo-waniu, jak idobierane wnim zdania, mog by przez rozumujcego uznane za prawdziwe lub nie. Z tego punktu widzenia redukcja jest bd tumaczeniem bd dowodzeniem, adedukcja wnioskowaniem bd sprawdzaniem.

    Ajdukiewicz uzna, e zrekonstruowane przez ukasiewicza pojcia tumaczenia, dowodzenia, wnioskowania isprawdzania zbytnio odbie-gaj od sensu, wktrym odpowiednie terminy s uywane wcodziennej praktyce naukowej. Wpraktyce tej np. wnioskowaniem okrela si nie tylko rozumowanie dedukcyjne, lecz take rne odmiany rozumowa niededukcyjnych takie jak wnioskowanie indukcyjne czy wnioskowa-nie przez analogi. W wietle preferowanej przez niego metodologii pragmatycznej by to powany zarzut. Ztego punktu widzenia natu-ralniejsza te bya wedug Ajdukiewicza klasyfikacja rozumowa m.in. ze wzgldu na to, czy s spontaniczne, czy planowe (zmierzajce do rozwizania okrelonego zadania), oraz czy s niezawodne, czy za-wodne (czyli co najwyej uprawdopodobniajce).

    6.2. Przedmiotem specjalnych analiz Ajdukiewicza stay si te ostatnie wnioskowania zwaszcza zawodne wnioskowania uzasadniajce. Stara si on m.in. sprecyzowa kryteria prawomocnoci takich wnioskowa.

    Odrni w tym celu schemat wnioskowania od trybu (sposobu) wnioskowania. Schemat wnioskowania jest schematem, zktrego przez podstawienie uzyskuje si okrelone formuy inferencyjne. Ze wzgl-du na schemat wnioskowania wnioskowanie moe by niezawodne lub (w rnym stopniu) zawodne. Wnioskowanie np. ztego, e aden filozof nie jest prorokiem, otym, e aden prorok nie jest filozofem jest wnioskowaniem niezawodnym; natomiast wnioskowanie ztego, e pewien tarnopolanin by logikiem, otym, e kady tarnopolanin jest logikiem jest wnioskowaniem zawodnym ito wysoce. Ze wzgldu na tryb wnioskowanie moe by racjonalne lub nieracjonalne. Za racjonalne wolno uzna tylko takie wnioskowanie, e stopie jego niezawodnoci jest niemniejszy od stopnia jego pewnoci. Nieracjo-nalnie wnioskowaby zatem kto, kto pene przekonanie, e kady tarnopolanin jest logikiem, opieraby wycznie na tym, e pewien tarnopolanin by logikiem.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 33K azimierz Ajdu k iew icz . 18901963

    7. Jest zrozumiae, e bdc logikiem i majc w wielu dziaach logiki niemae osignicia Ajdukiewicz stara si zastosowa rezul-taty wniej osignite do innych dziaw filozofii. Przybrao to uniego posta posugiwania si wmetafizyce na szerok skal metod ba-dawcz, ktra przesza do historii pod nazw parafrazy semantycznej.

    7.1. Idea parafrazy semantycznej wygldaa zgrubsza nastpujco.Zdaniom orzeczywistoci mona wdobrze okrelony sposb przypo-

    rzdkowa zdania oowych zdaniach. Zamiast orzeczywistoci moemy wtedy mwi o zdaniach mwicych o rzeczywistoci; zamiast teorii rzeczywistoci moemy uprawia teori zda o owej rzeczywistoci czyli jeszcze inaczej mwic teori jzyka opisujcego t rzeczywi-sto. Jzyk opisujcy pewn rzeczywisto czyli jzyk przedmiotowy jeli ma spenia dobrze swoje zadanie, powinien by systemem zda oustalonym sensie, poczonych ze sob stosunkiem konsekwencji. Sys-tem taki jest wic rodzajem systemu dedukcyjnego, ateoria systemw dedukcyjnych to logika apragmatyczna czyli metalogika. Ustalenia metalogiki musz wic obowizywa wteorii jzykw przedmiotowych wtym wteorii jzykw nauki. Zteori tak wanie wolno nam uto-sami metafizyk ijej dwa podstawowe dziay: epistemologi iontologi.

    7.2. A teraz przykad Ajdukiewiczowskiej parafrazy semantycznej jednego ze stanowisk metafizycznych wsprawie stosunku jzyka do rze-czywistoci mianowicie pewnej wersji idealizmu transcendentalnego izastosowania rezultatw metalogiki do podwaenia tego stanowiska.

    Na stanowisku realistycznym wspomniany stosunek wyglda nast-pujco: za pomoc jzyka (przedmiotowego) odwzorowuje si niezalenie od niego istniejc rzeczywisto. Zgodnie zidealizmem transcenden-talnym jest poniekd odwrotnie: to, co nazywamy rzeczywistoci, jest wistocie intencjonalnym konstruktem wytworem zdeterminowanym przez jzyk, zupenie analogicznie jak np. wiat mityczny jest konstruk-tem mitologii, awiat bohaterw Trylogii jest zdeterminowany przez to, co si wTrylogii onim mwi. Jak rozstrzygn kto ma racj: realista czy idealista? Wedug Ajdukiewicza da si to zrobi wanie dziki za-stosowaniu metody parafrazy semantycznej. Idealizm transcendentalny przybierze wtedy posta tezy stwierdzajcej, e prawdziwe s wszystkie itylko te zdania przedmiotowe (o rzeczywistoci), ktre musz by uzna-ne za prawdziwe na gruncie dyrektyw sensu obowizujcych wjzyku, wktrym te zdania zostay sformuowane. Ata teza wwietle ustale metalogiki jest faszywa. Okazuje si bowiem, e wystarczy, aby jzyk pewnej teorii mia jako swoj cz jzyk arytmetyki, aby klasa zda tego jzyka uznanych za prawdziwe na podstawie dyrektyw sensu nie obejmowaa wszystkich zda prawdziwych wowej teorii.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Jacek Jadack i34

    Bdny jest zatem take transcendentalny idealizm epistemolo-giczny.

    7.3. Stosujc na szerok skal narzdzia logiczne wrozwaaniach filozoficznych Ajdukiewicz mia zarazem, jak moe nikt inny, pen wiadomo tego, e przy ich stosowaniu trzeba zachowa daleko id-c ostrono. Chodzi oto, e jzyk logiki pod wieloma wzgldami doskonalszy od jzyka naturalnego, ktrym posuguj si na og fi-lozofowie paci za t doskonao spor cen: nie spenia pewnych istotnych funkcji jzyka naturalnego.

    Wemy powiada Ajdukiewicz spjnik implikacji. Czytamy go w jzyku rachunku zda Jeeli p, to q (gdzie na miejsce p i q moemy wstawi dowolne zdanie), ale nie jest to dokadnie ten sam spjnik, ktry wystpuje wokresie warunkowym jzyka naturalnego np. wzdaniu Jeeli zabraknie nam pienidzy, to poyczymy je od ko-go. Jak wiadomo, do prawdziwoci zdania z logicznym spjnikiem implikacji wystarczy, by na miejscu p stao zdanie faszywe lub na miejscu q zdanie prawdziwe. Nie wypowiedzielibymy natomiast jako zdania z intencji prawdziwego wspomnianego okresu warunko-wego, tylko dlatego, e nie zabrako nam pienidzy, ani tylko dlatego, e poyczylimy je od kogo. Ajdukiewicz wyjani to odrniajc dwie funkcje zda: stwierdzanie iwyraanie. Ot zarwno zdanie impli-kacyjne jzyka rachunku zda, jak iokres warunkowy jzyka natural-nego stwierdzaj to samo. Kto jednak, kto wygasza zdanie Jeeli zabraknie nam pienidzy, to poyczymy je od kogo, wyraa ponadto to, e: (a) jest przekonany, e nie zajdzie to, co stwierdza nastpnik, bez zajcia tego, co stwierdza poprzednik; (b) nie wie, e poprzednik jest faszywy, i nie wie, e nastpnik jest prawdziwy; (c) jest gotw wywnioskowa zpoprzednika nastpnik.

    Ot niczego takiego nie wyraa zdanie zbudowane za pomoc spj-nika implikacji rachunku zda.

    8. Granica midzy logik iw jej obrbie metodologi aepistemo-logi jest pynna. Wstrefie tej pynnoci ley problem statusu wiedzy naukowej, aw szczeglnoci pytanie odopuszczalny wnauce sposb uzasadniania jej twierdze. Mwic wuproszczeniu jest to pytanie, czy otreci twierdze przyjmowanych wnauce rozstrzyga dowiadcze-nie (empiria) irozumowanie (dedukcja), czy te jest on kwesti umowy (konwencji). cieray si tutaj od dawna pogldy, ktrych skrajnociami by, zjednej strony, radykalny empiryzm, zdrugiej za radykalny kon-wencjonalizm. Wedug pierwszego ztym pogldw owszystkim wnauce decyduje empiria; wedug drugiego owszystkim decyduj konwencje.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 35K azimierz Ajdu k iew icz . 18901963

    Ajdukiewicz wczy si wdyskusj na ten temat izaj stanowisko, ktre sam okrela troch mylco jako radykalny konwencjonalizm. By to konwencjonalizm wtym mianowicie rozumieniu, e zakada, i o treci twierdze naukowych rozstrzyga zarwno dowiadczenie irozumowanie, jak iumowa, tyle e konwencjonalne nie s same dane dowiadczenia, lecz sposb ich odwzorowania wjzyku i to s kon-wencjonalne podwjnie: dane te nie narzucaj wpeni wyboru okre-lonego ksztatu siatki pojciowej, wktrej te dane si odwzorowuje, awybrana siatka pojciowa nie narzuca okrelonego ksztatu jzyka, wktrym si t siatk utrwala. Inaczej mwic: konwencjonalne s dy-rektywy sensu. By to za konwencjonalizm radykalny, gdy zdaniem Ajdukiewicza wskazan konwencjonalnoci odznaczaj si wszystkie twierdzenia naukowe. Inaczej mwic: konwencjonalne s wszystkie dyrektywy sensu.

    9. Spord gwnych zagadnie nalecych do ontologii Ajdukie-wicz powici szczegln uwag dwm: na czym polega istnienie ijak opisa zmian, aby nie prowadzio to do niepodanych nastpstw.

    9.1. Ju wstaroytnoci zastanawiano si nad sensownoci zdania Istniej przedmioty, ktre nie istniej. Bez dodatkowych komentarzy uznanie tego zdania za prawdziwe prowadzioby do tezy, e pewne przedmioty zarazem istniej inie istniej. Jest jasne, e jeli owo zda-nie ma by wolne od takiej konsekwencji sowo istniej musi by wnim wzite raz wjednym, araz winnym sensie. Ta obserwacja za-pocztkowaa wysiki zmierzajce do cisego wyanalizowania pojcia adokadniej poj istnienia.

    Ajdukiewicz zrobi to dla istnienia realnego, czyli rzeczywistego, iintencjonalnego, czyli tylko pomylanego. Wykaza on, e jzyk, wkt-rym chcielibymy mwi oprzedmiotach intencjonalnych, nie moe nie zawiera wyrae odnoszce si do przedmiotw realnych. Przypu-my bowiem, e wIliadzie mwi si m.in. oZeusie ina tej podstawie mamy prawo powiedzie, e Zeus istnieje intencjonalnie. Trzeba wic mc sformuowa zdanie: Zdanie Tak to Zeusa wielkiego speniaa si wola wystpuje wIliadzie, aw tym zdaniu mwi si m.in. opew-nym przedmiocie realnym, mianowicie o realnym eposie Homera. To sprawia, e tzw. obiektywni idealici, ktrzy uwaaj, e nic nie istnieje realnie czyli e jeli co istnieje, to co najwyej intencjonalnie nie mog poprawnie zwerbalizowa swego pogldu. Aby bowiem powiedzie np., e nie tylko Zeus, ale i powiedzmy sam Homer istnieje tylko jako przedmiot pomylenia jakiej osoby, musz przyzna tej ostatniej osobie istnienie rzeczywiste, awic tym samym zaprzeczy wasnemu pogldowi.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Jacek Jadack i36

    Wten sposb Ajdukiewicz znalaz argument za odrzuceniem dru-giej ontologicznej postaci idealizmu.

    9.2. Od staroytnoci cigny si te kopoty zopisem zmiany, ktry nie gwaciby zasady niesprzecznoci. Rozumowano m.in. wtaki mniej wicej sposb. Przypumy, e jaki przedmiot wpewnym okresie zmienia barw jak to jest np. zkncym liciem, ktry zzielonego zmienia si wty. Mona powiedzie oglnie, e taki li na pocztku okresu, wktrym zachodzi zmiana, jest zielony, ana kocu tego okresu jest ty czyli, oglniej mwic nie-zielony. Ajaki jest ten li pod wzgl-dem barwy wrodku tego okresu? Nie jest ani zielony, ani nie-zielony. Nie by za nie-zielonym to tyle, co by zielonym. Azatem zgodnie ztakim opisem nasz li wrodku okresu swej zmiany zarazem nie jest zielony ijest zielony. Gwaci wten sposb zasad niesprzecznoci: jest wewntrznie sprzeczny. Na podstawie podobnych wywodw uznawano bd e wwiecie nie zachodz zmiany, co jest wkonflikcie zempiri, bd e wwiecie zachodz sprzeczne stany rzeczy, co jest wkonflikcie z logik klasyczn. Wtym drugim wypadku prbowano nawet skon-struowa konkurencyjn wobec klasycznej logik nazwan logik dialektyczn ktra dopuszczaaby rzeczywiste istnienie sprzecznoci.

    Ajdukiewicz zanalizowa to i podobne rozumowania i wykaza, e s one bdne formalnie lub opieraj si na nieuprawnionych pre-supozycjach. Jedn z takich presupozycji jest zaoenie, e moemy bycie-tym tkncego licia utosami zjego nie-byciem-zielonym. W istocie, kiedy mwimy, e li nie jest zielony to chodzi musi okad barw kncego licia od chwili, wktrej przesta by zie-lony. Wrodku okresu zmiany li jest wic rwnie wbrew rozwa-anemu wywodowi nie-zielony. Zasada niesprzecznoci nie zostaje wten sposb naruszona.

    Warto moe zaznaczy, e artyku Ajdukiewicza Zmiana isprzecz-no (1948), zawierajcy powyszy wywd, przyczyni si co najmniej porednio do tego, e ideolodzy komunizmu przestali atakowa logik jako szkodliwy, buruazyjny przeytek zagraajcy ich totalitarnemu imperium.

    10. Chyba nieprzypadkowo ostatnim tekstem opublikowanym przez Ajdukiewicza przed II wojn wiatow by artyku O sprawiedliwoci (1939), apierwszym tekstem opublikowanym przez niego po tej woj-nie by artyku Co to jest wolno nauki (1946). Reprezentuj one aksjologiczny nurt jego zainteresowa, azawarta wnich analiza natury sprawiedliwoci iwolnoci ma niewiele sobie rwnych pod wzgldem sugestywnoci.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 37K azimierz Ajdu k iew icz . 18901963

    Ajdukiewicz zaproponowa, aby nazywa sprawiedliwym czyn, wktrego efekcie kto otrzymuje to, co si mu od kogo innego susz-nie naley. To za, co si komu od kogo susznie naley, jest regulo-wane przez zasad susznoci czyli zasad rwnej zapaty iodpaty. Mona wuproszczeniu powiedzie, e jeeli dana osoba otrzymaa od kogo przedmiot ookrelonej wartoci, to temu komu naley si od tej osoby przedmiot o takiej samej wartoci. Jedn z interesujcych konsekwencji takiego ujcia jest to, e kategoria sprawiedliwoci nie znajduje zastosowania wobec osb, ktre nie s wzasigu zasady susz-noci. Nie mona np. mwi o tym, e sprawiedliwie naley si co komu od osoby, ktrej ten kto nie obdarzy adn wartoci pozy-tywn ani negatywn ani te naley si cokolwiek od kogokolwiek, jeli np. dozna za, ale nie ze strony jakiej osoby (tylko powiedzmy ze strony si przyrody).

    Zkolei jeli chodzi owolno, to Ajdukiewicz zaproponowa, aby cile odrnia dwa jej rodzaje: wolno dziaania iwolno mylenia.

    Czowiek jest wedug Ajdukiewicza wolny wdziaaniu (albo ina-czej: wwyborze dziaania), gdy moe robi to, co chce, inie jest zmu-szony do tego, by robi to, czego nie chce, zzastrzeeniem, e mowa jest wycznie oograniczeniach pyncych zumylnego dziaania in-nych ludzi. Nie jest wolny w tym sensie ten, komu kto inny np. za-kneblowa usta albo zakaza mwi pod grob odpowiednio surowej sankcji ale nie ten, kto nie moe mwi, gdy dotkn go parali. Takie ujcie wolnoci dziaania pozwala unikn konfliktu midzy po-stulatem wolnoci atez determinizmu. Natomiast czowiek jest wol-ny wmyleniu, gdy ma prawo wierzy we wszystko itylko to, za czym przemawiaj rzeczowe argumenty, anie ma obowizku wierzy wnic, za czym rzeczowe argumenty nie przemawiaj, lub, co wicej, wco, przeciwko czemu przemawiaj takie argumenty.

    Odgraniczenie tych dwch zakresw wolnoci wolnoci w dzia-aniu iwolnoci wmyleniu jest o tyle wane, e uwalnia od wielu nieporozumie na terenie aksjologii.

    11. Po mierci Twardowskiego, mistrza (i tecia) Ajdukiewicza, opublikowano przemwienia wygoszone na akademii aobnej ku jego czci; ksidze zawierajcej te przemwienia nadano tytu: Nauczyciel uczony obywatel. Te trzy rzeczy s wanymi punktami odniesienia rwnie przy ocenie postaci Ajdukiewicza.

    11.1. Posta Ajdukiewicza jako uczonego przez pryzmat jego osi-gni naszkicowana zostaa wyej. Nazywano Ajdukiewicza ana-litykiem-profundyst, umysem drcym w gb ze wzgldu na

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Jacek Jadack i38

    przenikliwo dokonywanych przez niego analiz krytycznych; ale by to zarazem syntetyk-wizjoner, umys oszerokich horyzontach teoretycz-nych, dziki ktrym potrafi wyznacza nowe pola badawcze innym przez nich niedostrzeone. Profundyzm iwizjonerstwo prowadziy go do nowatorstwa iprekursorstwa wwielu dziedzinach. Hasem Ajdukie-wicza byo precyzowa przekazane przez histori problemy filozoficzne w tym take problemy logiczne, gdy okazywao si, e rwnie j-zyk logiki cierpi na przewlek chorob wieloznacznoci, chwiejnoci inieostroci.

    11.2. Jakim by Ajdukiewicz nauczycielem? Wszystkie wiadectwa pisane i ustne s zgodne: by znakomitym

    wykadowc. Jego prelekcje byy zawsze sumiennie przygotowane aich tre przedstawiana wsposb, ktry czy harmonijnie ciso iobrazowo.

    By ponadto nauczycielem-wychowawc: dba nie tylko o jako swoich wykadw, lecz take o dobry poziom suchaczy i o stwo-rzenie im warunkw, ktre by utrzymaniu takiego dobrego poziomu sprzyjay. To wanie Ajdukiewiczowi zawdziczamy, e wPolsce po-wojennej udao si utrzyma aniekiedy nawet wprowadzi zaj-cia z logiki na wikszoci kierunkw studiw uniwersyteckich. e to bya zasuga Ajdukiewicza wiadczy otym m.in. ito, e po jego mierci doszo pod tym wzgldem do stopniowego regresu, ktry nb. ostatnio przybra posta dramatyczn nie bez tragicznych skutkw wsferze publicznej.

    Pewne pojcie otalentach pedagogicznych daj podrczniki Ajdu-kiewicza. Wszystkie zrnych okresw ycia znakomite: Gwne kierunki filozofii (1923), Logiczne podstawy nauczania (1934), Prope-deutyka filozofii (1938), Zagadnienia ikierunki filozofii (1949), Zarys logiki (1953), wreszcie Logika pragmatyczna (1965). Wyania si znich nie tylko kolekcjoner cudzych rezultatw lecz przede wszystkim sys-tematyk-esencjalista. Wiele fragmentw tych podrcznikw (np. cz Postpowanie czowieka zPropedeutyki filozofii czy wikszo zawar-toci Logiki pragmatycznej) to oryginalne monografie w zakresie poruszanej problematyki. Podrczniki Ajdukiewicza stanowi do dzi niedocigy wzr dydaktycznej perfekcji.

    Mierzy si czasem wielko nauczyciela wielkoci jego uczniw. Zudna to miara, ale ize wzgldu na ni Ajdukiewicz miaby si czym pochwali. Do grona jego doktorantw naleeli m.in. Zygmunt Schmie-rer (doktorat w 1936 roku) przedwczenie zgasa gwiazda logiki polskiej (zamordowany zosta przez Niemcw wczasie II wojny wia-towej i Roman Suszko (doktorat w 1948 roku), ktrego twrczo

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 39K azimierz Ajdu k iew icz . 18901963

    wyznaczya niemay obszar oryginalnych bada w dziedzinie logiki wpostaci logiki niefregowskiej. Jeli natomiast chodzi owpyw po-redni to waciwie wszyscy znaczcy logicy polscy drugiej poowy XX wieku maj prawo uwaa si za uczniw lub wsppracownikw Ajdukiewicza.

    11.3. Ajakim obywatelem by Ajdukiewicz? Niech mwi goe fakty. Klasa maturalna: Ajdukiewicz na posiedzeniu Kka Historycznego

    wygasza referat Powstanie Listopadowe. Lata 1912-1913: Ajdukie-wicz jest uczestnikiem Staych Druyn Strzeleckich (z ktrych wyoni si pniej Legion Strzelecki). Iwojna wiatowa: Ajdukiewicz-artyle-rzysta otrzymuje dwa srebrne medale za waleczno amianowicie za wydobycie kolegw-onierzy zzagazowanego fortu na froncie austriac-ko-woskim. 1918 rok: Ajdukiewicz ju wWojsku Polskim formuje pocig pancerny Odsiecz idowodzi nim wwalkach polsko-ukrai-skich pod Lwowem. 1920 rok: Ajdukiewicz na apel Rady Obrony Pa-stwa jako ochotnik bierze udzia wBitwie Warszawskiej iinnych bataliach wojny polsko-bolszewickiej, koczc kampani wrandze ka-pitana artylerii. 1935 rok: Ajdukiewicz jest wspzaoycielem pisma Studia Philosophica, ktrego cztery wydane tomy stay si wizytwk filozofii polskiej na Zachodzie. Lata 1939-1945: Ajdukiewicz we Lwo-wie pod oboma okupacjami prowadzi tajne wykady na poziomie akademickim. 1953 rok: Ajdukiewicz zakada pismo Studia Logica iredaguje je do mierci; pismo to jest do dzi jednym za najwaniej-szych periodykw logicznych wiata. Lata rektoratu wUniwersytecie Poznaskim: Ajdukiewiczowi dziki mdrej taktyce udaje si zminima-lizowa szkody wyrzdzone orodkowi poznaskiemu przez szalejcy totalitaryzm sowiecki.

    12. Jak wida Ajdukiewicz by nie tylko czowiekiem myli, lecz iczowiekiem czynu.

    Krtki ipikny opis osobowoci Ajdukiewicza da jego gimna-zjalny kolega, take wczesny prymus, a pniej jeden z koryfeuszy filozofii polskiej, Tadeusz Czeowski:

    Jego wyniosa ipikna posta dobrze harmonizowaa z jego umy-sem umysem ma, ktry stawia sobie cele wysokie irealizowa je konsekwentnie, gdy jednoczy wsobie rozum iwol, prawo iodwag. Te przymioty czyniy go czowiekiem wadczym idaway mu autorytet, uznawany zarwno przez ludzi mu bliskich, jak przez przeciwnikw. Ale nie by to czowiek twardy, gdy posiada bogate ycie uczuciowe, ktre

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Jacek Jadack i40

    wyraao si ywym odczuwaniem pikna przyrody isztuki, zwaszcza muzyki (czynnie przeze uprawianej), atake gbokim poczuciem mo-ralnym iszczerym humanitaryzmem. Atmosfera wewntrznej pogody znamionujca jego wielostronne umiowania opromieniaa go czarem osobistym ijednaa przyjaci. Achocia jak kady czowiek oduszy wraliwej podlega zmiennym nastrojom, to czyniy go one tym bliszym wosobistym obcowaniu, nigdy za nie odwodziy zdrogi, ktr uwa-a za suszn.

    Dodajmy do tego jeszcze, e Ajdukiewicz lubi ubiera swoje pogldy wszat sentencji. Mawia np.: Niektrzy znosz problemy filozoficzne ja je tylko unaukowiam. Albo: Co innego grzeba filozofi, aco innego wfilozofii. Swoje preferencje wiatopogldowe wyraa dosadnie. Na przykad antyklerykalizm: e Bg jest, wydaje mi si niemale pewne; e Chrystus jest Bogiem iczowiekiem zarazem, tego zupenie nie ro-zumiem; pewien natomiast jestem, e Koci to instytucja diabelska! Albo krytyczny stosunek do fenomenologii: Jak Ingarden przyjecha do Lwowa, to nawet woda wkranach zmtniaa. Swoj dewiz yciow realizmu praktycznego wypowiada w postaci artobliwej dyrek-tywy: Nie kiwaj palcem wbucie, gdy grozi to zamaniem nogi! Ludzi dzieli na szlachetnych inikczemnych: opierwszych mwi, e s dzie-mi szlachcica, ao drugich e s dziemi stra. Idodawa: Trzeba uwaa, bo niektrzy szlachetnie urodzeni okazuj si synami stra!

    Wczasie jednej zzakopiaskich wycieczek pewna gralka na widok Ajdukiewicza miaa powiedzie: Pon to kieby jaki cysorz! Spodobaa mu si ta kwalifikacja iodtd sam siebie nazywa cesarzem, ain-nych ludzi zotoczenia wyrnia co najwyej tytuem barona. Wczasie rektoratu poznaskiego nadano mu za jego cichym przyzwoleniem imi: Kazimierz Wspaniay.

    Istotnie: by to wspaniay nauczyciel, uczony iobywatel. Iwspaniay czowiek po prostu.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Por t ret y Uczonych . Profesorow ie Un iwersy tetu Warszawsk iego po 194542

    Stanisaw Arnold

    Urodzony 20 XII 1895 wDbrowie Grniczej. Stu-dia na UW (19161920) oraz wWiedniu iwe Floren-cji. Doktorat na UW (1920), asystent Seminarium Historycznego (19211924), habilitacja (1925), do-cent wKatedrze Historii Gospodarczej, kierownik Katedry Historii Spoeczno-Gospodarczej iGeogra-fii Historycznej (19251929). Profesor (1929), dzie-kan Wydziau Humanistycznego UW (1938/1939). Kierownik Katedry Historii Polski redniowiecznej wWolnej Wszechnicy Polskiej wWarszawie (19311939). Wczasie okupacji uczestnik tajnego naucza-nia. Od 1945 kierownik Studium Nauki oPolsce iwiecie Wspczesnym oraz katedr Historii Polski Feudalnej, Historii Polski do XVIII wieku iNauk Pomocniczych Historii na UW. Rwnolegle od 1948 kierownik Katedry Historii Polski iPolskiego Ruchu Robotniczego wWyszej Szkole Nauk Spoecznych przy KC PZPR oraz Katedry Historii Gospodar-czej SGPiS.

    Historyk, mediewista; prowadzi badania zdziedzi-ny geografii historycznej.Czonek TNW (1936), PAN (1952), przewodniczcy Komitetu Nauk Historycznych PAN (19581968), przewodniczcy Rady Naukowej Instytutu Historii PAN (19641969). Zmar 3 XI 1973 wWarszawie.

    Monowadztwo polskie wXI iXII wieku ijego pod-stawy gospodarczo-spoeczne, Warszawa 1925; Tery-toria plemienne wustroju administracyjnym Polski piastowskiej (wiek XIIXIII), Warszawa 1927; Geo-grafia historyczna, jej zasady imetody, Warszawa 1929; Geografia historyczna Polski, Warszawa 1951.

    Biogramy uczonych polskich, cz. 1: Nauki spoeczne, z. 1: AJ, Wrocaw 1983.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 43

    A L E K SA N DE R GI E ySZT OR

    stanisaw arnOld* . 18951973

    Wosobie Stanisawa Arnolda historycy polscy stracili uczonego dobrze zapisanego wmediewistyce, czynnego take na innych polach historii, dziaacza nauki zajmujce go wybitne stanowiska, profesora kilku wy-szych uczelni, otoczonego przez wiele lat wieloma uczniami, czowie-ka ujmujcego swym wdzikiem osobistym, acz niepozbawionego cech wewntrznego tragizmu.

    Wyszed zinteligencji zawodowej Zagbia, urodzony 20 XII 1895 roku wDbrowie Grniczej. Uczy si wSosnowcu; wstpi na restau-rowany wanie Uniwersytet War szawski, gdzie zabysn na semina-riach Marcelego Handelsmana iKazimierza Tymie nieckiego. W1920 roku uzyska doktorat, jeden zpierwszych wodrodzonej uczelni, adru-gi wkolejnoci zhistorii. Podstaw bya rozprawa napisana pod kie-runkiem Handelsmana oWadztwie biskupim na grodzie wolborskim wXIII w. Ogoszona drukiem w1921 roku, od ra zu zwrcia uwag historykw zawartym wniej zestawem pyta zaczerpnitych wczci zseminarium mistrza, wczci rozwinitych samodzielnie. Czy byy w Polsce dzielnico wej szanse na powstawanie feudalnych pastw w maej skali, czy w polskich prawido wociach rozwojowych w re-dniowieczu miecia si feudalizacja pojmowana nie tylko jako recep-cja systemu lennego, ale take, araczej przede wszystkim, jako wadz-two dominikalne pana nad chopem oto sprawy wtedy nowe imao znane, ktre autor roz way wsposb dociekliwy izwarty na trafnie wybranym przykadzie. Zaraz po dok toracie rozpocz zlecone mu na

    * Tekst opublikowany pierwotnie w: Nauka Polska 1974, R. 22, nr 2, s. 219222.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • A leksander Gieysz tor44

    Uniwersytecie wiczenia proseminaryjne; wlatach 19211924 by asy-stentem seminarium; przez wiele lat sprawnie ipomysowo uczy historii wgimnazjach warszawskich, ajednoczenie zdoby dla siebie uznanie mediewistw dalszymi intensywnym pracami. Bystroci spojrzenia na otwarte problemy ustroju spoeczestwa piastowskiego odpowiadaa wwczas wytrawna iszybka robota warsztatowa.

    Dziki pobytowi wWiedniu w1921 roku pozna metody stosowa-ne przez Alfonsa Dopscha w Atlasie krajw alpejskich; po powrocie w tym samym roku przedstawi swoje sta nowisko w sprawie Atlasu historycznego Polski (publikacja w1922 roku), wykazujc pen orien-tacj i samodzielno zarwno wobec wzorw obcych, jak ipolskich. Naszkicowa ny przez niego program map przekrojowych, nasyconych treci fizjograficzn, gospodarcz, spoeczn i polityczn, sta si podstaw prac nad Polsk XVI w., podjtych po kil kudziesiciu latach iprowadzonych dzi wInstytucie Historii PAN. Geografi histo ryczn Stanisaw Arnold zaj si pocztkowo wprzekonaniu, e dziki niej, aw szcze glnoci dziki metodzie retrogresywnej, uda si rozwiza istotne, asabo owietlone wspczesnymi tekstami zagadnienia Polski piastowskiej, zwaszcza za spraw jej ple miennych czonw skadowych. Rycho badania geograficzno-historyczne poczyy si w jego warsz-tacie ze spoeczno-gospodarczymi w szerokiej skali chronologicznej; sta si w tym zakresie autorytetem i inicjatorem duych zamierze zespoowych.

    Tymczasem powstaway rnego kalibru, ale nadal wakie studia iprzyczynki, szkice ipublikacje rdowe, atake pierwsze ujcia syn-tetyczne. Debiutem autorskim wposta ci osobnej rozprawy by szkic Dy-mitr zGoraja. Przyczynek do wschodniej polityki Polski wXIV w. (1921), rzecz dotd naukowo aktualna. Na potrzeby studentw wyda wdo brze pomylanej, lecz przerwanej niebawem serii Capitulare de villis (1922) iWie polsk przed ko lonizacj na prawie niemieckim (1923), dwa sta-ranne wybory rde. Pobyt we Florencji umoliwi mu przeprowadze-nie studiw porwnawczych nad wczesnoredniowieczn wsi wosk. Powstaa znich gruntowna rozprawa ouposaeniu opactwa wBobbio wVIIX w. (1924), gdzie obok zagadnie osadniczych idemograficz-nych autor om wi stosunek najedcw longobardzkich do rzymskiej wasnoci ziemskiej. Praca, jak stwierdzi po latach zalem, opubliko-wana po polsku, nie dotara do rk najbardziej chyba zainteresowa-nych, tj. historykw we Woszech iinnych krajach Europy Zachod niej i Poudniowo-Wschodniej; w Polsce wywoaa polemik z Kazimie-rzem Zakrze wskim wkwestii przetrwania wasnoci rzymskiej, zczego Arnold wyszed zwycisko (1925). Rozprawa ta staa si podstaw

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 45Stan is aw A rnold . 18951973

    habilitacji wUniwersytecie Warszawskim, prze prowadzonej 10 I1925 roku, zdziejw gospodarczo-spoecznych igeografii historycznej. Wtym samym roku wyszo znakomite studium o Monowadztwie polskim wXI iXII w. ijego podstawach gospodarczo-spoecznych, ktre zasko-czyo specjalistw sw tez. Podstawy te dojrza Arnold wtezauryzacji wszelkiego rodzaju dbr ruchomych iw przewadze polityczno-militarnej arystokracji, sigajcej swymi pocztkami tradycji plemiennej; odsu-n natomiast wasno ziemsk na dalszy plan, datujc jej rozwj od przeomu XI i XII w. Mimo wielu przeciwnych tej tezie gosw dyskusyj-nych, wwietle dalszych bada, take po rwnawczych, problem ten, jeden znajwaniejszych wpoznaniu struktury najdawniej szego spoeczestwa, rozwizuje si dzi wsposb zbliony do pogldw Arnolda. Wtym samym 1925 roku ukazao si pomysowe studium o Pocztkach biskupstwa pockiego w wietle falsyfikatw mogileskich, ktrego tezy, acz nie utrzymay si, to pozwoliy na roz winicie istotnych kwestii dziejw Mazowsza XI iXII w., stanowic dla autora pierwszy etap formuowa-nia wynikw bada nad rozwojem organizacji terytorialnej pastwa redniowiecznego.

    Ich cao uj wgwnej pozycji bibliograficznej swego dorobku; jego Terytoria ple mienne w ustroju administracyjnym Polski Piastowskiej (w. XIIXIII ), wydane w1927 roku, za suguj na to miano dziki roz-legoci wnikliwej kwerendy rdowej, jak te rezultatom, do ktrych niejedno dorzucono iw ktrych niejedno skorygowano, ale ktre przy-jto wich zasadniczym zrbie zaplauzem. Do publikacji tej stale siga kady polski mediewista. Autor odtworzy tu wnikliwie terytorialn organizacj kasztelask iwykry wniej podkad starszy, ziemie ple-mienne, co przy wprowadzanych stale modyfikacjach szczegowych nie przestaje by punktem odniesienia kadego badania wtym zakresie. Zabiera jeszcze gos parokrotnie w tych sprawach, raz w polemice z Zygmuntem Wojciechowskim o suszno metody retrogresywnej, po wtre wkwestii wczesnego kra jobrazu okolic odzi (1928) ipi-szc opodziaach wojewdztwa sandomierskiego (1931). Odezwa si te wwanej sprawie przypisacw jako kategorii ludnoci chopskiej (1929). Uj wreszcie cao swoich icudzych dowiadcze geograficz-no-historycznych wprzejrzystym wykadzie zada imetod badawczych tej dziedziny wiedzy oprzeszoci (1929).

    Wlatach tych powstaa nadal cenna synteza, zagubiona wwietnym zreszt albumo wym wydawnictwie Polska, jej dzieje i kultura, gdzie wtomie I(1928) Stanisaw Arnold na pisa kilka rozdziaw onajstar-szej historii Polski, godnych przypomnienia, aniewprowadzonych do wyboru jego pism w1968 roku. Take udzia wspautorski wdziele

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • A leksander Gieysz tor46

    Polska wrozwoju dziejowym (1929, 1934) naley do tej fazy twrczoci. Zamyka j jako profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego (od 1929 roku, aod 1938 roku zwyczajny), jako wykadowca wSzkole Gwnej Handlowej, arycho iw Wolnej Wszechnicy Polskiej, gdzie obj Katedr Historii redniowiecznej.

    Faza ta, trwajca czternacie lat, zapewnia mu peni uznania, przyniosa publikacje utrzymujce si nadal wnauce, stworzya warsz-tat badawczy idydaktyczny na nastpne lata, ale bya te faz szczy-tow. Stanisaw Arnold nalea bowiem do rzadkich whu manistyce, aczstszych wnaukach matematyczno-fizycznych, przykadw wczes- nej i wietnej kariery badawczej, przynoszcej maksimum osigni wpierwszym rozpdzie twrczym. Wdalszych fazach przesuwanie si zainteresowa i orientacji teoretycznej, czasochonne kierownictwo prac zespoow idydaktyczn, losy ipowikania yciowe wszystko zoyo si na to, e sam autor, dokonujc po latach wspomnianego wyboru swych pism, zamkn go na 1933 roku.

    Ostatnie lata przedwojenne zajo mu formuowanie zada history-ka dziejw spo eczno-gospodarczych. Zadziwia swoich seminarzystw isuchaczy rozlegymi lektura mi, wktrych wykroczy zdecydowanie ku czasom nowoytnym, a do wspczesnoci ekonomicznej; idealnym rozwizaniem wydawa mu si przygotowany ekonomicz nie historyk albo ekonomista zprzygotowaniem historycznym. Zdawa sobie spra-w zprawdziwego zalewu problemw metodycznych, z jakimi musi upora si owa sto sunkowo moda wwczas ga nauk historycznych. Wuwagach nad dzieami A. Dopscha (1931), Georga Belowa (1932) iFranciszka Bujaka (1933), nad stosunkiem wsi do miasta jako cech rozrniajc miasta Europy Zachodniej irodkowej (1933), nad hi-stori cen w dawnej Rzeczypospolitej (1935), ale przede wszystkim wwykadach, wspra wowaniu opieki nad magisteriami idoktoratami, wkontaktach znielicznymi wtedy spe cjalistami zarysowa si pogld Arnolda na to, czym jest ipowinna by polska historia gospodarcza, ktrej nie odrywa nigdy od spoecznej. Prace dyplomowe kierowa gw nie ku XIX w., dajc od uczniw opanowania podstawy archi-walnej. Niestety, poza szkicowym Rozwojem handlu polskiego (1939) nie byo mu dane zaprezentowa penej pr by swoich wasnych wtym zakresie moliwoci.

    Wdramatycznych okolicznociach, we wrzeniu 1939 roku, zosta zniszczony pod bom bami lotniczymi przy ulicy Karowej wWarszawie, wPracowni Sownika Geograficznego Pastwa Polskiego iZiem Hi-storycznie z Polsk Zwizanych, dorobek kilku lat wyto nej pracy Arnolda ikierowanego przeze zespou nad dzieem opodstawowym

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • 47Stan is aw A rnold . 18951973

    znacze niu dla kultury narodowej. Miao ono zastpi zasuonego swo-jego poprzednika zkoca XIX w. Ukaza si tylko tom I, obejmujcy cae Pomorze i Prusy (1938), ze wstpami hi storycznymi redaktora naczelnego, ktrego talent organizacyjny umia skupi dowiad czone i mode pira, wcigajc je wiadomie do opracowywania dawnoci i wspczesno ci wszystkich ziem pnocnych, take poza wczesny-mi granicami pastwowymi. Za gadzie ulegy take prace wykonanie pod jego kierunkiem wZakadzie Atlasu Histo rycznego Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

    Lata okupacji przey pocztkowo wWilnie, gdzie pracowa jako nauczyciel, potem wWarszawie. Wkocu 1943 roku zosta zabrany zulicy, jego nazwisko znalazo si na roz plakatowanej licie winiw przeznaczonych do rozstrzelania w odwet za akcj bojo w polskiego podziemia. Zosta ocalony przypadkiem izwolniony. Wostatnim okre-sie okupacji zbliy si do lewicy pozostajcej wkrgu oddziaywania Polskiej Partii Robotniczej.

    Po wyzwoleniu rozpocza si dziaalno Stanisawa Arnolda nad odbudow nauki polskiej. Powrci na UW, do swojej katedry, zaoy tam Studium Nauki oPolsce iwiecie Wspczesnym, atake zorga-nizowa osobny Zesp Historii Warszawy. Ale okaza si te potrzebny wwielu innych instytucjach; przez kilka lat powojennych by dyrektorem Departamentu Nauki iSzk Wyszych Ministerstwa Owiaty, dobrze zapi sanym swoj uczynnoci wsprawach ludzkich reorganizowanego szkolnictwa wysze go. Zosta wykadowc, potem profesorem Szko-y Partyjnej przy KC PZPR. Zt uczel ni, wrnych jej ksztatach, Wyszej Szkoy Partyjnej, Instytutu Nauk Spoecznych, Wyszej Szkoy Nauk Spoecznych, zwiza si najcilej; tu mia najwicej uczniw; od poowy lat 50. korzysta ze staego urlopu wUW. Przez kilka lat dojeda take na Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej do Lublina. Wszkole partyjnej skupi te swj wysiek wykadowcy, po czym pozo-staa seria skryptw zhistorii Polski a po XVII w., wktrych podj si swej nowej, marksistowskiej wizji dziejw; opracowa te odpowied-ni cz wuywanym przez wiele lat podrczniku historii Polski dla nauczy cieli (1953 iwydania nastpne). Przebudowie metodologicznej i ideologicznej suy swoj inteligencj i wiedz, dawnym i najnow-szym oczytaniem, znajomoci rzeczy ilu dzi, umiejtnoci obcowania idyskutowania. Zabiera gos wsprawie pocztkw forma cji feudalnej (1950), zasadnie nawizujc do swej rozprawy sprzed wier wieku, uczest niczy w przygotowaniach i w przebiegu sesji metodologicznej wOtwocku na przeomie 1951/1952 roku, apotem wsesji Odrodze-nia w1954 roku, na ktrej przedstawi referat oPodo u gospodarczo-

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • A leksander Gieysz tor48

    -spoecznym polskiego Odrodzenia (wersja ostateczna ogoszona wrok p niej) iprzeprowadzi dyskusj olosach folwarku paszczynianego. Wyda poytecz ny zarys podrcznikowy Geografii historycznej Polski (1951). Napisa kilka rozdziaw do akademickiej Historii Polski (1957), ale bada monograficznych po wojnie ju nie podejmowa.

    Czynny wPolskiej Akademii Nauk, do ktrej wszed wchwili jej zaoenia, by sek retarzem Wydziau Iw latach 19561957, po czym przewodniczy w latach 19581968 Komitetowi Nauk Historycznych PAN. Zabiera gos wsprawach organizacji bada, m.in. nad dziejami wsi polskiej, redagowa iwspredagowa wiele publikacji zbiorowych, zajmowa si popularyzacj wiedzy historycznej. Otrzyma od kolegw iuczniw ksig jubileuszow zokazji 70. rocznicy urodzin (1965); wy-da zbir swych prac dawniejszych inajtrwalszych Zdziejw polskie-go redniowiecza (1968). Nosi si od wielu lat zpomysem stworzenia nauki oyciu ludzkim wzmiennym rodowisku przyrodniczym; nazy-wa j bionomi, szkicowa jej zadania imetody na dugo przed tym, zanim na porzdek dzienny nauki ipolityki wesza sprawa zagroenia iochrony natural nego otoczenia czowieka. Wszystko jednak odbywa-o si na zwalnianych coraz bardziej obrotach, przy tragicznym samo wyniszczeniu organizmu, si ju nie stawao na odpo wiedzialn kon-centracj wysiku. Zmar po dugiej icikiej chorobie 3 XI 1973 roku, ko czc 78. rok ycia.

    Tym, ktrzy go odprowadzili na miejsce spoczynku w kwaterze zasuonych na Cmentarzu Powzkowskim, pozosta wpamici jako czowiek rozbrajajcego umiechu, ktry jak mao kto przez wiele lat umia cieszy si peni ycia. Przechodzi przez nie co raz trudniej. By w nim pomocny wielu ludziom, nie wyrzdzajc innej krzywdy ni so bie, hamujc wasny potencja twrczy, ktrego pen miar da wswej modoci nauko wej, a do granicy wyciszenia.

    e-MONUMENTA_WUW 2016

  • e-MONUMENTA_WUW 2016

  • Por t ret y Uczonych . Profesorow ie Un iwersy tetu Warszawsk iego po 194550

    Nina Assorodobraj-Kula

    Urodzona 16 VIII 1908 wWarszawie. Studia histo-ryczne na UW (19261930), doktorat (1935). Sta wParyu (19371939). Pracownik Ossolineum we Lwowie (19391941). Od VI 1941 wWarszawie, nauczycielka wtajnych szkoach rednich. W1945 wsptwrczyni (ze Stanisawem Ossowskim iJze-fem Chaasiskim) Wydziau Socjologii U. Wyka-dowca Studium Nauk Spoecznych UW (19481950), habilitacja (1949), profesor UW (1951). Kierownik Katedry Historii Filozofii iMyli Spoecznej UW (19511956). Dziekan nowo utworzonego Wydziau Socjologii UW (od 1956), jednoczenie kierownik Katedry (potem Zakadu) Historii M