portrety psychologiczne czlow

84
Anna I. Brzezińska, Karolina Appelt, Szymon Hejmanowski, Slawomir Jabloński, Blażej Smykowski, Julita Wojciechowska, Beata Ziólkowska Portrety psychologiczne czlowieka – szanse i zagrożenia rozwoju Cykl artykulów opublikowanych w latach 2003-2004 w miesięczniku Remedium

Upload: agnes-maciocha

Post on 06-Nov-2015

28 views

Category:

Documents


0 download

DESCRIPTION

portrety psychologiczne czlowieka

TRANSCRIPT

  • Anna I. Brzeziska, Karolina Appelt, Szymon Hejmanowski, Sawomir Jaboski, Baej Smykowski, Julita Wojciechowska,

    Beata Zikowska

    Portrety psychologiczne

    czowieka szanse i zagroenia rozwoju

    Cykl artykuw opublikowanych w latach 2003-2004 w miesiczniku Remedium

  • 1

    Teksty te byy podstaw przygotowania podrcznika:

    A. I. Brzeziska (red.). (2005). Psychologiczne portrety czowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa (s. 5-19). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.

  • 2

    Spis treci

    0. Brzeziska, A. (2003). Portrety psychologiczne czowieka. Jak zmienia si czowiek w cigu ycia? Remedium, 4 (122), 1-3.........................................................03

    1. Brzeziska, A. (2003). Wczesne dziecistwo pierwszy rok ycia: szanse i zagroenia rozwoju. Remedium, 4 (122), 4-5. ................................................09

    2. Hejmanowski, Sz. (2003).Wczesne dziecistwo drugi i trzeci rok ycia: szanse rozwoju. Remedium, 5 (123), 4-5. .....................................................................16

    3. Wojciechowska, J.. (2003).Wczesne dziecistwo drugi i trzeci rok ycia: zagroenia rozwoju. Remedium, 6 (124), 4-5................................................................21

    4. Jaboski, S. (2003). Wiek przedszkolny szanse rozwoju. Remedium, 7-8 (125-126), 6-7. .....................................................................................26

    5. Smykowski, B. (2003). Wiek przedszkolny zagroenia rozwoju. Remedium, 7-8 (125-126), 8-9. .....................................................................................30

    6. Appelt, K. (2003). Wiek szkolny - szanse rozwoju. Remedium, 9 (127), 4-5.................................................................................................33

    7. Jaboski, S. (2003). Wiek szkolny zagroenia rozwoju. Remedium, 10 (128), 4-5...............................................................................................37

    8. Bardziejewska, M. (2004). Okres dorastania - szanse rozwoju. Remedium, 11 (129), 4-5...............................................................................................40

    9. Hejmanowski, Sz. (2004). Okres dorastania - zagroenia rozwoju. Remedium, 1 (131), 4-5.................................................................................................45

    10. Smykowski, B. (2004). Wczesna doroso szanse rozwoju. Remedium, 2 (132), 4-5. ...............................................................................................49

    11. Wojciechowska, J. (2004). Wczesna doroso - zagroenia rozwoju. Remedium, 3 (133), 4-5.................................................................................................53

    12. Appelt, K. (2004). rodkowa doroso - szanse rozwoju. Remedium, 4 (134), 4-5.................................................................................................57

    13. Zikowska, B. (2004). rodkowa doroso - zagroenia rozwoju. Remedium, 5, (135), 4-5................................................................................................61

    14. Marchow, M. (2004). Pna doroso szanse rozwoju. Remedium, 6 (136), 4-5.................................................................................................65

    15. Hejmanowski, Sz. (2004). Pna doroso zagroenia rozwoju. Remedium, 7-8 (137-138), 4-5. .....................................................................................60

    16. Brzeziska, A. (2004). Szanse i zagroenia rozwoju epilog: co pomaga, a co szkodzi rozwojowi czowieka? Remedium, 9 (139), 4-5.....................73

    Lektury ................................................................................................................................77

  • 3

    0.

    Brzeziska, A. (2003).

    Portrety psychologiczne czowieka.

    Jak zmienia si czowiek w cigu ycia?

    Remedium, 4 (122), 1-3.

    Punkt wyjcia: rozwj przez cae ycie

    Czowiek zmienia si przez cae swe ycie, w kadym kolejnym okresie rozwoju kierowane s ku niemu inne oczekiwania spoeczne, inne bowiem wymagania stawia mu najblisze rodowisko, w ktrym yje, zmienia si jego ciao jego powierzchowno i sprawno. Jako biegu jego cieki rozwojowej zaley od tego, w jakie waciwoci zosta wyposaony przez natur i od tego, jaka jest jako rodowiska, w ktrym przychodzi mu zaspokaja rne swe potrzeby. Znacznie wiksze jednak znaczenie ma to, czy znaczce dla niego osoby z najbliszego otoczenia s na tyle wraliwe, i potrafi rozpozna trafnie jego potrzeby w danym momencie rozwojowym i do nich dostosowa swoje oczekiwania. To dopasowanie (lub jego brak) jest wic gwnym czynnikiem wyznaczajcym tempo i rytm procesu rozwoju oraz jako osigni rozwojowych w rnych sferach: sprawnoci fizycznej, rozwoju poznawczego, emocjonalnego i spoecznego (por. Rys. 1.).

    DOPASOWANIE

    wymaga otoczenia do moliwoci

    jednostki

    Podstawowe zadanie OSB ZNACZCYCH w rozwoju czowieka

    Kultura

    JAKO RODOWISKA FIZYCZNEGO

    I SPOECZNEGO

    Rys. 1. Czynniki rozwoju czowieka

    - Tempo rozwoju

    - Rytm rozwoju

    - Jako osigni rozwojowych

    Natura

    WYPOSAENIE, Z KTRYM CZOWIEK PRZYCHODZI

    NA WIAT

    Wasna AKTYWNO

    CZOWIEKA

  • 4

    Celem cyklu artykuw pod wspln nazw Portrety psychologiczne czowieka jest ukazanie tendencji rozwoju czowieka w cigu caego jego ycia - od narodzin po kres ycia, tj. w okresie dziecistwa, dorastania i dorosoci. Charakterystyki tego, co dzieje si w kolejnych okresach ycia dokonamy zawsze z dwch punktw widzenia: (1) z perspektywy typowych dla danego stadium rozwoju osigni rozwojowych czyli bdzie to jasna strona portretu i (2) z perspektywy zagroe i czynnikw ryzyka oraz zachowa nieprawidowych czyli ciemnej strony portretu. Tak szerokie ujcie wynika z przyjcia przez nas kilku podstawowych zaoe (Newman, Newman, 1984, s. 4), a mianowicie:

    (1) czowiek nie tylko zmienia si, ale take rozwi ja przez cae swe ycie od poczcia do mierci, zatem znaczce zmiany rozwojowe wystpuj w kadym okresie ycia,

    (2) aby zrozumie logik (sens) i dynamik (rytm) zmian indywidualnych cieek rozwoju ludzi naley bra pod uwag zarwno to, co s i zmienia w kadym kolejnym okresie ycia, jak i to, co pozostaje sta e mimo upywu czasu, a wic z jednej strony bdzie nas interesowao to, co nowego pojawia si w kolejnych fazach rozwoju, jak i to, co jedynie usprawnia si i doskonali,

    (3) rozwj dotyczy zawsze czowieka jako caoci (kszta towanie s i tosamoci) , co nie oznacza nie brania pod uwag szczegowych zmian jego funkcjonowania w rnych obszarach, np. rozwj fizyczny, intelektualny, emocjonalny czy spoeczny,

    (4) zmiany rozwojowe naley analizowa w kontekcie istotnych dla jednostki w danym etapie jej ycia rnych rodzajw rodowiska, w ktrych yje oraz zwizkw, w jakie wchodzi z ludmi w swym najbliszym otoczeniu, ludzie ci bowiem to specyficzne - kluczowe - czynniki jej socjalizacji.

    Podzia ycia czowieka na etapy

    Analiza stosowanych przez rnych badaczy biegu ludzkiego ycia kryteriw wyodrbniania okresw (etapw, stadiw czy faz) w yciu czowieka pokazuje, i mimo e s one tak rnorodne, to jednak istnieje zadziwiajca zbieno, co do ustalanych nawet w przyblieniu granic wiekowych oraz sensu (tj. wskazywania tego, ku czemu zmierzaj) przemian rozwojowych w ramach wyodrbnionych etapw rozwoju. Zawarte w Tab. 1. zestawienie pokazuje rne propozycje podziau biegu ycia czowieka na trzy etapy: dziecistwa, dorastania i dorosoci. Wszyscy badacze wymienieni w tej tabeli podobnie ujmuj sens przemian rozwojowych w wyodrbnionych etapach drogi ycia, tzn. jako wzrastajc niezaleno jednostk i od otoczenia w rozmaitych obszarach jej funkcjonowania.

    Tab. 1. Etapy rozwoju czowieka w cigu ycia

    ETAP DZIECISTWO DORASTANIE DOROSO

    WIEK 0 10/12 lat 10/12 18/20 lat od 18/20 lat

    M. Debesse (1952/1983)

    1. wiek dziecinnego pokoju (0-3 lata)

    2. wiek kozioka (3-6/7 lat)

    3. wiek szkolny (6/7-12/13 lat)

    4. wiek niepokojw dojrzewania (12/13-16/17 lat)

    5. wiek modzieczego entuzjazmu (16/17 18/20 lat)

    L. S. Wygotski (1984/2002)

    1. niemowlctwo (0-1 rok ycia)

    2. wczesne dziecistwo (1-3 lata)

    3. wiek przedszkolny (3 6/7 lat)

    4. wiek szkolny

    5. wiek dojrzewania (12/13 17/18 lat)

  • 5

    (6/7 - 12/13 lat)

    E. H. Erikson (1950/1997)

    1. wiek niemowlcy (0-1 rok ycia)

    2. dziecistwo (1-3 lat)

    3. wiek zabawy (3-6 lat)

    4. wiek szkolny (6-12 lat)

    5. adolescencja (12/13 18/20 lat)

    6. wczesna doroso (18/20 30/35 lat)

    7. rednia doroso (30/35 60/85 lat)

    8. pna doroso (od 60/65 lat)

    D. J. Levinson (1986)

    1. era przeddorosoci (0 17 lat)

    2. okres przejciowy (17-22 lata)

    3. era dorosoci wczesnej (17-45 lat)

    4. era dorosoci redniej (40-65 lat)

    5. era dorosoci pnej (od 60 roku ycia)

    Co dzieje si w kadym etapie ycia?

    Pierwszy etap ycia (pierwsze 10/12 lat) dzieli si zwykle na mniejsze podetapy, ze wzgldu na liczb (gsto) i przede wszystkich wag dokonujcych si wtedy przemian rozwojowych. Niezalenie od przyjmowanej filozofii ujmowania sensu tego wczesnego okresu ycia, tj. tylko jako okresu przygotowujcego do realizacji zada yciowych w okresach pniejszych (np. przeddoroso wg Levinsona, 1986) czy te jako okresu wartociowego samego w sobie (Debesse, 1983), pierwszy etap ycia zajmujcy ok. 10-12 lat nazywa si dziec istwem, a jego sens ujmuje jako osignicie kompetencj i podstawowych z punktu widzenia mol iwoci zaspokajania wasnych potrzeb tak osobistych, jak i spoecznych, zwizanych ze znalezieniem swego miejsca w niszach spoecznych. Kade dziecko opanowuje na takim poziomie, jak to tylko jest moliwe - w ramach posiadanego wyposaenia genetycznego i przy istniejcym ze strony otoczenia wsparciu - jakie sposoby kontrolowania swego najbliszego otoczenia, wywierania na wpywu, dostosowywania go do swoich potrzeb. Staje si fizycznie (poprzez opanowanie rnych sprawnoci motorycznych) oraz spoecznie (poprzez opanowanie mowy werbalnej i/lub niewerbalnej) bardziej czy mniej niezalene od swoich opiekunw.

    Okres dziecistwa jest dzielony na wsze stadia czy fazy wg rozmaitych kryteriw. Interesujcy wydaje si podzia proponowany przez M. Debessa (1983, s. 24-27), ktry bierze pod uwag zmian caoksztatu funkcjonowania dziecka i na tej podstawie dokonuje charakterystyki kadego kolejnego etapu. I tak, mamy wiek dziecinnego pokoju (od narodzin do koca 3 roku ycia dziecka), wiek kozioka (od 3 do 7 roku ycia), wiek szkolny (od 6 do 13 roku ycia), wiek niepokojw dojrzewania (od 12/13 do 16/17 roku ycia) i koczcy ostatecznie er dziecistwa - wiek modzieczego entuzjazmu (od 16/17 do 20 roku ycia). Jak pisze M. Debesse (1983, s. 17-18): wszelkie etapy rozwoju odpowiadaj odrbnym rzeczywistociom (podkrel. A.B.), ktre pozwalaj na wyrnienie tej samej liczby odrbnych rodzajw wychowania. W kadym typowym stadium swojego rozwoju wychowanek realizuje rwnowag dynamiczn, osiga przejciowy puap doskonaoci, zmierza do pewnego stylu ycia. mwi ju Jan Jakub Rousseau . Wychowawca winien sprzyja temu deniu, t wanie doskonao naley osiga (...)..

    Okres dorastania obejmuje take ok. 10 lat i trwa od 10/12 roku ycia do 20/22 roku ycia. Jednak tutaj sytuacja jest odwrotna, ni w przypadku analizy zmian dokonujcych si w okresie dziecistwa. atwiej jest bowiem pokaza sens przemian rozwojowych ujmujc ten okres caociowo czyli nie wyrniajc podetapw, ewentualnie dzielc go tylko na dwie fazy pierwsz, bardziej

  • 6

    skupion na problemie dojrzewania psychoseksualnego, i drug skoncentrowan na problemach dorastania psychospoecznego. Grn granic wieku 20/22 lat przyjmuje si te najczciej za definitywny koniec okresu dziecistwa, ujmowanego cznie z okresem dorastania, przy czym ten ostatni zawsze traktowany jest jako okres przejc iowy midzy dziecistwem a dorosoci. D. J. Levinson (1986) wrcz cay ten pierwszy okres ycia czowieka ujmuje jako jedn er i okrela po prostu mianem przeddorosoci (patrz Rys. 2.).

    Doroso to cznie a 60-80 lat ycia czowieka od ok. 20/22 roku ycia po jego kres. Ze wzgldu na dokonujce si znaczne jakociowe przeksztacenia caej struktury ycia jednostki w tym czasie, a wic struktury jej osobowoci i struktury jej zwizkw z otoczeniem wyrnia si trzy podetapy doroso wczesn, redni i pn. Najbardziej szczegow klasyfikacj zmian w tym okresie ycia zaproponowa D. J. Levinson (1986). Wyodrbni on cznie cztery tzw. ery oraz trzy okresy przejciowe, trwajce kady po ok. 5 lat. Jak pisze autor kada era ma swj wasny czas, cho jest czci caoci (...), kada wnosi w t cao swj wasny, indywidualny, specyficzny wkad. Ery czciowo zachodz na siebie, co oznacza, i pocztek nowej ery zaczyna si wtedy, gdy poprzednia ma si ku kocowi. Okres przejciowy ma wic podwjny charakter, oznacza jednoczenie koniec i pocztek przemian struktury ycia czowieka.

    Zadania rozwojowe okresu dziecistwa, dorastania i dorosoci

    W kadym kolejnym okresie ycia czowiek realizuje inne zadania rozwojowe. Jest to efektem zmian, jakim na skutek procesu dojrzewania podlega jego ciao (dziaa tzw. zegar biologiczny Bee, 1998) oraz zmian oczekiwa spoecznych (dziaa tzw. zegar spoeczny). Zadania te odnosz si do sprawnoci organizmu jednostki, zmian form jej aktywnoci, procesw poznawczych i emocjonalnych oraz struktury osobowoci, a take jej zwizkw z innymi ludmi i podejmowanych rl spoecznych. B. M. Newman oraz Ph. R. Newman (1984) dokonujc analizy tych zada wyodrbnili gwne obszary zmian w kadym kolejnym okresie ycia jednostki (por. Tab.2.). Jako realizacji zada rozwojowych w kadym momencie drogi ycia zaley zatem z jednej strony od zasobw jednostki, czyli od tego, z jakimi kompetencjami rozpoczyna kady kolejny etap ycia, a z drugiej od tego, jakie wymagania stawia przed ni otoczenie spoeczne i jakiego wsparcia udziela jej w radzeniu sobie z nimi.

    Rys. 2. Okres dorastania jako okres przejciowy midzy dziecistwem a dorosoci

    DORASTANIE: start

    w samodzielne

    Dziecistwo: budowanie podstaw

    samodzielnego funkcjonowania

    DOROSO: korzystanie

    z samodzielnoci dla siebie i dla

    przeddoroso doroso

  • 7

    Tab. 2. Charakterystyka faz rozwoju na podstawie koncepcji kryzysw psychospoecznych E. H. Eriksona (opracowano na podstawie: Newman, Newman, 1984, s. 46-47).

    FAZA YCIA ZADANIA ROZWOJOWE KRYZYS PSYCHO SPOECZNY ZAGROENIA DLA ROZWOJU

    niemowlctwo (0 - 2 lata)

    - spoeczne przywizanie - inteligencja sensomotoryczna

    i prymitywna przyczynowo - stao przedmiotu - dojrzewanie funkcji sensorycznych

    i motorycznych - rozwj emocjonalny

    BAZALNE ZAUFANIE contra

    BRAK BAZALNEGO

    ZAUFANIA

    czynniki genetyczne

    wpywy psychospoeczne na rozwj dziecka

    rola rodzicw

    dziecistwo (2 - 4 lata)

    - rozwj lokomocji - fantazja i zabawa - rozwj jzyka - samokontrola

    AUTONOMIA contra

    WSTYD I

    WTPLIWOCI

    rne techniki dyscyplinowania dziecka

    program obka i przedszkola

    wiek przedszkolny (5 - 7 lat)

    - identyfikacja z pci - operacje konkretne - wczesny rozwj moralny - zabawa grupowa

    INICJATYWA contra

    POCZUCIE WINY

    wpyw telewizji

    wiek szkolny (8 - 12 lat)

    - kooperacja spoeczna - samoocena - nabywanie sprawnoci szkolnych - zabawa zespoowa

    PRODUKTYW-NO contra POCZUCIE

    NISZOCI

    oczekiwania dorosych

    rola rwienikw

    wychowanie seksualne

    okres dorastania (13 20/22 lata)

    - dojrzewanie fizyczne - zwizki heteroseksualne - tosamo dotyczca roli seksualnej - operacje formalne - rozwj emocjonalny - uczestniczenie w grupach rwieniczych - autonomia w stosunku do rodzicw - zinternalizowana moralno - wybory dotyczce zawodu i pracy (kariery

    zawodowej)

    TOSAMO

    GRUPOWA

    CONTRA

    ALIENACJA

    oraz

    TOSAMO

    INDYWIDU-ALNA CONTRA

    DYFUZJA RL

    relacje dorastajcy - rodzice

    rodzicielstwo we wczesnej adolescencji

    alhokolizm modzieczy

    dowiadczenia zwizane z ksztaceniem si

    decyzje dotyczce zawodu

    wczesna doroso (23 - 34 lata)

    - maestwo - urodzenie dzieci - praca - styl ycia

    INTYMNO

    CONTRA

    IZOLACJA

    interakcja midzy partnerami maeskimi

    rozwd

    rednia doroso (35 - 60 lat)

    - prowadzenie domu - opieka nad dziemi - dbanie o karier zawodow

    GENERATYW-NO CONTRA

    STAGNACJA

    menopauza

    doroli i ich starzejcy si rodzice

    pna doroso (powyej 61 lat)

    - radzenie sobie z fizycznymi zmianami organizmu

    - ukierunkowanie energii na nowe role - akceptacja swego ycia - ksztatowanie pogldu dotyczcego mierci

    INTEGRALNO

    CONTRA DESPERACJA I ROZPACZ

    zmiany w funkcjach poznawczych zwizane ze starzeniem si

    postawy wobec siebie jako starzejcego si dorosego

    dbanie o kruch staro ze strony otoczenia

  • 8

    spoeczny staroci

    Wspzaleno rozwoju ludzi w rnym wieku

    W kadym okresie ycia mamy do czynienia ze splataniem si cieek rozwojowych ludzi w rnym wieku i o rnym poziomie kompetencji. Dotyczy to wszystkich rodzajw aktywnoci czowieka zabawy, nauki i pracy oraz dzieje si we wszystkich siedliskach typu rodzina, grupy rwienicze i towarzyskie, rnego rodzaju instytucje (opiekucze, edukacyjne, opieki zdrowotnej), miejsca pracy i wypoczynku. Jeeli przyjmiemy zaoenie o dwustronnoci wpyww, jaki wywieraj na siebie ludzie to uzna musimy, i zarwno jako realizacji zada rozwojowych pokolenia modszego zaley od jakoci ich realizacji przez pokolenie starsze, jak i vice versa. W tym wic sensie nie tylko rodzice i dziadkowie ksztatuj cieki rozwoju swych dzieci i wnukw, ale take dzieci ksztatuj cieki rozwoju swoich rodzicw i dziadkw (a wic w istotny sposb wpywaj na ich rozwj), uczniowie nauczycieli, a pracownicy swych przeoonych.

    Oznacza to, i w kadym etapie swego rozwoju czowiek podejmuje i rozwizuje stojce przed nim zadania korzystajc jednoczenie z obecnoci i pomocy osb modszych od siebie, rwienikw i osb starszych. Napicie, bdce efektem rnicy poziomu wiedzy i umiejtnoci powstajce w trakcie kontaktu z osobami modszymi i starszymi lub osobami w tym samym wieku, ale o innych kompetencjach jest podstawowym (kluczowym) czynnikiem rozwoju (por. Durkin, 1988). Bez owej rnicy czyli bez koniecznego napicia nie bdzie rozwoju ani tych modszych ani tych starszych.

    Podsumowanie

    Nasz cykl bdzie skada si z omiu czci. Przyjmujc jako zasad organizujc cao koncepcj Erika H. Eriksona, zgodnie z ni podzielilimy cay cykl ycia czowieka na trzy etapy i osiem okresw w sposb nastpujcy:

    I. dziecistwo czyl i wiek 0-10/12 lat , a w jego ramach (1) wiek niemowlcy, (2) poniemowlcy, (3) przedszkolny i (4) szkolny,

    II. dorastanie czyl i (5) wiek 10/12-18/20 lat ,

    III. doroso czyl i wiek od 18/20 lat do koca ycia, a w jej ramach: (6) wczesn doroso, (7) redni doroso i (8) pn doroso.

    Literatura

    Bee, H. L. (1998). Lifespan development. New York, NY.: Longman. Addison Wesley Educational Publishers, Inc.

    Debesse, M. (1983). Etapy wychowania. Warszawa: WSiP.

    Durkin, K. (1988). The social nature of social development. W: M. Hewstone, W. Stroebe, J-P. Codol, G. M. Stephenson (red.), Introduction to social psychology (s. 39-59). New York: Basil Blackwell.

    Erikson, E. H. (1997). Dziecistwo i spoeczestwo. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis.

    Levinson, D. J. (1986). A conception of adult development. American Psychologist, 41 (1), 3-13

    Newman, B. M., Newman, Ph. R. (1984). Development through life. A psychosocial approach. Homewood, Ill.: The Dorsey Press.

    Wygotski, L. S. (2002). Wybrane prace psychologiczne II: dziecistwo i dorastanie. Pozna: Zysk i S-ka Wydawnictwo.

  • 9

    1.

    Brzeziska, A. (2003).

    Wczesne dziecistwo pierwszy rok ycia:

    szanse i zagroenia rozwoju.

    Remedium, 4 (122), 4-5.

    Pierwszy rok w cyklu ycia czowieka

    Dziecistwo zajmuje wane miejsce w yciu kadego czowieka. Gdyby umownie przyj, i nasze ycia trwa okoo 100 lat, to pierwszy rok ycia czyli okres niemowlcy stanowi zaledwie 1% z caej linii ycia.

    Jednoczenie, gdy poddajemy analizie to, jakie przemiany rozwojowe dokonuj si w kadym kolejnym okresie naszego ycia wida, i w adnym innym okresie zmiany te nie s tak szybkie, tak rozlege i tak znaczce, jeeli chodzi o ich konsekwencje tak dla jakoci aktualnego funkcjonowania dziecka, jak i dalszego biegu jego rozwoju. Oznacza to, z jednej strony, i (1) skoro mae dziecko w okresie midzy narodzinami a ukoczeniem pierwszego roku ycia rozwija si tak niezwykle szybko, wic wymaga ono szczeglnie starannej opieki oraz odpowiedniej do swych potrzeb stymulacji, ale take i to, e (2) wymaga ono szczeglnej ochrony i troski. Cechuje je wic niezwyke zapotrzebowanie na rnego typu stymulacj, ale i co jest odwrotn stron medalu dua wraliwo na wpyw czynnikw negatywnych, mogcych zakci rytm jego rozwoju.

    Zmiany obserwowane midzy narodzinami a ukoczeniem pierwszego roku ycia dotycz wszystkich sfer funkcjonowania dziecka. Zmienia si jego ciao (dziecko ronie i coraz wicej way), reakcje emocjonalne, stosunek do otoczenia, zakres jego dowiadcze, wiedzy o wiecie i rnych umiejtnoci. Pod koniec pierwszego roku ycia dziecko jest - na podstawowym poziomie gotowe do samodzielnego radzenia sobie z zaspokajaniem swych potrzeb oraz do speniania oczekiwa otoczenia. Opanowao ju jaki sposb przemieszczania swego ciaa w przestrzeni (lokomocja), sigania po przedmioty i uywania ich w odpowiedni sposb (manipulacja) i porozumiewania si z otoczeniem (komunikacja) czyli wyraania swych potrzeb w sposb zrozumiay przez innych ludzi, a take rozumienia zachowa i komunikatw kierowanych w jego stron przez bliskie mu osoby. Opanowao wic zrby tego, co mona okreli jako niezaleno w stosunku do otoczenia. Podstawowe zmiany, jakie zaobserwowa mona u dzieci w pierwszym okresie ich ycia prezentuje Tab.1.

    Tab. 1. Wane zmiany w pierwszych miesicach ycia dziecka

    Okres bezporednio po porodzie:

    wzajemne poznawanie si dziecka i opiekuna (matki)

    dostrojenie si rytmu dziaania opiekunw do rytmu funkcjonowania dziecka

    uregulowanie podstawowych procesw fizjologicznych ustalenie si rytmu snu i czuwania, rytmu karmienia i wydalania.

    Okres ok. 2-5 miesicy:

    znaczny wzrost uwagi kierowanej przez dziecko na otoczenie, szczeglnie na innych ludzi

    1 rok ycia 100 lat

  • 10

    rozwj gotowoci do wchodzenia z ludmi w bliski kontakt typu twarz w twarz

    Okres ok. 5-8 miesicy:

    przesuwanie si uwagi dziecka z ludzi na przedmioty, jest to rezultat rozwoju czynnoci manipulacyjnych

    kontakty z ludmi odbywaj si coraz czciej wok przedmiotw

    nowe zadanie dla dziecka i opiekuna to wczanie przedmiotw we wzajemn interakcj i poszukiwanie rnych sposobw upewniania si, czy jest to rzeczywicie przedmiot wsplnego zainteresowania.

    Okres ok. 8-18 miesicy:

    szybki rozwj poznawczy

    pojawia si zdolno do jednoczesnego uwzgldniania w swoim dziaaniu rnych elementw otoczenia

    coraz lepsza koordynacja aktywnoci kierowanej jednoczenie na przedmiot i na osob

    zachowanie dziecka staje si bardziej elastyczne

    kontakt z innymi ludmi jest bardziej intencjonalny i wzajemny, a zwizek z gwnym opiekunem bardziej symetryczny. rdo: opracowano na podstawie Schaffer (1994, s. 98-99).

    Podstawowe warunki prawidowego rozwoju w okresie wczesnego

    dziecistwa

    Cae wczesne dziecistwo mona okreli jako czas wzajemnego poznawania s i dziecka i jego opiekunw, uczenia si rozpoznawania potrzeb i oczekiwa, take opanowywania rnych sposobw ich zaspokajania. Powodzenia i niepowodzenia w procesie budowania si zwizku midzy dzieckiem a jego opiekunami (matk i ojcem) maj niezwykle istotny wpyw na jego funkcjonowanie w tym okresie ycia. Powoduj, i dziecko albo dobrze rozwija si fizycznie (ronie, przybiera na wadze, staje si coraz sprawniejsze, jego ruchy nabieraj precyzji) i psychicznie (gromadzi wiedz o rnych przedmiotach, take o ludziach i o sobie, staje si coraz bardziej uwane, rozwija si jego pami i mylenie, wzbogaca ycie emocjonalne, ksztatuje stosunek do rnych zjawisk) albo jego rozwj przebiega nieprawidowo wolno, nieharmonijnie, co owocuje tym, i wane w tym pierwszym okresie ycia potrzeby nie mog zosta waciwie zaspokojone.

    Te pierwsze sukcesy i poraki w nawizywaniu i ustalaniu si relacji z otoczeniem nie tylko decyduj o tym, czy wane w tym okresie ycia potrzeby (kontaktu emocjonalnego, bliskoci, bezpieczestwa i wizi oraz snu aktywnoci, aknienia wydalania) s zaspokojone czy nie. Maj one znaczcy wpyw na to, jak bdzie przebiega rozwj dziecka w kolejnym okresie ycia, tj. w wieku przedszkolnym oraz pniej, take w okresie dorastania i dorosoci. To, czy i jak bardzo dziecko dowiadcza poczucia wpywu na otoczenie (jego zachowania s zauwaane i trafnie odczytywane jako sygnay zadowolenia lub niezadowolenia), a wic tego, i otoczenie dostosowuje si przynajmniej w jakiej mierze do jego potrzeb to podstawa ksztatowania si u niego zaufania do otoczenia, do innych ludzi, gwnie do matki (opiekuna). Zaufanie to stanowi podstaw wszelkich jego dalszych poczyna tego, co i jak zrobi bdc maym dzieckiem, ale take tego, jak bdzie postpowao jako dorastajca i potem ju dorosa osoba. Zaufanie to buduje s i zawsze w zwizku z jak osob, jest to wic zaufanie dziecka do kogo, do jakiej jednej osoby. Std tak wielkie znaczenie ma to, do jakiego typu kontaktu z dzieckiem jest gotowa jego matka, ojciec, inne osoby opiekujce si nim w pierwszym okresie ycia na tym wiecie, tj. poza organizmem matki.

    Pierwszy okres wczesnego dziecistwa: okres noworodkowy

    Jako szczeglnie wany, cho trwajcy bardzo krtko, traktuje si okres okooporodowy, kiedy to nie tylko dziecko musi przystosowa si do radykalnie zmienionych warunkw swego ycia (inaczej teraz oddycha, inaczej jest karmione, jego oczy, uszy, nos, jzyk, cae ciao w bezporedni sposb

  • 11

    atakowane s wieloma bodcami naraz), ale take jego matka, ojciec, inni ludzie musz si dostosowa do niego. Zanim si narodzio wyobraali je sobie jako, teraz widz je, sysz, mog dotyka, podnosi. Nie zawsze obraz dziecka, jaki sobie stworzyli zgodny jest z tym, jakie jest i jak zachowuje si dziecko. Miao by spokojne, a czsto pacze, miao by podobne do ojca, a przypomina matk lub babci, jest takie mae, delikatne, wydaje si zupenie bezradne i bezbronne. Czasami to rozminicie si oczekiwa z rzeczywistoci dotyczy take pci dziecka: ojciec czeka na syna - sukcesora, a przysza na wiat dziewczynka, matka kilku synw oczekiwaa wreszcie crki, a tu pojawia si kolejny syn.

    Czas po narodzinach jest czasem trudnym i dla dziecka i dla jego matki. Oboje musz si do siebie na nowo przystosowa, na nowo ustali wzajemn relacj, dostroi do siebie swoje rytmy funkcjonowania. Nie jest to trudne zadanie, jeeli to wanie matka jest najbliej dziecka, jeeli to ona jest GWNYM OPIEKUNEM . Znaj si przecie dobrze, bo przez kilka miesicy yli razem w duej bliskoci i w zgodnym rytmie, w harmonii. Trudny dla obojga okres - porodu (dla matki) i narodzin (dla dziecka) - zakci to wspdziaanie i teraz oboje potrzebuj nieco czasu i spokoju, by na nowo si odnale.

    Problemy dla obu stron pojawiaj si wtedy, gdy obraz dziecka, jaki wytworzya sobie matka jest znaczco rny od tego, jakie jest i jak si zachowuje dziecko. Szczeglnie trudna sytuacja powstaje wtedy, gdy dziecko rodzi si z bardziej czy mniej widocznymi wadami, ktrych rodzice (szczeglnie matka) zupenie nie byli wiadomi i nie brali pod uwag. Jeeli jeszcze matka zostaje o takich wadach poinformowana w sposb nagy, przez kogo niewraliwego na jej stan i potrzeby, jeeli nie dowiadcza od razu wsparcia bliskiej sobie osoby to upynie duo czasu zanim bdzie gotowa do dobrego, spokojnego, w peni akceptujcego kontaktu ze swym dzieckiem. W tym czasie dziecko albo zostaje na dugie okresy czasu pozostawione samo sobie, albo te zajmuj si nim zamiennie rne, nowe dla niego osoby, ktrym czasami trudno od razu rozpozna jego specyficzne potrzeby. Oni te (np. ojciec, babcia, pielgniarka, opiekunki) potrzebuj czasu, by pozna dziecko i by waciwie odczytywa pynce od niego sygnay. Z takiej perspektywy nietrudno pokaza, dlaczego to wanie matka jest najlepszym opiekunem, a jeeli to niemoliwe to osoba, ktra jak najczciej moe z dzieckiem przebywa i to od jak najwczeniejszego okresu ycia, tj. zaraz po narodzinach. Nietrudno te pokaza, dlaczego to wanie matka ma przebywa jak najczciej i jak najbliej swego dziecka (pochylajc si, patrzc, dotykajc, gaszczc, nucc), gdy ze wzgldw medycznych musi ono przebywa w inkubatorze.

    Drugi okres wczesnego dziecistwa: okres niemowlcy

    Drugi etap rozwoju w okresie wczesnego dziecistwa trwa okoo roku, jest to okres niemowlctwa. Podstawowe zadanie tego okresu to nawizanie bl isk ie j wizi przynajmniej z jedn osob i osignicie takiego poczucia pewnoci (zaufania do tej osoby), ktre umoliwia zniesienie jej nieobecnoci najpierw na bardzo krtki, a potem coraz dusze okresy czasu bez ponoszenia szkd emocjonalnych. Warunkiem powstania takiej szczeglnej wizi jest szybkie i adekwatne reagowanie dorosego na potrzeby dziecka, a wic jak najszybsze rozpoznanie rytmu jego aktywnoci, dostrojenie si do tego rytmu z rnymi zabiegami pielgnacyjnymi, nauczenie si rozpoznawania, co znacz rne zachowania dziecka np. pacz o okrelonym nateniu, wzmoona ruchliwo, grymasy.

    Dziecko nie jest jednak bezradne w czasie tego procesu dopasowywania si dorosego do niego, nie czeka jedynie na jego inicjatyw i aktywno. Jak pisz m. in. John Bowlby, Mary D. Slater Ainsworth (por. Brzeziska, 2000) czy H. Rudolph Schaffer (1994) dziecko jest hojnie wyposaone przez natur na pierwszy trudny okres swego ycia:

    (1) jego usta przygotowane s do ssania i szukania nie tylko rde pokarmu, ale take specyficznie wraliwe na rne rodzaje bodcw dotykowych, dziki czemu s pocztkowo podstawowym narzdziem poznawania rnych obiektw (pier matki, wasne rce, palce od

  • 12

    ng, rg kocyka, rne przedmioty-zabawki, take przedmioty niebezpieczne, groce np. zatruciem),

    (2) jego ciao jest gotowe do przywierania, przytulania s i, jeli tylko trzyma si je w odpowiedniej pozycji (zauwaono, i dzieci, ktre przy przytulaniu ich sztywniej i pr si maj due trudnoci w nawizaniu tej szczeglnej wizi z opiekunem),

    (3) twarz, a szczeglnie okolice ust gotowe s do reagowania grymasem, ktry nazywamy umiechem , a umiech ten pojawia si wtedy, gdy dziecko zauwaa pochylon nad nim twarz. Do ok. 6 miesica ycia dziecko reaguje podobnym umiechem na kad twarz osoby znanej sobie i obcej, twarz yw i narysowan, co oznacza, i reagowanie umiechem jest pocztkowo niespecyficzne,

    (4) u dziecka widoczna jest wyranie reakcja podania wzrokiem za poruszajcym si obiektem, wodzenia wzrokiem po otoczeniu,

    (5) dziecko pacze i jest to jeden z najskuteczniejszych sposobw oddziaywania na otoczenie, pacz przywouje bowiem drugiego czowieka i informuje go o potrzebach dziecka w danym momencie. Mae dziecko najczciej pacze z powodu godu, ze zoci i z powodu blu.

    Te wszystkie zachowania to swoiste WYPOSAENIE dziecka wyznaczajce jego gotowo do kontaktu z drugim czowiekiem. Do nawizania relacji przywizania dojdzie jednak tylko wtedy, gdy dorosy bdzie wchodzi w aktywny kontakt z dzieckiem gdy bdzie si nad nim pochyla, przyblia i oddala sw twarz; gdy bdzie dziecko dotyka, gaska, bra na rce, podnosi i przytula do siebie wtedy, gdy spostrzee, i ono tego pragnie; gdy bdzie umiechem odpowiada na umiech i komentowa to, co si dzieje; gdy bdzie szed za wzrokiem dziecka i umoliwia mu ledzenie wzrokiem rnych poruszanych przez siebie przedmiotw; gdy bdzie szybko reagowa na rne zachowania dziecka typu krcenie si, wiercenie, machanie rkami, przewracanie si, stkanie, a przede wszystkim pacz. Jak pisze Mary D. S. Ainsworth dziecko, ktre dugo pacze nie tylko trudniej jest uspokoi, dowiadcza ono przede wszystkim poczucia opuszczenia i bezradnoci.

    Z analizy prac rnych badaczy wyania si obraz dobrego opiekuna jest nim osoba wraliwie i szybko reagujca na sygnay pynce od dziecka, osoba czytelna i przewidywalna, spjna w swym postpowaniu, dostpna dla dziecka. Dzieci takich matek mniej pakay, byy pogodniejsze, czuy si znacznie bezpieczniej w obecnoci matki, ale take wtedy, gdy pozostaway jaki czas bez niej. Ainsworth okrelia takie dzieci jako bezpiecznie przywizane. Cech wyrniajc ich matki byo to, i dziaania matki byy powizane z potrzebami dziecka, i wychodziy one od miejsca, w ktrym aktualnie byo dziecko, np. bray je na rce i pokazyway rne przedmioty, gdy intuicyjnie czuy, i dziecko akurat w tym momencie tego potrzebuje. Dziaaniom takim czsto towarzyszyy bogata mimika, modulowanie gosu, komentarze sowne, w ktrych byo take miejsce dla dziecka. Matka w jego imieniu zabieraa gos, komentowaa co, chwalia, gania. Taki kontakt z dzieckiem Bruner nazwa pseudodialogiem i uwaa go za jedn z waniejszych drg uczenia dziecka mwienia. Zatem w tym okresie ycia przynajmniej jedna osoba musi na tyle zaspokoi potrzeb kontaktu emocjonalnego dziecka, by osigno ono minimum poczucia bezpieczestwa. Taka baza bezpieczestwa to podstawa do wypraw dziecka w nieznane do poznawania najbliszego otoczenia, przedmiotw i osb, oddalania si w rne zakamarki, pozostawania na jaki czas z nieznanymi sobie osobami z nadziej na powrt tych znanych sobie i bliskich.

    Potrzeba wizi jest wrodzona, a nie jak sdzono wczeniej nabywana w pierwszym okresie ycia. Wykazay to badania Konrada Lorenza prowadzone na gsiach, wykryto j take u innych zwierzt. Badania pokazay te, i ta szczeglna wi nawizuje si w okresie pierwszych trzech dni ycia gsitek okres tych trzech dni to okres krytyczny dla powstania wizi midzy matk i jej potomstwem. Wg Lorenza wanie reakcja podanie za, a nie skojarzenie matki z przyjemnoci

  • 13

    zwizan z zaspokajaniem potrzeby jedzenia jest istotnym czynnikiem w procesie powstawania wizi midzy matk a potomstwem, wizi, ktra jest baz i prawzorem innych wizi spoecznych.

    Wanym czynnikiem sprzyjajcym nawizywaniu i podtrzymywaniu wizi midzy matk a dzieckiem jest b l isk i c ie lesny kontakt . Badania pokazujce znaczenie tego czynnika przeprowadzi w latach 50-tych Harlow. Badaniami obj dzieci mapek rezusw. Pocztkiem bya obserwacja, i samotnie wychowujce si mapki chtnie dotykay i przytulay si do mikkich przedmiotw, a gdy w przedmiot zabierano reagoway gbokim, poruszajcym smutkiem. Zdaniem Harlowa uczucie dziecka do matki nie jest rezultatem skojarzenia jej z zaspokajaniem godu, a wic nie jest reakcj wyuczon; dziecko w naturalny sposb lgnie do matki i jeeli kontakt fizyczny z ni odbiera jako przyjemny to do tego kontaktu dy i go przedua. Wg Harlowa taki bezporedni cielesny kontakt daje dziecku poczucie bezpieczestwa.

    Dziecko musi wic osign zaufanie do matki lub innej osoby sprawujcej nad nim opiek, a to oznacza, i musi nauczy si ufa temu, e inni rzeczywicie troszcz si o jego podstawowe potrzeby. Jeli opiekunowie odrzucaj dziecko lub s niekonsekwentni dziecko moe spostrzega wiat jako niebezpieczny, peen niegodnych zaufania i niewiarogodnych ludzi. Matka lub gwny opiekun jest wic kluczowym wg Erika H. Eriksona (1997) czynnikiem spoecznym w rozwoju dziecka.

    Wane kroki w rozwoju czyli co si zmienia w pierwszym roku ycia

    dziecka

    Rozwj f izyczny w okresie niemowlctwa mona uj jako stopniow seri zmian uwarunkowanych dojrzewaniem, a jego efektem jest lepsza kontrola dziaa i spostrzee. Chocia istniej rnice midzy dziemi pochodzcymi z odmiennych grup etnicznych pod wzgldem temperamentu, reagowania i tempa rozwoju, to jednak u wikszoci dzieci zauwaa si t sam ogln sekwencj rozwoju por. Tab. 2. i Tab. 3.

    Tab. 2. Etapy rozwoju motorycznego niemowlcia

    noworodek - postawa podowa

    1 miesic - unosi podbrdek w leeniu na brzuchu

    2 miesic - unosi szyj w leeniu na brzuchu

    3 miesic - siga do przedmiotu w leeniu na plecach

    4 miesic - siedzi z pomoc (podtrzymywane)

    5 miesic - siedzi na kolanach, siga po przedmiot

    6 miesic - siedzi na wysokim krzeseku i chwyta koyszce si w zasigu jego wzroku przedmioty

    7 miesic - siedzi samo, bez podtrzymywania

    8 miesic - stoi z pomoc (podtrzymywane)

    9 miesic - stoi przytrzymujc si mebli

    10 miesic - raczkuje

    11 miesic - idzie z pomoc (trzymane za rk)

    12 miesic - stojc podciga si na rkach

    13 miesic - wspina si

    14 miesic - stoi samo

    15 miesic - idzie samo

    rdo: opracowano na podstawie Roediger, H.L. III et al. (1984, s. 288)

    Wane zmiany dokonuj si te w obszarze emocjonalnoci i kontaktw spoecznych dziecka (por. Papalia, Olds, 1981, s. 267). W pierwszych trzech miesicach ycia widoczny jest wzrost

  • 14

    zainteresowania dziecka najbliszym otoczeniem. Dziecko zaczyna coraz wyraniej przejawia ciekawo i zainteresowanie tym, co znajduje si wok niego, umiecha si do pochylajcych si nad nim ludzi, staje si coraz bardziej podatne na ich stymulacj. Nastpnie (3-6 miesic ycia) niemowlta zaczynaj przewidywa to, co si zdarzy i wyranie objawiaj rozczarowanie, kiedy to nie nastpuje, a przejawia si to w zoszczeniu si lub wzmoonej czujnoci. Czciej te umiechaj si i gruchaj, a take miej - jest to czas spoecznego przebudzania si. Dalej, dzieci zaczynaj uczestniczy coraz bardziej aktywnie w rnych grach spoecznych (zabawy typu: raz Ty raz ja; a ku-ku;, kosi-kosi-apci; gotowaa sroczka jagieki, wyliczanki, rytmiczne przykrywanie gowy dziecka pieluszk i odkrywanie) i prbuj sprowokowa okrelon odpowied od drugiej osoby; rozmawiaj, dotykaj i uwodz inne dzieci; wyraaj bardziej zrnicowane ni wczeniej emocje. Pod koniec pierwszego roku dzieci ponownie bardziej skupiaj si na osobie opiekuna - zaczynaj obawia si obcych i zachowywa w nowych sytuacjach w sposb wyranie inny ni w sytuacji znanej sobie, wyraniej te komunikuj swe emocje, okazuj rne nastroje i ambiwalencj uczu. Coraz czciej same badaj swe najblisze otoczenie, uywajc do tego osoby, z ktr najbardziej s zwizane jako bezpiecznej bazy. Panowanie nad otoczeniem daje im wiksz pewno i ch stawiania na swoim. Tab. 3. pokazuje najwaniejsze zadania rozwojowe w obu analizowanych okresach wczesnego dziecistwa.

    Tab. 3. Zadania rozwojowe w okresie wczesnego dziecistwa

    ZADANIA ROZWOJOWE OKRESU NIEMOWLCEGO ZADANIA ROZWOJOWE OKRESU PONIEMOWLCEGO

    1. uczenie si chodzenia 2. uczenie si pobierania pokarmw staych 3. uczenie si mwienia 4. uczenie si kontrolowania wasnego ciaa 5. uczenie si rnic zwizanych z pci i wstydu

    1. osiganie stabilnoci fizjologicznej 2. formowanie si prostych poj dotyczcych

    rzeczywistoci spoecznej i fizycznej 3. uczenie si emocjonalnego odnoszenia si do rodzicw,

    rodzestwa i innych ludzi 4. uczenie si rozrniania dobra / za

    oraz rozwijanie si sumienia

    rdo: oprac. na podstawie Havighurst (1981), Newman, Newman (1984); por. Brzeziska (2000, s. 231).

    Relacja dziecko dorosy sprzyjajca rozwojowi dziecka

    Dziecko to nie kawaek gliny, jak kiedy okrelili to psychologowie behawiorystyczni, to nie biaa karta, ktr mona w dowolny sposb zapisa. Dziecko jest aktywne od urodzenia. Wyposaone przez natur w rne narzdzia umoliwiajce mu nawizanie kontaktu czeka na wraliwego i take gotowego do kontaktu dorosego. Dziecko jest wic z jednej strony inicjatorem zmian i jego plan rozwojowy wyznacza zachowania dorosego, ale z drugiej reaguje ono na to, jak zachowuje si wzgldem niego dorosy i zmienia swoje reakcje dostosowujc si do niego. Obie strony wic s aktywne w tym procesie wzajemnego dopasowywania s i.

    Rozwj dziecka i rozwj dorosego s wzajemnie uwarunkowane, kady z nich wnosi co innego do sytuacji, w ktrej si kontaktuj i co innego zyskuje. Jak powiedzia H. R. Schaffer rozwj to wsplne przedsiwzicie, trudne i dla dziecka i dla dorosego. Wraliwo dorosego, jego czujno, gotowo nie tyle do reagowania na zachowania dziecka, co do odczytywania intencji tego zachowania i odpowiadania na te intencje, umiejtno wchodzenia w interakcje oparte na wzajemnoci i wymianie, umiejtno dostosowywania swojego sposobu mwienia do dziecka, wchodzenie z nim w pseudodialogi , wraliwo na aktualne potrzeby dziecka i domylanie si o co chodzi to wszystko s warunki pomylnego rozwoju dziecka w okresie wczesnego dziecistwa. Oznacza to, i waniejsze dla dziecka jest, z kim i jaki ma kontakt, ni to, w jakim zewntrznym kontekcie yje i podejmuje rne dziaania. To dorosy podaje przedmioty i nadaje im znaczenia, to dorosy ze szmatki robi ludzika, a z drewnianej yki i garnuszka bbenek. To od wraliwoci, wyobrani i intuicji dorosego zaley, czy dziecko bdzie ciekawe wiata i jakie samodzielne prby podejmie, by go pozna.

  • 15

    Znaczenie osigni wczesnego dziecistwa dla dalszego rozwoju

    To, co dzieje si w pierwszym roku ycia dziecka ma due znaczenie dla jego pniejszego funkcjonowania. Osignicia rozwojowe tego okresu w yciu czowieka to podstawa do mniej lub bardziej udanego startu w okresy nastpne. Jeeli ta podstawa bdzie saba, dziecko bdzie musiao si znacznie bardziej zmaga z kolejnymi oczekiwaniami otoczenia i zadaniami, ktre przed nim stan, a ryzyko poniesienia poraki bdzie wiksze. Warto wic pomyle nad tymi powizaniami z tego punktu widzenia stawia sobie pytanie czego dziecko potrzebuje, aby mogo s i dobrze rozwi ja nie ty lko teraz, w tym okresie ycia, w jak im s i znajduje, a le potem, w okresach nastpnych ?

    Oto sprawy najwaniejsze:

    1. osignicie zaufania do wiata i opanowanie reguy wzajemnoci w kontaktach spoecznych stanowi podstaw pniejszych dobrych, gbokich zwizkw emocjonalnych z ludmi,

    2. poznawanie najbliszego otoczenia (eksploracja) z towarzyszcym temu poczuciem bezpieczestwa i pewnoci wiedzie ku pomylnemu rozwojowi poznawczemu i spoecznemu,

    3. rozwj umiejtnoci samoregulacji, wspierany rozsdn kontrola dorosych jest podoem efektywnej zdrowej kontroli wasnych emocji,

    4. osiganie powodzenia we wasnych dziaaniach i towarzyszce temu poczucie wpywu na zdarzenia i poczucie przewidywalnoci zachowania osb znaczcych to podstawa systemu radzenia sobie w trudnych sytuacjach.

    Literatura

    Brzeziska, A. (2000). Spoeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Scholar. Wydawnictwo Naukowe.

    Erikson, E. H. (1997). Dziecistwo i spoeczestwo. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis.

    Havighurst, R. J. (1981). Developmental tasks and education. New York: Longman.

    Newman, B. M., Newman, Ph. R. (1984). Development through life. A psychosocial approach. Homewood, Ill.: The Dorsey Press.

    Papalia, D. E., Wendkos Olds, S. (1981). A childs world. New York: McGraw-Hill.

    Roediger, H.L. III, Rusthon, J. P., Capaldi, E. D., Paris, S. G. (1984). Psychology. Boston: Little, Brown and Company.

    Schaffer, H. R. (1994). Wczesny rozwj spoeczny. W: A. Brzeziska, G. Lutomski (red.), Dziecko w wiecie ludzi i przedmiotw (s. 96-124). Pozna: Zysk i S-ka Wydawnictwo.

  • 16

    2.

    Hejmanowski, Sz. (2003).

    Wczesne dziecistwo

    drugi i trzeci rok ycia: szanse rozwoju.

    Remedium, 5 (123), 4-5.

    Drugi i trzeci rok ycia rok ycia w cyklu ycia ludzkiego

    Niniejszy tekst stanowi kontynuacj zainicjowanego przed miesicem pod wsplnym tytuem Portrety psychologiczne czowieka cyklu artykuw dotyczcych rozwoju w cigu caego ludzkiego ycia. Przedmiotem prezentowanych tu rozwaa s zjawiska skadajce si na proces rozwoju w cigu drugiego i trzeciego roku ycia dziecka obszar podejmowanych zagadnie ilustruje poniszy rysunek.

    Podobnie jak okres wczeniejszy czyli wiek niemowlcy, tak i ten wiek poniemowlcy mimo i zajmuje niewielk cz caej drogi ycia czowieka, to jednak jego osignicia s rnorodne i znaczce dla jakoci rozwoju w okresach pniejszych. Nie sposb nie zauway, e rozwj w pierwszym roku ycia wraz z przypadajcymi na ten okres osigniciami ma niekwestionowane znaczenie dla przebiegu rozwoju w kolejnych latach dziecistwa. Trudno na przykad wyobrazi sobie pomylny rozwj w zakresie opanowywania kulturowych form zachowania si i wspycia z innymi ludmi bez podstawowych przypadajcych na okres niemowlcy osigni, takich jak poczucie zaufania do wiata i samego siebie czy opanowanie reguy wzajemnoci. Jednoczenie uderzajce jest, e przebieg rozwoju w drugim i trzecim roku ycia oraz zdobycze tego okresu wpywaj na biegu rozwoju w kolejnych latach ycia i stwarzaj szanse dotyczce wielu aspektw dojrzaego funkcjonowania czowieka dorosego w wiecie spoecznym.

    Postp w zakresie motoryki i rozwj mowy

    Po pierwszym roku ycia nastpuje dalszy intensywny rozwj, dziecko jest wiksze i silniejsze. Przeomowym wydarzeniem w pierwszych miesicach drugiego roku jest opanowanie umiejtnoci s tania i chodzenia. Odtd dziecko potrafi przemieszcza si znacznie szybciej i sprawniej, znacznie wiksza przestrze fizyczna wasnego domu staje si mu dostpna, a wypeniajce t przestrze przedmioty staj si osigalne. W zwizku z rozwojem ciaa, przyrostem mini i wyduaniem si koci dziecko jest silniejsze ni wczeniej, a jego ruchy staj si bardziej precyzyjne. Rozwj lokomocji ilustruje Tab. 1.

    Tab. 1. Rozwj lokomocji w okresie poniemowlcym

    15 miesic wchodzi po schodach na czworakach; chodzi samodzielnie, cho czasami si przewraca

    18 miesic cignie za sob przedmioty na sznurku; wchodzi po schodach z pomoc dorosego

    25-30 miesic schodzi po schodach bez trzymania si porczy i stawiajc nogi na przemian: skacze, biega

    36 miesic jedzi na trzykoowym rowerku; stoi na palcach

    rdo: opracowano na podstawie Kielar-Turska, Biaecka-Pikul (2000, s. 67)

    2-3 ROK YCIA

    10 l. 20 l. 30 l. 40 l. 50 l. 60 l. 70 l. 80 l. 90 l.

  • 17

    Intensywnemu rozwojowi podlega teraz mowa. Dziecko jest w stanie usysze i wyodrbni, a w wikszoci przypadkw take wypowiedzie coraz wiksz liczb sw, zaczyna rozumie i uywa ze zrozumieniem dwiki ludzkiej mowy. Mowa pozwala dziecku skuteczniej, bardziej precyzyjnie komunikowa wasne potrzeby, a co za tym idzie staje si istotnym rodkiem kontroli spoecznej, pozwala bowiem wpywa na postpowanie innych. Najbardziej chyba doniosy postp bdcy nastpstwem rozwoju mowy dotyczy przemian w obrbie wiadomoci dziecka, w zwizku z moliwoci uoglniania treci wasnych wczeniejszych dowiadcze. Dziki temu spostrzegany przez nie wiat zaczyna by wiatem przedmiotw, czynnoci i zjawisk rozpoznawanych jako sensowne, a na dodatek wyzwalajcych w dziecku zwizane z ich sensem emocje. Kubek nie tylko wabi swym kolorem, ale dziecko pragnie si z niego napi, widzc dugopis czy owek chce pisa, spostrzeona przez nie pika wyzwala w nim ch pokulania, kopnicia lub rzucenia, a widok hutawki na placu zabaw budzi nieodpart ch pohutania si na niej. Mowa pozwala rwnie lepiej rnicowa elementy wiata - inaczej wyglda widelec, a inaczej yka i dziecko orientuje si w odmiennym sposobie ich uycia, podobnie ma si rzecz z dugopisem, kredk i pdzelkiem czy te z rnymi czciami garderoby.

    wiat ludzi i przedmiotw spostrzegany jest or toskopicznie, t j . z zachowaniem staoci wielkoci, ksztatu czy barwy, dziki czemu widziany jest bardziej obiektywnie, np. dorosy czowiek ogldany z pewnej odlegoci zachowuje nadal w oczach dziecka swj ludzki rozmiar, a przestrze domu, meble czy ulubione zabawki maj niezmienny ksztat, niezalenie od tego, z ktrej strony i pod jakim ktem dziecko na nie spoglda. W zwizku z tym postpem w zakresie spostrzegania dziecko lepiej uzmysawia sobie ogrom rnic midzy nim a dorosymi.

    Postp motoryczny i poznawczy sprawia, e dziecko staje si rwnoczenie gotowe do opanowywania caego szeregu umiejtnoci spoecznych zwizanych np. z samodzielnym jedzeniem przy pomocy sztucw, myciem i ubieraniem si, zakadaniem butw czy sprztaniem po sobie, ma wic szans stawa si znacznie bardziej samodzielne w zaspokajaniu swych codziennych yciowych potrzeb ni w okresie wczesniejszym.

    Poczucie autonomii

    Zdaniem Erika H. Eriksona kryzys rozwojowy i najwaniejszy postp w sferze osobowoci dotycz w tym okresie relacji pomidzy trwaym poczuciem autonomii a tendencj do dowiadczania wstydu i zwtpienia. Poczucie autonomii rozwija si w kontekcie dowiadczania posiadania kontrol i w szeregu rnych sytuacji spoecznych w zwizku z bardziej czy mniej adekwatnym zachowaniem si w tych sytuacjach. Wymaga to od dziecka opanowania oferowanych przez rodzicw kulturowych wzorw zachowania si. Trudna droga, ktra wiedzie malucha, przy wydatnym udziale jego opiekunw, do uzyskania kontroli nad codziennymi czynnociami peni tu kluczow rol. Podstawowym rdem trudnoci jest fakt, e dziecko w tym okresie ma tendencj do zachowa impulsywnych, do ulegania silnym wewntrznym pobudkom, ktrych samo jeszcze nie potrafi rozpoznawa i kontrolowa. Staje wic wobec koniecznoci opanowania nagych, niepohamowanych zmian dotyczcych tego, czego samo w danym momencie chce, przejaww uporu, krnbrnoci, negatywizmu i samowoli, tendencji do uporczywego przywaszczania sobie przedmiotw, bd gwatownego porzucania ich. Jedynie zewntrzna rodzicielska regulacja umoliwia malcowi poradzenie sobie z tymi potencjalnie niebezpiecznymi i destruktywnymi wewntrznymi tendencjami.

    Wyobramy sobie dziecko, ktre spoywa posiek razem ze swoimi rodzicami, przed sob ma swj wasny talerzyk, wasny kubek i wasn yk, nabiera pokarm z talerza do buzi za pomoc yki nie upuszczajc go po drodze, rodzice okazuj mu swoje zadowolenie. Wanie w takich sytuacjach malec ma szans dowiadcza autonomii. Kady, kto opiekowa si dzieckiem w drugim roku jego ycia wie jednak, jak mudna droga wiedzie do opanowania przez nie tej trudnej umiejtnoci. Czsto zdarza si, e podczas posiku dziecko upuszcza lub wylewa jedzenie brudzc ubranie, obrus czy st, bd nagle gwatownie rozrzuca jedzenie wok siebie, tak, i trudno byoby powiedzie, e robi to niechccy. Cierpliwo i spokj osoby dorosej oraz agodne, lecz stanowcze i konsekwentne wyraanie oczekiwa

  • 18

    wobec dziecka, dawanie mu emocjonalnego wsparcia i tumaczenie skutkw jego zachowa stanowi warunek powodzenia w procesie uzyskiwania przez nie kontroli, samodzielnoci i pewnoci siebie stanowicych podstaw poczucia autonomii.

    Koordynacja wasnej woli i woli innych ludzi

    Kluczowe psychospoeczne kompetencje umysu ogniskuj si w tej fazie wok problemu wyraania wasnej wol i , moliwoci realizowania jej poprzez dziaanie i zwizanych z tym konsekwencji spoecznych. Dotycz rwnie uwzgldniania woli innych osb, brania jej pod uwag oraz koordynacji wasnych dziaa i wasnej woli z dziaaniami i wol innych.

    Sposb osigania przez rodzicw zamierzonych celw dotyczcych zachowania dziecka zdaje si mie tutaj niekwestionowane znaczenie. Wspieranie woli dziecka poprzez stwarzanie mu sposobnoci do dokonywania samodzielnych wyborw i respektowanie jego woli, gdy to moliwe i spoecznie sensowne pozwala dziecku rozwija wasn indywidualno wyraajc si w wolnym, swobodnym wyborze. Musimy jednak pamita, e wiele codziennych czynnoci takich jak jedzenie, ubieranie si czy mycie zbw jawi si pocztkowo jako skomplikowane i bardzo trudne. Prezentowanie dziecku w prosty i przejrzysty sposb trudnych dla niego wzorw, najlepiej poprzez wasn obecno i zachowanie si rodzica w okrelony sposb w konkretnej sytuacji stwarza dziecku sposobno do naladowania wzoru - z powodzeniem posugiwania si sztucami, wkadania rki we waciwy rkaw, zapinania guzikw czy nakadania waciwego buta na waciw nog. W efekcie mona spodziewa si u dziecka rozwoju poczucia autonomii i pewnoci siebie, wynikajcego z rodzcego si przewiadczenia, e mona odnale si w wielu trudnych sytuacjach i da sobie rad. Wszystko to obok agodnego, cho stanowczego tumaczenie dziecku sensu naszych nakazw i zakazw prowadzi moe do harmonijnego, i elastycznego wczania go w system norm ycia rodzinnego.

    Zjawisko coraz bardziej aktywnego, a przy tym wzgldnie bezkonfliktowego udziau dziecka w yciu rodziny Erik H. Erikson okrela mianem wzajemnej regulacj i na du skal. Owocuje ona wytworzeniem si w umyle dziecka przewiadczenia, i jego wola jest zasadniczo dobr wol, wol, ktra prowadzi moe raczej do udzielajcego si jemu i innym dobrego samopoczucia, ni do konfliktu i napicia. W omawianym tu zjawisku doszukiwa si mona genezy pniejszej gotowoci czowieka do wsppracy i atwoci uzyskiwania osobistej satysfakcji w sytuacjach koordynacji interesw czy potrzeb rnych osb.

    Warto w tym miejscu zauway, e czytelne okrelenie dziecku granic tego, na co moe sobie pozwoli oraz konsekwentne nakanianie go do respektowania zakazw czy wyjanianie mu ich sensu, wreszcie dawanie wsparcia w trudnociach, daje mu sposobno lepszego radzenia sobie z wasn frustracj, szczeglnie w sytuacjach, gdy wasne pragnienia musz pozosta niezaspokojone. Powysza kompetencja dotyczca kontroli emocji stanowi podstaw pniejszej gotowoci do ponoszenia pewnych wyrzecze i uwzgldniania woli innych osb, rwnie wtedy, gdy jest ona w konflikcie z nasz wasn wol. Mona tu doszukiwa si rwnie genezy dojrzaej tendencji do bycia prawym, praworzdnym oraz do wszelkiego ustosunkowania wobec zbiorowych norm czy regu, ktrych ducha jest si zdolnym pojmowa i ceni.

    Trening czystoci

    Sfera ycia, ktrej opanowanie w zgodzie z kulturowymi normami rodzi moe szereg przypadajcych na omawiany okres trudnoci dotyczy problemu wydalania. W naszej kulturze przywyklimy oczekiwa od dwu-trzylatka, e potrzeby, o ktrych tu mowa bdzie ono zaatwia w okrelonym miejscu, na przykad w toalecie, do nocniczka lub do sedesu, po uprzednim zdjciu spodni, rajtuz lub majtek. Przyuczanie dziecka do dziaania w oparciu o ten zoony wzr nazywane czasem treningiem czystoci ma szans wpisa si w proces osigania wzajemnej regulacj i , o ile nie towarzysz mu nadmiernie silne emocje.

  • 19

    Bdc rodzicem warto sobie uzmysowi, e by opanowa t spoecznie donios umiejtno, jak jest wydalanie dziecko musi nauczy si zawiadywa wasnymi miniami wydalniczymi, co samo w sobie jest niezwykle skomplikowane. Okolice wydalnicze znajduj si z tyu ciaa, nie mona wic obj ich wzrokiem. Ponadto kryj one w sobie pewn sprzeczno wynikajc z samej ich fizjologicznej natury. Przed dzieckiem stoi trudne zadanie zawiadywania nimi poprzez napinanie i rozlunianie, tak, by zapanowa nad przeciwstawnymi czynnociami utrzymywania i wypuszczania oraz by skoordynowa obie z nich w odpowiedni sposb. Dziecko musi nauczy si rozpoznawa moment, w ktrym produkty jego jelit i nerek s w nim nagromadzone w iloci wymagajcej ich wydalenia oraz zatrzymywa je w sobie do czasu, gdy bdzie gotowe, by je z siebie wypuci.

    W obszarze tym moe si ujawnia konflikt pomidzy wol samego dziecka i jego deniem do objcia tego obszaru kontrol, a kontrol sprawowan przez jego rodzicw. Bywa, e rodzice bardzo chcc, by zrobio to, co naley i jak naley, posuwaj si do stosowania wobec dziecka przymusu lub po prostu okazuj mu dezaprobat, wynikajc z braku tak podanych w tej sytuacji cierpliwoci i wyrozumiaoci.

    Problem ekspozycji

    W okresie, o ktrym tu mowa dochodzi do stopniowego odrniania si, wyodrbniania i uwiadamiania sobie wasnego ja dziki postpowi poznawczemu, dowiadczeniom wasnego sprawstwa oraz nieuniknionym w tym okresie konfliktom w planie spoecznym, ujawniajcym sprzeczno midzy wasn i cudz wol. Przed drugim rokiem ycia w umyle dziecka zaczyna rodzi si poczucie bycia poddanym ekspozycji, bycia wystawionym na spojrzenia innych. Dziecko uzmysawia sobie stopniowo, e to ono samo jest przez innych ogldane. Rwnoczenie porwnujc si z dorosymi unaocznia sobie dysproporcje midzy rozmiarami wasnego ciaa i ciaa dorosych, a take lepiej rozpoznaje wymagania dotyczce jakoci wykonywania czynnoci yciowych wyznaczone przez dorosych. W efekcie odczuwa, e w zestawieniu ze swoimi rodzicami jest mae, sabe i nieporadne, co w naturalny sposb rodzi niepewno i moe nasila poczucie wstydu. Std wane wydaje si, by nie zawstydza dziecka nadmiernie, nie koncentrowa si zbytnio na naturalnej w tym okresie jego tendencji do zawstydzania si, nie strofowa nadmiernie, i wreszcie, by pozwoli mu na chwile samotnoci, gdy chce by samo. Uwolnienie si dziecka spod czujnego, kontrolujcego spojrzenia rodzicielskiego pozwala mu atwiej odzyska pewno siebie i zachowa j rwnie wtedy, gdy po chwili samo do nas powraca.

    W sprzyjajcych okolicznociach dowiadczenie wstydu moe by spoytkowane na rzecz poczucia przyzwoitoci chronicego przed tendencj do ostentacyjnego bezwstydu. Umiejtno rozpoznawania i uszanowania tego, co jest waciwe, co wypada, co jest w dobrym tonie oraz respektowanie tego, o ile nie oznacza to nie bycia w zgodzie z samym sob, oto osignicie, dla ktrego podstaw stanowi konstruktywne dowiadczanie wasnej ekspozycji w pierwszych latach ycia.

    Sytuacja ekspozycji pociga za sob rwnie poczucie dumy w zwizku z faktem zrobienia czego dobrze oraz w zwizku z tym, e inni to dostrzegli. Chwalenie dziecka za dobre zachowanie si, dobre wykonanie czego, na przykad za kupk zrobion do nocniczka czy adnie zanucon piosenk, rwnoznaczne jest z nadaniem spoecznego znaczenia jego osigniciom. Pochway dorosego pozwalaj maluchowi dowiadcza dumy, co wspiera bdzie jego pewno siebie i odwag w sytuacjach ekspozycji. W dojrzaym yciu korespondowa moe to z umiejtnoci radzenia sobie z perswazj ze strony otoczenia, z odwag cywiln, odwag bycia w zgodzie z sob, kiedy jest si pod presj spoecznej oceny, nawet gdyby oznaczao to konieczno wystawienia na szwank wasnej reputacji.

  • 20

    Jak postpowa z dzieckiem?

    Podsumowaniem rozwaa na temat przebiegu rozwoju w drugim i trzecim roku ycia czowieka oraz roli, jak peni wtedy doroli mog by wskazwki dotyczce postpowania rodzicielskiego wzgldem dziecka w omawianym wieku zawarte w Tab. 2.

    Tab. 2. Wskazwki dotyczce postpowania rodzicielskiego wzgldem dziecka w 2 i 3 roku ycia

    Uprzystpnianie dziecku czytelnych wzorw postpowania poprzez wasny dobry przykad.

    Konsekwentne dbanie o przestrzeganie przez dziecko regu ycia domowego.

    Chwalenie dziecka za waciwe zachowanie.

    Wyjanianie dziecku, czemu su nasze proby i uzasadnianie zakazw.

    Stwarzanie dziecku okazji do wyraania wasnej woli poprzez dokonywanie przez nie wyborw, np.: Sok czy woda? Marchewka czy brokuy? Hutawka czy piaskownica?

    Poszanowanie wasnoci dziecka i przyzwyczajanie go, e pewne przedmioty nale do niego i to ono decyduje o tym, co si z nimi dzieje i kto moe z nich skorzysta, niedysponowanie zabawkami dziecka bez jego zgody.

    Stworzenie dziecku jego terytorium pokoju lub kcika, w ktrym bdzie czuo si u siebie.

    Okazywanie dziecku cierpliwoci i wyrozumiaoci w sytuacjach niepowodze.

    Tumaczenie dziecku, czym spowodowane s jego negatywne emocje, dbanie o dobry kontakt z nim, szczeglnie, kiedy mu czego zabraniamy lub gdy ono nie moe sobie z czym poradzi.

    Dbanie o to, by dziecko mogo znikn czasem z naszego pola widzenia, rozsdne, nie nadmierne kontrolowanie jego poczyna.

    rdo: opracowanie wasne

    Literatura

    Brzeziska, A. (2000). Spoeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

    Erikson, E. H. (1997). Dziecistwo i spoeczestwo. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis.

    Erikson, E. H. (1986) Identity: Youth and Crisis. New York, London: W.W. Norton & Co.

    Erikson, E. H. (1994b) Insight and Responsibilty. New York, London: W.W. Norton & Co.

    Greenspan, S. I., Benderly, B. L. (2000). Rozwj umysu. Emocjonalne podstawy inteligencji. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis

    Kielar-Turska, M., Biaecka-Pikul, M. (2000). Wczesne dziecistwo. W: B. Harwas-Napieraa, J. Trempaa (red.), Psychologia rozwoju czowieka (tom II). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

    Kielar-Turska, M. (2000). Rozwj czowieka w penym cyklu ycia. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podrcznik akademicki (tom I). Gdask: GWP.

    Winnicott, D. W. (1993) Dziecko, jego rodzina i wiat. Warszawa: Jacek Santorski & Co. Agencja Wydawnicza.

    Wygotski, L. S. (2002). Wczesne dziecistwo. W: L. S. Wygotski Wybrane prace psychologiczne II. Dziecistwo i dorastanie. Pozna: Zysk i S-ka Wydawnictwo.

  • 21

    3.

    Wojciechowska, J. (2003).

    Wczesne dziecistwo

    drugi i trzeci rok ycia: zagroenia rozwoju.

    Remedium, 6 (124), 4-5.

    Niniejszy tekst stanowi kontynuacj prezentowanego przed miesicem artykuu dotyczcego przebiegu procesu rozwoju dziecka w okresie drugiego i trzeciego roku ycia. Tym razem przedstawione zostan zagroenia, jakie w tym czasie mog zakci jego rozwj. Podstawowym rdem zagroe na tym etapie rozwoju jest sposb, w jaki dziecko radzi sobie z n iezgodnoci midzy tym, czego chce dorosy, a tym, czego ono samo (Rys. 1. ) . Dziecko w tym czasie silnie akcentuje swoj samodzielno i niezaleno od rodzicw, a zarazem wyraa gotowo do uczenia si pewnych spoecznie akceptowanych wzorw zachowa. Istotne jest wic, aby midzy dzieckiem a opiekunem doszo do wypracowania sposobw koordynowania ich chci, tzn., aby dorosy bra pod uwag pragnienia dziecka, ale te, aby dziecko zaczo chcie tego samego, co dorosy, bez utraty poczucia autonomii. W przeciwnym razie dziecko wszystkie swoje spontaniczne chci moe zacz interpretowa jako ze, uruchamiajce jedynie konflikty, niemoliwe do zrealizowania za aprobat opiekuna i budzce w dziecku poczucie napicia, lku i niezaspokojenia wanych dla niego potrzeb.

    Dominacja i demonstracja woli

    Dominowanie i demonstrowanie wasnej chci wie si z koniecznoci zrezygnowania z chci przez drug osob (najczciej przez dziecko, chocia nie tylko). Jedna strona musi zrezygnowa z pragnienia dziaania w okrelony sposb i (aby unikn zawstydzenia) postpowa w sposb okrelony przez drug stron. Dominacja i demonstracja woli dorosego ujawnia si tutaj jako nadmierna kontrola wyraana poprzez czste zakazy i nakazy, korygowanie i krytyczne ocenianie kadej dziaalnoci dziecka, brak przyzwolenia na samodzieln aktywno poza zasigiem wzroku dorosego. Dorosy kad sytuacj chce wykorzysta, aby dziecko czego nauczy i wszystko, co dziecko robi podlega jego nieustannej ocenie. Takie sytuacje stawiajce dziecko w cigej ekspozycji wobec oceny dorosych, wi si z duym napiciem i mog mie wrcz paraliujcy wpyw na uczenie si samodzielnoci. O ile trudniej jest nauczy si czegokolwiek, kiedy nam patrz na rce,

    Rys. 1. Podstawowe rdo zagroe rozwoju dziecka w 2-3 roku ycia

    WYMAGANIA DOROSEGO dotyczce zgodnego z zasadami spoecznymi zachowywania si

    w rnych sytuacjach

    DENIA I CHCI DZIECKA do samodzielnego i niezalenego od

    dorosych zaspokajania swych potrzeb

    KONFLIKT TENDENCJI DOROSYCH DO OGRANICZANIA DZIECKA

    I TENDENCJI DZIECKA DO SWOBODNEGO DZIAANIA

  • 22

    wiemy sami z dowiadcze pniejszych, ktre maj jednak swj pierwowzr wanie we wczesnym dziecistwie.

    Dominacja i demonstracja wasnych chci zarwno ze strony dziecka, jak i rodzica wi si ze specyfik fazy rozwojowej. Dziecko jest gotowe do uczenia si okrelonych zachowa, nabywania wzorcw postpowania, ale dysponuje rwnie wasnymi sposobami wchodzenia w relacje z przedmiotami i osobami, ktre mog nie by spoecznie akceptowane i mog wyzwala w dorosym ch ich redukowania. Dziecko w tym wieku lubi ujawnia swoj wol i ch kontroli otoczenia poprzez np. niszczenie, rzucanie zabawkami, haasowanie, jak rwnie poprzez przejawianie negatywnego stosunku do dorosego (moemy si w tym czasie od dziecka dowiedzie, e jestemy brzydcy, gupi, mamy sobie i precz czy, e nas nie ludzi). W takich relacjach eksperymentuje ono z podstawowymi wzorcami postaw: zatrzymywaniem i uwalnianiem. Demonstruje swoj wol poprzez kontrolowanie momentu wypuszczania (uwalniania) swoich produktw i dotyczy to zarwno ciaa (chci samodzielnego decydowania np. o momencie wyprnienia), jak i relacji z osobami i przedmiotami (rzucanie zabawkami i wyzwiskami). Zatrzymywanie widoczne jest w zachowaniu dziecka jako przywaszczanie sobie zabawek, okrelanie ich jako moje i trzymanie blisko siebie, take jako wracanie i przytulanie si do rodzica. W tym okresie dziecko samo pragnie regulowa momenty uwalniania i zatrzymywania, w ten sposb pokazuje wiatu swoj ch kontroli nad nim.

    Tego typu zachowanie dziecka (okrelane czasami jako sadyzm analny) czciej moe skania dorosego do demonstracji wasnej woli ni do inicjowania procesu koordynacji (tj. tumaczenia zasad postpowania, cierpliwoci, konsekwencji). Rezultatem dominowania i demonstrowania wasnej woli przez dorosego moe by nasilenie si zachowa buntowniczych u dziecka. Moe ono na wszelkie propozycje dorosego odpowiada negatywizmem, uporem, krnbrnoci czy samowol (czyli demonstracj wasnej woli). Uleganie dominujcej woli dorosego jakkolwiek skania dziecko do posuszestwa, moe jednak rwnie doprowadzi do tego, e i ono nie bdzie si liczyo z wol innych w swoim postpowaniu a sposb demonstrowania i dominacji woli przyjmie jako jedyny skuteczny i samo zacznie go wykorzystywa dla osignicia swoich celw. Wida to wyranie na co dzie, kiedy na rodku sklepu dziecko ley na pododze i krzyczy, by mu kupi to, na co ma ochot a dorosy ulega, bo czuje si obserwowany przez otoczenie i zaczyna si wstydzi caego zajcia.

    Zawstydzanie

    W tym wieku dziecko jest wic szczeglnie wraliwe na zakazy i nakazy, ocenianie wasnej dziaalnoci czy efektw naladowania. Kiedy mwimy o ocenianiu dziecka mamy na myli mechanizm oparty na poczuciu wstydu, ktry zwizany jest z trudnociami, jakich dowiadcza dziecko uczc si nowych wzorw zachowa. Mimo, e dziecko w tym czasie ma siln potrzeb dowiadczania i pokazywania innym swojej niezalenoci, wane jest dla niego wsparcie i ukierunkowanie pynce od dorosego. Za kadym razem, gdy si czego uczy, gdy uda mu si co zbudowa czy zrobi samodzielnie, pokazuje to opiekunowi, by si pochwali, by poczu dum ze swoich osigni. Zagroeniem jest tuta j nadmierne porwnywanie osigni dziecka do mol iwoci dorosego i tym samym pokazywanie dziecku jego niedoskonaoci . Jak ju wspominaam wyej, dziecko dysponuje w tym czasie rwnie chciami agresywnymi, ktre bywaj rdem lku, poniewa obudzone w nim pragnienia s zawsze bardzo silne, a dziecko, ktre nie posiada jeszcze zdolnoci kontrolowania tego, co czuje - moe te by przestraszone ich efektami tzn. tym, e wzbudza negatywne emocje dorosego i uruchamia jego stanowcze reakcje.

    Dziecko potrzebuje bliskoci opiekuna, by nabra pewnoci siebie, poniewa samo rwnie widzi, e nie jest w wiecie tak sprawne jak on, rwnie efekty jego samodzielnoci nie s tak doskonae. To wanie spostrzegane rnice midzy tym, co potrafi dorosy, a co potrafi dziecko s rdem wstydu. Wstyd rodzi si bowiem wtedy, kiedy dziecko przekonane o swojej niezalenoci i samodzielnoci widzi, e nie jest tak samo sprawne i doskonae jak dorosy. Dziecko zaczyna wstydzi si pokazywania siebie i swoich dokona zauwaywszy, e nie s one takie, jak dorosego i e on sam

  • 23

    ocenia je jako gorsze. Jakkolwiek nie do uniknicia jest tego typu kontrolowanie dziecka oparte na jego zawstydzaniu, moe ono doprowadzi do niechci dziecka do przejawiania wasnej woli i niezalenoci, moe zakci jego rozwj w nastpnych fazach. Jak pisze Erik H. Erikson waniejsze i bardziej stosowne jest tutaj podtrzymywanie chci dziecka do dalszego dziaania, uczenia si, nawet wobec widzianych przez dorosego niedoskonaoci poprzez pomoc, dawanie przykadu, uatwienie naladowania lepszych sposobw osignicia jakiego celu.

    Poczucie zawstydzenia moe by wzmagane nie tylko poprzez nadmiern kontrol ze strony dorosego, ale rwnie poprzez brak zaangaowania opiekuna podczas uczenia dziecka podstawowych nawykw i czynnoci. Aby nauczy dziecko np. posugiwania si sztucami czy ubierania si, dorosy powinien sam pokaza dziecku, jak to si robi tzn. dawa okrelony wzr dla czynnoci. Istotnym problemem, jaki si tu zarysowuje jest dostpno dorosego jako modela, od ktrego dziecko moe si uczy. Trzeba pamita o tym, e nie zawsze dziecko posiada tak rozwinit pami, eby samemu naladowa dorosych, po tym, jak ich kiedy obserwowao. Dziecku trzeba w tak wczesnych fazach demonstrowa, najlepiej na wasnym przykadzie i jednoczenie zachca do naladowania. Tego typu zaangaowanie dorosego wymaga od niego czasu i cierpliwoci, jak rwnie dostosowania si do poziomu umiejtnoci dziecka. Bez takiego nastawienia osoby dorosej dziecko ma mniejsze szanse na dobre opanowanie czynnoci, tak, aby by gotowym na ocen dorosego i nie by naraonym na poczucie wstydu.

    Zwtpienie

    Innym moliwym rdem zagroenia jest w tym wieku rozwinicie poczucia zwtpienia, ktre wie si z utrat przez dziecko kontroli nad wasnym ciaem. Zwtpienie powstaje, kiedy podczas tej swoistej konfrontacji ze wiatem cz swojego postpowania, cz swojego ciaa dziecko oddaje pod kontrol dorosego; mamy z tym do czynienia podczas charakterystycznego dla tego okresu treningu czystoci, kiedy dziecko zaatwia si wtedy, gdy dorosy wyznacza odpowiedni moment (ubranie jest zdjte i siedzi na nocniku lub ubikacji), kiedy jest podnoszone od tyu za rce podczas np. zbyt powolnego spaceru, kiedy panowanie nad ciaem jest zagroone przez niewidzialnego dorosego, pojawiajcego si nagle, w momencie nie do przewidzenia, od tyu (dziecko nie widzi, gdy dorosy nadchodzi). Z tego rodzaju przey wynie mona poczucie zagroenia, bycia zaskoczonym, zwtpienie we wasn kontrol nad ciaem. To poczucie wie si z nadmiernym zawstydzaniem, dominujc koniecznoci rezygnowania z wasnej woli, niemoliwoci realizowania swoich pragnie oraz z sam osob dorosego.

    Zwtpienie odnosi si do poczucia ufnoci do wiata, jakie dziecko wynioso (bd powinno wynie) z poprzedniej fazy rozwojowej. W sytuacjach, kiedy na chci dziecka nakadane s zakazy, kiedy dorosy przejmuje nad nim kontrol, dziecko ma uzasadnione wtpliwoci czy w wiecie, w jakim funkcjonuje, jest miejsce na jego potrzeby, czy ten wiat jest na tyle dobry, aby te potrzeby zaspokaja. Lekcewaenie lub zaniedbywanie potrzeb dziecka moe zburzy wypracowane wczeniej poczucie ufnoci do wiata i skoni dziecko do odwrcenia si od rzeczywistoci, ktra oznacza jedynie frustracj (co moe by przyczyn np. ujawniajcego si w tym wieku autyzmu).

    Skutki nadmiernej kontroli lub jej braku

    Dziecko, ktre cay czas jest oceniane, sucha cigu zakazw i nakazw, nie ma obszaru, na ktrym mogo by trenowa swoj wasn aktywno nie bdc w sytuacji ekspozycji, na widoku dorosego, moe w wyniku przeywania zbyt duych napi zrezygnowa z tego, co proponuje dorosy, z nowych wzorw zachowa, z regu, ktre rzdz relacjami spoecznymi. Due napicie moe spowodowa uruchomienie si szeregu dziaa o charakterze obronnym, ktre mog mie destrukcyjny wpyw na rozwj samokontroli. I tak w przypadku nadmiernej kontroli ze strony rodzicw moemy mie do czynienia w wystpieniem nastpujcych konsekwencji (por. Rys. 2.):

  • 24

    zahamowanie aktywnoci dziecka pod wpywem napicia w sytuacji bycia wystawionym na spojrzenie dorosego dziecko moe zaprzesta podejmowania jakiego dziaania, nawet jeli wczeniej byo ono poprawnie wykonywane, moe ujawnia ch schowania si, jest niespokojne, chowa twarz za rkoma, przedmiotami albo inn osob. W kadym razie jego dziaalno zostaje przerwana i nie jest przejawem spenionej woli dziecka;

    ostentacyjne amanie zasad przez dziecko kiedy dorosy nie podejmuje prb koordynacji swoich wymaga z potrzebami dziecka, nadmiernie kontrolowane i korygowane dziecko demonstruje wasn wol odrzucajc poczucie wstydu i jednoczenie odrzucajc sposb postpowania narzucany przez dorosego, moe rwnie zacz swoim postpowaniem terroryzowa rodzicw, podobnie, jak ono czuo si terroryzowane przez nich;

    uruchomienie wasnej nadmiernej kontrol i - dziecko yjce w stanie cigego napicia zaczyna samo tak jak skrupulatny dorosy korygowa swoje postpowanie, aby by jak najbardziej doskonaym odzwierciedleniem wzoru, do ktrego porwnuje je dorosy. Nadmierna wasna kontrola nad przebiegiem aktywnoci powoduje, e dziecko koncentruje si na jej obsesyjnym powtarzaniu, udoskonalaniu, bez korzystania ze skutku, jaki powinna ze sob nie, np. w postaci radoci z uzyskania oczekiwanego efektu;

    zrnicowanie form zachowania dziecka - nadmierna kontrola dorosego uruchamia zarwno tendencj do postpowania zgodnie z jego wol, jak i do ucieczki od sytuacji ekspozycji. Kiedy dziecko ma pewno, e dorosy widzi i ocenia jego zachowania, postpuje zgodnie z reguami, kiedy jednak dorosego nie ma, odrzuca spoeczny wzr zachowania, a dziaanie chaotyczne i destrukcyjne staje si jedynym sposobem dziecka na ujawnienie swojej woli.

    Innym problemem, jaki moe si ujawni w tej fazie to z kolei n iedostateczna kontrola ze strony dorosego (por . Rys. 2. ) . Opisane dotychczas zagroenia rozwoju skoncentrowane byy na nadmiernej kontroli, tym niemniej trzeba pamita, e oceniane i regulowanie zachowania dziecka jest mu w zrwnowaonej dawce koniecznie potrzebne do prawidowego rozwoju. W przypadku niedostatecznej kontroli moemy mwi o wychowaniu zwanym potocznie bezstresowym.

    Rys. 2. Jak powstaj nieprawidowe zachowania u dziecka ?

    Spontaniczna aktywno dziecka zgodna z jego

    chciami

    Nadmiar kontroli / SUROWA KONTROLA

    ZE STRONY DOROSYCH

    NIEDOSTATEK lub BRAK KONTROLI ze strony dorosych

    czste ocenianie dziecka

    zawstydzanie dziecka w obecnoci innych

    dua agodno, niskie wymagania

    niekonsekwencja postpowania dorosych

    zahamowanie aktywnoci dziecka

    ostentacyjne amanie regu przez dziecko

    nadmierna samokontrola

    nieradzenie sobie z silnymi emocjami

    dowiadczanie uczucia lku i bezradnoci

    utrudnione uczenie si spoecznie dobrych

  • 25

    Brak stresu odnosi si tu jednak jedynie do rodzica, a nie do dziecka. Tego typu podejcie do wychowywania nie wymaga od rodzica konsekwencji, znajomoci zasad postpowania, uwiadamiania sobie ich sensu i tym samym dla niektrych opiekunw jest to atwiejszy sposb postpowania z dzieckiem ni konfrontowanie i jego i siebie z reguami spoecznymi. Rola dorosego w tej fazie nie tylko zatem suy uoeniu dziecka w zakresie rnych podanych spoecznie form zachowania, ale suy rwnie nauczeniu go, jak radzi sobie z emocjami, napadami zoci, poczuciem bezsilnoci, kiedy rzeczy nie id po jego myli. W kontakcie z takim dorosym dziecko moe zacz ba si wasnych, silnych pragnie, bo nie ma od kogo uczy si ich kontrolowania. Niedostatek kontroli opiekuna i jego skutki pokazuj rzeczywisty sens ograniczania niektrych sposobw postpowania dziecka w tym czasie. Sensowna kontrola zewntrzna s uy wyksztaceniu w dziecku kompetencj i wewntrznej samokontrol i , s tosowanej bez poczucia zagroenia o wasn niezaleno. Dziecko nie znajdujce oparcia w dorosym, ktry potrafi bezpiecznie poradzi sobie z jego wybuchami agresji, zazdroci, buntu (tzn. bez uruchamiania swoich dorosych negatywnych emocji) nie bdzie miao okazji nauczy si regulowa tego typu zachowania.

    A zatem (1) nadmierna kontrola ze strony dorosych niszczy spontaniczno dziaa dziecka, bo wywouje uczucie wstydu, a z kolei (2) niedostateczna lub brak kontroli ze strony dorosych hamuje dziaania dziecka, bo wywouje uczucie lku i obaw przed ujawnieniem wasnych chci. W obu tych sytuacjach dziecko nie ma okazji przyj za wasne spoeczne wzory postpowania, co stanowi podstawowe osignicie rozwojowe w tym czasie.

    Literatura

    Erikson, E. H. (1997). Dziecistwo i spoeczestwo. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis.

    Wygotski, L. S (2002). Kryzys trzeciego roku ycia. W: A. Brzeziska, M. Marchow (red.), Wybrane prace psychologiczne II: dziecistwo i dorastanie (s. 131-140). Pozna: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

  • 26

    4.

    Jaboski, S. (2003).

    Wiek przedszkolny szanse rozwoju.

    Remedium, 7-8 (125-126), 6-7.

    Prezentowany tekst jest kontynuacj cyklu artykuw dotyczcych rozwoju czowieka w cigu caego ycia a ukazujcych si pod wsplnym tytuem Portrety psychologiczne czowieka. Zamieszczone poniej rozwaania dotycz najwaniejszych zjawisk rozwojowych w wieku przedszkolnym czyli od 4 do 7 roku ycia (zob. rysunek poniej).

    W tym czasie w rozwoju fizycznym dziecka nie obserwujemy gwatownych zmian, jak to miao miejsce podczas pierwszych dwch lat ycia. Stosunkowo powolnemu wzrostowi organizmu towarzyszy stopniowe doskonalenie rnego rodzaju czynnoci ruchowych (zob. tabelka 1).

    Tab. 1. Rozwj motoryczny dziecka w wieku przedszkolnym

    Czynnoci 3 rok ycia 4 rok ycia 5 rok ycia

    chodzenie, bieganie

    - bieg jest bardziej rwny, a kroki dusze ni w 2 roku ycia

    - dziecko nie moe gwatownie zatrzyma si lub szybko zawrci

    - poprawia si technika i wydua dystans biegu

    - wzrasta skuteczno kontroli momentu rozpoczcia biegu, zatrzymania si i zwrotw

    - zwiksza si ruchliwo

    - opanowanie dorosego sposobu biegania

    - pomylne wykorzystywanie biegu w zabawach i grach

    skakanie - dzieci skacz na odlego okoo 36-60 cm

    - 42% dzieci potrafi skaka

    - dzieci skacz na odlego okoo 60-85 cm

    - 72% dzieci potrafi skaka - wikszo ma problemy z przeskakiwaniem rnych przeszkd

    - 80% dzieci potrafi skaka - wiksza sprawno w przeskakiwaniu rnych przeszkd

    rzucanie - dzieci czsto rzucaj pik, ale nie robi tego dobrze

    - rzucanie bez utraty rwnowagi - rzut inicjuj i wykonuj rce - przewaaj rzuty wykonywane zza siebie lub sprzed siebie

    - 20% dzieci dobrze rzuca - wzrasta dugo rzutu - dzieci zaczynaj przyjmowa doros pozycj podczas rzucania

    - podczas rzucania ciao obraca si w prawo i w lewo, a stopy stoj obok siebie w miejscu

    - rzut inicjuj i wykonuj rce - podczas rzutu przewaaj ruchy w paszczynie poziomej

    - 74% dzieci dobrze rzuca - dzieci przyjmuj doros pozycj podczas rzucania

    apanie piki - prby zatrzymania toczcej si piki za pomoc doni lub ng

    - dzieci api du pik za pomoc rk wycignitych sztywno przed siebie

    - 29% dzieci sprawnie apie pik - dzieci polegaj bardziej na ramionach ni na doniach podczas apania piki

    - dzieci poruszaj rkami

    - 56% dzieci sprawnie apie pik - lepsze przewidywanie toru lotu piki ni w 4 r. ., ale jeszcze nie zawsze skuteczne

    - prby apania piki jedn rk

    10 l. 20 l. 30 l. 40 l. 50 l. 60 l. 70 l. 80 l. 90 l.

    WIEK PRZEDSZKOLNY

  • 27

    - dzieci sabo ustawiaj rce w celu przyjcia piki lub nie ustawiaj ich wcale

    zgodnie z kierunkiem lotu piki i staraj si okreli miejsce upadku piki

    kozowanie piki

    - kozowanie jedn rk maej piki na dystansie 30-150 cm

    - dzieci nie potrafi kozowa duej piki

    - kozowanie obiema rkami duej piki na dystansie 120-150 cm

    - kozowanie obiema rkami duej piki na dystansie 180-210 cm

    rdo: opracowanie wasne na podstawie Papalia, Wendkos Olds, 1981, s. 190-192

    Jeeli procesy rozwojowe w poprzednich etapach przebiegay pomylnie, w funkcjonowaniu cakiem sprawnego ju lokomocyjnie przedszkolaka pojawia si nowy element. Jest nim potrzeba wtargnicia na nowe obszary i opanowania ich wasn aktywnoci. w rzutki intruz jak charakteryzuje dziecko w tym wieku Erikson (zob. Witkowski, 2000, s. 132) dy wic do podporzdkowania sobie innych ludzi, spostrzeganego wiata oraz wasnych zachowa. W przeciwiestwie do okresu wczesnego dziecistwa jest jednak w stanie dokonywa tego bardziej systematycznie i celowo, poniewa dziki sprawnemu ju korzystaniu z mowy po raz pierwszy w swojej historii uzyskuje moliwo korzystania z pamici: zapamitywania i odpamitywania. Rodzice dziecka w tym wieku czsto w naturalny sposb stymuluj rozwj pamici pytajc dziecko o wydarzenia z przedszkola, ze spaceru, o to co robio dzie wczeniej. Sami rwnie przypominaj mu rne wsplnie spdzone chwile i nierzadko rozmawiaj z nim o planach na najblisze godziny czy nastpny dzie.

    Nastawienia spoeczne

    Rozwijajca si najintensywniej w wieku przedszkolnym pami umoliwia gromadzenie i dostp do coraz wikszego zakresu informacji. Dziki temu treci psychiczne przestaj jedynie towarzyszy rnym sytuacjom, w ktrych dziecko bierze udzia, jak to miao miejsce we wczesnym dziecistwie, ale yj wasnym yciem take pniej. Dlatego wanie dopiero w wieku przedszkolnym moemy po raz pierwszy mwi o istnieniu u dziecka prawdziwego ycia wewntrznego, cho sabo jeszcze ono samo zdaje sobie z niego spraw. Istnienie owego wewntrznego wiata atwo zauway obserwujc zachowanie dziecka, poniewa jest ono bardzo spontaniczne. Uwani opiekunowie atwo rozpoznaj nastroje i przeycia przedszkolaka.

    Moliwo zapamitywania przey towarzyszcych rnym zdarzeniom, a szczeglnie kontaktom z innymi ludmi sprawia, e wiek przedszkolny to okres pierwszych sympatii i antypatii. Dziecko coraz lepiej pamita, kto jest najlepszym towarzyszem zabaw oraz w czyim towarzystwie czuje si najlepiej. Nic wic dziwnego, e w wieku trzech i p lat dla okoo 20% dzieci mona wskaza osob, ktr wybieraj one najczciej do wsplnej zabawy. Wrd dzieci czteroletnich odsetek ten wzrasta ju do 50% (por. Bee, 1998, s. 196). Dziecko w wieku przedszkolnym ma rwnie ulubione osoby dorose. Obok rodzicw, a szczeglnie rodzica pci przeciwnej, dziecko obdarza sympati niektrych czonkw rodziny lub innych dorosych, z ktrymi si spotyka. Czsto wyraa swoje uczucia wobec nich przytulajc si lub obdarzajc pocaunkami. Zwykle te pragnie by osoba lubiana zajmowaa si wycznie nim, czasami wrcz wymuszajc skupienie na sobie jej uwagi.

    Pierwsze prby zrozumienia wiata

    Gromadzenie dowiadcze dziki pamici, obok prb zawadnicia innymi osobami umoliwia take podjcie pierwszych prb zrozumienia rnych zjawisk. Ze wzgldu na to, e pami przechowuje wycznie dowiadczenia osoby, do ktrej sama naley, ich pamiciowy obraz jest zwykle bardzo subiektywny. Natomiast dziecko w omawianym okresie nie jest jeszcze zdolne do wykonywania zoonych operacji mylowych, a jego rozumowanie polega przede wszystkim na przywoywaniu i porwnywaniu obrazw pamiciowych. Dlatego prbujc wytumaczy rne zjawiska po prostu przenosi na nie cechy, ktre posiadaj jego wasne dziaania. Dziecku w wieku przedszkolnym moe si zatem wydawa, e wszystkie przedmioty s oywione, a szczeglnie te, ktre posiadaj zdolno ruchu. Ponadto bdzie najprawdopodobniej przekonane, i na wiecie nic nie pojawia si przypadkowo,

  • 28

    ale zawsze powstao w jakim celu. Moe take sdzi, e niektre niedostpne dzieciom przedmioty posiadaj magiczn moc rdo siy i przewagi osb dorosych nad dziemi. Tego typu wasnoci dziecicego rozumowania s przejawem braku umiejtnoci przyjmowania innego ni wasny punktu widzenia i bywaj nazywane egocentryzmem (Piaget, 1966, s. 30 i nast.).

    Sumienie

    O ile rodzice okazuj dziecku wystarczajc cierpliwo w wyjanianiu istoty rnych ogranicze zachowania i s wyrozumiali wobec niedoskonaoci jego pamici, z czasem dziecko w wieku przedszkolnym zaczyna samo przypomina sobie reguy zachowania w okrelonych sytuacjach. W ten sposb przestaje by zdane wycznie na opiekunw oraz ograniczenia fizyczne w kontrolowaniu wasnych zachowa i korzysta z pierwszych form sumienia. Pocztkowo sumienie jest bezwzgldne, domagajc si np. kary za kade, najmniejsze nawet przewinienie, a jego sia wynika z dziecicego lku o utrat mioci rodzicw (zob. Tab. 2). W kolejnych etapach rozwoju powstanie z niego dojrzae sumienie powizane z okrelonym systemem wartoci uznawanym przez osob.

    Tab. 2. Rozwj moralny w wieku przedszkolnym

    ASPEKT ROZWOJU MORALNEGO

    OPIS

    punkt widzenia dziecko spostrzega czyn, jako cakowicie dobry lub cakowicie zy i myli, e wszyscy ujmuj go tak samo; nie potrafi postawi siebie na miejscu innych

    intencjonalno dziecko ma skonno do osdzania czynu ze wzgldu na jego aktualne, materialne konsekwencje, a nie z uwzgldnieniem towarzyszcych mu motyww

    reguy dziecko jest posuszne zasadom, poniewa s one wedug niego nienaruszalne (wite) i niezmienne

    szacunek dla autorytetu

    jednostronny szacunek prowadzi do powstania poczucia zobowizania nakazujcego dostosowanie si do standardw dorosego i posuszestwo jego reguom

    kara dziecko preferuje surowe i dajce szans zadouczynienia kary; uwaa, e kara sama w sobie kwalifikuje czyn jako zy; czyn jest zy, jeeli wywouje kar

    immanentna sprawiedliwo

    dziecko myli prawo moralne z prawem fizycznym i wierzy, e kady fizyczny wypadek lub nieszczcie, ktre przytrafia si po wykonaniu zego czynu, jest kar wymierzon przez Boga lub jak inn nadprzyrodzon si

    rdo: opracowanie wasne na podstawie Lutomski, 1996, s. 70

    Zabawa

    Przedszkolak wydaje si zatem coraz bardziej osaczony. Moliwo realizacji wewntrznych impulsw, bardziej trwaych w tym wieku dziki pamici, ograniczaj bowiem ju nie tylko fizyczne waciwoci otoczenia i wymagania rodzicw, ale take wasne sumienie. Rozwj mowy otwiera jednak przed nim po raz pierwszy taki obszar aktywnoci, ktrego nikt poza dzieckiem nie jest w stanie kontrolowa wyobrani. Pocztkowo nawet samo dziecko wydaje si zagubione w tym nowym wiecie, a uzyskanie moliwoci swobodnego poruszania si w nim wymaga pewnego czasu. Std w wieku od 2 do 6 lat obserwuje si najwiksze nasilenie dziecicych lkw (zob. Hurlock, 1985, s. 381).

    Przyjemno zabawy polegajcej na tworzeniu sytuacji na niby wynika z tego, e dziecko samo okrela jej warunki i zachowania w niej dopuszczalne. Wyobrania i zwizana z ni zabawa staj si dlatego swoistym azylem dla niczym nie skrpowanej aktywnoci dziecka. Nie jest to jednak najwaniejszy powd, dla ktrego Wygotski (2002, s. 160) nazwa zabaw najwaniejsz dla rozwoju dziecka form dziaalnoci. Duo bardziej istotne podczas zabawy jest to, e podstaw zachowania dziecka nie jest sytuacja rzeczywista lecz wyobraona. Potrafi ono, uywa rne przedmioty, udajc, e s one czym innym. Na przykad: drewniany kijek staje si w wyobrani dziecka widelcem, a drewniany klocek samochodem. W ten sposb dziecko robi kolejny krok na drodze rozwoju mylenia abstrakcyjnego. Ponadto podczas zabawy dziecko kontroluje swoje zachowanie w taki sposb, aby byo ono zgodne z wyobraon sytuacj mimo, i w rzeczywistoci cigle du trudno sprawia mu, na

  • 29

    przykad, odoenie suchania ulubionej bajki na pniejsz por. Opisane wyej waciwoci zabawy sprawiaj, e uczestniczce w niej dziecko jest jak gdyby o gow wysze od siebie samego (Wygotski, 2002, s. 160), przejawia zachowania charakterystyczne dla poziomu rozwojowego wyszego ni ten, ktry ujawnia w codziennym funkcjonowaniu.

    Inicjatywa

    Wiek przedszkolny to czas ksztatowania si zdolnoci dziecka do przejawiania inicjatywy. Jeli wszelkie burze towarzyszce rozwojowi w tym okresie przebiegn pomylnie, dziecko bdzie potrafio realizowa swoje pragnienia w sposb spoecznie aprobowany i zgodny z kulturowymi wzorcami zachowa. Ch zaspokojenia wasnych potrzeb nie bdzie u niego zwizana z paraliujcym wszelkie dziaania lkiem, lecz zawsze uruchomi aktywno prowadzc do okrelenia i konsekwentnej realizacji celw. Dziecko bdzie zatem gotowe do wytrwaego zaangaowania si w obron wasnych interesw i stanowcze ich egzekwowanie.

    Literatura

    Bee, H. (1998). Lifespan development. New York: Harper College Publishers.

    Erikson, E. H. (1997). Dziecistwo i spoeczestwo. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis.

    Hurlock, E. B. (1985). Rozwj dziecka. Tom I. Warszawa: PWN.

    Lutomski, G. (1996). Stadia rozwoju moralnego wg Piageta. Nowoci Psychologiczne, 1, 3, 70.

    Papalia, D. E., Wendkos Olds, S. (1981). Human development. McGraw-Hill Book Company: New York.

    Piaget, J. (1966). Studia z psychologii dziecka. Warszawa: PWN.

    Wygotski, L. S. (2002). Zabawa i jej rola w rozwoju psychicznym dziecka. W: L. S. Wygotski Wybrane prace psychologiczne II. Dziecistwo i dorastanie (s. 141-163). Pozna: Zysk i S-ka Wydawnictwo.

  • 30

    5.

    Smykowski, B. (2003).

    Wiek przedszkolny zagroenia rozwoju.

    Remedium, 7-8 (125-126), 8-9.

    Wiek przedszkolny to faza najwikszej ruchliwoci i to zarwno w sferze fizycznej, jak i psychicznej czy spoecznej. Dziecko jak nakrcone nka swoje otoczenie wypeniajc wszelkie mo-liwe przestrzenie swoj osob. Nie sposb go nie zauway, nie sposb o nim nie myle. To z pewnoci faza ekspansywnoci i podboju (Erikson, 1997, s. 265), ale rwnie rozgrywajcego si w rnych paszczyznach ycia dziecka konf l iktu. Nigdy wczeniej nie byo ono, ale i nigdy pniej nie bdzie naraone na tak wielk liczb wyrastajcych jak spod ziemi przeszkd. Podstawowym rdem zagroe na tym etapie rozwoju jest wic sposb, w jaki dziecko radzi sobie z przeywanymi konf l iktami zewntrznymi i wewntrznymi.

    Pragnienia, zazdro i rywalizacja

    W wieku przedszkolnym wyrany jest wzrost zainteresowania wspzawodnictwem, obstawanie przy swoim, przyjemno zdobywania. Inicjatywa tego wieku przynosi ze sob rywalizacj z tymi, ktrzy wydaj si lepsi. Ci wanie i rzeczy, ktre do nich nale, staj si obiektami szczeglnej zazdroci. Dziecko jest przekonane, e to wanie w przynalenych im przedmiotach kryje si przyczyna ich mocy. W tym wieku wic pragnienia dziecka zwizane s przede wszystkim z przedmiotami wiata dorosych. To, e dorosy ich tak strzee, i e ich brak powoduje w nim tak dotkliwy stan niezaspokojenia prowadzi dziecko nierzadko do przekonania, e to w ich posiadaniu tkwi tajemnica mocy. Z tej perspektywy pozycja dorosego otoczonego obfitoci przedmiotw staje si szczeglnie warta atakw. Zazdro i ch rywalizacji stanowi czste motywy ataku na jednego z rodzicw, a nieunikniona i konieczna poraka prowadzi do powstania poczucia winy. Dla dziecka w tym wieku jego rodzice stanowi wzr mocy i pikna. Dziecko identyfikuje si z owym wzorem dowiadczajc rwnoczenie wzrostu wasnej mocy, jak i poczucia niepr