Pod pojmom prostor podrazumijevamo realni okvir ivljenja koji moe biti prirodni i stvoreni Po Euklidu on je odreen sa tri dimenzije: irina, visina, duina U definisanju realnog prostora, kao okvira ivljenja susreemo se sa prirodnim, ekonomskim, socijalnim i tehnikim karakteristikama te suprastrukturnim sistemima. Na osnovu toga moemo rei da je prostor sloen dinamiki sistem koji je sastavljen iz niza elemenata, meusobno povezanih, gdje zakonitosti vladaju i gdje se odvijaju procesi koji esto imaju globalni znaaj Svaki dogaaj je odreen prostornom koordinatom x,y,z i vremenskom koordinatom. Odnos ili interval dogaaja je prostorno-vremenski. Prije su ljudi smatrali da su prostor i vrijeme meusobno nezavisna svojstva spoljanjeg svijeta dok se sad smatra da su oni samo vidovi osnovnog i planiranog svojstva prostor vrijeme. Nova shvatanja prostora razlikuju razliite kategorije prostora pa tako imamo ekonomski, socijalni, urbani, turistiki, prosti, fiziki prostor. Prirodni prostor je apsolutno ogranien sistem gdje se koritenje i organizacija koritenja sagledava u okviru razvojnih planova. U razvojnim procesima prostor se javlja sa dvosmjernim dejstvom i to kao neizbjean drutveno-ekonomski faktor i kao objekt razvojnih procesa. Svaki razvojni proces karakterie neravnomjernost u kretanju. Te neravnomjernosti mogu biti faze uspona i faze pada. Pragovi razvoja javljaju se usljed nedostatka prostora za razvoj ili usljed izrazitog zaostajanja u razvoju novih funkcija bilo na nivou grada, drave ili regije. Hiljadama godina ovjek se nastojao zatititi od prirode. Danas je ta uloga obrnuta. Prirodni je potrebna zatita od ovjeka i to ne zbog nje same nego zbog nas. Okolinu ine njene komponente kao to su to tlo, zrak, voda, biosfera te vjetaki izgraena okolina koja je nastala kao rezultat ovjekovog djelovanja. Okolina se razmatra kao posebna dimenzija prostora. Okolina treba da bude podobna za zdravlje i blagostanje ljudi pa iz tog proizilazi individualne i kolektivne obaveze zatite i poboljanja okoline.

Okolina predstavlja ivi i neivi svijet. Kvalitet okoline predstavlja jednu od dimenzija prostora, a ona je sinonim za kvalitet prostora. Sa ekonomsko stanovita, okolina se tek odnedavno smatra rijetkom i ogranienim dobrom dok se u prolosti smatrala kao opim dobrom. Industrijsko drutvo trine ekonomije je iezraslo na skrivenim trokovima okoline. Sa porastom broja stanovnitva poveava se i koritenje prirodnih resursa i proizvodnja otpada, koji se odlae kontrolisano ili nekontrolisano te je to prvi put u historiji da ovjek djeluje na ekoloku ravnoteu ne samo jedne regije nego cijelog svijeta. Sedamdesetih godina, Rimski klub izdaje knjigu Granice rasta u kojoj upozoravaju na ekspanziju populacije i ugroavanja ivotne sredine, istiui da je na Zemlji beskonaan i neogranien rast stanovnitva nemogu jer su prostor i resursi ogranieni. Poslije je poduzeto niz mjera koje su trebale dovesti do stabilizacije broja stanovnitva, smanjenje protronje resursa i smanjenje zagaivanja okoline. Status Zemlje 1999 prezentuje dokaze o raanju nove ekonomije koja e nas odvesti do dananje ekonomije, upotrebe i potronje fosilnih goriva, ekonomije razbacivanja i automobilskog centralizma, ekonomije solarno-hidrogenetske energije, ekonomije u kojoj e se prevoz odvijati biciklima i eljeznicama te ekonomije recikliranja.

Opti princip odrivog sistema zasniva se na ouvanju i poveanju sveukupnog kapitala drave u toku vremena. Ekonomisti smatraju da se ukupni kapital svake drutvene, regionalne ili ak globalne zajednice sastoji od etiri komponente: Ku=Kn+Km+Kh+Kc(Kn-prirodni kapital, Km-ljudski kapital, Kh-kapital u ljudima, njihovom znanju i vjetinama, Kc-moralne i kulturne vrijednosti) Posebno je znaajan prirodni kapital, koji osigurava protok resursa i usluga ali i uslovljava i ograniava kapacitet prirodnog ekosistema.

Planiranje je proces iji je rezultat plan. Osnovna karakteristika planiranja je proces odluivanja o akcijama koje e se poduzeti u budunosti. Planiranje je proces odluivanja o odgovarajuoj budunosti, kroz vrenje niza izbora. Planiranje je proces putem kojeg planer izabire odreen niz akcija kako bi postigao zadane ciljeve. Planiranje je proces smanjenja entropije i poveanja organizacije u okruenju. Plan je jedan sloen dinamian sistem, koji je dat u obliku kontrolirajue organizacije. Njegova funkcija je da u okviru okoline koji je drugi dinamian sistem, izazove takve organizacione promjene koje e se prema odreenim vrijednosnim opredjeljenjima smatrati progresom.

Sutina planiranja svodi se na niz izbora, struktura dogaaja i tok akcije to neki autori definiu kao skup postupaka. Proces planiranja sastoji se od tri osnovna nivoa: formulisanje vrijednosti, identifikacija sredstava i efektuacija. Proces planiranja prostornog plana polazi od sistema vrijednosti na osnovu kojih se definiu vizije razvoja te opi ciljevi i kriteriji za valorizaciju potencijala i ogranienja. Na osnovu opih ciljeva i valorizacije stanja utvruju se posebni ciljevi. Opi i posebni ciljevi sa valorizacijom stanja i vizijom su okvir u kojem se kreiraju varijante. Vrednovanje varijanti vri se na bazi vie kriterija a kriteriji se formuliu kao doprinos realizaciji opih i posebnih ciljeva. Izborom optimalne ili najpovoljnije varijante i definisanjem etapa i mjera za realizaciju, definisan je plan.

Vizija predstavlja globalni pogled u budunost na osnovu sistema vrijednosti. Radi se obino za dui vremenski period i slui za osnovnu orijentaciju drutva na osnovu ega se mogu formulisati ciljevi razvoja.

Oblikovanje strategija zahtijeva sposobnost dugoronog gledanja, sposobnost prepoznavanja dinamike u okviru ekonomskih, drutvenih, prostornih i okolinskih procesa i prepoznavanja meuzavisnosti izmeu globalnih i lokalnih aktivnosti te spremnosti za blagovremeno djelovanje. Strategija je most izmeu vizije i akcije. Najloija strategija je ona koja ignorie promjene. Strateko planiranje je kontinualni i dinamiki proces putem kojeg se identifikuju potencijali i ogranienja kao i unutranje i vanjske snage koje mogu predstavljati prijetnju u budunosti.

Platforme sadre specifikaciju potrebnih i moguih uslova za promjenu smjera razvoja i izbor konkurentnih programa u razliitim vremenima kao najpovoljnijih zavisno od mogunosti potreba i elja upravljakih struktura u datim uslovima.

Za brzo djelovanje u sluaju krize ili potrebne obnove pojedinih sistema grada moe se raditi strukturni plan. On se bavi gradom kao strukturom-koja ima svojstva totaliteta, tranformacije i autoregulacije. Svojstvo totaliteta znai da je cjelina sastavljane od neovisnih elemenata. Svojstvo tranformacije ukazuje na proces stalnih promjena i preobraaja. Svojstvo autoregulacije ukazuje na stvojstvo ureenja po sebi, to znai izvjesnu konvezviranost i zatvorenost. Ciljevi strukturnog plana su: A) identifikacija kljunih elemenata i problema te potencijala i ogranienja; B) koncepcija dugoronog razvoja kljunih sektora; C) strateka opredjeljenja rekonstrukcije grada; D) program obnove; E) informaciona osnova za budue planiranje grada; F) zavrni izvjetaj: STRUKTURNI PLAN.

Osnovna funkcija prostornog planiranja bila je kontrola koritenja zemljita. Ovo pitanje je u uskoj vezi sa pitanjem ekonomskog i drutvenog razvoja saobraaja, drutvene okoline, stanovanja i drutvenih djelatnosti. Sa regionalnog stanovita postoje 3 bitna pitanja koja se rjeavaju planom: sistem naselja, infrastrukturni sistem i okolina. Period koji je pred nama obiljeit e: globalizaciju i regionalizaciju drutva, trini odnos i efikasnost, uvoenje novih tehnologija, humanizam ivljenja, razvoj lokalne samouprave i vea uloga pojedinca, demetropolizacija i ruralno-urbani kontinum. Potreba za prostornim planiranje proizilazi iz slijedeih zahtijeva: manjkavost i zaostalost modela iu 1980. godina, trite ne moe obezbjediti efikasno rjeenje za razliite infrastrukturne potrebe i potrebe drutvenih djelatnosti, javlja se problem koordinacije izmeu razliitih sektora i to u vidu visokog nivoa nezaposlenih itd. Najdelikatnija faza planiranja jeste definisanje ciljeva i kreiranje varijanti.

Okolinske studije obezbjeuju indikatore koji pokazuju kako odreena namjena i organizacija prostora utie na okolinu. Stoga prostorno i okolinsko planiranje prua nauni pristup za razumijevanje prostora i okoline i na taj nain obezbjeuje i prilagoava ovjeka tome. Bit procesa planiranja odnosi se na niz izbora, strukturu dogaanja i tok akcija. Cijeli proces planiranja se sastoji od: odreivanja vrijednosti, analiza i vrednovanje stanja, definisanja vizije, definisanja ciljeva, oblikovanja varijanti i redoslijeda akcija, viekriterijalnog vrednovanja varijanti i provoenje i monitoring.

Pripremne aktivnosti za izradu prostorno planskih dokumenata zapoinju izradom Programa pripreme. On sadri osnovne motive i ciljeve izrade planskih dokumenata, definie vrstu dokumenta, prostorni obuhvat, dinamiku izrade, rokove izrade, potrebna sredstva, izvore sredstava i osnovne smjernice za izradu. Na osnovu Programa rada na pripremi prostorno planskog dokumenta, donosi se Odluka o pristupanju izradi prostorno planskog dokumenta. Odluka sadri vrstu prostorno planskog dokumenta, prostorni obuhvat, nosioca pripreme, potrebna sredstva, rok izrade i trajanje izrade prostorno planskog dokumenta. Osnovni izvodi podataka za pripremu prostorno planskih dokumenata su: 1) postojei planovi i dokumentacija; 2)strategije razvoja dravnog, regionalnog i lokalnog nivoa; 3) planovi i strategije razvoja pojedinih sektora; 4) podaci sa kojim raspolau dravni organi svih nivoa; 5) podaci sa kojima raspolau pojedine institucije; 6) podaci o anketama i to naroito graana. Za potrebe izrade prostorno planskog dokumenta rade se studije, elaborati i separati kako bi se analizirala i dala odgovarajua rjeenja za pojedine oblasti. Prostorno planska rjeenja rade se u 4 faze i to: Prva faza stanje i valorizacija prostornog razvoja; Druga faza-ciljevi i vizija razvoja; Trea faza prognoza razvoja osnovnih sektora i prostorno planskih rjeenja i koncepcija razvoja, etvrta faza mjera za provoenje prostorno planskih rjeenja.

Da bi bili efikasni u procesu pojednostavljenja sloenosti prostora i okoline sintetiki indikatori moraju biti malobrojni, jednostavni, vani, strateki, razvojni, izraunljivi te statiki kontrolisani. Oni ukazuju na problem ili stanje pokazujui gdje smo sada, gdje elimo ii i koliko smo daleko od cilja koji bi smo htjeli dostii. Od velikog znaaja je geografski infomacijski sistem (GIS) koji utie na preciznost u procesiranju, prezentiranju i upotrebi informacija. Osnovni indikatori koji se upotrebljavaju vezani su za ope podatke o prostoru, stanovnitvo, mree naselja, poljoprivredna zemljita, ume, klime, vodne infrastrukture, mineralna nalazita, poizvodnja i prenos energije, saobraaj, privreda, drutvene djelatnosti itd itd.

U fazi analiziranja stanja i valorizacije prostornog i okolinskog razvoja koriste se razne tehnike, baze podataka, multivarijantne regresione analize, faktorske analize, komparativne tehnike, viekriterijalno vrednovanje itd. U prvoj fazi planeri se susreu sa brojnim podacima iz ije se selekcije utvruju relevantni indikatori i analiziraju zakonitosti pojava. U drugoj fazi susreu se sa vrednovanjem zakonitosti i ispoljenih trendova. Trea faza vezana je budui razvoj u okviru koje se utvruju trendovi razvoja pojedinih procesa i sistema koji su predmet planiranja. Prva faza ima slijedee cjeline: stvoreni uslovi, koritenje prostora, prostorna organizacija, procjena uticaja na okolinu i prirodni uslovi. Detaljni planovi se rade na kartama razmjere 1:1.000 do 1:500 i 1:200. Urbanistiki planovi se rade u razmjeri 1:10.000, 1:5.000 ili 1:2.500. Prostorni planovi se rade u razmjeri 1:200.000, 1:50.000, 1:25.000 Prostorni i urbanistiki planovi tretiraju se i kao razvojni planovi dok se detaljni planovi tretiraju kao provedbeni.

Ciljevi predstavljaju iskaze o eljenom stanu sistema, odnosno stanju sistema kojem teimo. Ciljevi ine osnov za izradu varijabilnih prijedloga plana i neophodno su sredstvo za njihovo testiranje i vrednovanje. Mogu biti komplementarni, meusobno zavisni i nezavisni ciljevi. Obzirom na operativnost planiranja ciljeve dijelimo na normativne, strateke i operativne. Ciljevi se mogu podijeliti i na kratkorone i dugorone te na ope i posebne. Jedan od bitnih zahtijeva je da ciljevi budu to vjerniji i taniji te da odraze potrebe i interese ljudi u tom mjeri u kojoj je to mogue ostvariti. Pri tome se javljaju razne potekoe kao to su tekoe utvrivanja opih i posebnih uslova, tekoe koje nastaju zbor proturjenosti itd. Vaan i zadnji zahtjev u utvrivanju ciljeva jeste da oni budu jasno iskazani. Proces izrade ciljeva: na osnovu sistema vrijednosti formulie se jedan ili nekoliko najopijih ciljeva iz kojih proizilaze posebni ciljevi. Nakon toga se formira nekoliko hijerarhijskih struktura ciljeva u kojim postoje temeljni, primarni, sekundarni i tercijarni ciljevi.

Koncepcija prostornog i okolinskog razvoja je najznaajniji dio plana odnosno sutina planiranja. Koncepcija prostornog i okolinskog razvoja bazira se na stanu valorizacije i ciljevima prostornog i okolinskog razvoja. Veoma vaan princip u prostornom planiranju jeste kompaktibilnost iskazanih potreba i elja stanovnitva. Ako sve radimo za ovjeka i zbog ovjeka, onda je nephodno u svim fazama izrade Plana konsultovati stanovnitvo. Za razvoj osnovnih oblasti kao podloge za koncepciju prostornog razvoja slui i studija vrednovanja prostora za koritenje, studija ranjivosti prostora, studija procjene uticaja na okolinu. Studij ranjivosti prostora je komplementaran studij vrednovanja prostora za razne namjene jer ona ukazje koji se prostori ukljuuju iz upotrebe za izgradnju, odnosno pod kojim se uslovima moe vriti izgradnja. Studij vrednovanja prostora je mogui prostor za izgradnju. Ova dva studija omoguuju i definisanje prostora na kojim se moe izvriti izgradnja. Prostorni planovi su dugoroni a i samim time i prognoze su dugorone i nedovoljno precizne pa je stoga neophodno obezbjediti kontinuitet u planiranju. Prostor je apsolutno ogranien resurs bitan za razvoj svih djelatnosti i u njemu se objedinjuju svi prirodni i drutveni procesi. Koncepcija prostornog razvoja sadri prognoze stanovnitva, naselja, privrede, drutvene djelatnosti. Kod urbanistikog plana imamo slijedee prognoze: stanovanje, sport i rekreacija, zelene povrine, deponije otpada, groblje, toplifikacija, saobraaj itd. Prostorno planski dokument se moe prezentovati u slijedeim oblicima: kao planska osnova koja sadri stanje i ciljeve sa elementima koncepcije; prednacrt plana koji sadri saetak prve faze, ciljeve, koncepciju i mjere za provoenje; nacrt plana ima iste elemente kao i prednacrt a prijedlog plana ima iste elemente kao i nacrt. Prednacrt i prijedlog plana razmatraju tijela koja usvajaju plan jer se Nacrt plana stavlja na javnu raspravu. Nakon to se nacrt plana usvoji, formira se prijedlog plana koji postaje plan ije vaenje poinje od dana objavljivanja u slubenom glasniku.

Mjere za provoenje plana sastavni su dio plana i obino se usvajaju u obliku odluke o provoenju Plana koja sadri: mjere zemljine politike, mjere ekonomske politime, investiciona i poreska politika, obaveze izrade drugih planskih dokumenata, podruja na kojima se primjenjuju posebne razvojne i druge mjere, uslove smjetaja privrednih i drutvenih objekata infrastrukture, uslove zatite izvorita umskog zemljita i mineralne resurse i tako dalje. Kod urbanistikih i detaljni planova neophodno je utvrditi i mjere urbanog ureenja, granice graevinskog zemljita, rezime graenja, odnos prema postojeim objektima, industrijske zone, reim graenja, uslovi izgradnje na graevinskom podruju, veliine graevinskih parcela itd.

Grafiki prikazi su sastavni dio planske dokumentacije. Rade se u okviru tekstualnog dijela plana, kao grafika interpretacija prostornih sistema i kao posebne karte razliite razmjere. Tematske karte mogu biti: hipsometrija, hidroloke karte, karta boniteta zemljita, umska zemljita, poljoprivredna zemljita, historijske vrijednosti, realna i potencijalna vegetacija, saobraajna infrastruktura, vodoprivredna infrastruktura itd. Obavezno se rade sinteze karte i to: sinteza karte stanja prostornog razvoja, karte mrea naselja, karte namjene prostora, karte infrastrukturnim sistema, karte smjernice za zatitu okoline.

Zavisno od vrste i kompleknosti prostornog planskog dokumenta rade se elaborati, separati i studije za slijedee oblasti prirodnih izvora i uslova: stanovnitva, privrede, drutvene djelatnosti; infrastrukturnih sistema: saobraaj, vodoprivreda, energetika, telekomunikacija. Ova dokumentacija ima sektorski karakter ali sa naglaenom prostornou i obino sadri stanje i valorizaciju, ciljeve i koncepciju razvoja.