1

III RZESZA

NA DOLNYM ŚLĄSKU

Kadr z filmu "Upadek", opowiadającego historię III Rzeszy; http://www.tvn24.pl

2

PODZIĘKOWANIA

Bardzo serdecznie dziękujemy Pani mgr Monice Witalis-Malinowskiej za poświęcony

nam czas, opiekę, pomoc i czuwanie nad realizacją projektu oraz za cenne uwagi.

Julia Chruściel

Bogusław Kszyk

Szymon Nowak

Jan Tomasik

3

SPIS TREŚCI1. WSTĘP……………………………………………………………………………………………………………………….4

2. RYS HISTORYCZNY……………………………………………………………………………………………………..5

Sytuacja w Niemczech po I wojnie światowej…………………………………………………………….5

Powstanie nazizmu ……………………………………………………………………………………………………5

Dojście Hitlera do władzy ………………………………………………………………………………………….6

Rządy nazistów ………………………………………………………………………………………………………….8

Wybuch II wojny światowej ………………………………………………………………………………………9

II wojna światowa na Dolnym Śląsku ……………………………………………………………………….11

Utworzenie twierdzy Breslau i walki o Wrocław 1945r. …………………………………………..12

Werwolf.………………………………………………………………………………………………………………….13

3. MIEJSCA NA DOLNYM ŚLĄSKU ZWIĄZANE Z NAZIZMEM…………………………………………14

Siedziby władz nazistowskich w Festung Breslau……………………………………………………..14

Miejsce przemówień Hitlera w Breslau: hotel Monopol…………………………………………..20

Miejsca ogromnych manifestacji nazistów czyli festzugów………………………………………22

Miejsca kaźni nazistowskich…………………………………………………………………………………….25

Architektura nazistowska we Wrocławiu………………………………………………………………….26

Fortyfikacje Festung Breslau…………………………………………………………………………………….28

4. KOMPLEKSY RIESE I TAJNE BADANIA NIEMIECKICH NAUKOWCÓW .

NA DOLNYM ŚLĄSKU………………………………………….…………………………………………………….30

Projekt Riese……………………………………………………………………………………………………………30

Tajne badania Luftwaffe i Hubertusa Strugholda……………………………………………………..33

Badania nad bronią V1 i V2 oraz nad bronią atomową…………………………………………….34

5. SKARBY ZRABOWANE PRZEZ HITLEROWCÓW UKRYTE NA DOLNYM ŚLĄSKU……………37

Dlaczego naziści wybrali Dolny Śląsk na miejsce ukrycia skarbów…………………………….37

Misja Günthera Grundmanna…………………………………………………………………………………..39

Grabieże Hansa Franka…………………………………………………………………………………………….41

Inne wzmiankio ukrytych skarbach………………………………………………………………………….43

6. WNIOSKI………………………………………………………………………………………………………………….46

7. STRESZCZENIE W JĘZYKU ANGIELSKIM…………………………………………………………………….48

8. BIBLIOGRAFIA……………………………………………………………………………………………………….…49

4

WSTĘP

W tym roku nasza grupa, w związku z wyjazdem na Dolny Śląsk, postanowiła zająć się

tematem dotyczącym historii III Rzeszy na Dolnym Śląsku. Problem ten nas bardzo zaciekawił,

gdyż bardzo interesujemy się czasami II wojny światowej, a w dodatku z tymi czasami na

Dolnym Śląsku wiąże się wiele nierozwiązanych zagadek i pasjonujących sekretów.

Postanowiliśmy poszerzyć swoją wiedzę na ten temat.

Zakres problemu jest bardzo szeroki, dlatego wybraliśmy cztery zagadnienia związane

z tym tematem, które wydały nam się najbardziej interesujące. Żeby zdobyć konkretne

informacje, zadaliśmy cztery pytania badawcze.

• Jak powstała III Rzesza i nazizm, jak doszło do wybuchu II wojny światowej, jak

przebiegała ona na Dolnym Śląsku, co to jest Festung Breslau i Werwolf?

• Jakie możemy dzisiaj zobaczyć miejsca we Wrocławiu związane z nazizmem?

• Co to był projekt Riese oraz co wiemy o tajnych badaniach niemieckich naukowców

na Dolnym Śląsku?

• Czy udało się rozwikłać tajemnicę skarbów zrabowanych przez nazistów i ukrytych

na Dolnym Śląsku?

Każdy z nas dokładnie opracował jedno zagadnienie. Ponadto grafiką projektu oraz

edycją tekstu zajmowała się Julia Chruściel, gromadzeniem informacji z książek Jan Tomasik

i Szymon Nowak, dokumentacją fotograficzną Bogusław Kszyk i Jan Tomasik, zbieraniem

wiadomości o nazistach podczas wycieczek na obozie Julia Chruściel i Szymon Nowak.

Po zwiedzeniu różnych ciekawych miejsc na Dolnym Śląsku i dzięki opowieściom

przewodników, udało nam się zdobyć wiele nowych, ciekawych informacji na opracowywany

przez nas temat. Ponadto zebraliśmy literaturę dotyczącą interesującego nas zagadnienia –

poszukiwaliśmy jej w księgarniach, bibliotekach i w Internecie.

5

1. RYS HISTORYCZNY

SYTUACJA W NIEMCZECH PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ

I wojna światowa zakończyła okres istnienia Cesarstwa Niemieckiego. Klęsce

wojennej towarzyszyły gwałtowne wystąpienia ludności niemieckiej, która musiała odnaleźć

się w nowej, bardzo trudnej rzeczywistości. Niemcy na mocy postanowień traktatu

wersalskiego mieli płacić reparacje wojenne krajom, na które napadli. Panował wielki kryzys,

powszechne ubóstwo i brak nadziei.

Po najgorszych latach kryzysu w latach 1924 - 1929 w Republice Weimarskiej1 nastąpił jednak

stopniowy rozwój gospodarczy. Zmniejszyło się bezrobocie, a Niemcy krok po kroku

odzyskiwali utraconą pozycję na międzynarodowej arenie. W 1925 roku odbyła się

konferencja międzynarodowa w Locarno, której efektem było podpisanie paktu reńskiego.

Poświadczył on nietykalność granicy między Francją i Belgią a Niemcami. Strona niemiecka

nie zgodziła się jednak na podpisanie podobnego układu ze swoimi sąsiadami od strony

wschodniej. Niemcy już wtedy dały jasno do zrozumienia, że w przyszłości będą starały się

o powiększenie swojego terytorium.

Niemiecka kultura w czasach istnienia Republiki Weimarskiej początkowo świetnie się

rozwijała, lecz czas tego rozkwitu skończył się w 1929 roku, ponieważ panujący wówczas

na świecie kryzys ekonomiczny znacząco wpłynął na sytuację także w Niemczech.

W końcowym efekcie doprowadził do upadku demokracji i przejęcia władzy przez

narodowych socjalistów.

POWSTANIE NAZIZMU

Podstawy nazizmu2 miały początek już w XIX wieku w czasach kolonializmu

i powstawania państw narodowych. W ideologii nazistowskiej kształtowały się

nacjonalistyczne i rasistowskie prądy. Najważniejszymi postaciami tego nurtu byli wówczas

Joseph Arthur Gobineau i Houston Chamberlain. Duży wpływ na nazizm wywarł też Fryderyk

Nietzsche. Poglądy tych myślicieli miały znaczenie podczas powstawania w latach 20-tych XX

wieku narodowego socjalizmu, który był nazywany nazizmem. Jego zasady zostały rozwinięte

i zapisane przez pochodzącego z Austrii Adolfa Hitlera w książce pt. „Mein Kampf", lecz nie

1 Republika Weimarska - nazwa państwa niemieckiego w latach 1919 - 19332 Nazizm = narodowy socjalizm - zbrodnicza doktryna stworzona przez Hitlera

6

tylko przez niego. Napisał o nich też Alfred Rosenberg w pracy pt. „Mit XX wieku". Obydwaj

autorzy twierdzili, że Niemcy są rasą nadludzi, której potrzebna jest do dalszego rozwoju

większa przestrzeń życiowa na wschodzie Europy, a naród niemiecki powinien przejąć władzę

nad światem. Upowszechniali też hasła społeczne, które dotyczyły między innymi walki

z bezrobociem. Wzorowali się na poglądach głoszonych przez socjalistów3 nadając im

charakter bardziej nacjonalistyczny4. Z faszyzmu5 włoskiego przenieśli ideę otaczanego

kultem przywódcę (Führera), który miał stać na czele Niemiec. Został nim Adolf Hitler.

Nazizm za główne zagrożenie uznawał komunizm6. Hitler umiejętnie wykorzystywał

strach Niemców przed wizją światowej rewolucji komunistycznej. Ideologia ta różniła się

w kilku kwestiach od faszyzmu, przede wszystkim w sprawie antysemityzmu. Żydzi według

narodowego socjalizmu byli obarczani za klęskę Niemiec podczas I wojny światowej oraz

za funkcjonowanie znienawidzonego przez Hitlera ustroju demokratycznego. Naziści uważali,

że w wyniku spisku żydowskiego w państwie niemieckim po I wojnie światowej następowały

przemiany społeczne i kulturowe, które traktowali jako upadek polityczny i kulturalny. Były

to między innymi nowe kierunki w sztuce, rozluźnienie obyczajowości oraz popularyzowanie

kultury amerykańskiej (jazz, kabaret). Zjawiska te hitlerowcy uznawali za upadek Europy,

dlatego pod przewodnictwem Hitlera mieli im zapobiegać wszelkimi możliwymi sposobami.

DOJŚCIE HITLERA DO WŁADZY

W trudnej sytuacji panującej w Niemczech po klęsce I wojny światowej do głosu

łatwo dochodziły różne skrajne partie polityczne, jak na przykład nazistowska partia NSDAP

(Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników). Ukształtowała się ona na początku

lat 20-tych XX wieku w Bawarii, a władzę sprawował w niej Adolf Hitler. W wyniku

nieudanego zamachu stanu zorganizowanego przez nazistów w 1923 roku w Monachium

aresztowano Hitlera. Pomimo uwięzienia, zdobywał on jednak coraz większy rozgłos

w Niemczech. W okresie wielkiego kryzysu NSDAP krytykowało dotychczasowe rządy oraz

obwiniało Żydów o kryzys gospodarczy, a wkrótce stało się najpotężniejszą grupą polityczną

Niemczech. W 1932 roku naziści wygrali wybory, lecz ich poparcie okazało się jeszcze

niewystarczające do sprawowania władzy samodzielnie. W dniu 30 stycznia 1933 roku 3 Socjalizm - ideologia głosząca dążenie do ładu społecznego opartego na zasadach wspólnoty, równości oraz racjonalnego zarządzania gospodarką przez państwo 4 Nacjonalizm - ruch polityczny podporządkowujący interesy innych narodów we własnym celu5 Faszyzm - doktryna polityczna powstała w okresie międzywojennym we Włoszech6 Komunizm - ideologia i doktryna społeczna głosząca zniesienie własności prywatnej i różnic klasowych

7

prezydent Rzeszy Paul von Hindenburg mianował Hitlera kanclerzem rządu. Sądził on, że

w wielopartyjnym rządzie ugrupowania koalicyjne będą mogły sterować hitlerowcami, lecz

okazało się, że Hitler nie dał sobą kierować i zaczął dążyć do przejęcia pełnej władzy.

Nowo mianowany kanclerz A. Hitler i prezydent Hindenburg (I01.1933)

W lutym 1933 roku Hitler wykorzystując podpalenie gmachu parlamentu niemieckiego

(Reichstagu), o które oskarżył komunistów, doprowadził do delegalizacji swego największego

przeciwnika - Komunistycznej Partii Niemiec. W marcu 1933r. oficjalnie ogłosił utworzenie III

Rzeszy. W następnych miesiącach systematycznie likwidował kolejne ugrupowania polityczne

i wkrótce Niemcy stały się państwem jednopartyjnym. W czerwcu 1934 roku podczas tzw.

nocy długich noży, rozprawił się ze sprzeciwiającym mu się kierownictwem SA7, które żądało

kontynuowania narodowosocjalistycznej rewolucji. Od tamtego czasu główną organizacją

nazistów było SS8 z Heinrichem Himmlerem na czele.

W sierpniu 1934 roku zmarł prezydent Hindenburg. Partia nazistowska przyjęła wówczas

ustawę, według której połączono funkcję prezydenta i kanclerza, oddając pełnię władzy

Hitlerowi. Jednym z pierwszych rozporządzeń nowego Führera była odbudowa silnej armii,

której żołnierze musieli składać przysięgę lojalności wobec samego Hitlera. Był to pierwszy

poważny krok w kierunku przyszłej wojny.

RZĄDY NAZISTÓW7 SA - oddział szturmowy NSDAP8 SS - paramilitarna formacja wojskowa, mająca za zadanie chronienie Adolfa Hitlera

8

Naziści wprowadził w swoim państwie totalitarny reżim - całkowitą kontrolę

obywateli III Rzeszy. Znieśli wolność słowa i nietykalność osobistą. Zawładnęli wszystkimi

dziedzinami życia mieszkańców Rzeszy. Hitler podporządkował sobie też wszystkie istniejące

ugrupowania polityczne lub zastąpił je nowymi. Każdy Niemiec musiał należeć do jednej

z organizacji, podlegającej nadzorowi państwowemu i realizującej zadania zgodnie z ideami

faszystowskimi. Za rządów Hitlera powstało Gestapo czyli Tajna Policja Państwowa, która

zajmowała się zwalczaniem przeciwników ustroju. Osoby krytykujące władzę karano

więzieniem lub śmiercią, bez prawa do obrony i procesu. Od 1933 roku w Niemczech zaczęto

tworzyć obozy koncentracyjne, w których osadzano bez wyroku sądowego przeciwników

politycznych, działaczy związkowych oraz duchownych. Pierwsze obozy koncentracyjne

powstały w Buchenwaldzie i Dachau.

Najwięcej uwagi poświęcano indoktrynacji9 dzieci i młodzieży hasłami narodowego

socjalizmu, a zajmowała się tym organizacja młodzieżowa NSDAP zorganizowana na wzór

paramilitarny – Hitlerjugend, czyli dosłownie "Młodzież Hitlera”, w której kładziono nacisk na

sprawność fizyczną oraz szkolenie wojskowe. Od 1936 roku w Niemczech obowiązywała,

zaostrzona jeszcze w 1938 roku, ustawa o obowiązkach młodzieży. Zgodnie z nią, każdy

chłopiec przyjmowany był w wieku 10 lat do DJ (Deutches Jungfolk), a w wieku 14 lat

wstępował on do HJ (Hitlerjugend). Organizacją dla dziewczyn od 10 do 18 roku życia była

BMD- Bund Deutscher Mädel. Hitler dbał o wychowanie młodego pokolenia Niemców

na bezwzględnie mu posłusznych, fanatycznych i okrutnych żołnierzy. To właśnie też

młodzież z Hitlerjugend10 paliła książki na stosach, które naziści uznali za antynarodowe.

Naziści wykluczyli ze społeczeństwa Żydów, niepełnosprawnych, homoseksualistów, chorych

psychicznie i komunistów. Hitler planował zmuszenie wszystkich tych niepożądanych osób

do opuszczenia Rzeszy, a kiedy okazałoby się to niemożliwe, zamierzał je unicestwić.

W 1935 roku w Niemczech wprowadzono tak zwane ustawy norymberskie, które

miały odseparować ludność żydowską od Niemców (Żydzi nie mogli zawierać małżeństw

z Niemcami, zostali pozbawieni większości praw obywatelskich). Działania antysemickie

osiągnęły szczyt w dniu 9.11.1938r., kiedy to spalono 250 synagog, zniszczono kilka tysięcy

sklepów prowadzonych przez Żydów, zabito prawie 100 osób a 20 000 trafiło do obozów

9 Indoktrynacja - wpajanie określonych poglądów i przekonań przy jednoczesnym ograniczeniu innych źródeł informacji10 Hitlerjugend - niemiecka organizacja młodzieżowa NSDAP zorganizowana na wzór paramilitarny

9

koncentracyjnych. Wydarzenie to nazwano „nocą kryształową” od leżących na ulicach

potłuczonych szyb z witryn sklepów prowadzonych przez Żydów. W kolejnych dniach naziści

opublikowali listę zawodów, których nie mogli wykonywać Żydzi, zakazali im wstępu do kin

i teatrów. Represje te skłoniły większość Żydów do opuszczenia III Rzeszy.

W ideologię narodowego socjalizmu wpisana była również eugenika, czyli działania

mające na celu udoskonalenie rasy niemieckiej. Pomysł był oparty na pseudonaukowych

teoriach stworzenia nadczłowieka. Ponadto starano się wyeliminować ze społeczeństwa ludzi

chorych i słabych poprzez eutanazję11. Wymordowano w ten sposób około 100 000 osób

niepełnosprawnych, a wiele tysięcy przymusowo wysterylizowano12 i przeprowadzono na

nich badania pseudonaukowe.

Polityka nazistów przyniosła wielkie spustoszenie w niemieckiej nauce i kulturze.

Naukowców, pisarzy oraz artystów o lewicowych poglądach zmuszano do emigracji

z państwa niemieckiego. Taki sam los spotykał twórców i uczonych pochodzenia

żydowskiego.

Działania nazistowskie były nagłaśniane i upowszechniane przez Ministerstwo Propagandy,

na której czele stał Joseph Goebbels. Swoje decyzje komentował on cynicznie: „kłamstwo

powtarzane wiele razy staje się prawdą”.

Natomiast Führer nie dość, że kierował działaniami wewnętrznymi, to także

prowadził agresywną politykę zagraniczną. Jego pierwszym celem było obalenie ograniczeń

narzuconych Niemcom przez postanowienia wersalskie po zakończeniu I wojny światowej,

a także odbudowanie dawnej potęgi Rzeszy. Francja i Anglia przymykały na to oko, dlatego

naziści łamali krok po kroku zakazy traktatu wersalskiego. Wojsko niemieckie w 1936 roku

ponownie zaczęło stacjonować w Nadrenii uważanej za strefę zdemilitaryzowaną, a Hitler

rozpoczął zbrojenia na ogromną skalę.

WYBUCH II WOJNY ŚWIATOWEJ

W 1938 roku Hitler wystąpił przeciwko Austrii i Czechosłowacji. Austria, Morawy i Czechy

zostały całkowicie podporządkowane Niemcom, a Słowację przekształcono w odrębne

państwo, również uzależnione od Niemiec. Duża część obywateli tych krajów przystała na to,

choć istniał też ruch oporu.

11 Eutanazja – spowodowanie śmierci osoby nieuleczalnie chorej12 Sterylizacja – pozbawienie płodności

10

Francja i Wielka Brytania biernie patrzyły na poczynania Niemców mając złudną nadzieję,

że w ten sposób unikną wybuchu nowej wojny. Wykorzystując sytuację Czech, Polska w 1938

r. odzyskała Zaolzie (czyli polską część Śląska Cieszyńskiego), które Czechy odebrały

Rzeczpospolitej w latach 1919-1920 (wtedy Polacy prowadzili wojnę z bolszewikami). Mimo

entuzjazmu w kraju, dokonanie tego akurat w tym czasie okazało się błędem. Na arenie

międzynarodowej uznano bowiem, że nasz kraj wsparł III Rzeszę w rozbiorze Czechosłowacji.

Niemcy byli przekonani, że Polska, która znalazła się w międzynarodowej izolacji po zajęciu

Zaolzia, jest już skazana na współpracę z nimi. Śmiało wysunęli wobec tego żądania wobec

naszego kraju: włączenie Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy, przeprowadzenie

eksterytorialnej (czyli wyłączonej spod polskiej kontroli) autostrady i wielotorowej linii

kolejowej przez województwo pomorskie do Prus Wschodnich oraz przyłączenie Polski do

paktu antykominternowskiego (czyli antykomunistycznego). Spełnienie tych żądań

oznaczałoby przekształcenie Polski w państwo zależne i sojusznika Niemiec. Polacy

kategorycznie odrzucili propozycję. Niemcy wobec tego, by okrążyć Polskę, rozpoczęli

negocjacje ze swoim ideologicznym wrogiem – ZSRR. W dniu 23 sierpnia 1939 roku

w Moskwie zawarto niemiecko-radziecki pakt o nieagresji (pakt Ribbentrop-Mołotow). Do

oficjalnego traktatu dołączono tajny protokół, zgodnie z którym ziemie polskie zostały

podzielone między oba państwa, a linia graniczna miała przebiegać wzdłuż rzek: Narwi, Wisły

i Sanu. Był to podział zgodny z granicami z czasów rozbiorów Polski. Tak samo określono

strefy wpływów na terenie państw bałtyckich, Finlandii i Rumunii.

W piątek 1 września 1939 roku do Polski wkroczyły wojska niemieckie, a od południa także

słowackie. Wkrótce, 17 września 1939 roku, agresji na Polskę dokonał kolejny wróg: ZSRR.

Tak rozpoczęła się II wojna światowa, największy i najokrutniejszy konflikt zbrojny

w dziejach ludzkości, który dotarł do niemal każdego zakątka kuli ziemskiej. Żołnierze

walczyli na lądzie, w powietrzu, na morzu i pod jego powierzchnią. Wzięło w niej udział,

po obydwu stronach konfliktu, 61 państw. Pod broń powołano około 110 milionów ludzi.

Wojna trwała 6 lat i 1 dzień (1.09.1939 – 2.09.1945; w Europie do 8.05.1945r.) i zakończyła

się klęską Niemiec oraz ich sprzymierzeńców. Zginęło w niej około 50 -57 milionów ludzi,

a rannych zostało ok. 35 milionów. Była to tak zwana wojna totalna – to znaczy w wojnie tej

walczyły nie tylko wrogie armie, ale mordowano też ludność cywilną. Zmieniła świat

na zawsze.

11

II WOJNA ŚWIATOWA NA DOLNYM ŚLĄSKU

Kryzys okresu międzywojennego był we Wrocławiu bardzo dotkliwy. Bezrobocie sięgało 25%

społeczeństwa. W tej sytuacji partia nazistowska NSDAP uzyskał w tym mieście szczególnie

duże poparcie, Wrocław był nawet uważany za „fortecę” tej partii. Po dojściu nazistów

do władzy rozpoczęto deslawizację13 Śląska. Zamieniano dawne polskie nazwy na niemieckie.

Również herb miasta zastąpiono w 1938 roku bardziej germańskim. Podobnie jak w innych

rejonach III Rzeszy w dniu 10 maja 1933r. spalono publicznie książki zakazanych autorów –

socjalistycznych, żydowskich lub popierających republikę. Akcję zorganizował w uroczysty

sposób Niemiecki Związek Studencki i określił ją jako „wielką akcję czyszczenia” i „niszczenia

dzieł, które zatruwają duszę niemieckiego narodu”.14

Z Uniwersytetu Wrocławskiego zwolniono żydowskich i opozycyjnych profesorów, odebrano

im stopnie naukowe, a jako nowy przedmiot do nauki wprowadzono naukę o rasach.

Wywoływano również antyżydowskie zamieszki w mieście, aresztowano, zastraszano

i mordowano przeciwników politycznych. Powstały obozy koncentracyjne np. na Tarnogaju

(Dürrgoy) oraz KL Gross Rosen (w Rogoźnicy), który początkowo podlegał pod obóz

w Sachsenhausen, a później stał się niezależnym obozem. W 1942r. powstał kolejny obóz –

w Leśnicy (Breslau-Lissa). Więźniowie tego obozu pochodzili z Polski, Ukrainy, ZSRR, Francji

i Czech. Kolejne obozy to „Breslau I” na terenie zakładów FAMO, „Breslau II” na obszarze

zakładów Linke-Hofmann oraz „Breslau Hundself” na Psim Polu. W obozach tych więźniowie

ciężko pracowali na potrzeby przemysłu zbrojeniowego, produkując m.in. części do czołgów,

wagonów i samolotów.

Na Dolnym Śląsku kwitła nazistowska propaganda, a Minister Propagandy Joseph Goebbels

skutecznie tworzył atmosferę kultu jednostki wokół Führera. To właśnie we Wrocławiu

odbywały się entuzjastyczne manifestacje na cześć Hitlera zwane festzugami, organizowano

tu też wiece oraz imprezy sportowe, kulturalne i polityczne. 15

W dniu 31 sierpnia 1939 roku we Wrocławiu zgromadziły się oddziały Wehrmachtu,

by następnego dnia stąd ruszyć do ataku na Polskę.16

13 Deslawizacja – zmiana języka słowiańskiego na inny.14 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl15 Kamiński A., Wrocławskie targi i wystawy w systemie propagandy hitlerowskiej w latach 1933-1944, ISBN 2001.16 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl

12

UTWORZENIE TWIERDZY BRESLAU I WALKI O WROCŁAW 1945 R.

W okresie II wojny światowej we Wrocławiu naziści wybudowali wiele schronów

przeciwlotniczych, schronów podziemnych – np. pod Dworcem Głównym, Na Wzgórzu

Liebicha, na placu Solnym, oraz liczne schrony naziemne. Pełniły one funkcje stanowisk

dowodzenia, szpitali, magazynów wojskowych oraz jako schronienie dla ludności cywilnej

miasta.

Gdy Armia Czerwona dotarła do linii Wisły, Hitler w dniu 25 sierpnia 1944r. ogłosił Wrocław

miastem-twierdzą (Festung Breslau), które w żadnym wypadku nie może się poddać.

W mieście modernizowano stare forty, wznoszono nowe bunkry i schrony, gromadzono

zapasy. Wybudowano zewnętrzną linie umocnień (pozycję „Bartold”). W razie wyczerpania

wszystkich możliwości obrony planowano zniszczyć obiekty wojskowe, drogi i mosty, zakłady

przemysłowe i budynki mieszkalne.17

Komendantami twierdzy zostali kolejno: gen. Johannes Krause (1.10.1944-1.02.1945), gen.

Hans von Ahlfen (3.02-8.03.1945), gen Herman Niehoff (7.03.-6.05.1945) i komisarz obrony

Rzeszy Gauleiter Dolnego Śląska Karl Hanke. Nakaz opuszczenia miasta przez ludność cywilną

miasta został wydany dopiero, gdy Armia Czerwona zbliżyła się do Wrocławia, 19 stycznia

1945r.18 Było już za późno, by umożliwić cywilom zorganizowana ucieczkę. Pociągi były

przepełnione, wielu ludzi musiało uciekać piechotą w czasie mrozów, umierając

z przemęczenia lub zamarzając (zmarło wtedy około 90 tysięcy mieszkańców miasta).

W lutym rozpoczęły się walki o Wrocław. Walki te to ewenement – trwały około 100 dni,

w tym 80 dni w oblężeniu i toczyły się jeszcze po zdobyciu Berlina. Kapitulację miasta

podpisano dopiero dwa dni przed zakończeniem wojny, po wielu nalotach dywanowych,

w dniu 6 maja 1945roku. Miasto było w bardzo dużej części zniszczone, także przez samych

Niemców.19

17 http://www.festungbreslau.wroclaw.pl18 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl19 Peikert Paul, Kronika dni oblężenia. Wrocław 22 I-6 V 1945. Ossolineum 2008.

13

Zniszczenia Wrocławia w czasie II wojny światowej, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl

WERWOLF

Naziści stworzyli pod koniec wojny plan dywersji na ziemiach utraconych m.in. na Dolnym

Śląsku i Pomorzu Zachodnim w razie konieczności odwrotu swoich wojsk. Utworzyli strukturę

podziemnej organizacji opartej na małych grupach sabotażowych. Były to oddziały Niemców,

„ostatnich żołnierzy Hitlera”, które na tych terenach miały szerzyć dywersję i sabotaż oraz

pilnować ukrytych skarbów i instalacji. Ostatnie niemieckie grupy leśne, głównie rabunkowe,

działały do początków 1947 roku. Na Śląsku do sabotaży i dywersji sporadycznie dochodziło

jeszcze w 1948 roku. 20

2. MIEJSCA WE WROCŁAWIU ZWIĄZANE

Z NAZIZMEM

20 http://www.historycy.org

14

We Wrocławiu do dzisiaj zachowało się wiele śladów po nazistach i ich monumentalnej

architekturze. Możemy obejrzeć dawne siedziby władz nazistowskich, miejsce przemówień

Hitlera – Hotel Monopol oraz ulice, gdzie odbywały się ogromne manifestacje na cześć

Führera. Pozostało kilka charakterystycznych dla nazistów budynków, niektóre schrony

przeciwlotnicze i bunkry.

SIEDZIBY WŁADZ NAZISTOWSKICH W FESTUNG BRESLAU

Wzgórze Liebicha (Wzgórze Partyzantów) – pierwsza siedziba władz

nazistowskich.

Bracia Gustaw i Adolf Liebich byli wybitnymi osobistościami w XIX wiecznym Wrocławiu.

Założyli oni fundację mającą na celu zagospodarowanie wzgórza w centrum Wrocławia,

na którym znajdowały się resztki dawnych pruskich fortyfikacji.

zdjeciaeuropa.blox.pl

Całe przedsięwzięcie, które ukończono we wrześniu 1867 roku, składało się z trzech

poziomów. Najniższy, wkomponowany w zbocze wzgórza, stanowił atrium z wnętrzem

dostępnym z dawnej ulicy Sakwowej (Taschenstrasse) – a obecnie ul. Hugona Kołłątaja. Drugi

poziom był tarasem zlokalizowanym na dachu tego atrium z okazałą fontanną pośrodku.

Taras ów otoczony był półkolem kolumnady z dwoma pawilonami, do których prowadziły

schody boczne oraz centralne na zboczu wzgórza. Na trzecim poziomie, znajdującym się

na dachu kolumnady, zbudowany został nieistniejący obecnie belweder. Był to trzypiętrowy,

ośmioboczny budynek, pełniący rolę wieży widokowej o rozbudowanym parterze, który

15

dumnie górował nad okolicą. Hełm zwieńczony został posągiem Victorii, będącym repliką

znanej rzeźby Christiana Daniela Raucha umieszczonej na kolumnie Waterloo w Berlinie. 21

Wzgórze nazwane od nazwiska inicjatorów przebudowy wzgórzem Liebicha, aż do II wojny

światowej święciło triumfy popularności i było prawdziwym miejskim centrum rekreacji.

Przejażdżki gondolami po fosie, zimowe jazdy na łyżwach, sztuczne ognie, zróżnicowana

muzyka orkiestrowa – cała oprawa wzgórza stanowiła o jego unikalności, którą wychwalano

w przewodnikach, opisując je jako „najpiękniejszą ozdobę miasta”. Na wzgórzu ustawiono

w roku 1932 pomnik poświęcony żołnierzom poległym w niemieckich koloniach: Afryce

Wschodniej, Afryce Południowo-Zachodniej, Togo, Chinach i wyspach Oceanii, który zburzono

w 1945 r.

Wzgórze Liebicha było pierwszą siedzibą władz nazistowskich, którą w 1938 r. przeniesiono

do Urzędu Wojewódzkiego. Wesoła muzyka rozbrzmiewała na wzgórzu aż do 1942 roku,

kiedy to zdecydowano się przekształcić dawne kazamaty w schrony przeciwlotnicze.

Ustanowienie w sierpniu 1944 roku „Festung Breslau” spowodowało zlokalizowanie

w podziemiach wzgórza głównego sztabu obrony. W czasie II wojny światowej, aż do 14

marca 1945 roku, w ogromnym schronie znajdującym się pod wzgórzem mieściło się

stanowisko dowodzenia drugiego komendanta Festung Breslau - Hansa von Ahlfena. Wtedy

dla bezpieczeństwa wysadzono wieżę widokową, a niedługo później na wzgórzu umieszczono

ciężkie haubice (podobnie na sąsiednim Wzgórzu Ceglanym). Przez miejską ludność

zniszczenie wieży było odebrane jako efekt nalotu, tak też głosiła propaganda.

W styczniu 1945 roku, gdy Wzgórze Partyzantów znalazło się za blisko linii frontu, sztab

obrony został przeniesiony do podziemi Biblioteki Uniwersyteckiej znajdującej się w dawnym

klasztorze Kanoników Regularnych na Piasku, co było pretekstem do snucia hipotez

o pozostawieniu w kazamatach Wzgórza Liebichów ogromnego skarbu Po wojnie jeden

z byłych SS-manów zeznał, że w skrytce została ukryta połowa wrocławskiego złota

i dokumenty wrocławskiego Gestapo. W latach osiemdziesiątych okazało się, że w dziwnych

okolicznościach cała dokumentacja gdzieś się zawieruszyła22.

Wojny nie przetrwał okazały belweder wieńczący wzgórze, za przyzwoleniem późniejszej

władzy zniszczono pomnik Daniela Friedricha Schleiemachera (ewangelickiego teologa

21 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl22 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl

16

i filozofa), który od 1869 zdobił podnóże Liebichshöhe, zamurowano też medalion

z portretem poety Gustawa Freytaga, który znajdował się w fontannie. W 1952 roku Miejska

Rada Narodowa uchwaliła nową nazwę wzgórza – „Wzgórze Partyzantów”.

Urząd Wojewódzki (Nowa Rejencja, siedziba SS)- siedziba władz nazistowskich

w Festung Breslau w latach 1938-1945.

Wbrew potocznym legendom we Wrocławiu znajduje się niewiele obiektów całkowicie

zaprojektowanych i wybudowanych za czasów III Rzeszy. Jednym z nielicznych jest tzw. Nowa

Rejencja – obecnie gmach jest użytkowany przez Dolnośląski Urząd Wojewódzki (DUW).

Dzieje budynku DUW mają swój początek w latach 30-tych. Pomysłodawcą bryły był członek

Reichstagu "Feliks Brauler - rządowy radca budowlany", a ostateczny projekt sporządził

wrocławski architekt Erwin Grau. Pierwsze szkice projektowe sporządzono w 1935 roku.

Powstanie siedziby Nowej Rejencji - ze względu na ogrom przedsięwzięcia - trwało około

dziesięciu lat. Wojna spowodowała ograniczenie zaplanowanych bogatych zdobień elewacji

budynku. Nad głównym

wejściem zachowały się jedynie

trzy plakiety z piaskowca

poświęcone rolnictwu,

górnictwu i włókiennictwu.

Ostatnie prace nad elewacją

trwały jeszcze podczas

oblężenia Wrocławia wiosną

1945 roku. Gmach został mocno http://pl.wikipedia.org

uszkodzony podczas walk.23

Według profesora Dobesza: "Budynek spełnia wszystkie kryteria, jakich w okresie III Rzeszy

wymagano od rządowych reprezentacyjnych obiektów. Jego fasada kojarzy się z Nową

Kancelarią Rzeszy w Berlinie. W przypadku gmachu, podobnie jak Kancelarii Rzeszy,

posługiwanie się potężnymi, monumentalnymi formami było zabiegiem bardzo świadomym.

Hitlerowska estetyka - pozbawiona ozdób architektura nie powinna kojarzyć się z żadną

konkretną epoką". 24

23 Targański T., Kolos, który przytłacza już samym widokiem, Gazeta Wrocławska 22.10.201024 Dobesz J., Wrocławska architektura spod znaku swastyki na tle budownictwa III Rzeszy, Politechnika Wrocławska 2010.

17

Budynek jest ładnie osadzony na łuku Odry pomiędzy dwoma mostami, był dobrze

wkomponowany w ówczesną okalającą zabudowę kwartałów mieszkaniowych, zniszczonych

podczas wojny. Uwagę zwraca przede wszystkim jego monumentalna forma, która skupia

na sobie uwagę. Ogrom gmachu spełniać miał, obok estetycznej, jeszcze jedną funkcję -

swym wyglądem miał podporządkować jednostkę władzy.

Gmach Nowej Rejencji miał być częścią większej całości, jaką miało być przebudowanie

stolicy Dolnego Śląska na modłę hitlerowskiego nowoczesnego miasta. Władze nazistowskie

opracowały w 1938r. "Plan generalny przebudowy Wrocławia". Projekt przygotował architekt

z Berlina Werner Maech, a jego plan został osobiście zatwierdzony przez Hitlera. Wrocław

miał być przecięty dwiema osiami komunikacyjnymi: wschód - zachód i północ - południe,

które krzyżowały się na pl. Powstańców Warszawy. Wzdłuż tych osi planowano budowę

reprezentacyjnych gmachów z wielkim placem, który otaczałaby monumentalna zabudowa

na miarę Tysiącletniej Rzeszy. Od północnego wschodu całe to monumentalne założenie

zamykał właśnie gmach Nowej Rejencji.25

Biblioteka Uniwersytecka ,,Na Piasku"- ostatnia siedziba władz nazistowskich

w Festung Breslau.

Na wrocławskiej wyspie Piasek wznosi się barokowy gmach dawnego klasztoru augustianów.

Budowę barokowego klasztoru, który zajął miejsce średniowiecznego, rozpoczęto w 1709

roku pod kierunkiem Johanna Georga Kalckbrennera. W roku 1720 ukończono skrzydło

zachodnie z kamiennym portalem w fasadzie, a skrzydło wschodnie – dopiero 82 lata później,

w roku 1802. Po upaństwowieniu klasztoru w 1811 roku budynek przekazano

uniwersytetowi. Ulokowano w nim bibliotekę i muzeum, w którym zgromadzono eksponaty

ze zwożonych z całego Śląska zbiorów klasztornych. Staats-und Universitätsbiliothek

(Biblioteka Uniwersytecka) funkcjonowała w tym miejscu do 1945 r.

25 Dobesz J., Wrocławska architektura spod znaku swastyki na tle budownictwa III Rzeszy, Politechnika Wrocławska 2010.

18

http://apiecionek.pl/galeria

Budowę barokowego klasztoru, który zajął miejsce średniowiecznego, rozpoczęto w 1709

roku pod kierunkiem Johanna Georga Kalckbrennera. W roku 1720 ukończono skrzydło

zachodnie z kamiennym portalem w fasadzie, a skrzydło wschodnie – dopiero 82 lata później,

w roku 1802. Po upaństwowieniu klasztoru w 1811 roku budynek przekazano

uniwersytetowi. Ulokowano w nim bibliotekę i muzeum, w którym zgromadzono eksponaty

ze zwożonych z całego Śląska zbiorów klasztornych. Staats-und Universitätsbiliothek

(Biblioteka Uniwersytecka) funkcjonowała w tym miejscu do 1945 r.

W dniu 17 marca 1945 roku zdecydowano o zmianie siedziby dowództwa Festung Breslau

z bunkra na Wzgórzu Liebicha na piwnice Biblioteki na Piasku. Przygotowywano się

do całkowitego wysadzenia biblioteki na Piasku, by w ten sposób zabezpieczyć stropy piwnic,

aby lotnictwo radzieckie ich nie przebiło. 18 marca zawiadomiono kierownictwo Biblioteki,

że gmach wraz z całą zawartością zostanie wysadzony. Kierownictwu udało się wybłagać

wydanie księgozbiorów. Od 20 marca kilkaset kobiet i dzieci wyniosło część księgozbioru

do sąsiedniego kościoła św. Anny. Na koniec w bibliotece znajdowało się wciąż około 550 000

tomów i zastanawiano się, co z nimi zrobić. Rozpatrywano plan podpalenia budynku, lecz

obawiano się pożar rozprzestrzeni się na pobliskie magazyny. Podsunięto myśl wyrzucania

książek do Odry, czyn ten jednak powstrzymano w obawie, że taka ilość książek mogłaby

zapchać rzekę i unieruchomić młyn na Odrze. Ostatecznie biblioteka i wiele dzieł spłonęło

w czasie walk o Wrocław.26

26 Dobesz J., Wrocławska architektura spod znaku swastyki na tle budownictwa III Rzeszy, Politechnika Wrocławska 2010.

19

Biblioteka Uniwersytecka na Piasku płonie, 1945r; http://wroclaw.fotopolska.eu

Gdy zniszczeniu uległa biblioteka, paliły się też już ulice Kościuszki, Krakowska, Kniaziewicza,

Traugutta. Dzieła zniszczenia dopełniało lotnictwo radzieckie. We wtorek wielkanocny płonął

Ostrów Tumski, szczyt jednej z wieży runął do nawy katedry, ogień trawił wszystko, bomby

spadały na kościół św. Idziego, św. Krzyża, na pałac arcybiskupi. Powodem, jakim było

bombardowanie właśnie kościołów przez sowietów, to umieszczone tam punkty artylerii

niemieckiej. Ksiądz Peikert w „Kronice dni oblężenia” pisał: "Tu z mostu [most Grunwaldzki]

widzieliśmy płonący Wrocław. Płomienie buchały z wież kościołów, tam płonęła katedra,

kościół św. Michała, kościół Na Piasku, św. Wincentego, św. Wojciecha, św. Maurycego,

św. Bernarda i wszystkie ulice między tymi kościołami, Przedmieście Oławskie, okolice poczty

głównej, Nowy Targ, plac Nankiera. Straszny jest obraz płonącego centrum tego pięknego

Wrocławia. Jakże wielkie jest przestępstwo naszego narodu".

Obecnie budynek należy do Biblioteki Uniwersyteckiej. Mieszczą się w nim najcenniejsze

zbiory, stare druki, rękopisy a także dość nietypowy "Gabinet Śląsko-Łużycki", który gromadzi

zbiory dotyczące Śląska i Łużyc, zwane silesiakami i lusatikami.

MIEJSCE PRZEMÓWIEŃ HITLERA W BRESLAU: HOTEL MONOPOL

Hitler podczas wizyt we Wrocławiu zatrzymywał się w hotelu Monopol. Ten secesyjny

hotel oraz towarzyszący mu dom handlowy zostały wybudowane w 1892 na miejscu

przykościelnego cmentarza i klasztoru (kościoła św. Stanisława, św. Doroty i św. Wacława).

Kilka lat po otwarciu kompleksu zlikwidowano dom handlowy, a budynek został dostosowany

do funkcji hotelowo-restauracyjnej. Hotel ciągle unowocześniano – przy pokojach urządzono

łazienki z bieżącą zimną i ciepłą wodą, wprowadzono centralne ogrzewanie, zainstalowano

aparaty telefoniczne z możliwością rozmów zamiejscowych, wybudowano także garaże

20

ponieważ zwiększała się ilość gości podróżujących automobilami, a w latach dwudziestych

w pokojach pojawiły się też odbiorniki radiowe.

Lista hotelowych gości jest długa. Hotel wybierany był przez najbardziej znane osobistości

odwiedzające miasto, m.in. gościem apartamentu książęcego był w roku 1928 prezydent

Rzeszy Paul von Hindenburg. Gdy do władzy doszli naziści, Monopol stał się ulubionym

miejscem ich spotkań. Podobno podczas wizyt we Wrocławiu Hitler korzystał w hotelu

z apartamentu numer 113. To pokój znajdujący się najbliżej recepcji.27 Według innych

autorów Hitler nigdy nie mieszkał w tym hotelu, a jedynie przemawiał z okna lub balkonu

hotelowego. Portyk z balkonem nad wejściem głównym do hotelu został dobudowany

dopiero w 1937, specjalnie po to, by mógł z niego przemawiać Adolf Hitler podczas kolejnej

wizyty w 1938 roku28.

Przemawiający Hitler, foto archiwalne z 1937, http://wroclaw.hydral.com.pl

Wygłosił wtedy płomienne przemówienie z okazji Niemieckiego Święta Gimnastyki i Sportu

(DT-uS) oraz Pierwszej Ogólnoniemieckiej Wystawy Sportowej (towarzyszącej DTuS od 20.VII.

-14.VIII.1938 r.; odwiedziło ją 74300 osób).

27 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl28 http://monopolwroclaw.hotel.com.pl

21

Hitler na Dworcu Głównym; Hotel Monopol, http://wroclaw.hydral.com.pl

Powiedział: „Ćwiczenia niemieckich sportowców muszą stać się punktem kulminacyjnym

wszystkich fachowych osiągnięć Ogólnoniemieckiego Święta Gimnastyki i Sportu

we Wrocławiu. Muszą być żywym wyrazem ewangelii ciała, siły i jedności naszej woli.

Wrocławskie ćwiczenia gimnastyczne muszą stać się symfonią ciała, podczas której

wielotysięczny chór sportowców w wielostronnych, ale silnych dyscyplinach wzniesie się

w niebiańskiej harmonii: Dla Niemiec! Dla Ojczyzny! Dla Ojcowizny!"29

Wielka feta i uroczysty przemarsz ulicami Wrocławia zakończyły sportowy tydzień. Ulice

tonęły w kwiatach i flagach z hakenkreuzem czyli swastyką. Tłumy ludzi zebrały się na ulicach,

placach oraz w kompleksie Konwiarza. Za każdym razem witano wodza spontanicznie,

histerycznie i niepowtarzalnie.

Część hotelowa kompleksu przetrwała wojnę bez znaczniejszych uszkodzeń, za to zniszczono

dawny dom handlowy. Został on odbudowany dopiero w 1961 z przeznaczeniem

na ekskluzywną kawiarnię. Pod koniec XX wieku kawiarnię zamknięto i przywrócono tam

funkcje handlowe. Hotel został w 1984 wpisany do rejestru zabytków.

Po wojnie, w 1948 roku, podczas Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju

w hotelu Monopol mieszkał Pablo Picasso. W hotelowej restauracji na serwetce namalował

gołębia pokoju, za którego później otrzymał Nagrodę Lenina. Podczas tego samego Kongresu

w Monopolu mieszkała Irena Joliot-Curie, córka polskiej noblistki Marii Skłodowskiej-Curie

i najsłynniejszy brazylijski pisarz XX wieku – Jorge Amado, a także literacki laureat Nobla

Michaił Szołochow. Z balkonu na którym wcześniej przemawiał Hitler pod koniec lat 50. 29 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl

22

śpiewał Jan Kiepura. W latach 60. na łóżku z drzewa brzozowego spała Marlena Dietrich,

podobnie jak przed wojną. Tu w hotelowym barze poznała Zbigniewa Cybulskiego. Swój czas

we Wrocławiu spędzał tutaj również znany aktor Jan Himilsbach i jeden z najsłynniejszych

reformatorów XX-wiecznego teatru Jerzy Grotowski. W latach późniejszych stałym gościem

Monopolu był satyryk Stanisław Tym.30,31

MIEJSCA OGROMNYCH MANIFESTACJI NAZISTOWSKICH CZYLI FESTZUGÓW:

UL. PIŁSUDSKIEGO, UL.ŚWIDNICKA, PLAC WOLNOŚCI

Wrocław był miejscem, gdzie odbywały się ogromne manifestacje na cześć Hitlera. Były one

zwane Festzugami. Wspomnienia młodego Niemca Frodeina, które naszły go gdy uciekał

z oblężonego Wrocławia, opisują dokładnie przebieg i klimat manifestacji hitlerowskich

odbywających się w obecności Führera.

„Było to w słoneczną niedzielę (taką aurę Niemcy nazywali wtedy pogodą Führera) roku 1938

podczas Wielkoniemieckiego Święta Sportu i Gimnastyki, kiedy to miasto gościło tysiące ludzi

przybyłych z całej Rzeszy. W marcu tego roku, wraz z powrotem Austrii do macierzy, Hitler

święcił jeden ze swoich największych triumfów. Jego popularność była tak wielka, że nawet

najbardziej zawzięci jego przeciwnicy przyznawali, że w każdym wolnym referendum

otrzymałby 80% poparcia.

Pamiętam, że tego dnia stałem z flagą młodzieży niemieckiej nieco na ukos od trybuny

Führera, po przeciwnej stronie dziedzińca, na którym Hitler przyjmował defiladę grup

gimnastycznych. Wszyscy byliśmy podekscytowani, wokół panowało radosne podniecenie

i oczekiwanie. Gimnastycy maszerowali przed trybuną honorową, orkiestra grała muzykę

marszową i podgrzewała atmosferę. Nagle z daleka, z prowadzących na dziedziniec ulic,

usłyszałem nasilający się szum, którego źródła nie umiałem wyjaśnić. Szum stawał się coraz

głośniejszy, podchodził bliżej i bliżej, narastał niczym pochłaniający wszystko huragan.

Zbliżała się ku nam wciąż rosnąca fala, unosząca się na niebotyczną wysokość i gotowa

porwać nas ze sobą. Takiego uczucia nigdy potem już nie doświadczyłem - było ono

przerażające i fascynujące zarazem. Przywarłem do ciężkiego drzewca, na którym powiewała

30 http://monopolwroclaw.hotel.com.pl

31http://www.tvn24.pl/wroclaw,44/hitler-picasso-dietrich-znani-goscie monopolu

23

wielka czarna flaga z błyskawicą pośrodku. Hitler, z napiętym wyrazem twarzy, zwrócił się

w kierunku, z którego nadchodziła fala. Zauważyłem też grupkę ludzi, którzy ze stoickim

spokojem trwali na swoich posterunkach. Była to gwardia przyboczna Adolfa Hitlera. Otaczali

oni trybunę Führera i na rozkaz oficera przybliżyli się teraz do siebie. Zapewne wiedzieli, co się

zaraz stanie. I wtedy to się stało.

Krzyk niezliczonych tłumów sięgnął skraju dziedzińca. Ze Schweidnitzerstrasse, zza rogu,

na którym znajdował się teatr miejski i elegancki Hotel "Monopol", wysunęła się na

dziedziniec uformowana w sześć rzędów kolumna marszowa - wszyscy w jednakowych

szarych garniturach, z czapkami myśliwskimi na głowach - czołówka wielkiej delegacji

Sudeckiego Związku Gimnastycznego w Czechosłowacji. Był to kulminacyjny punkt defilady.

Kiedy ozdobione flagami czoło pochodu znalazło się na wysokości trybuny Führera, uczynił on

coś, czego zaniechał, gdy defilowały wcześniejsze grupy gimnastyczne: wystąpił do przodu,

stanął tuż przed balustradą, uniósł prawe ramię i pozdrowił flagi Niemców sudeckich.

W tym samym momencie poczułem, że cały dziedziniec zamkowy razem z zebranymi

tysiącami osób eksploduje niczym gigantyczna bomba. Krzyk zachwytu, prawie nie

do wytrzymania, osiągnął teraz - zdawałoby się - niemożliwe wręcz natężenie. Oczywiście ja

także krzyczałem ze wszystkich sił. Zresztą nie można było uciec przed masową histerią,

chciałem w niej uczestniczyć, być częścią tej wielkiej, wspaniałej wspólnoty. Nagle, wśród

powszechnego krzyku i wrzasku, dało się odróżnić ostro akcentowane staccato, którego

znaczenia z początku nie pojmowałem. Słowa wykrzykiwane były przez tłum w coraz bardziej

nasilającym się rytmie: "Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer". Skandujący tłum upijał się

odurzającym uczuciem własnej potęgi. Eksplodująca bomba czystych emocji bez domieszki

zdrowego rozsądku. Było to niesamowite, w ciągu całego długiego życia nigdy już nie

doświadczyłem czegoś podobnego. Wyrywało to ludzi z ich codzienności, ze zwykłej

egzystencji, dając im zachwycające poczucie zwycięstwa i siły, obiecywało na kilka krótkich

chwil to, co nieosiągalne - przebłysk nieśmiertelności. Ulegając naciskowi emocji kolumna

Niemców sudeckich rozpadła się, jakby została od wewnątrz rozerwana. Dziewczyny i młode

kobiety w ludowych sukienkach jako pierwsze ruszyły pod trybunę Führera i po prostu

odepchnęły na boki olbrzymów z SS, którzy najwyraźniej mieli rozkaz nie interweniować.

Hitler wychylił się przez barierkę i z uśmiechem ściekał wyciągnięte ku niemu dłonie. Kobiety

24

płakały z radości." 32

Festzug: ul. Piłsudskiego, ul. Świdnicka; http://wroclaw.hydral.com.pl

Festzug, Plac Wolności, http://wroclaw.hydral.com.pl

Jak widać, mieszkańcy Wrocławia otaczali Führera wręcz fanatycznym uwielbieniem. Hitler

obiecywał im lepsze życie, władzę nad światem i Tysiącletnią Rzeszę. W tej sytuacji

większości z nich nie przeszkadzało, że nikt nie miał już prawa do odmiennych poglądów.

Naziści wprowadzili totalitarny system rządów i terror.

MIEJSCA KAŹNI NAZISTOWSKICH

Wszystkich schwytanych przeciwników politycznych Niemcy poddawali brutalnym

przesłuchaniom. Prowadzili je m.in. w Sądzie Okręgowym we Wrocławiu i Areszcie Śledczym

(obecnej Komendzie Głównej Policji na Podwalu). Jesienią 1939r. do więzienia na 32 http://dolny-slask.org.pl

25

Kleczkowskiej przywieziono kilkuset czeskich więźniów, zatrzymanych podczas masowych

aresztowań. Później, w czasie wojny, katowano wielu Czechów i Polaków.

Areszt śledczy, siedziba Komendy Głównej Policji oraz Sąd Okręgowy we Wrocławiu, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl

Rejonowy Zakład Karny przy ul. Kleczkowskiej, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl

Aresztanci często umierali na skutek tortur i obrażeń doznanych podczas przesłuchań. Część

więźniów naziści wywozili do obozów koncentracyjnych. Dokonywano tu również licznych,

zbiorowych egzekucji. We Wrocławiu powstał też obóz koncentracyjny. Na żądanie

ówczesnego Komisarza Policji i przewodniczącego SA Edmunda Heinesa utworzono go

w południowej części miasta Dürrgoy (obecnie Tarnogaj).33

ARCHITEKTURA NAZISTOWSKA WE WROCŁAWIU

Oficjalna architektura niemieckiego nazizmu nawiązywała do neoklasycyzmu. Hitler uważał,

że konieczne jest planowanie monumentalnej, gigantycznej zabudowy, która będzie spełniać

propagandowe cele państwa nazistowskiego34.

33 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl34 Dobesz J., „Wrocławska architektura spod znaku swastyki na tle budownictwa III Rzeszy", Oficyna Wydawnicza

26

Urząd Pracy przy ul. Pomorskiej i budynek biurowy przy ul. Piłsudskiego, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl

Rozgłośnia Schlesische Funkstunde AG, i budynki mieszkalne; http://atrakcje-wroclawia.pl.tl

Oprócz wspomnianego powyżej Urzędu Wojewódzkiego, pozostałościami po nazistach

we Wrocławiu są m.in. budynki: Urzędu Pracy przy ul. Pomorskiej, budynek biurowy przy ul.

Piłsudskiego, rozgłośnia Schlessische Funkstunde AG i niektóre budynki mieszkalne.35

Po wojnie wśród ludności polskiej osiadłej we Wrocławiu krążyły liczne legendy dotyczące

faszystowskiego rodowodu innych istniejących tam obiektów. Prawdopodobnie miało to

pomóc w ich psychologicznym przejęciu – w ramach odszkodowań za straty wywołane wojną.

I tak Hala Stulecia była Halą Tysiąclecia – wybudowaną przez faszystów na cześć Rzeszy

i mającą trwać co najmniej 1000 lat jak III Rzesza. W rzeczywistości została zaprojektowana

przez Maxa Berga w stylu modernistycznym na przełomie XIX i XX w. Konstrukcja została

wzniesiona w latach 1911-1913. Podczas jej budowy zastosowano nowy materiał budowlany

– żelbet, czyli lekki i sprężysty materiał, mimo parametrów technicznych budził obawy

Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1999.

35 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/

27

w epoce Berga. A jednak wybudowano największą w owych czasach kopułę o żelbetowym

przykryciu i o największej rozpiętości na świecie – większe rozmiary osiągały wówczas tylko

nieliczne konstrukcje stalowe. Hala ma 42 m wysokości, a nakrywająca ją kopuła 67 m

średnicy. Uznana za jedno z największych dzieł architektury XX wieku, została wpisana na listę

zabytków UNESCO. Naziści wykorzystywali ją jako miejsce spotkań i zjazdów.36

Hala Stulecia, http://wroclaw.hydral.com.pl

Podobnie uważano, że stadion olimpijski został wybudowany przez faszystów przy okazji

olimpiady w Berlinie. 1929 roku. Tymczasem kompleks sportowy Stadionu Olimpijskiego

autorstwa Richarda Konwiarza zaprojektowany został w latach 1924 -1925, a budowano go

od 1925 do 1929 roku. Co prawda w latach III Rzeszy został dodatkowo rozbudowany według

projektów samego autora oraz takich architektów jak: Pohl, Sobanski, Weiß, Lawatsch,

Wallasch. Rozbudowa w latach trzydziestych była podporządkowana propagandzie.

Przykładem jest imponująca brama wejściowa, przez którą mogły przejść kolumny marszowe.

Kompleks Stadionu Konwiarza w latach III Rzeszy na cześć marszałka lotnictwa nosił nazwę

Hermann Göring Sportfeld. Większość podziemnych fortyfikacji również powstała za rządów

Hitlera.37

36 http://halastulecia.pl

37 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl

28

Stadion Olimpijski, http://wroclaw.hydral.com.pl

FORTYFIKACJE FESTUNG BRESLAU

Do dziś oglądać możemy schrony przeciwlotnicze, które zostały zbudowane w czasie II wojny

światowej dla ludności cywilnej. Pełniły one również funkcję szpitali, magazynów i stanowisk

dowodzenia. Powstały liczne schrony podziemne (np. pod Dworcem Głównym czy pod

Wzgórzem Liebicha) oraz schrony naziemne.38

38 Peikert Paul, Kronika dni oblężenia Wrocław 22 I-6 V 1945. Ossolineum 2008.

29

Schrony przeciwlotnicze i bunkry, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/

3. KOMPLEKSY RIESE I TAJNE BADANIA NIEMIECKICH

NAUKOWCÓW NA DOLNYM ŚLĄSKU

PROJEKT RIESE

30

Na początku listopada 1943r. w Górach Sowich na Dolnym Śląsku Niemcy rozpoczęli budowę

jednej z największych podziemnych budowli wojennych III Rzeszy. Akcja nosiła kryptonim Riese, czyli

„Olbrzym” i była jedną z najbardziej tajnych operacji nazistów. Projekt nigdy nie został jednak

ukończony. Do dzisiaj nie udało się odnaleźć żadnych dokumentów projektowych tych kompleksów

i nie do końca wiadomo, jakie miało być ich przeznaczenie. Istnieją trzy hipotezy na ten temat.

Po pierwsze mogła to być Główna Kwatera Hitlera i jego sztabu (skąd Führer miał

dowodzić wojskiem) oraz schrony przeciwlotnicze dla żołnierzy.

Możliwe też, że miały się tam mieścić podziemne fabryki zbrojeniowe.

Wreszcie niektórzy autorzy przypuszczają, że schrony te miały służyć jako miejsce ukrycia

laboratoriów i podziemnych ośrodków doświadczalnych nowych broni i technologii i ta

hipoteza jest najbardziej prawdopodobna39.

A dlaczego wytypowano akurat to miejsce? Odpowiedź jest prosta. Wybrano to miejsce z powodu

alianckich nalotów dywanowych, które niszczyły fabryki naziemne na obszarze Niemiec. Planowano

więc przeniesienie produkcji zbrojeniowej do spokojnego Dolnego Śląska, w dodatku bezpiecznie pod

ziemię.

Wykonanie prac związanych z realizacją tego projektu władze III Rzeszy powierzyły początkowo

Śląskiej Wspólnocie Przemysłowej, a w budowie brało udział ponad 50 niemieckich firm

budowlanych. Potem w kwietniu 1944r. Hitler podjął decyzję o przyspieszeniu budowy i przekazał

nadzór nad nią organizacji budowlanej Todt.

Niemcy zdołali wybudować prawdopodobnie ogromne ilości podziemnych obiektów o różnej

wielkości. Te sześć, które możemy zobaczyć, to prawdopodobnie drobna cząstka tego, co naprawdę

kryją Góry Sowie. Są to kompleksy:

Włodarz – na stoku góry Włodarz, największy ze wszystkich kompleksów, z 4 wejściami

i 2 poziomami korytarzy i hal. Częściowo jest zalany wodą o głębokości do 170 cm,

prawdopodobnie celowo przez wycofujących się Niemców. Udostępniony do zwiedzania.

Podziemne miasto Osówka – drugi co do wielkości kompleks, zlokalizowany na stoku

Osówki, z tunelami i halami o długości ok. 1700 m i najbardziej rozbudowaną częścią

nadziemną. Można go zwiedzać.

Sokolec – posiada 2 zespoły podziemi na różnych wysokościach. Interesujące jest to, że

sztolnie te są położone w pobliżu ważnego w czasie wojny zagłębia chemicznego

i produkcji zbrojeniowej Ludwikowice-Miłków. Znajduje się tu zalana od 1945r. kopalnia 39 Cera J., Góry Sowie. Podziemne kompleksy Riese. Mapa w skali 1:10000, Wydawnictwo INTER-CERA Joanna Cera, Kraków 2006.

31

„Wacław”, gdzie w czasie wojny prowadzono niewyjaśnione prace, być może dotyczyły

one budowy bomby atomowej.

Soboń – na zboczach góry Soboń. Podziemia są niedostępne dla turystów, gdyż Niemcy

wycofując się wysadzili je dynamitem, natomiast można zobaczyć sieć obiektów

naziemnych oraz pozostałości kilku obozów pracy.

Jugowice Górne – położony na zboczu Działu Jawornickiego, jako jedyny z obiektów

posiada wejście zamknięte podwójnymi stalowymi i gazoszczelnymi drzwiami. Niestety

jest częściowo zalany wodą i nie można go zwiedzać.

Rzeczka – usytuowany między Walimiem i Rzeczką kompleks z największą halą

o wymiarach 110 m x10 m x 15 m i korytarzami o łącznej długości ok. 700 m. Obecnie

został udostępniony dla turystów i w czasie obozu szkolnego udało się nam go zwiedzić.

Ciekawostką jest to, że można tu zobaczyć dwupoziomowy sposób drążenia hal. Polegało

to na tym, że równolegle drążono dwa chodniki – jeden nad drugim – i następnie łączono

je ze sobą, uzyskując odpowiednio wysokie tunele. Ponadto w okolicy tego kompleksu

znajdowała się bardzo nowoczesna jak na swoje czasy stacja telekomunikacyjna, która

umożliwiała Niemcom łączność między różnymi obiektami kompleksu Riese.

http://www.skyscrapercity.com

32

Sztolnie Walimskei – kompleks Rzeczka, http://www.sztolnie.pl

Poza powyższymi budowlami naziści rozpoczęli także prace nad kolejnym kompleksem w rejonie góry

Moszna oraz pod zamkiem Książ. Plan obejmował budowę dużej ilości tuneli w okolicach Książa oraz

ogromne adaptacje w samym zamku: wybudowanie wielkich korytarzy i sal. Na nic zdały się protesty

konserwatora zabytków Prowincji Dolnośląskiej, profesora Günthera Grundmanna, który chciał ocalić

bezcenny zamek. Naziści nakazali wyrwać granitowe kamienie z portalu, odkuć freski, przebudować

sale. Szacuje się, że Książ zniszczono prawie w 90%. Ale adaptacja zamku stanowiła tylko niewielką

część robót, główne prace toczyły się w jego podziemiach40.

Łącznie Niemcy w ramach projektu Riese wybudowali ogromną sieć tuneli podziemnych,

przecinających się pod kątem prostym, z których dzisiaj możemy oglądać zaledwie 8,5-kilometrową

część, oraz wysokie (10-12m), szerokie (10m) hale i szyby wentylacyjne. Jednocześnie prowadzili

prace przy ogromnej infrastrukturze naziemnej. Wybudowali dogodne drogi, mosty i wiadukty, aby

możliwe było przewożenie długich i ciężkich ładunków między poszczególnymi odcinkami. Utworzyli

sieć kolejek wąskotorowych oraz szynowo-linowych, dostarczających materiały budowlane do

kompleksów oraz wywożących wykopaną ziemię i skały. Planowali budowę dworca kolejowego

40 Rostkowski J., Zamek Książ - zapomniana tajemnica. Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2013.

33

w Kolcach przykrytego w całości od góry płytami betonowymi oraz lotniska polowego w okolicy góry

Moszny. Wznieśli też liczne budowle takie jak np. baraki mieszkalne, bunkry, wartownie, magazyny,

żwirownie, piaskownie. Zadbali również o wygody swoich żołnierzy wznosząc koszary z basenem,

kasyna i siłownie z systemem ogrzewania.

Każdy z tych kompleksów miał specjalną sieć wodociągową, zaopatrującą go w wodę ze wszystkich

okolicznych źródeł, strumieni, rzeczek, a także studni głębinowych oraz starannie wykonaną

kanalizację z oczyszczalniami ścieków. Obiekty Riese miały też podwójne zasilanie energetyczne

i własne zasilanie awaryjne z agregatów prądotwórczych41.

Do budowy Riese wykorzystywano tysiące więźniów z filii obozu koncentracyjnego Gross-

Rosen. Większość z nich była Żydami pochodzącymi z różnych Kraków Europy – głównie Węgier, ale

też Polski, Rumunii, Słowacji, Czech, Jugosławii, Holandii, Belgii i Grecji. Pracowali oni w morderczych

warunkach, byli nieludzko traktowani, głodzeni i katowani. Umierali masowo tak, że Niemcy musieli

w końcu utworzyć specjalne „komanda śmierci”, zajmujące się usuwaniem ciał. Pozostałych przy

życiu więźniów po zakończeniu prac mordowano, aby utrzymać cały projekt w tajemnicy. Kiedy

zbliżała się Armia Czerwona, sztolnie pospiesznie zamykano i wysadzano dynamitami wraz z tysiącami

więźniów, którzy prowadzili tam prace. Dlatego odwiedzając kompleksy Riese musimy pamiętać także

o tym, że to nie tylko podziemne budowle i tunele, ale miejsce gehenny i śmierci tysięcy ludzi.

Po wysadzeniu tuneli okruchy skalne zasypywały wejścia do korytarzy, a woda nie mając ujścia,

zaczynała się gromadzić w tych miejscach i dlatego niektóre korytarze i sztolnie są obecnie zalane

wodą.

TAJNE BADANIA LUFTWAFFE I HUBERTUSA STRUGHOLDA

Hubertus Strughold był niemieckim „uczonym”, twórcą podstaw fizyki medycznej,

„profesorem” medycyny lotniczej i kosmicznej. Przed II wojną światową kierował berlińskim

Instytutem Badawczym Medycyny Lotniczej. W czasie wojny prowadził zbrodnicze

eksperymenty na więźniach w obozie Dachau oraz u dzieci chorych na padaczkę.

Kiedy naloty dywanowe w Niemczech zaczęły grozić nazistowskim badaczom, postanowiono

przenieść ich laboratoria na Dolnym Śląsk. Strughold swoją siedzibę ulokował w pałacu w Rzęsinach

pod Gryfowem Śląskim. Potem też wykorzystywał do badań podziemia zamku Książ. Jego instytut

niechlubnie wsławił się przeprowadzonymi na potrzeby Luftwaffe eksperymentami z niskimi

41 Cera J., Góry Sowie. Podziemne kompleksy Riese. Mapa w skali 1:10000, Wydawnictwo INTER-CERA Joanna Cera, Kraków 2006.

34

ciśnieniami i oziębianiem, prowadzonymi na więźniach obozów koncentracyjnych. Zbrodniarz badał

między innymi odporność ich organizmów w kabinach ciśnieniowych przy powietrzu ubogim

w tlen i niskim ciśnieniu, co odpowiadało nagłemu przeniesieniu człowieka na wysokość

ok. 21 km, a potem gwałtownemu powrotowi na powierzchnię Ziemi. W efekcie u ofiar

dochodziło do skurczów, paraliżu, ślepoty, utraty przytomności i u większości z nich

do śmierci. . .

Kolejne „eksperymenty”, którymi zajął się Strughold wraz z Ernstem Holzlöhnerem,

profesorem fizjologii w swoich laboratoriach śmierci, to badania nad odpornością ludzkiego

organizmu na niskie temperatury. Ponieważ niemieccy piloci zestrzeleni nad kanałem La

Manche umierali z zimna w lodowatej wodzie, szukał sposobów, aby zwiększyć szansę ich

przeżycia. W tym celu więźniów zanurzał w lodowatej wodzie i obserwował ich reakcje.

Praktycznie wszyscy ostatecznie umierali42. .

Inne „obszary zainteresowań” Strugholda to mutacja organizmów żywych pod wpływem

radioaktywnego promieniowania czy badanie ludzkiego mózgu. Badania te były zamawiane przez

Ministerstwo Lotnictwa Luftwaffe w Berlinie. Miały one pomóc w rozwoju aeronautyki43, np.

w organizacji lotów rakiet w kosmos, konstrukcji statków powietrznych, zrozumieniu aerodynamiki,

dynamiki lotu i sterowania oraz ustaleniu wyposażenia pokładowego.

Po wojnie Strughold zasiadł na ławie oskarżonych w procesie norymberskim44 jako zbrodniarz

wojenny. Został skazany na 20 lat więzienia. Jednak wyjechał do USA, gdzie zatrudniono go (!!!) do

stworzenia Centrum Medycyny Kosmicznej i miał znaczny udział w przygotowywaniu programu

Apollo (!!!). W podobny sposób w ramach akcji ˝Paperclip˝45 odpowiedzialności uniknęło niestety

wielu zbrodniarzy niemieckich.

BADANIA NAD BRONIĄ V1 I V2 ORAZ NAD BRONIĄ ATOMOWĄ

Prawdopodobnie w rejonie Książa znajdowało się Centrum Dyspozycyjne, które kierowało

badaniami nad najbardziej tajnymi broniami III Rzeszy. Była to śmiercionośna broń chemiczna

najnowszej generacji, opracowana na bazie tabunu i sarinu. A także cudowna broń Hitlera -

Wunderwaffe, która miała odwrócić losy wojny i zapewnić Niemcom zwycięstwo. Nie wiadomo tylko,

co to miała być za broń. 42 Rostkowski J., Zamek Książ - zapomniana tajemnica. Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2013.43 Aeronautyka – nauka o lataniu, zastosowaniu praw fizyki do lotów.44 Proces norymberski - sądowe postępowania karne prowadzone w latach 1945-1949 przeciwko głównym zbrodniarzom III Rzeszy.45 Paperclip - operacja przeprowadzona przez amerykańskie służby specjalne w końcowym okresie II wojny światowej, mająca na celu przerzucenie do USA czołowych niemieckich naukowców i badaczy.

35

W 1944r. pojawiły się już pociski V1 i V2. Miały dużą siłę rażenia, ale koszt ich produkcji był bardzo

wysoki (1 rakieta kosztowała tyle co 5 samolotów bombowców!). Używanie tych rakiet byłoby po

prostu nieopłacalne, bo tańsze by było wysłanie po prostu do ataku tych 5 bombowców z ładunkami

wybuchowymi, na pewno część z nich jeszcze wróciłaby i mogłaby być ponownie wykorzystana.

Dlatego przypuszcza się, że rakiety V1 i V2 były tylko wstępem do produkcji zupełnie innej broni.

A mianowicie: bomby atomowej albo nawet bomby podobnej do neutronowej. Tylko na razie w fazie

prób ich głowice były wypełniane konwencjonalnym materiałem wybuchowym, by ćwiczyć

ewentualnie kierowanie nimi i uzyskiwanie odpowiedniego zasięgu. Docelowo miały pewnie dolecieć

do wybrzeży USA i zniszczyć żyjące tam organizmy (w przypadku bomby neutronowej nie wywołując

przy tym uszkodzeń sprzętu i obiektów). Możliwe też, że naziści opracowali technologię jeszcze

straszniejszej broni: elektronicznej czy broni z wykorzystaniem napędu grawitacyjnego. Takiego

uzbrojenia jeszcze dotychczas nie stworzono i może tej tajemnicy, schowanej w Górach Sowich lub

podziemiach zamku Książ, Niemcy strzegą do dzisiaj46.

Rakiety V2 i skutek ich działania, http://www.dailymail.co.uk

Prace nad bronią były tak tajne, że z ogromnych terenów Dolnego Śląska wysiedlano

ludność, dla pozostałej wprowadzono ograniczenia i pełną kontrolę korespondencji. Niemcy

prowadzili badania pewnie we właściwych podziemiach Riese, o których istnieniu nie mamy

pojęcia, a które następnie starannie ukryli i zamaskowali angażując ogromne siły i środki.

Możliwe, że pozostawili w nich też zrabowane z krajów okupowanych skarby. Aby odwrócić

od nich uwagę, naprędce wybudowali „podziemia maskujące” – i to prawdopodobnie jest ta

część Riese, którą możemy oglądać dzisiaj. Trudno bowiem uwierzyć, że przy wytężonej

pracy tysięcy ludzi przez półtora roku i przy tak ogromnych nakładach finansowych powstały

tylko tak małe obiekty Riese, jak widzimy dzisiaj? Niemożliwe. Tym bardziej, że w czasie

46 Rostkowski J., Zamek Książ - zapomniana tajemnica. Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2013.

36

budowy naziści nie musieli drążyć wszystkich korytarzy, mogli wykorzystywać już istniejące

długie sieci chodników należące do przedwojennych kopalń.

Góry Sowie i zamek Książ wciąż więc czekają na odkrycie swoich tajemnic…

Góry Sowie, http://www.globtroter.pl

Zamek Książ, http://photography999.blog.pl

4. SKARBY ZRABOWANE PRZEZ HITLEROWCÓW UKRYTE NA DOLNYM ŚLĄSKU

37

http://www.ipla.tv

W czasie II wojny światowej Niemcy zagrabili z okupowanych terenów, w tym także

z Polski, ogromną ilość złota, różnych bogactw i dzieł sztuki oraz innych zabytków kultury –

zbiorów muzeów, obrazów, rzeźb, ołtarzy, starodruków, monet i medali, porcelany, szkła,

grafiki, broni, mebli, dywanów czy biżuterii. Pod koniec wojny – w obliczu czekającej ich

klęski - gdzieś je wszystkie ukryli, jak również zabezpieczyli swoje własne zabytki i skarby.

Obawiali się, by nie wpadły one w ręce zbliżających się zwycięskich armii, a zwłaszcza

żołnierzy Armii Czerwonej, którzy w ogóle nie doceniali piękna sztuki, zachowywali się jak

barbarzyńcy i niszczyli wszystko, co napotkali na swojej drodze: palili zamki i rezydencje,

starodruki i zabytkowe meble wyrzucali na śnieg lub przeznaczali na opał, a buty czyścili

cennymi obrazami.47

DLACZEGO NAZIŚCI WYBRALI DOLNY ŚLĄSK NA MIEJSCE UKRYCIA SKARBÓW

Kiedy zbliżał się koniec roku 1944, naziści już wiedzieli, że nie mają szans

na zwycięstwo. Przegrywali na wielu frontach. Rosjanie doszli do linii Wisły, a Brytyjczycy od

dwóch lat prowadzili intensywne naloty na niemieckie miasta. .

Na Dolnym Śląsku wciąż jednak panował spokój. Niemcy uznali, że to najlepsze miejsce

do ukrycia cennych skarbów. Po pierwsze ziemie te od kilkuset lat należały do Niemiec

i naziści byli pewni, że po nawet przegranej wojnie Śląsk pozostanie w granicach Rzeszy. Po

drugie na Dolnym Śląsku wzniesiono wiele zamków i pałaców, których podziemia doskonale

47 Lamparska J., Tajemnice ukrytych skarbów, ASIA-PRESS s.c., Wrocław 1999.

38

nadawały się do przechowania złota, dzieł sztuki, biżuterii i innych cennych przedmiotów

Wreszcie na terenach tych znajdowała się ogromna liczba starych sztolni, jaskiń, wyrobisk,

gdzie można było ukryć kosztowności, było tam też mnóstwo podziemi. A skąd one się tam

wzięły? Otóż po przegranej I wojnie światowej Niemcy mieli nakaz demilitaryzacji czyli

rozbrojenia, musieli więc ukryć fakt, że mimo to wciąż się zbroją. Produkcję broni przenieśli

pod ziemię, a około ¼ podziemnych fabryk zlokalizowali właśnie na Dolnym Śląsku.48

Z wszystkich powyższych powodów hitlerowcy wybrali właśnie te tereny na miejsce ukrycia

swoich skarbów.

Początkowo Niemcy zabezpieczali zbiory w sposób systematyczny i zorganizowany.

Gdy jednak w styczniu 1945 roku front zaczął się gwałtownie zbliżać do Wrocławia, a upadek

Festung Breslau był tylko kwestią czasu, na Dolnym Śląsku zapanowała panika i ukrywanie

kolejnych zbiorów odbywało się już chaotycznie. Tysiące mieszkańców w panice uciekało

na zachód, zabierając ze sobą tylko najpotrzebniejsze przedmioty. Najcenniejsze rzeczy

zostały naprędce ukryte. Prywatni właściciele i dyrektorzy muzeów działali już wtedy

na własną rękę, kryli swoje skarby np. zamurowując je w piwnicach i schowkach, zakopując

w ziemi, zatapiając w stawach. Zabezpieczano złoto Wrocławia, dzieła sztuki, cenne kolekcje.

Policja i SS ukrywała swoje archiwa. Maskowano też podziemne obiekty. Niektórzy badacze

przypuszczają, że być może gdzieś na Dolnym Śląsku naziści schowali też zawartość skarbca

III Rzeszy berlińskiego Reichsbanku, który przechowywał większość rezerw, aktywów,

obligacji, depozytów i złota narodu niemieckiego. Kiedy więc bank ten stał się od początku

1945 roku celem alianckich nalotów, zdecydowano o przewiezieniu znacznej ilości majątku

w bardziej bezpieczne miejsce.49

W latach powojennych tylko w niewielkiej części udało się te skarby odzyskać. Do

dzisiaj nie wiadomo, co się stało na przykład z większością skradzionych dzieł sztuki. Czy

zaginęły już bezpowrotnie? Czy jednak leżą gdzieś bezpiecznie ukryte i czekają na swojego

odkrywcę? Wiele śladów prowadzi poszukiwaczy na Dolny Śląsk, do częściowo zasypanych

bunkrów, kopalni i podziemi zamków. Przyjrzyjmy się zatem niektórym z nich…

MISJA GÜNTHERA GRUNDMANNA

48 Lamparska J., Tajemnice ukrytych skarbów, ASIA-PRESS s.c., Wrocław 1999.49 http://wroclaw.gazeta.pl

39

Niemiecki profesor Günther Grundmann był znawcą i miłośnikiem sztuki, a przy tym

doskonale znał tereny Dolnego Śląska. Dlatego to niemieckie władze powołały go

na stanowisko Konserwatora Zabytków Prowincji Dolnośląskiej i powierzyły misję

„zabezpieczenia” dzieł sztuki.

Początkowo zgodnie z rozporządzeniami z 1939r. dzieła te chowano przede

wszystkim w piwnicach, aby uchronić je przed ewentualnymi nalotami. Dopiero od 1942r.

rozpoczęto prawdziwe potajemne ukrywanie skarbów, by nie wpadły w ręce wroga i nie

uległy zniszczeniu. Miały one być wywiezione z miast i tak schowane, by mogli je odnaleźć

tylko wtajemniczeni.

Od 1942r. Grundmann zaczął organizować specjalne transporty zbiorów – przede

wszystkim wrocławskich, ale także z Berlina i innych miast niemieckich. Do lutego 1945 r.

z Wrocławia wyjechało 207 transportów ze zbiorami państwowymi – czyli kolekcjami

muzeów i archiwów, z dziełami sztuki pochodzącymi z kościołów oraz z kolekcji prywatnych –

wszystkie pod nadzorem konserwatora. Grundmann poszukiwał odpowiednich skrytek dla

nich. Każdą kolekcję dzielił przy tym na kilka części i chował je w różnych miejscach, by

w razie odkrycia przez niepowołane osoby utracie lub zniszczeniu uległa tylko pewna część

tej kolekcji, a nie całość. Chciał je zdeponować m. in. w kopalni gipsu w Bartnikach, ale

dyrekcja kopalni nie wyraziła na to zgody. Nakazał więc, by ukryć je w prywatnych

rezydencjach, zamkach, kościołach, plebaniach, wieżach średniowiecznych, starych

browarach, a nawet więzieniach. W tym celu wykorzystano np. pałac w Warmątowicach

koło Legnicy, gdzie w sześciu dębowych szafach schowano kolekcję kilkudziesięciu tysięcy

monet. W Cieplicach (gdzie Grundmann miał swoją willę) , w Bibliotece Schaffgotschów,

zdeponowano 19 skrzyń zawierających zrabowane polskie dobra: zbiory skarbca katedry

na Wawelu, katedry warszawskiej, Wilanowa, Łazienek, Muzeum Narodowego w Krakowie

i Muzeum Czartoryskich. W niewielkiej karkonoskiej wiosce Przesiece, w górskiej gospodzie

Waldschlösschen odkryto z kolei po wojnie obrazy Matejki i 60 skrzyń śląskich zbiorów.

Takich miejsc do przechowywania skarbów Grundmann miał znacznie więcej. Sporządził

specjalną, zaszyfrowaną ich listę, którą prowadził do 21 czerwca 1944r., a do tego czasu

zdążył wykorzystać 80 skrytek. Po wojnie dokument rozszyfrował Józef Gębczak – polski

historyk sztuki. Polakom udało się wtedy zabezpieczyć skarby z miejsc wymienionych przez

konserwatora, niestety ocalały one tylko częściowo. Część z nich bowiem zabrali Niemcy –

40

w tym sam Grundmann, ale ten uciekając w głąb III Rzeszy zabrał ze sobą tylko te

przedmioty, które uznał za najcenniejsze, w tym m.in. arcydzieło „Madonnę Burmistrza

Meiera” Holbeina. 50

Holbein, Madonna Burmistrza Meiera, http://faragotykgostyn.pl

Wiele innych dzieł zaginęło, zostało rozkradzionych lub zniszczonych na przykład

przez wojska sowieckie. Co więcej, jak się później okazało, lista Grundmanna nie była

kompletna. Otóż po 21 czerwca 1944r. - aż do lutego 1945r., kiedy to konserwator umknął

z Dolnego Śląska- nadal ukrywał on dzieła sztuki i prawdopodobnie zdołał zorganizować

jeszcze około 100 kolejnych skrytek! Tym razem nie były to już pałace i ich piwnice, ale stare

wyrobiska, sztolnie, lochy – niestety nie wiadomo, które. Grundmann z pewnością zapisał

listę także i tych miejsc, ale na nieszczęście nie pozostał po niej żaden ślad. Znaczna

większość tych skarbów nigdy nie została odnaleziona, a tylko na niektóre z nich natrafiono

po wojnie zupełnie przypadkowo.51

Działalność Grundmanna oceniana jest przez historyków niejednoznacznie. Z jednej

strony zapisał się dobrze: chciał ratować dzieła sztuki przed zniszczeniem. Z drugiej był

przestępcą – usiłował zrabować nasze stare, polskie skarby.

GRABIEŻE HANSA FRANKA

50 Lamparska J., Tajemnice ukrytych skarbów, ASIA-PRESS s.c., Wrocław 1999.51 Lamparska J., Tajemnice ukrytych skarbów, ASIA-PRESS s.c., Wrocław 1999.

41

Po klęsce kampanii wrześniowej 28 września 1939 roku III Rzesza i ZSRR na mocy układu

o granicach i przyjaźni podzieliły pomiędzy siebie obszar II Rzeczypospolitej. Część terenów

zajętych przez Niemcy Adolf Hitler włączył bezpośrednio do III Rzeszy, natomiast

z pozostałych utworzono Generalne Gubernatorstwo, całkowicie podległe III Rzeszy

i z władzami okupacyjnymi. Generalnym Gubernatorem został Hans Frank, a jego główną

siedzibą stał się Kraków.

Hans Frank za zgodą Hitlera zarządził niezwłocznie konfiskatę majątku byłego

państwa polskiego i rozpoczął jego rozkradanie. Najcenniejsze przedmioty i dzieła sztuki -

obrazy, rzeźby, meble, grafiki, starodruki, przedmioty rzemiosła artystycznego - wywożono

na jego rozkaz początkowo do Krakowa, gdzie najcenniejsze przeznaczano dla Hitlera albo

ozdabiały gabinet generalnego gubernatora na Wawelu lub jego prywatną rezydencję

w Górnej Bawarii. Resztę tymczasowo przechowywano w Bibliotece Jagiellońskiej, by

następnie po sfotografowaniu i dokładnym opisaniu przekazać je w głąb III Rzeszy, a więc

i na Dolny Śląsk, który był w tym czasie jej prowincją. Dekorowano nimi między innymi

urzędy i prywatne mieszkania niemieckich funkcjonariuszy. Część dzieł zostało przekazanych

marszałkowi Hermannowi Göringowi jako prezenty.52

Hans Frank na paradzie w Krakowie w 1939r. i Hans Frank na Wawelu; http://www.audiovis.nac.gov.pl

Jednym z głównych celów grabieży hitlerowców stały się zbiory zamku królewskiego

i Muzeum Narodowego w Warszawie oraz Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie.

Wśród nich znajdował się jeden z najsłynniejszych obrazów Rafaela Santiego: „Portret

młodzieńca”, którego nie odnaleziono do dzisiaj, oraz „Krajobraz z miłosiernym

52 Wrzesiński S., Urban K., Skarby III Rzeszy ukryte na Dolnym Śląsku, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2013.

42

Samarytaninem” Rembrandta i „Dama z łasiczką” Leonardo da Vinci, które udało się

odzyskać po wojnie.

Dama z łasiczką Leonardo da Vinci, http://pl.wikipedia.org Portret młodzieńca Rafael Santi, http://images.search.yahoo.com

Rembrandt Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem, http://pl.wikipedia.org

Od lipca 1944r., kiedy Armia Czerwona dotarła do wschodnich obszarów dawnej

Rzeczpospolitej i wraz z Armią Krajową zajęła Lwów, generalny gubernator zaczął myśleć

43

o wywiezieniu ważnych przedmiotów z Krakowa. Wtedy wysłał swoich zaufanych ludzi

właśnie na Dolny Śląsk, by znaleźli odpowiednie skrytki. Zabezpieczone skrzynie ze skarbami

gubernatora trafiły między innymi do pałacu w Sichowie pod Jaworem, być może również

do domu niemieckiego powieściopisarza - noblisty Gerharta Hauptmanna w Jagniątkowie

i kopalni gipsu w Niwicach. W ślad za nimi 17 stycznia 1945 roku podążył sam gubernator,

uciekając przed zbliżającymi się wojskami sowieckimi53. Do dzisiaj wielu z tych wywiezionych

eksponatów nie udało się odnaleźć.

INNE WZMIANKI O UKRYTYCH SKARBACH

W literaturze można spotkać jeszcze wiele innych wzmianek o ukrytych skarbach III

Rzeszy na Dolnym Śląsku. Pojawiają się relacje świadków, którzy pamiętają tajemnicze

transporty przybywające zwłaszcza pod koniec wojny na te tereny.

Jednym z takich źródeł informacji są listy pewnego niemieckiego sapera Leonharda

von Schrecka, które otrzymała wiele lat po wojnie redakcja gazety „Słowa Polskiego”.

Do dzisiaj nie wiadomo, czy Schreck napisał w nich prawdę, ponieważ w jego opisach

doszukano się nieścisłości. Ale z drugiej strony trzeba pamiętać, że swoje wspomnienia spisał

on dopiero po wielu latach, mógł więc dokładnie wszystkiego już nie pamiętać.

Zgodnie z treścią jego listów saperowi i kilkudziesięciu esesmanom powierzono w styczniu

1945r. misję poprowadzenia tajnych konwojów i ukrycia wielkich skrzyń z nieznaną im

zawartością. Akcję przeprowadzono między innymi w tunelach u stóp góry Ślęży i w zamku

Grodno, a zadaniem Schrecka było podkładanie ładunków wybuchowych tak, by zasypać

gruzem, skałami i ziemią wejścia do skrytek, które następnie maskowano gałęziami.

Żołnierze, którzy brali udział w tajnych konwojach, nigdy nic o sobie nie wiedzieli.

Po zakończeniu prac likwidowano wszystkich świadków, rozstrzeliwano robotników, zabijano

nawet własnych, niemieckich żołnierzy i esesmanów. Przy życiu pozostawali tylko nieliczni:

najwyżsi rangą oficerowie i funkcjonariusze, którzy znali miejsca ukrycia skrzyń. Sam von

Schreck także miał być zlikwidowany; został postrzelony przez głównego oficera. Ostatecznie

cudem udało mu się przeżyć, ale przez wiele lat się ukrywał i nawet zmienił swoje nazwisko54.

53 Wrzesiński S., Urban K., Skarby III Rzeszy ukryte na Dolnym Śląsku, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2013.54 Lamparska J., Tajemnice ukrytych skarbów, ASIA-PRESS s.c., Wrocław 1999.

44

Wiadomo, że drogocenne skarby zostały również zgromadzone w zamku Czocha niedaleko

Jeleniej Góry, nad jeziorem Leśna. Zamek Czocha był prawdopodobnie też szkołą szyfrantów,

tajemniczą twierdzą szyfrów. Właściciel zamku – drezdeński bankier baron Ernest von

Gütschoff – kolekcjonował rzadkie księgi, broń, wyroby snycerskie i obrazy, często

pochodzące z muzeów rosyjskich, w tym na przykład zabytkowe srebrne ikony z Ławry

Peczerskiej. Posiadał podobno nawet insygnia koronacyjne carów rosyjskich ukryte

w podziemnym skarbcu. Gdy w 1945 r. do zamku zbliżali się sowieci, baron uciekł wraz

z częścią dzieł sztuki. Zbiory jego biblioteki przejęła polska komisja rewindykacyjna. Pozostałe

skarby zrabowała prawdopodobnie w 1946r. klucznica barona przy pomocy burmistrza

Leśnej. Złodzieje rozpruli sejf, a następnie wywieźli jego zawartość dwiema ciężarówkami

w stronę granicy czechosłowackiej. Ale mieli trochę pecha. Celnicy na granicy zatrzymali

jeden z samochodów i zawrócili go do Polski. Carskie skarby z tej ciężarówki gdzieś później

zaginęły, prawdopodobnie zostały rozkradzione. Burmistrzowi z jego pomocnicą udało się

natomiast drugim samochodem dotrzeć do zachodnich Niemiec wraz z pozostałą częścią

skarbu. Później Gütschoff odnalazł tam swoją klucznicę i oskarżył ją o zagarnięcie jego dóbr,

ale nie udało mu się nic udowodnić, a wkrótce zginął w wypadku samochodowym55.

Kolejna wzmianka o ukrytych skarbach pochodziła od bratanicy Josepha

Schoenauera, proboszcza kościoła jezuitów we Wrocławiu. Tuż przed kapitulacją Festung

Breslau ksiądz dostał rozkaz od dowódców twierdzy: miał zabezpieczyć najcenniejsze zabytki

sztuki sakralnej z wrocławskich kościołów. Zebrał więc najważniejsze przedmioty i schował je

w sobie tylko znanym miejscu. Po wojnie zwierzył się z tego komuś, a świadkiem rozmowy

była bratanica księdza, wówczas mała dziewczynka. Po wielu latach przypomniała sobie

zasłyszane informacje i dzięki niej udało się odnaleźć ukryty skarb56.

Inna historia dotycząca tajemnicy ukrytych skarbów opowiada o kapitanie Herbercie

Klose, który w 1953r. został aresztowany przez UB pod zarzutem prowadzenia sabotażu

i organizowania Wehrwolfu na Dolnym Śląsku. W czasie śledztwa był torturowany i w końcu

złożył zeznania na temat ukrycia wrocławskiego złota. Klose wraz z pułkownikiem SS

Ollenhauerem otrzymali zadanie wyruszenia w teren i wybrania odpowiednich miejsc

55 Skowroński J., Skarby Trzeciej Rzeszy. Tajemnice zamku Czocha. Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2010. 56 Torz M., Wielka sensacja. Skarb z III Rzeszy w Polsce, wiadomości onet, 8.10.2011r.

45

do ukrycia bezcennych skrzyń z Wrocławia. Po kilkudniowej wyprawie pułkownik wytypował

kilka schowków, wśród których był zamek w Grodźcu i Wielisławka57.

Jako inne miejsca ukrycia cennych przedmiotów wskazuje się też wiele innych rejonów.

Wśród nich wymieniane są forty w Srebrnej Górze, studnie w okolicach Bolesławca, groty

w pobliżu Kiełczyna, okolice góry Goruszki58, a także podziemia pod stadionem olimpijskim

we Wrocławiu, góra Ślęża, klasztor sióstr magdalenek w Lubaniu (gdzie miał zostać schowany

skarb marszałka Göringa), okolice Lwówka Śląskiego, okolice Wlenia, podziemia rezydencji

w Sobocie i Nielestnie59.

Trudno jednak ustalić dokładne miejsca ukrycia tych skarbów. Mogą się one znajdować

w zasypanych tunelach i grotach, a dotarcie do nich wymagałoby użycia specjalistycznego,

drogiego sprzętu. Poza tym penetrowanie tych miejsc na własną rękę może okazać się

bardzo niebezpieczne, gdyż nie jest wykluczone, że tereny te są wciąż zaminowane

od czasów II wojny światowej. Ruiny mogą też grozić zawaleniem. Dlatego pewnie ukryte

skarby III Rzeszy jeszcze nieprędko zostaną odnalezione…

WNIOSKI

57 Wrzesiński S, Urban K., Na tropach skarbów i depozytów Trzeciej Rzeszy, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2014.58 Wrzesiński S., Urban K., Skarby III Rzeszy ukryte na Dolnym Śląsku, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2103.59 Wrzesiński S, Urban K., Na tropach skarbów i depozytów Trzeciej Rzeszy, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2014.

46

1. Po klęsce I wojnie światowej w Niemczech zapanował głęboki kryzys. W tej sytuacji

łatwo do głosu doszła nazistowska partia NSDAP z Adolfem Hitlerem na czele, która

obiecywała Niemcom poprawę bytu, władzę nad światem i Tysiącletnią Rzeszę.

Wkrótce Hitler ogłosił powstanie III Rzeszy, uzyskał pełnię władzy i wprowadził

w kraju ustrój totalitarny. Prowadząc agresywną politykę, doprowadził do wybuchu II

wojny światowej. Jego poczynania spotkały się z poparciem znacznej części

społeczeństwa. W szczególności „fortecą” partii NSDAP okazał się Wrocław, gdzie

Hitler zdobył w wyborach absolutną większość głosów, a na jego cześć odbywały się

ogromne manifestacje. Gdy Armia Czerwona dotarła do linii Wisły, w dniu 25 sierpnia

1944r. Hitler ogłosił Wrocław miastem-twierdzą (Festung Breslau), które w żadnym

wypadku nie może się poddać. Rzeczywiście, twierdza broniła się jeszcze po upadku

Berlina i skapitulowała dopiero 6 maja 1945r. Pod koniec wojny na terenie Dolnego

Śląska Niemcy utworzyli podziemną organizację Werwolf, ostatnich żołnierzy Hitlera,

którzy mieli szerzyć dywersję, sabotaż oraz pilnować ukrytych skarbów i instalacji.

Działała do około 1947roku.

2. We Wrocławiu do dzisiaj zachowało się wiele śladów po nazistach i ich

monumentalnej architekturze. Możemy obejrzeć dawne siedziby władz

nazistowskich: wzgórze Liebicha, Urząd Wojewódzki i Bibliotekę Uniwersytecką ,,Na

Piasku”, a także miejsce przemówień Hitlera – Hotel Monopol, przespacerować się

ulicami, gdzie kiedyś odbywały się festzugi czyli ogromne manifestacje na cześć

Führera. Pozostało kilka charakterystycznych dla nazistów budynków, miejsca

hitlerowskich kaźni oraz niektóre schrony przeciwlotnicze i bunkry. Oficjalna

architektura niemieckiego nazizmu nawiązywała do neoklasycyzmu. Hitler uważał, że

konieczne jest planowanie monumentalnej, gigantycznej zabudowy, która będzie

spełniać propagandowe cele państwa nazistowskiego.

3. Niemcy rozpoczęli od listopada 1943 roku realizację tajnego projektu Riese w Górach

Sowich. Wybudowali gigantyczne kompleksy podziemnych tuneli i hal oraz

wykorzystali w tym celu zamek Książ z jego podziemiami. Nie wiadomo dokładnie,

jakie było ich przeznaczenie. Przypuszcza się, że miała tu być tajna kwatera Hitlera

i jego sztabu, schrony przeciwlotnicze, podziemne fabryki zbrojeniowe, ale

najprawdopodobniej naziści prowadzili w nich tajne badania nad nową bronią. Na

Dolnym Śląsku Niemcy dokonywali też eksperymentów na ludziach. Szczególnie

47

„wsławił” się tu zbrodniarz wojenny Hubertus Strughold, który na potrzeby lotnictwa

Luftwaffe przeprowadzał na więźniach obozów koncentracyjnych badania z niskimi

ciśnieniami i oziębianiem, zabijając przy tym wielu ludzi.

4. Naziści w czasie II wojny światowej zagrabili ogromną ilość skarbów

z okupowanych terenów. Pod koniec wojny, w obliczu zbliżającej się klęski,

wszystkie je ukryli i zamaskowali, prawdopodobnie gdzieś właśnie na Dolnym Śląsku,

w podziemiach zamków, tunelach, jaskiniach i starych sztolniach. Ukrywaniem

skarbów zajmował się między innymi Günther Grundmann, konserwator zabytków

Prowincji Dolnośląskiej, a także Gneralny Gubernator Hans Frank. W latach

powojennych tylko w niewielkiej części udało się odzyskać te drogocenne

przedmioty. Do dzisiaj nie wiadomo, co się stało na przykład z większością

skradzionych dzieł sztuki. Wśród zaginionych znajduje się jeden z najsłynniejszych

obrazów Rafaela Santiego: „Portret młodzieńca”, którego nie odnaleziono do dzisiaj.

Również wiele innych arcydzieł czeka na swojego odkrywcę.

SUMMARY

48

The aim of our work was to present:

1. the short history of the third Reich, Nazism, the start of the Second World War, the war in

Lower Silesia and the establishment of Festung Breslau and Werwolf,

2. the places connected with Nazism in Breslau,

3. the top secret building project in Lower Silesia called Riese (for Hitler’s main headquarters,

military factory or the most probably – for underground experimental laboratories) and

experiments on people made by the Nazis,

4. and the secret of treasure stolen by Germans in occupied countries and then hidden

somewhere in Lower Silesia at the end of war.

The third Reich was established in 1933 by Adolf Hitler, who became the Führer of the

German nation. His Nazi party NSDAP had support of the majority of the German society

(especially in Breslau) so they won the election in 1933. Soon he led to the outbreak of The

Second World War. In August 1944 Hitler announced the creation of a fortress Breslau,

which can never surrender. His last soldiers in Lower Silesia formed the organization called

Werwolf. In our project we discuss in details the monumental architecture of Nazis in

Breslau, demonstrations in honor of Führer, creating underground complexes in the Owlish

Mountains, criminal human studies of Hubertus Strughold, the experiments with the new

bombs and hiding the treasure in secret places at the end of war.

BIBLIOGRAFIA

49

Książki i mapy:

1. Cera Janusz, Góry Sowie. Podziemne kompleksy Riese. Mapa skali 1:10000, Kraków,

Wyd. 1, Wydawnictwo INTER-CERA Joanna Cera, 2006, ISBN 83-910649-7-2.

2. Dobesz Janusz, Wrocławska architektura spod znaku swastyki na tle budownictwa

III Rzeszy, Wrocław, Wyd. 1, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 1999,

ISBN 8370854478.

3. Kamiński Artur, Wrocławskie targi i wystawy w systemie propagandy hitlerowskiej

w latach 1933-1944, Wrocław, Wyd. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,

2001, ISBN 8322921314.

4. Lamparska Joanna, Tajemnice ukrytych skarbów, Wrocław, Wyd. 2, Wydawnictwo

ASIA-PRESS s.c., 1999, ISBN 83-911546-1-9.

5. Peikert Paul, Kronika dni oblężenia Wrocław 22 I-6 V 1945, Wrocław, Wyd. 4,

Ossolineum, 2008, ISBN 978-83-04-04988-8.

6. Rostkowski Jerzy, Zamek Książ – zapomniana tajemnica, Warszawa, Wyd. 1, Agencja

Wydawnicza CB, 2013, ISBN 83-7339-031-6.

7. Skowroński Janusz, Skarby Trzeciej Rzeszy. Tajemnice zamku Czocha, Warszawa, Wyd.

4, Agencja Wydawnicza CB, 2010, ISBN 978-83-7339-020-0.

8. Wrzesiński Szymon, Urban Krzysztof, Na tropach skarbów i depozytów Trzeciej Rzeszy,

Kulisy rewindykacji i poszukiwań na Dolnym Śląsku, Warszawa, Wyd. 1, Agencja

Wydawnicza CB, 2014, ISBN 978-83-7339-131-4.

9. Wrzesiński Szymon, Urban Krzysztof, Skarby III Rzeszy ukryte na Dolnym Sląsku.

Relacje, dokumenty, wspomnienia, Warszawa, Wyd. 1, Agencja Wydawnicza CB, 2013,

ISBN 978-83-7339-124-6.

Strony internetowe:

1. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl

2. http://dolny-slask.org.pl

3. http://halastulecia.pl

4. http://monopolwroclaw.hotel.com.pl

50

5. http://wroclaw.gazeta.pl

6. http://www.festungbreslau.wroclaw.pl

7. http://www.historycy.org

8. http://www.tvn.24.pl/wroclaw,44/hitler-picasso-dietrich-znani-goscie-monopolu

9. Torz Marcin, Wielka sensacja. Skarb III Rzeszy w Polsce, Wiadomości Onet 8.10.2011

[dostęp: 1.10.2014], dostępny w Internecie: www.onet.pl.

10. Targański Tomasz, Kolos, który przytłacza już samym widokiem, Gazeta Wrocławska,

22.10.2010 [dostęp 30.09.2014], dostępny w Internecie: WWW.dziennikpolski24.pl.

Uzupełnić książki Szymona + brakujące:

10. Frodien Ulrich, Umierające miasto Karta : kwartalnik historyczny, 31.10.2000, str.

66-91

11. Relacja ustna P. Tomasik

12. *„ *„Nieznane tajemnice III Rzeszy na Dolnym Śląsku” Wróbel B., Agencja Wydawnicza CB 2014 – o fabrykach zbrojeniowych i schronach przeciwlotniczych – wziąć od Bogusia!