PİERRE JOSEPH PROUDHON PİERRE JOSEPH PROUDHON (1809 -1865) (1809 -1865)

Öteki sosyalistler gibi, Proudhon'un Öteki sosyalistler gibi, Proudhon'un hareket noktası da özel mülkiyetin hareket noktası da özel mülkiyetin eleştirilmesi olmuştur.eleştirilmesi olmuştur.Özel mülkiyet ve rekabet serbestisine Özel mülkiyet ve rekabet serbestisine dayanan kapitalist sistem yerine daha adil dayanan kapitalist sistem yerine daha adil bir sistem kurmak için çareyi, Saint - bir sistem kurmak için çareyi, Saint - Simonizm, R. Owen, Fourier, Louis Blanc Simonizm, R. Owen, Fourier, Louis Blanc gibi kendinden önceki sosyalistlerin üretim gibi kendinden önceki sosyalistlerin üretim ve bölüşüm organizasyonunu değiştirme ve bölüşüm organizasyonunu değiştirme yolundaki önerilerinden farklı olarak yolundaki önerilerinden farklı olarak mübadele organizasyonunu değiştirmede mübadele organizasyonunu değiştirmede bulmaktadır. bulmaktadır.

Bir köylü ailesinin çocuğu olan Proudhon Bir köylü ailesinin çocuğu olan Proudhon küçük yaşta hayatını kazanmak zorunda küçük yaşta hayatını kazanmak zorunda kalmış, bir basım evinde tashihçilik kalmış, bir basım evinde tashihçilik yapmış, basım evi sahibi olmuş, bu arada yapmış, basım evi sahibi olmuş, bu arada bol okuma fırsatı bulmuş, toplumdaki bol okuma fırsatı bulmuş, toplumdaki adaletsizliklerden şikâyetçi bir kimsedir. adaletsizliklerden şikâyetçi bir kimsedir. 1840 da henüz 31 yaşında iken 1840 da henüz 31 yaşında iken yayınladığı «Qu'est-ce que la propriété» yayınladığı «Qu'est-ce que la propriété» — Mülkiyet Nedir? — adlı kitabı ile ün — Mülkiyet Nedir? — adlı kitabı ile ün kazanmıştır. Kitabının çeşitli yerlerinde bu kazanmıştır. Kitabının çeşitli yerlerinde bu soruya verdiği yanıt «mülkiyet hırsızlıktır» soruya verdiği yanıt «mülkiyet hırsızlıktır» olmuştur. olmuştur.

«Mülkiyet nedir?» sorusuna «mülkiyet «Mülkiyet nedir?» sorusuna «mülkiyet hırsızlıktır» yanıtı yeni değildir. hırsızlıktır» yanıtı yeni değildir. Kendisinden önce gelen sosyalistler de Kendisinden önce gelen sosyalistler de özel mülkiyeti eleştirmişlerdir. Ancak, o özel mülkiyeti eleştirmişlerdir. Ancak, o özel mülkiyete karşı değildir. Ona göre özel mülkiyete karşı değildir. Ona göre mülkiyet çalışmayı teşvik eder; aile mülkiyet çalışmayı teşvik eder; aile mülkiyete dayanır; mülkiyetsiz ilerleme mülkiyete dayanır; mülkiyetsiz ilerleme olmaz. olmaz.

Mesele özel mülkiyeti ortadan kaldırmak Mesele özel mülkiyeti ortadan kaldırmak değil, onu zararsız hale getirmek, onu değil, onu zararsız hale getirmek, onu herkese açık tutmaktır. O özel mülkiyetin herkese açık tutmaktır. O özel mülkiyetin çalışmadan kazanç sağlamasını çalışmadan kazanç sağlamasını eleştirmektedir. O kira, rant, faiz, kâr, eleştirmektedir. O kira, rant, faiz, kâr, iskonto, komisyon gibi emeksiz gelirlere, iskonto, komisyon gibi emeksiz gelirlere, imtiyaz ve tekellerin sağladığı haksız imtiyaz ve tekellerin sağladığı haksız kazançlara karşıdır. kazançlara karşıdır.

Proudhon kapitalizme olduğu kadar, Proudhon kapitalizme olduğu kadar, komünizme ve sosyalizme de karşıdır. O komünizme ve sosyalizme de karşıdır. O okuyucularının kendisini yanlış okuyucularının kendisini yanlış anlamalarına meydan vermemek, kendi anlamalarına meydan vermemek, kendi çözümünü daha iyi değerlendirmelerini çözümünü daha iyi değerlendirmelerini sağlamak amacı ile komünistlere hücum sağlamak amacı ile komünistlere hücum eden, onlara karşı «benden uzak durun eden, onlara karşı «benden uzak durun komünistler! Sizin halihazır varlığınız komünistler! Sizin halihazır varlığınız benim için pis bir koku, bakışınız berbattır» benim için pis bir koku, bakışınız berbattır» diyecek kadar sert ifadeler kullanmıştır. diyecek kadar sert ifadeler kullanmıştır.

Ona göre sosyalistler mev cut sistemden Ona göre sosyalistler mev cut sistemden kurtulma için, daha iyisini bulmadan, bu sistemi kurtulma için, daha iyisini bulmadan, bu sistemi tahrip etmek istemektedirler. Mesele işbölümü, tahrip etmek istemektedirler. Mesele işbölümü, kolektif güç, rekabet, kredi, mülkiyet ve hürriyet kolektif güç, rekabet, kredi, mülkiyet ve hürriyet gibi ekonomik kurumları ezmek değil, onların za gibi ekonomik kurumları ezmek değil, onların za rar vermelerini önlemektir. Kendinden önceki rar vermelerini önlemektir. Kendinden önceki sosyalistler rekabeti kooperasyon ve emeğin sosyalistler rekabeti kooperasyon ve emeğin organizasyonu ile, özel mülkiyeti müşterek organizasyonu ile, özel mülkiyeti müşterek mülkiyet ve kollektivizmle, kişisel çıkar motifini mülkiyet ve kollektivizmle, kişisel çıkar motifini ıstırap, sevgi, kardeşlik, kendine görev sayma ıstırap, sevgi, kardeşlik, kendine görev sayma motifleri ile ikame etmek istemişlerdir. motifleri ile ikame etmek istemişlerdir.

Proudhon'a göre, bunların hiç birisi tatmin Proudhon'a göre, bunların hiç birisi tatmin edici değildir. O özgürlüklere büyük önem edici değildir. O özgürlüklere büyük önem vermektedir. 1848 deki seçim söylevinde vermektedir. 1848 deki seçim söylevinde seçmenlerine şöyle demiştir: «Benim seçmenlerine şöyle demiştir: «Benim bütün sistemim özgürlüğe dayanır. Vicdan bütün sistemim özgürlüğe dayanır. Vicdan özgürlüğü, basın hürriyeti, iş ve eğitim özgürlüğü, basın hürriyeti, iş ve eğitim özgürlüğü, rekabet serbestisi, emek ve özgürlüğü, rekabet serbestisi, emek ve çalışmanın meyvelerine serbestçe sahip çalışmanın meyvelerine serbestçe sahip olma özgürlüğü ve 1789 ve 1793 olma özgürlüğü ve 1789 ve 1793 sistemidir; Quesnay, Turgot ve J.B. Say'in sistemidir; Quesnay, Turgot ve J.B. Say'in sistemidir. sistemidir.

O özel mülkiyeti eleştirirken, müşterek O özel mülkiyeti eleştirirken, müşterek mülkiyeti savunmamıştır. Ona göre, mülkiyeti savunmamıştır. Ona göre, müşterek mülkiyet güçlülerin zayıfları müşterek mülkiyet güçlülerin zayıfları sömürmesine yol açar. Müşterek mülkiyet sömürmesine yol açar. Müşterek mülkiyet de hırsızlıktır. O özel mülkiyet ile müşterek de hırsızlıktır. O özel mülkiyet ile müşterek mülkiyet arasında bir dünya yaratmak mülkiyet arasında bir dünya yaratmak istemektedir istemektedir

Proudhon kişisel çıkarlara göre hareket Proudhon kişisel çıkarlara göre hareket etme motifinin sevgi, kardeşlik, kendine etme motifinin sevgi, kardeşlik, kendine görev sayma motifleri ile ikame edilmesine görev sayma motifleri ile ikame edilmesine taraftar görünmemektedir. Bunlar bir taraftar görünmemektedir. Bunlar bir insanın başka bir insanla olan ilişkilerinde insanın başka bir insanla olan ilişkilerinde kendisini feda etmesi, başkalarına bağlı kendisini feda etmesi, başkalarına bağlı olmasını ifade eder. Oysa insanlar eşit olmasını ifade eder. Oysa insanlar eşit hakka sahiptirler; aralarındaki ilişkiler adil hakka sahiptirler; aralarındaki ilişkiler adil olmalıdır. olmalıdır.

Adalet başka kişilerin kendisine eşit bir kişi Adalet başka kişilerin kendisine eşit bir kişi olarak kabulü, insanların karşılıklı olarak kabulü, insanların karşılıklı saygınlığıdır. Karşılıklı saygı mantıki saygınlığıdır. Karşılıklı saygı mantıki olarak hizmette karşılığa dayanır.. Eşit olarak hizmette karşılığa dayanır.. Eşit karşılık, eşit hizmet insanın çözmesi karşılık, eşit hizmet insanın çözmesi gereken ödevi olmalıdır. Adalet ilkesi gereken ödevi olmalıdır. Adalet ilkesi iktisadi yönden hizmetlerin karşılıklı iktisadi yönden hizmetlerin karşılıklı olmasını ifade eder. Hizmette karşılıklılık olmasını ifade eder. Hizmette karşılıklılık iktisadi organizasyonu yönlendiren ilke iktisadi organizasyonu yönlendiren ilke olmalıdır.olmalıdır.

Proudhon özel mülkiyetin çalışmadan Proudhon özel mülkiyetin çalışmadan kazanç sağlamasına, hizmetin karşılıklılığı kazanç sağlamasına, hizmetin karşılıklılığı ilkesine ters düştüğü için karşıdır. Yoksa o ilkesine ters düştüğü için karşıdır. Yoksa o mülkiyete karşı değildir. Böylece o özel mülkiyete karşı değildir. Böylece o özel mülkiyete, çalışma ve mübadele mülkiyete, çalışma ve mübadele özgürlüğüne dokunmadan mülkiyetin ana özgürlüğüne dokunmadan mülkiyetin ana özelliğini ortadan kaldırmak, emeksiz özelliğini ortadan kaldırmak, emeksiz gelire son vermek istiyor. Bunun için diğer gelire son vermek istiyor. Bunun için diğer sosyalistler gibi, maddi üretim araçlarının sosyalistler gibi, maddi üretim araçlarının toplumlaştırılmasını zorunlu görmüyor. O toplumlaştırılmasını zorunlu görmüyor. O çareyi mübadele bankası'nda buluyor.çareyi mübadele bankası'nda buluyor.

Proudhon'un bu konudaki düşüncesini Proudhon'un bu konudaki düşüncesini şöyle özetleyebiliriz: Sermayenin şöyle özetleyebiliriz: Sermayenin sermayedara faiz, iskonto, kira v.b. adı sermayedara faiz, iskonto, kira v.b. adı altında işçilerin ürünleri, üzerinde efendi altında işçilerin ürünleri, üzerinde efendi hakkı veren çeşitleri arasında en önemlisi hakkı veren çeşitleri arasında en önemlisi paradır. Çünkü sermaye piyasaya para paradır. Çünkü sermaye piyasaya para biçiminde arz olunur. Eğer para faiz biçiminde arz olunur. Eğer para faiz almadan ödünç verilebilirse, diğer almadan ödünç verilebilirse, diğer sermaye çeşitlerinde de efendi hakkı sermaye çeşitlerinde de efendi hakkı ortadan kalkar. ortadan kalkar.

Ona göre bir mübadele bankası kurularak, Ona göre bir mübadele bankası kurularak, bu bankanın kendisine getirilen senetleri bu bankanın kendisine getirilen senetleri mübadele bonosu ile iskonto etmesi mübadele bonosu ile iskonto etmesi sağlanır, işçiye derhal ve faizsiz gerekli sağlanır, işçiye derhal ve faizsiz gerekli sermayenin tedariki olanağı verilirse, sermayenin tedariki olanağı verilirse, sermaye sahiplerine emeksiz gelir sermaye sahiplerine emeksiz gelir sağlama olanağı ortadan kaldırılmış olur. sağlama olanağı ortadan kaldırılmış olur. işçiler emeklerinin karşılığını tam olarak işçiler emeklerinin karşılığını tam olarak elde edeceklerinden mübadelede elde edeceklerinden mübadelede karşılıklılık sağlanmış olur.karşılıklılık sağlanmış olur.

Proudhon'un bu düşüncesine karşı şu Proudhon'un bu düşüncesine karşı şu eleştiriler ileri sürülmüştür: Proudhon eleştiriler ileri sürülmüştür: Proudhon paranın görevlerini iyi kavrayamamıştır; paranın görevlerini iyi kavrayamamıştır; para ile sermayeyi birbirine karıştırmıştır; para ile sermayeyi birbirine karıştırmıştır; faiz konusunu çözümleyememiştir. Bu faiz konusunu çözümleyememiştir. Bu nedenle mübadele bankası ölü doğmuş nedenle mübadele bankası ölü doğmuş çocuğa benzetilebilir.çocuğa benzetilebilir.

Proudhon anarşizmin de kurucusudur. Proudhon anarşizmin de kurucusudur. Ona göre, hükümet gerekli bir kurum Ona göre, hükümet gerekli bir kurum değildir. O «je ne veux ni gouverner ni etre değildir. O «je ne veux ni gouverner ni etre gouverner» demektedir. Proudhon'un gouverner» demektedir. Proudhon'un sosyalizm üzerindeki etkisinin fazla olduğu sosyalizm üzerindeki etkisinin fazla olduğu söylenemez.söylenemez.

Fransa'da 1848 ihtilali sosyalist Fransa'da 1848 ihtilali sosyalist düşüncelerin gerçekleşmesi için büyük bir düşüncelerin gerçekleşmesi için büyük bir fırsat meydana getirmiştir. Fakat çok fırsat meydana getirmiştir. Fakat çok geçmeden bu düşüncelerin hayal mahsulü geçmeden bu düşüncelerin hayal mahsulü olduğu anlaşılmış bir kısmının kötü olduğu anlaşılmış bir kısmının kötü düşünceli olması, bir kısmının sabrının düşünceli olması, bir kısmının sabrının tükenmesi, sosyalist düşünceleri ileri süren tükenmesi, sosyalist düşünceleri ileri süren ve uygulamaya koyanların beceriksizlikleri, ve uygulamaya koyanların beceriksizlikleri, acele etmeleri, deneylerin bir bölümünü acele etmeleri, deneylerin bir bölümünü gülünç duruma düşürmüş ve halkın gülünç duruma düşürmüş ve halkın nefretini üzerine çekmiştir.nefretini üzerine çekmiştir.

Bizzat KBizzat K. . Marx bu sosyalistlere utopist Marx bu sosyalistlere utopist sosyalistler demektedir. 1848 ihtilâlinin en sosyalistler demektedir. 1848 ihtilâlinin en önemli sebebi çalışma hakkını sağlamaktı. önemli sebebi çalışma hakkını sağlamaktı. Proudhon bile, çalışma hakkını verin, Proudhon bile, çalışma hakkını verin, mülkiyet sizin olsun demişti. Geçici mülkiyet sizin olsun demişti. Geçici Hükümet Louis Blanc'in etkisi ile bu hakkı Hükümet Louis Blanc'in etkisi ile bu hakkı tanımış ve milli atölyeler kurmuştu. tanımış ve milli atölyeler kurmuştu.

Ancak bu atölyeler Louis Blanc tarafından Ancak bu atölyeler Louis Blanc tarafından düşünülen sosyal atölyelerden farklı düşünülen sosyal atölyelerden farklı nitelikte idi. Sosyal atölyeler üretim nitelikte idi. Sosyal atölyeler üretim kooperatifleri biçiminde düşünülmüştü. kooperatifleri biçiminde düşünülmüştü. Milli atölyeler ise, işsizler için bir iş yeri idi. Milli atölyeler ise, işsizler için bir iş yeri idi. İhtilâlde işsizlerin sayısı artmıştı, illerden İhtilâlde işsizlerin sayısı artmıştı, illerden pek çok işsiz de Paris'e gelmişlerdi. pek çok işsiz de Paris'e gelmişlerdi. Hoşnutsuzluk giderek artıyordu. Hoşnutsuzluk giderek artıyordu.

Milli atölyeler politik tartışma konusu oldu Milli atölyeler politik tartışma konusu oldu ve giderek ortadan kaldırılması düşüncesi ve giderek ortadan kaldırılması düşüncesi güç kazandı. Yeni bir ayaklanma oldu. güç kazandı. Yeni bir ayaklanma oldu. Herkes bu sonuçtan çalışma hakkını Herkes bu sonuçtan çalışma hakkını sorumlu görüyordu. Anayasaya, çalışma sorumlu görüyordu. Anayasaya, çalışma hakkı çıkarılarak yoksul vatandaşlara hakkı çıkarılarak yoksul vatandaşlara yardım maddesi kondu. yardım maddesi kondu.

Öte yandan, işçi üretim kooperatiflerinin Öte yandan, işçi üretim kooperatiflerinin teşvik edilmesine herkes taraftardı. Bir çok teşvik edilmesine herkes taraftardı. Bir çok kooperatif kuruldu. Devlet de bunlara kooperatif kuruldu. Devlet de bunlara yardım etti. Bu arada devletten yardım yardım etti. Bu arada devletten yardım koparmak için spekülatif nitelikte koparmak için spekülatif nitelikte kooperatiflerin kurulduğu da görüldü. kooperatiflerin kurulduğu da görüldü. Nitekim, ayaklanmadan sonra bunların bir Nitekim, ayaklanmadan sonra bunların bir bölümü kollektif, komandit ortaklık haline bölümü kollektif, komandit ortaklık haline getirildi. getirildi.

RODBERTUS (1803-1875)RODBERTUS (1803-1875)

Ekonomi doktrinleri tarihinde Alman işçi Ekonomi doktrinleri tarihinde Alman işçi hareketinde derin bir iz bırakan Lassalle ile hareketinde derin bir iz bırakan Lassalle ile birlikte devlet sosyalizminin kurucusu birlikte devlet sosyalizminin kurucusu olarak görülen Rodbertus esas itibariyle olarak görülen Rodbertus esas itibariyle zamanındaki kapitalist toplumla gelecekte zamanındaki kapitalist toplumla gelecekte gerçekleşeceğini düşündüğü kollektivist gerçekleşeceğini düşündüğü kollektivist toplum arasında bir anlaşma (kompromi) toplum arasında bir anlaşma (kompromi) zemini aramış, bu anlaşmada devlet zemini aramış, bu anlaşmada devlet gücünden yararlanmak istemiştir. gücünden yararlanmak istemiştir.

. Daha önce açıklandığı gibi, Fransız . Daha önce açıklandığı gibi, Fransız ekonomisti Louis Blanc da toplumda ekonomisti Louis Blanc da toplumda mevcut adaletsizlikleri kaldırmak, modern mevcut adaletsizlikleri kaldırmak, modern toplumu sarsıntısız biçimde toplumu sarsıntısız biçimde gerçekleştirmek için devletin ekonomik ve gerçekleştirmek için devletin ekonomik ve sosyal hayata müdahale etmesini istemişti. sosyal hayata müdahale etmesini istemişti. Bu nedenle Ch. Gide ve Ch. Rist onu Bu nedenle Ch. Gide ve Ch. Rist onu devlet sosyalizminin bir öncüsü olarak devlet sosyalizminin bir öncüsü olarak görmektedir görmektedir

Kendinden önceki sosyalistlere nazaran Kendinden önceki sosyalistlere nazaran sağlam bir iktisadi bilgiye sahip olan sağlam bir iktisadi bilgiye sahip olan Rodbertus Sismondi ve Saint - Rodbertus Sismondi ve Saint - Simonculardan da etkilenmiş, 1842 de Simonculardan da etkilenmiş, 1842 de yayınlanan «Forderungen der Arbeitenden yayınlanan «Forderungen der Arbeitenden Klasse» — Çalışan Sınıfın Talepleri — Klasse» — Çalışan Sınıfın Talepleri — konulu kitabı, 1850 -1851 yıllarında konulu kitabı, 1850 -1851 yıllarında yayınladığı sosyal mektupları başlangıçta yayınladığı sosyal mektupları başlangıçta fazla ilgi toplamamış; fazla ilgi toplamamış;

1862 de mektuplaşmaya başladığı 1862 de mektuplaşmaya başladığı Lassall'in bir konuşmasında ondan en Lassall'in bir konuşmasında ondan en büyük Alman ekonomisti diye söz etmesi, büyük Alman ekonomisti diye söz etmesi, kürsü sosyalistlerinden A. Wagner'in onu kürsü sosyalistlerinden A. Wagner'in onu sosyalizmin Ricardo'su olarak göstermesi sosyalizmin Ricardo'su olarak göstermesi üzerine Rodbertus'un yazılarına ilgi üzerine Rodbertus'un yazılarına ilgi artmıştır.artmıştır.

Düşünceleri aşağıda açıklanan K. Marx Düşünceleri aşağıda açıklanan K. Marx sosyalizmle ihtilâli, ekonomik teori ile sosyalizmle ihtilâli, ekonomik teori ile politik hareketi birbirine bağlı gördüğü politik hareketi birbirine bağlı gördüğü halde, Rodbertus 1848 deki Prusya Ulusal halde, Rodbertus 1848 deki Prusya Ulusal Meclisi'nde sol merkezde yer alan, siyasi Meclisi'nde sol merkezde yer alan, siyasi programında anayasa ve ulusal birliği esas programında anayasa ve ulusal birliği esas kabul eden bir kimsedir. Hatta Bismark'ın kabul eden bir kimsedir. Hatta Bismark'ın başarılarının onu yaşamının sonlarına başarılarının onu yaşamının sonlarına doğru konservatif krallığa yaklaştırdığını doğru konservatif krallığa yaklaştırdığını söyleyenler bile vardır. söyleyenler bile vardır.

O yalnız sosyal alanda kalan, eylemlerden O yalnız sosyal alanda kalan, eylemlerden uzak bir sosyalist parti hayal etmiş; hatta uzak bir sosyalist parti hayal etmiş; hatta genel seçim hakkından yana olmasına genel seçim hakkından yana olmasına rağmen, Lassall'in 1863 te kurduğu işçi rağmen, Lassall'in 1863 te kurduğu işçi birliğine bile katılmamıştır. O kralcı birliğine bile katılmamıştır. O kralcı politikanın sosyalist program ile politikanın sosyalist program ile birleştirilebileceğini kabul etmiş; fakat birleştirilebileceğini kabul etmiş; fakat iktisadi bilgi söz konusu olduğu zaman iktisadi bilgi söz konusu olduğu zaman kompromiye yanaşmamıştır. kompromiye yanaşmamıştır.

Bu yüzden zamanında daha çok Bu yüzden zamanında daha çok profesörler ve entelektüellerden oluşan bir profesörler ve entelektüellerden oluşan bir azınlık tarafından kurulan «kürsü azınlık tarafından kurulan «kürsü sosyalizmi»ne karşı çıkmış, kürsü sosyalizmi»ne karşı çıkmış, kürsü sosyalistlerinden şekerli su sosyalistleri sosyalistlerinden şekerli su sosyalistleri diye söz etmiştir.diye söz etmiştir.

Rodbertus toplumu işbölümüne dayalı bir Rodbertus toplumu işbölümüne dayalı bir organizma olarak görmekte, üretimin organizma olarak görmekte, üretimin sosyal gereksinmelere uydurulması, sosyal gereksinmelere uydurulması, üretim araçlarının tam olarak kullanılması üretim araçlarının tam olarak kullanılması ve elde edilen hasılanın adil biçimde ve elde edilen hasılanın adil biçimde dağıtılması için devletin ekonomik ve dağıtılması için devletin ekonomik ve sosyal yaşama müdahale etmesini sosyal yaşama müdahale etmesini istemektedir.istemektedir.

i) Ona göre, kapitalist sistemde üretim i) Ona göre, kapitalist sistemde üretim sosyal gereksinmelere göre değil, gerçek sosyal gereksinmelere göre değil, gerçek talebe göre yapılmaktadır. Çünkü bu talebe göre yapılmaktadır. Çünkü bu sistemde kâr motifi esastır; özel sistemde kâr motifi esastır; özel teşebbüsler üretim kararlarında teşebbüsler üretim kararlarında prodüktivite yerine rantabiliteyi esas alırlar. prodüktivite yerine rantabiliteyi esas alırlar.

Bu davranış kâr sağlayan, fakat ulusal Bu davranış kâr sağlayan, fakat ulusal gereksinmelerin tatminine yaramayan gereksinmelerin tatminine yaramayan şeylerin bile üretilmesine neden olur. şeylerin bile üretilmesine neden olur. Üretim gerçek talebe göre düzenlenir. Üretim gerçek talebe göre düzenlenir. Gerçek talep ise, daha çok yüksek gelir Gerçek talep ise, daha çok yüksek gelir grupları tarafından oluşturulur. grupları tarafından oluşturulur.

Emeğini satmaktan başka geçim olanağı Emeğini satmaktan başka geçim olanağı bulunmayan işçiler, eğer emekleri talep bulunmayan işçiler, eğer emekleri talep edilmezse, talepte bulunamazken, malik edilmezse, talepte bulunamazken, malik olanlar çalışmasalar bile mülkiyet olanlar çalışmasalar bile mülkiyet gelirlerine dayanarak talepte bulunabilirler. gelirlerine dayanarak talepte bulunabilirler. Bu yüzden toplumda birilerinin en zaruri Bu yüzden toplumda birilerinin en zaruri ihtiyaçlarını gidermekte güçlük ihtiyaçlarını gidermekte güçlük çekmelerine karşın, öbürleri lüks çekmelerine karşın, öbürleri lüks gereksinme talebinde bile bulunabilirler. gereksinme talebinde bile bulunabilirler. Bu ise üretimin gereksinmelere göre Bu ise üretimin gereksinmelere göre yönlendirilmesini önler.yönlendirilmesini önler.

Adil olmayan bu durumu önlemek için üretimi Adil olmayan bu durumu önlemek için üretimi gerçek talep yerine sosyal gereksinmelere göre gerçek talep yerine sosyal gereksinmelere göre yönlendirecek önlemlerde bulunulması yönlendirecek önlemlerde bulunulması zorunludur. Rodbertus'a göre, insanların benzer zorunludur. Rodbertus'a göre, insanların benzer gereksinmeleri vardır. Bu gereksinmeleri gideren gereksinmeleri vardır. Bu gereksinmeleri gideren mallar bellidir. Toplumun sahip olduğu emek mallar bellidir. Toplumun sahip olduğu emek miktarı —iş-zamanı— bilindiğine göre, iş bu iş-miktarı —iş-zamanı— bilindiğine göre, iş bu iş-zamanının çeşitli üretimler arasında zamanının çeşitli üretimler arasında dağıtılmasına kalmaktadır. Ancak, hemen işaret dağıtılmasına kalmaktadır. Ancak, hemen işaret edelimki, mesele Rodbertus'un zannettiği kadar edelimki, mesele Rodbertus'un zannettiği kadar basit değildir. basit değildir.

Bu düşünceye karşı en azından, sosyal Bu düşünceye karşı en azından, sosyal gereksinmenin kesin olarak tanımlanamayacağı, gereksinmenin kesin olarak tanımlanamayacağı, bireylerin değişik gereksinme ve eğilimleri bireylerin değişik gereksinme ve eğilimleri olduğu, üretimin sosyal gereksinmelere göre olduğu, üretimin sosyal gereksinmelere göre düzenlenmesinin tüketim serbestisinin sonu düzenlenmesinin tüketim serbestisinin sonu olacağı, rantabilite ve prodüktivitenin çoğu kez olacağı, rantabilite ve prodüktivitenin çoğu kez iddia olunduğu gibi farklı şeyler olmadığı, iddia olunduğu gibi farklı şeyler olmadığı, rekabet serbestisinin maliyetleri düşürücü ve rekabet serbestisinin maliyetleri düşürücü ve kaliteyi yükseltici etkisi bulunduğu, harcanan ile kaliteyi yükseltici etkisi bulunduğu, harcanan ile elde edilenin karşılaştırılabilmesi için fiyatlara elde edilenin karşılaştırılabilmesi için fiyatlara dayanılmasının zorunlu olduğu yolunda dayanılmasının zorunlu olduğu yolunda eleştiriler ileri sürülebilir. eleştiriler ileri sürülebilir.

ii) Rodbertus üretim araçlarının tam olarak ii) Rodbertus üretim araçlarının tam olarak kullanılması konusunda Sismondi'nin kullanılması konusunda Sismondi'nin düşüncelerine katılmış, bu düşüncelere düşüncelerine katılmış, bu düşüncelere yeni bir katkıda bulunmamıştır.yeni bir katkıda bulunmamıştır.

iii) Gelir bölüşümündeki adaletsizliğe iii) Gelir bölüşümündeki adaletsizliğe gelince, kapitalist sistemde girişimciler gelince, kapitalist sistemde girişimciler emeğin, sermayenin ve arazinin emeğin, sermayenin ve arazinin üretimindeki produktif hizmetlerini, bu üretimindeki produktif hizmetlerini, bu faktörlerin piyasadaki arz ve talebine göre faktörlerin piyasadaki arz ve talebine göre oluşan fiyatları üzerinden satın alırlar. oluşan fiyatları üzerinden satın alırlar. Üretimle yaratılan değerlerin üretimde Üretimle yaratılan değerlerin üretimde kullanılan produktif hizmetler için ödenen kullanılan produktif hizmetler için ödenen ücret, faiz ve kirayı aşan kısmı ücret, faiz ve kirayı aşan kısmı girişimcilere kâr olarak kalır. Esas itibariyle girişimcilere kâr olarak kalır. Esas itibariyle Klasik Okul tarafından da açıklanan bu Klasik Okul tarafından da açıklanan bu bölüşüm biçimi görünüşte adildir.bölüşüm biçimi görünüşte adildir.

Ancak, bu mekanizmanın altında saklı Ancak, bu mekanizmanın altında saklı bulunan sosyal ve moral gerçek bulunan sosyal ve moral gerçek araştırılırsa, emeğin sermaye ve arazi araştırılırsa, emeğin sermaye ve arazi sahipleri tarafından sömürüldüğü ortaya sahipleri tarafından sömürüldüğü ortaya çıkar. Rodbertus'a göre, üretimin yegâne çıkar. Rodbertus'a göre, üretimin yegâne kaynağı emektir. Sermaye ve arazi kaynağı emektir. Sermaye ve arazi sahiplerinin üretimden pay almaları adaleti sahiplerinin üretimden pay almaları adaleti bozmaktadır. Çünkü bunlar üretimde bozmaktadır. Çünkü bunlar üretimde gerçek bir güç kullanmadan özel mülkiyet gerçek bir güç kullanmadan özel mülkiyet ve mübadele serbestisinin sağladığı ve mübadele serbestisinin sağladığı olanaklar yüzünden yaratılan değerin bir olanaklar yüzünden yaratılan değerin bir bölümü üzerinde hak sahibi olmaktadırlar.bölümü üzerinde hak sahibi olmaktadırlar.

Rodbertus emeğin prodüktivitesinin Rodbertus emeğin prodüktivitesinin giderek artacağını, emeğe maliyetine eşit giderek artacağını, emeğe maliyetine eşit ücret ödendiğinden, işçinin üretimdeki ücret ödendiğinden, işçinin üretimdeki nisbi payının azalacağını iddia etmiş ve nisbi payının azalacağını iddia etmiş ve kapitalist sistemde «Gesetz von der kapitalist sistemde «Gesetz von der fallenden Lohnquote» —azalan ücret payı fallenden Lohnquote» —azalan ücret payı ilkesi— nin cari olduğunu ileri sürmüştür. ilkesi— nin cari olduğunu ileri sürmüştür. O ekonomik krizlerin sebebini, Sismondi O ekonomik krizlerin sebebini, Sismondi gibi, bu bölüşüm biçiminde görmektedir.gibi, bu bölüşüm biçiminde görmektedir.

Rodbertus gelir bölüşümündeki Rodbertus gelir bölüşümündeki adaletsizliğin kaldırılması için, diğer adaletsizliğin kaldırılması için, diğer sosyalistler gibi, özel mülkiyet ve bireysel sosyalistler gibi, özel mülkiyet ve bireysel girişimin kaldırılmasını gerekli görmekte; girişimin kaldırılmasını gerekli görmekte; maddi üretim araçlarının topluma mal maddi üretim araçlarının topluma mal edilmesi ile, emeksiz gelirin ortadan edilmesi ile, emeksiz gelirin ortadan kalkacağını, herkesin yaptığı iş oranında kalkacağını, herkesin yaptığı iş oranında tüke time katılacağını, üretimin sosyal tüke time katılacağını, üretimin sosyal gereksinmelere uyacağını, böylece gereksinmelere uyacağını, böylece adaletin sağlanacağını ileri sürmüştür.adaletin sağlanacağını ileri sürmüştür.

Ancak, üretimin, hatta tüketimin kamu Ancak, üretimin, hatta tüketimin kamu makamlarınca düzenlenmesinin makamlarınca düzenlenmesinin yaratacağı baskıyı düşünmesi, ihtilâlci yaratacağı baskıyı düşünmesi, ihtilâlci girişimden nefret etmesi onun kollektivist girişimden nefret etmesi onun kollektivist düzene hemen geçilmesi yerine, devlet düzene hemen geçilmesi yerine, devlet sosyalizmini benimsemesine neden sosyalizmini benimsemesine neden olmuştur. olmuştur.

Ona göre, bugünkü adaletsizliğin biri özel Ona göre, bugünkü adaletsizliğin biri özel mülkiyet, öteki sözleşme serbestisi olmak mülkiyet, öteki sözleşme serbestisi olmak üzere iki kaynağı vardır. Özel mülkiyetin üzere iki kaynağı vardır. Özel mülkiyetin zarar vermeden kaldırılması mümkün zarar vermeden kaldırılması mümkün değildir. Sözleşme serbestisi kaldırılırsa, değildir. Sözleşme serbestisi kaldırılırsa, emeksiz gelir tamamen önlenemezse de emeksiz gelir tamamen önlenemezse de en azından sakıncaları azaltılır; emeğin en azından sakıncaları azaltılır; emeğin bölüşümdeki payı artırılabilir; krizler bölüşümdeki payı artırılabilir; krizler önlenir. önlenir.

O daha adil bir gelir bölüşümü için şu O daha adil bir gelir bölüşümü için şu projeyi ortaya atmıştır: Devlet sosyal projeyi ortaya atmıştır: Devlet sosyal hasılanın değerini emek cinsinden tahmin hasılanın değerini emek cinsinden tahmin ederek, bu değerden işçilerin alması ederek, bu değerden işçilerin alması gereken miktarı tesbit etmeli; bu miktar için gereken miktarı tesbit etmeli; bu miktar için teşebbüslere istihdam edecekleri işçi teşebbüslere istihdam edecekleri işçi sayısına göre ücret bonosu dağıtarak, sayısına göre ücret bonosu dağıtarak, teşebbüslerden devlete eşit değerde ürün teşebbüslerden devlete eşit değerde ürün sevk etmeleri istenmeli; sevk etmeleri istenmeli;

teşebbüsler tarafından ücretlerin ücret teşebbüsler tarafından ücretlerin ücret bonoları ile ödenmesi ve işçilerin bu bonoları ile ödenmesi ve işçilerin bu bonolarla devletten gereksinme duydukları bonolarla devletten gereksinme duydukları malları satın almaları sağlanmalı ve sosyal malları satın almaları sağlanmalı ve sosyal hasılanın emek cinsinden değerinin zaman hasılanın emek cinsinden değerinin zaman zaman yeniden tesbit edilerek, işçi zaman yeniden tesbit edilerek, işçi sınıfının milli hasıladaki büyümeden payını sınıfının milli hasıladaki büyümeden payını alması güven altına alınmalıdır.alması güven altına alınmalıdır.

Rodbertus'u inceleyen ekonomistler, onun Rodbertus'u inceleyen ekonomistler, onun gelir bölüşümünün iktisadi ve sosyal gelir bölüşümünün iktisadi ve sosyal farkını göstermesinin bir hizmet olduğunu; farkını göstermesinin bir hizmet olduğunu; ancak, daha adil bir gelir bölüşümü için ancak, daha adil bir gelir bölüşümü için ortaya attığı projenin uygulama olanağının ortaya attığı projenin uygulama olanağının bulunmadığına işaret etmektedirler. Onun bulunmadığına işaret etmektedirler. Onun teori yönünden sosyalist, uygulama teori yönünden sosyalist, uygulama yönünden sosyal ıslahatçı olduğu yönünden sosyal ıslahatçı olduğu söylenebilir.söylenebilir.

FERDİNAND FERDİNAND LASSALLE LASSALLE

(1825 -1864) (1825 -1864)

23 yaşında iken K. Marx'la birlikte 1848 23 yaşında iken K. Marx'la birlikte 1848 deki ihtilâlci kışkırtmalara katılan, daha deki ihtilâlci kışkırtmalara katılan, daha sonra kendisini felsefi, hukuki ve edebi sonra kendisini felsefi, hukuki ve edebi çalışmalara veren Lassalle 1862 yılından çalışmalara veren Lassalle 1862 yılından bir düello sonucu öldüğü 1864 yılına kadar bir düello sonucu öldüğü 1864 yılına kadar verdiği söylevler, yayınladığı broşürler ve verdiği söylevler, yayınladığı broşürler ve mahkeme önünde yaptığı savunmalarla mahkeme önünde yaptığı savunmalarla heyecan yaratan, 1863 te Leipzig'de heyecan yaratan, 1863 te Leipzig'de kurulmasına önayak olduğu «Allgemeine kurulmasına önayak olduğu «Allgemeine Deutsche Arbeiterverein» —Alman İşçi Deutsche Arbeiterverein» —Alman İşçi Birliği— için yaptığı propaganda ile ünü Birliği— için yaptığı propaganda ile ünü Alman sınırları dışına taşan bir sosyalist Alman sınırları dışına taşan bir sosyalist ve bir eylem adamıdır.ve bir eylem adamıdır.

Teorik yönden Lassalle'in temel düşüncesi Teorik yönden Lassalle'in temel düşüncesi Marx'ınkinden pek farklı değildir. Ona Marx'ınkinden pek farklı değildir. Ona göre, tüm tarihi gelişme mülkiyet hakkının göre, tüm tarihi gelişme mülkiyet hakkının giderek artan biçimde giderek artan biçimde sınırlandırılmasından ibarettir. Bu sınırlandırılmasından ibarettir. Bu sınırlandırma 100-200 yıl içinde mülkiyet sınırlandırma 100-200 yıl içinde mülkiyet hakkının tamamen kaybolmasına hakkının tamamen kaybolmasına götürecektir. götürecektir.

Uygulamada ise, o bir eylem adamı, bir Uygulamada ise, o bir eylem adamı, bir sosyal ıslahatçıdır. Çabalarını daha çok sosyal ıslahatçıdır. Çabalarını daha çok işçilere genel seçim hakkının tanınması ve işçilere genel seçim hakkının tanınması ve devletin himayesinde işçi üretim devletin himayesinde işçi üretim kooperatiflerinin kurulması gibi, biri politik, kooperatiflerinin kurulması gibi, biri politik, öteki ekonomik iki konuda toplamıştır.öteki ekonomik iki konuda toplamıştır.

Almanya'da Liberal Parti milletvekili Almanya'da Liberal Parti milletvekili Schulze Delitzch'in çabası ile 1849 dan Schulze Delitzch'in çabası ile 1849 dan beri esnaf ve küçük sanatkârlar tarafından beri esnaf ve küçük sanatkârlar tarafından çok sayıda kooperatif kurulmuştur. Bu çok sayıda kooperatif kurulmuştur. Bu kooperatiflerin devletin kooperatifçiliğe kooperatiflerin devletin kooperatifçiliğe müdahale etmemesini ilke olarak müdahale etmemesini ilke olarak benimsemeleri Lassalle'in hücumlarını benimsemeleri Lassalle'in hücumlarını üzerine çekmiştir. Çünkü Lassalle üzerine çekmiştir. Çünkü Lassalle «bırakınız yapsınlar!» düşüncesine «bırakınız yapsınlar!» düşüncesine karşıdır. karşıdır.

Ona göre, «bırakınız yapsınlar!» bir Ona göre, «bırakınız yapsınlar!» bir burjuva inancıdır. Burjuva devletin burjuva inancıdır. Burjuva devletin görevinin ülkenin iç ve dış güvenliğini görevinin ülkenin iç ve dış güvenliğini sağlamak, adaleti dağıtmakla sınırlı sağlamak, adaleti dağıtmakla sınırlı olduğuna inanmakta; devleti Lassalle'in olduğuna inanmakta; devleti Lassalle'in deyimi ile bir Nachvaechterstaat —gece deyimi ile bir Nachvaechterstaat —gece bekçisi devleti— olarak görmektedir.bekçisi devleti— olarak görmektedir.

Oysa, insanlık tarihi insanoğlunun Doğa'ya Oysa, insanlık tarihi insanoğlunun Doğa'ya karşı özgürlüğünü kazanmanın, sefalet, karşı özgürlüğünü kazanmanın, sefalet, bilgisizlik, fakirlik, zayıflık gibi baskılardan bilgisizlik, fakirlik, zayıflık gibi baskılardan kurtulma yolunda verdiği mücadelenin kurtulma yolunda verdiği mücadelenin tarihidir. İnsan bu mücadelede tek başına tarihidir. İnsan bu mücadelede tek başına güçsüzdür. Birlik olmak zorundadır. Bu güçsüzdür. Birlik olmak zorundadır. Bu birliği yaratan ise devlettir. O halde birliği yaratan ise devlettir. O halde devletin ülkenin iç ve dış güvenliğini devletin ülkenin iç ve dış güvenliğini sağlamanın, adaleti dağıtmanın ötesinde sağlamanın, adaleti dağıtmanın ötesinde görevleri vardır. Devlet ekonomik görevleri vardır. Devlet ekonomik bakımdan güçsüz olanlar lehine ekonomik bakımdan güçsüz olanlar lehine ekonomik ve sosyal yaşama müdahale etmelidir.ve sosyal yaşama müdahale etmelidir.

Lassalle tarafından ileri sürülen Lassalle tarafından ileri sürülen düşüncelerin çoğu kez iktisadi olmaktan düşüncelerin çoğu kez iktisadi olmaktan çok sosyal ve ahlaki temele dayandığı çok sosyal ve ahlaki temele dayandığı görülmektedir. O hocası Hegel ve görülmektedir. O hocası Hegel ve Fichte'nin idealizminin iktisatçıların Fichte'nin idealizminin iktisatçıların tartışmalarına girmesine yardımcı tartışmalarına girmesine yardımcı olmuştur.olmuştur.

KÜRSÜ SOSYALİZMİKÜRSÜ SOSYALİZMİ

Daha önce de açıklandığı gibi, Almanya'da Daha önce de açıklandığı gibi, Almanya'da İngiliz klasik ekonomistlerinin yolunda İngiliz klasik ekonomistlerinin yolunda büyük ekonomistler yetişmemiştir. Tarihçi büyük ekonomistler yetişmemiştir. Tarihçi Okul'un iktisadi ilkelerin nisbiliği Okul'un iktisadi ilkelerin nisbiliği düşüncesi, Fr. List'in ekonomiye ulus fikrini düşüncesi, Fr. List'in ekonomiye ulus fikrini sokması Almanya'da liberal düşüncenin sokması Almanya'da liberal düşüncenin İngiltere ve Fransa'daki kadar etkili İngiltere ve Fransa'daki kadar etkili olmasını önlemiştir. olmasını önlemiştir.

Öte yandan XIX uncu yüzyılın ortalarından Öte yandan XIX uncu yüzyılın ortalarından itibaren Alman sanayiinin hızlı bir gelişme itibaren Alman sanayiinin hızlı bir gelişme içine girmesi ile ortaya çıkan sosyal içine girmesi ile ortaya çıkan sosyal sorunlar halkın dikkatini çekmeye sorunlar halkın dikkatini çekmeye başlamış, «bırakınız yapsınlar!» doğası bir başlamış, «bırakınız yapsınlar!» doğası bir yana bırakılarak, bu sorunlara devlet yana bırakılarak, bu sorunlara devlet yardımı ile çözüm getirilmesi yolundaki yardımı ile çözüm getirilmesi yolundaki düşüncelerin güç kazanmasına neden düşüncelerin güç kazanmasına neden olmuştur.olmuştur.

1872 de Eisenach'da profesörler, iktisatçılar, 1872 de Eisenach'da profesörler, iktisatçılar, hukukçular ve memurların katıldığı bir kongrede hukukçular ve memurların katıldığı bir kongrede kabul edilen bildiride devletin insanlığın kabul edilen bildiride devletin insanlığın eğitiminde en yüksek ahlak kurumu olduğu ileri eğitiminde en yüksek ahlak kurumu olduğu ileri sürülerek, liberalizme karşı çıkılmış; ulusun sürülerek, liberalizme karşı çıkılmış; ulusun fertleri ve sosyal sınıflar arasında ahlâki bir fertleri ve sosyal sınıflar arasında ahlâki bir tesanüt bulunduğu, halkın bir bölümünün maddi tesanüt bulunduğu, halkın bir bölümünün maddi sefaletine karşı kayıtsız kalınamayacağı, sefaletine karşı kayıtsız kalınamayacağı, devletin iç ve dış güvenliğini sağlamak, adaleti devletin iç ve dış güvenliğini sağlamak, adaleti dağıtmak yanında kültürel ve sosyal görevleri dağıtmak yanında kültürel ve sosyal görevleri bulunduğu ...ileri sürülmüştür.bulunduğu ...ileri sürülmüştür.

A. Wagner ve G. Schmoller gibi ünlü ekonomi A. Wagner ve G. Schmoller gibi ünlü ekonomi profesörlerinin de katıldığı bu kongrede alınan profesörlerinin de katıldığı bu kongrede alınan kararlarla Almanya'da liberaller tarafından kararlarla Almanya'da liberaller tarafından «Kathedersozialismus» —kürsü sosyalizmi— adı «Kathedersozialismus» —kürsü sosyalizmi— adı verilen düşünce akımı başlatılmıştır. Kürsü verilen düşünce akımı başlatılmıştır. Kürsü sosyalistleri devletin güçsüz sınıflar lehine sosyalistleri devletin güçsüz sınıflar lehine ekonomik ve sosyal yaşama müdahale etmesini, ekonomik ve sosyal yaşama müdahale etmesini, servetin aşırı şekilde malik sınıfların elinde servetin aşırı şekilde malik sınıfların elinde toplanmasının önlenmesini, daha adil bir gelir toplanmasının önlenmesini, daha adil bir gelir bölüşümü, ücret seviyesinin insanlık haysiyetine bölüşümü, ücret seviyesinin insanlık haysiyetine yaraşır bir düzeye yükseltilmesi için tedbir yaraşır bir düzeye yükseltilmesi için tedbir almasını istemişlerdir. almasını istemişlerdir.

A. WagnerA. Wagner G.SchmollerG.Schmoller

Fakat onlar bu taleplerinde Marksistler Fakat onlar bu taleplerinde Marksistler gibi, devletin ferdin yerini almasını gibi, devletin ferdin yerini almasını istememişler; kâra ve faize karşı istememişler; kâra ve faize karşı çıkmamışlar; özel mülkiyeti temel kurum çıkmamışlar; özel mülkiyeti temel kurum olarak kabul et mişlerdir. A. Wagner'e göre, olarak kabul et mişlerdir. A. Wagner'e göre, özel teşebbüsler tarafından yapılmayan özel teşebbüsler tarafından yapılmayan veya daha az iyi yapılan, daha pahalı veya daha az iyi yapılan, daha pahalı yapılan, sosyal ve iktisadi bakımdan yapılan, sosyal ve iktisadi bakımdan sakıncalı sonuçlar doğuran iktisadi sakıncalı sonuçlar doğuran iktisadi faaliyetler devletçe yapılmalıdır faaliyetler devletçe yapılmalıdır

Rodbertus ve Lassalle tarafından kurulan Rodbertus ve Lassalle tarafından kurulan devlet sosyalizminin bir devamı olan bu devlet sosyalizminin bir devamı olan bu düşüncelerin Almanya'da Hıristiyan düşüncelerin Almanya'da Hıristiyan sosyalistler ve sosyal demokratlar sosyalistler ve sosyal demokratlar tarafından benimsendiği görülmektedir. tarafından benimsendiği görülmektedir.

ANARŞİZM ANARŞİZM

Anarşizm liberal ve sosyalist düşüncelerin Anarşizm liberal ve sosyalist düşüncelerin karması sonucu ortaya çıkan bir akımdır. karması sonucu ortaya çıkan bir akımdır. Anarşistler bir yandan ferdi girişimden Anarşistler bir yandan ferdi girişimden yanadırlar; liberalizm gibi kendi kendine yanadırlar; liberalizm gibi kendi kendine işleyen iktisadi düzene inanırlar; devleti işleyen iktisadi düzene inanırlar; devleti eleştirirler; öte yandan, özel mülkiyeti eleştirirler; öte yandan, özel mülkiyeti eleştirirler; işçi sınıfının sömürüldüğünü eleştirirler; işçi sınıfının sömürüldüğünü ileri sürerler.ileri sürerler.

İleri liberaller devletin iç ve dış güvenliğini İleri liberaller devletin iç ve dış güvenliğini sağlama görevini tanırlar. Anarşistler sağlama görevini tanırlar. Anarşistler devletin bu görevini bile gereksiz görürler. devletin bu görevini bile gereksiz görürler. Onların gözünde güvenliğin sağlanması, Onların gözünde güvenliğin sağlanması, mülk sahiplerini malik olmayanların mülk sahiplerini malik olmayanların hücumlarına karşı korur.hücumlarına karşı korur.

Başlıca anarşistlerden Bakunin ve Başlıca anarşistlerden Bakunin ve Kropotkin zikre değer. Bakunin kişisel Kropotkin zikre değer. Bakunin kişisel özgürlük ile sosyalizmin bir arada özgürlük ile sosyalizmin bir arada yürütülmesini şu cümle ile açıklamıştır: yürütülmesini şu cümle ile açıklamıştır: «Sosyalizm olmadan yalnız özgürlük «Sosyalizm olmadan yalnız özgürlük imtiyaz ve adaletsizlik demektir. Özgürlük imtiyaz ve adaletsizlik demektir. Özgürlük olmadan sosyalizm ise, esaret ve şiddet olmadan sosyalizm ise, esaret ve şiddet demektir.» demektir.»

Bakunin bir Rus asilzade aileye Bakunin bir Rus asilzade aileye mensuptur. Subay olmuş ancak, henüz mensuptur. Subay olmuş ancak, henüz genç yaşta iken askerlikten ayrılarak, genç yaşta iken askerlikten ayrılarak, Almanya'ya öğrenime gitmiş; felsefe Almanya'ya öğrenime gitmiş; felsefe öğrenmiş; Hegel felsefesinin etkisi altında öğrenmiş; Hegel felsefesinin etkisi altında kalmış; Paris'e gitmiş, orada Proudhon'la kalmış; Paris'e gitmiş, orada Proudhon'la tanışmış, Proudhon'un etkisinde kalmış; tanışmış, Proudhon'un etkisinde kalmış; 1848 İhtilâllerine katılmış bir kişidir. 1848 İhtilâllerine katılmış bir kişidir.

Siyasal ve sosyal anarşizm yanında felsefi Siyasal ve sosyal anarşizm yanında felsefi ve edebi anarşizm de vardır. Örneğin, ve edebi anarşizm de vardır. Örneğin, Alman filozoflarından M. Stirner 1844 te Alman filozoflarından M. Stirner 1844 te yayınladığı «Der Einzige und sein yayınladığı «Der Einzige und sein Eigentum» — Tek kişi ve Mülkiyeti — adlı Eigentum» — Tek kişi ve Mülkiyeti — adlı kitabında ileri sürdüğü düşünceler zikre kitabında ileri sürdüğü düşünceler zikre değer. Ona göre, bütün çıkarlar, eğer değer. Ona göre, bütün çıkarlar, eğer güçlü iseniz haklıdır. güçlü iseniz haklıdır.

Sütü alıp içen kaplan haklıdır; onu öldüren Sütü alıp içen kaplan haklıdır; onu öldüren ben haklıyım. Kim güce sahip ise, haklıdır. ben haklıyım. Kim güce sahip ise, haklıdır. Güçlü olmayanın hakkı da yoktur. Yegâne Güçlü olmayanın hakkı da yoktur. Yegâne gerçek «ich = ben» dir. Devlet, aile, ulus gerçek «ich = ben» dir. Devlet, aile, ulus gibi «ben»i sınırlayan sosyal gruplar gibi «ben»i sınırlayan sosyal gruplar gerçek değildir. Onlar, benim tanıdığım gerçek değildir. Onlar, benim tanıdığım otoriteden başka güce sahip değildirler, otoriteden başka güce sahip değildirler, «ben» im yarattığım şeylerdir. Öyle ise, «ben» im yarattığım şeylerdir. Öyle ise, toplum egoistlerin birliğidir.toplum egoistlerin birliğidir.