139

oVerzicHtsartikeL

Religieuze coping: ontwikkelingen, en onderzoek in Nederlandjos PiePer

samenVatting

We schetsen een aantal ontwikkelingen op het gebied van theoretiseren over en het meten van religi-

euze coping. Uitgangspunt is het Amerikaanse religieuze copingonderzoek van Pargament. Aanvul-

lingen betreffen receptieve, spirituele en rituele copingstrategieën. Betoogd wordt dat de meetinstru-

menten aangepast zullen moeten worden aan ontwikkelingen in de samenleving: opkomst nieuwe

spiritualiteit en islam. Daarna gaan we in op empirisch onderzoek in Nederland dat zich richt op de

effecten van religieuze coping op het welzijn van de degenen die een crisis moeten verwerken.

Trefwoorden: coping, religieuze coping, welzijn, nieuwe spiritualiteit, christendom, islam, ritueel.

inLeiding

In deze bijdrage schetsen we een aantal ontwikkelin-gen op het gebied van theoretiseren over en meten van religieuze coping. We gaan eerst in op wat coping is, dan op wat religieuze coping is en illustreren tot slot aan de hand van met name empirisch onder-zoek uitgevoerd in zorginstellingen in Nederland de effecten van religieuze coping op het welbevinden. Een korte conclusies sluit dit artikel af.

coPing

Een eerste opvatting over coping stamt uit de psy-choanalyse van Freud en de daarop voortbordu-rende ego-psychologen (Anna Freud, Hartmann, Erikson). Bij hen is coping een verdedigingsme-chanisme (afweermechanisme) bij het omgaan met seksuele en agressieve impulsen (Suls, David & Harvey, 1996). Hiermee is ook een homeostatische invalshoek verbonden: reductie van spanning en terugkeer naar een basisniveau. Ook nu nog zijn er wel auteurs die in deze lijn opereren. Zo maakt bij-voorbeeld Vaillant in 1994 een onderscheid tussen

vier vormen van ego defenses: psychotisch (geken-merkt door vervorming van de werkelijkheid), onvolwassen (agressie), neurotisch (verdringing) en volwassen (humor en sublimatie). Er zijn ook moderne varianten van het behandelen van coping als een persoonlijkheidskenmerk. Carver & Con-nor-Smith (2010) leggen een verband tussen de vijf basale persoonlijkheidskenmerken zoals beschre-ven in de big 5 (extraversie, neuroticisme, vriende-lijkheid, nauwgezetheid en openheid voor ervaring) en copingstijlen. Zo zou bijvoorbeeld extraversie kunnen samenhangen met het zoeken van sociale steun als vorm van coping. Neuroticisme zou vor-men van vermijdende coping in de hand kunnen werken. Schottenbauer, Rodriguez, Glass & Arn-koff (2006) vonden een verband tussen een posi-tieve dispositie (positieve affectiviteit, optimisme en hoop) en het waarnemen van stress. Een posi-tieve dispositie buffert een negatieve waarneming van stresssituaties die onder controle zijn.

Echter het copingonderzoek is vooral tot bloei gekomen met de opkomst van de cognitieve psycho-

Psyche & Geloof 23 (2012), nr. 3, pag. 139-149

PG_23_3_DEF.indd 139 13-08-2012 14:06:33

140

jos PiePer

logie, waarbinnen het copingproces als een vorm van informatieverwerking werd opgevat, waarbij het individu niet gestuurd wordt door statische persoonlijkheidskenmerken, maar een interactie aangaat met de omgeving (transactioneel model).

Lazarus & Folkman hebben de meest uitgewerkte theorie ontwikkeld. In hun theorie wordt grote na-druk gelegd op een voortdurende transaction tussen mens en omgeving en op de subjectieve processen die binnen de transacties een rol spelen. Het betreft hier cognitieve strategieën van het individu, aan de hand waarvan het de relatie met de omgeving con-strueert. Zij merken hierbij op dat ook emoties en motivaties gevormd worden door deze cognities. Stress word door hen als volgt gedefinieerd: ‘Psy-chological stress is a particular relationship between person and environment that is appraised by the per-son as taxing or exceeding his/her resources and en-dangering his/her wellbeing’ (Lazarus & Folkman, 1984, 19). Nu is stress geen automatische respons op een stimulus door het individu, maar als het ware het gevolg van een proces waarbij de cognitieve be-oordeling en inschatting een belangrijke rol spelen. Het mag duidelijk zijn dat mensen onderling van elkaar verschillen wat betreft de mate waarin men stress ervaart bij dezelfde stressor. Deze cognitieve inschatting (cognitive appraisal) is een mentaal pro-ces waarbij een onderscheid gemaakt kan worden tussen primary en secundary appraisal. De ‘primaire inschatting’ heeft betrekking op de vraag of en in welke mate een situatie of gebeurtenis als een be-dreiging geldt voor het welbevinden van het indi-vidu. De ‘secundaire inschatting’ daarentegen heeft te maken met de inschatting van de bronnen waar-over een persoon beschikt om tegemoet te komen aan de eis die de situatie of gebeurtenis stelt. De primaire inschatting kan leiden tot conclusies als: er is sprake van verlies of schade, er is sprake van een bedreiging (potentieel verlies). Vervolgens vindt er tevens een cognitieve inschatting plaats van de bronnen waarover iemand beschikt om de situatie het hoofd te bieden. De bronnen waarover iemand beschikt zijn divers van aard: materieel (geld, on-derdak, voedsel, transport etc.), lichamelijk (gezond-heid, vitaliteit), psychisch (inzicht, motivatie, ken-nis, emotionele vaardigheden) sociaal (de mate van sociale steun en beschikken over sociale netwerken) en religieus (nabijheid met God, inbedding in religi-

euze gemeenschap). Pargament (1997) wijst nog op een tertiaire inschatting: het uitkiezen van de meest doeltreffende (minste verlies van belangrijke waar-den en doelen) en doelmatige (minste verspilling van hulpbronnen) copingstrategie.

Na deze cognitieve inschattingen onderneemt de persoon pogingen om met de situatie om te gaan, de feitelijke coping. Coping is ‘a cognitive and be-havioral effort to master, tolerate, or reduce external and internal demands and conflicts among them’ (Folkman & Lazarus, 1980, 223). Nauw hierbij aan-sluitend definieert Oosterwijk (2004, 25) in een onderzoek naar cognitieve copingstrategieën van borstkankerpatiënten coping als ‘de cognitieve en gedragsmatige inspanning die een persoon levert om het hoofd te bieden aan eisen die door ande-ren, de situatie of zichzelf aan hem worden gesteld, en waarvan hij inschat dat deze zijn vermogens op de proef stellen, of misschien zelfs te boven gaan. Deze inspanning is erop gericht de stressvolle si-tuatie te beheersen, op te heffen, te reduceren of te tolereren.’ Deze definities laten zien dat er een onderscheid te maken valt tussen twee vormen van coping, namelijk de emotion-focused coping (betreft controle over de emotionele respons op de stres-sor) en de problem-focused of instrumentele coping (is gericht op het oplossen van het probleem door de situatie te veranderen of door het eigen gedrag te veranderen). Alhoewel probleemgerichte coping (bijvoorbeeld informatie inwinnen of hulp zoeken) meestal gezien werd als de meer effectieve vorm van coping, is nu wel geaccepteerd dat de effectiviteit van copinggedrag grotendeels afhankelijk is van de (on)mogelijkheden om actie te ondernemen in een bepaalde situatie. Zo gezien betekent effectieve co-ping in een situatie die als onveranderlijk geldt, dat er geen probleemgericht gedrag plaatsvindt, maar dat er emotie-regulerend werk wordt gedaan. In het geval van terminale kanker is het beter om de laatste levensfase zo zinvol mogelijk in te vullen in plaats van krampachtig op zoek te gaan naar de ene na de andere alternatieve geneeswijze. Andere indelingen van het copingrepertoire zijn die tussen engagement (confrontatie met het probleem) en disengagement (ontlopen van het probleem) en die tussen primaire (controleren van de stressor) en accomodatieve co-ping (aanpassen aan de stressor).

De effectiviteit van de daadwerkelijke coping

PG_23_3_DEF.indd 140 13-08-2012 14:06:33

141

discussie en insPiratie rond wetenscHaP, geLoof en HuLPVerLening

kan op verschillende manieren worden gemeten. Zeidner & Saklofske (1996) noemen acht moge-lijkheden: oplossen van het probleem; reductie van de lichamelijke arousal; reductie van de psychologi-sche stress; mate van sociaal functioneren; hervat-ten van de activiteiten voor de crisis; de mate van welzijn van de betrokkenen bij de situatie; hand-haven van het gevoel van eigenwaarde en de mate waarin men de situatie als onder controle ervaart. Hieruit blijkt al dat de effectiviteit nauw samen-hangt met de doelen die men probeert te bereiken oftewel met de motivatie achter het copingproces. Naast het oplossen van het probleem zijn belang-rijke motivaties: het vinden van betekenis en zin; controle; handhaven, herstellen of vergroten van het gevoel van eigenwaarde en het behoud van so-ciale contacten (meaning, control, selfesteem en belon-ging (Pargament, 1990)).

Samengevat is coping een proces van cognitieve en gedragsmatige verwerking van probleemsitua-ties. Onderzoek volgens dit copingproces zou zich kunnen richten op de volgende variabelen:1. Welke stressoren zijn er in het geding (ziekte,

overlijden, relationeel etc.)? Zie bijvoorbeeld de Holmes-Rahe Life Stress vragenlijst (Holmes & Rahe, 1967). (In deze lijst worden, anders dan in een transactionele benadering, vaste stresspun-ten toegekend aan levensgebeurtenissen.)

2. Hoe verloopt de primary appraisal?3. Hoe verloopt de secundary appraisal? Over welke

hulpbronnen beschikt het individu?4. Hoe verloopt het copingproces? Daarbij moet

onderscheid worden gemaakt tussen problem-focused en emotion-focused; tussen niet-religieuze en religieuze coping; en tussen individuele en sociale copingactiviteiten.

5. Wat zijn de effecten van het copingproces, zowel op het lichamelijk, psychosociaal, existentieel als religieus welbevinden. We gaan hierbij uit van een holistisch gezondheidsmodel: een biopsycho-sociospiritual model (Sulmasy, 2002), in de zin dat een effect op het ene niveau invloed heeft op de andere niveau’s.

reLigieuze coPing

In het recente copingonderzoek is er ook aandacht voor zoeken van betekenis (Park & Folkman, 1997; Folkman & Moskowitz, 2004; Park, 2005; Park,

2011): ‘A common theme in the coping processes related to positive emotion is their link to the indivi-dual’s important values, beliefs, and goals that com-prise the individual’s sense of meaning’ (Folkman & Moskovitz, 2004, 766). Dit kan gepaard gaan met het positief herwaarderen van de situatie, bij-stellen van persoonlijke doelen en reflecteren over de zin en de betekenis van het leven. Vanuit deze invalshoek is er ook een overgang naar religieuze coping te maken. Hier baseren we ons vooral op het boek The psychology of religion and coping van Pargament uit 1997. Religieuze coping, aldus Par-gament, is gericht op ‘the search for significance’. Ook in coping komt het doelgerichte van het men-selijk handelen tot uitdrukking. Het gaat om het maximaliseren van centrale waarden en niet om een snelle reductie van de spanningen die met stress samenhangen. Coping leidt niet alleen tot het wegnemen van de stressor, maar ook tot groei van de ‘coper’ (accumulatie van significance). Deze search for significance kan in het copingproces op twee manieren worden ingevuld: ofwel oude waar-den blijven bewaard (conservation of significance) ofwel er komen nieuwe waarden naar voren (trans-formation of significance). Bij het verwerken van een crisis zal er in eerste instantie meestal gegrepen worden naar conservation of significance. Een manier om een bedreigde levensstijl te behouden is het trekken van scherpe grenzen tussen de eigen leef-wereld en de buitenwereld. Dit betekent een zich terugtrekken op de eigen stellingen, vaak gepaard gaand met een sterker commitment ten aanzien van de eigen geloofsgemeenschap. Hierbij sluit het zoeken van religieuze ondersteuning aan. Dit kan op een verticale manier gebeuren door je direct tot God te wenden of op een horizontale manier door je tot je geloofsgenoten of tot geestelijk verzorgers/pastores te wenden. Een bijzondere variant van conservation of significance is religious reframing: een reconstructie van je overtuigingen om aan centrale waarden te kunnen vasthouden. Pargament werkt dit uit aan de hand het voorbeeld van het haast uni-versele gevoel voor rechtvaardigheid: het gevoel dat een goedaardige God voorkomt dat rechtschapen mensen door ongeluk getroffen worden. Als men toch door ongeluk getroffen wordt, treden verschil-lende reframingtechnieken in werking. Men kan bijvoorbeeld de negatieve gebeurtenis herinterpre-

PG_23_3_DEF.indd 141 13-08-2012 14:06:34

142

teren in de zin van de kansen die men krijgt tot levensverdieping en tot het komen tot een bewuster bestaan. Of men verwijst naar de eigen zondigheid als oorzaak of naar het beperkte vermogen van de mens om de wegen van God te doorgronden. Ten slotte kan men ook het beeld van God nuanceren: men kan plaats inruimen voor de werking van de duivel, of men kan aan de almacht van God twijfe-len (waarbij zijn goedheid wel in stand blijft). Hier raken we het terrein van de theodicee.

Laten we overgaan naar voorbeelden van trans-formatie van significance. Sommige gebeurtenissen zijn zo ingrijpend dat ze slechts vanuit een nieuw perspectief (bijvoorbeeld het hiernamaals) van zin en betekenis kunnen worden voorzien. Ook deelna-me aan rites de passages (doop, huwelijkssluiting en uitvaart) leidt tot waardentransformatie. Beke-ring is een ander treffend voorbeeld. Het gaat om een radicale levensverandering. Een laatste voor-beeld van radicale transformation of significance is religieuze vergeving. Vergeving is een radicaal af-stand doen van pijn, woede, onrecht, behoefte aan vergelding etc. De emotionele gebondenheid aan, gijzeling door het verleden wordt opengebroken. Er kan een zekere gemoedsrust optreden. Bovendien kunnen er nieuwe relatiemogelijkheden ontstaan. Dit alles uiteraard pas na een gerechtvaardigde fase van woede en afstand nemen van de dader. Deze waarde van vergeving is, aldus Pargament, ‘perhaps most deeply and explicitly rooted within Judaism and Christianity’ (264).

Deze search for significance vindt vooral plaats bij diep ingrijpende levensgebeurtenissen, in grens-situaties, waarvoor binnenwereldlijke verklaringen ontoereikend zijn. Religieuze coping zal vaak pas optreden daar waar niet-religieuze coping faalt. Vooral in situaties van verlies aan leven, gezond-heid, relationele inbedding zal religieuze coping vaak een van de laatst overblijvende emotieregu-lerende copingstrategieën zijn. Of deze search for significance religieus van aard wordt, hangt verder af van het meaning-belief system van de betrokkene (hoe religieuzer hoe meer religieuze coping) en van de context waarbinnen hij tot omgaan met het probleem komt. In een religieuze context zal religi-euze coping eerder als normaal ervaren worden.

Het Amerikaanse religieuze copingonderzoek, gestoeld op de uitgangspunten van Pargament,

heeft zich vooral voltrokken in de vorm van cross-sectioneel zelfrapportage vragenlijstonderzoek onder gelovige populaties. Dit betekent dat er vra-genlijsten zijn ontwikkeld om religieuze coping in kaart te brengen. Oorspronkelijk is the ‘three styles of religious coping scale’ van Pargament veel gebruikt. Pargament (1990) onderscheidt drie manieren waarop God een rol kan spelen in het omgaan met problematische situaties. Dit leidt tot een omschrijving van drie copingstijlen: zelfbestu-rend, afwachtend en samenwerkend. Bij de zelfbe-sturende stijl is de oplossing van het probleem de verantwoordelijkheid van het individu. Gods hulp wordt daarbij niet ingeroepen. In de afwachtende stijl ligt de verantwoordelijkheid bij God. Het in-dividu wacht af welke oplossingen door God wor-den aangedragen. In de samenwerkende stijl ligt de verantwoordelijkheid bij God en het individu samen. Beiden werken in samenwerking aan de oplossing. Pargament, Kennell, Hathaway, Greven-goed, Newman, & Jones (1988) ontwikkelden een vragenlijst om deze drie copingstijlen te meten. De zelfbesturende stijl kwam uiteraard het meest voor bij de minstgelovigen. De afwachtende stijl corre-leert met orthodoxie en extrinsieke religiositeit. Er is sprake van afhankelijkheid van een externe auto-riteit. De samenwerkende stijl werd het meest ge-kozen en hangt samen met intrinsieke religiositeit en saillantie van het geloof voor het dagelijks leven. In deze stijl valt de overgave aan God samen met behoud van autonomie. Deze schalen meten maar een heel beperkt deel van de mogelijkheden aan re-ligieuze coping. Later hebben Pargament, Koenig (die gepubliceerd heeft over religieuze coping bij ouderen) en Perez (2000) een nieuwe vragenlijst ontwikkeld, die vanuit een theoretische basis de volle bandbreedte van religieuze copingmethoden tracht te meten: de RCOPE. De vragenlijst is opge-bouwd vanuit 5 basisfuncties die religie vervult.1. Verschaffen van zin en betekenis (meaning). Voor het meten van deze functie zijn 4 sub-

schalen ontwikkeld: herdefiniëring van de stres-sor als intrinsiek goed van aard (‘tried to find a lesson from God in the event’); herdefiniëring van de stressor als straf van God voor zonden (‘wondered what I did for God to punish me’); herdefiniëring van de stressor als een handeling van de duivel (‘felt the devil was trying to turn

jos PiePer

PG_23_3_DEF.indd 142 13-08-2012 14:06:34

143

me from God’); herdefiniering van de macht van God (‘thought that some things are beyond the power of God’).

2. Verschaffen van controle (control). Hiervoor zijn 5 subschalen ontwikkeld: samen-

werkende religieuze copingstijl (God en mens werken samen bij het oplossen van problemen); actieve religieuze overgave (‘did my best and then turned the situation over to God’); passieve reli-gieuze overgave (‘didn’t do much, just expected God to solve my problems for me’); pleiten voor goddelijke interventie (‘prayed for a miracle’); zelf-besturende stijl (de mens neemt het oplossen van zijn problemen zelf ter hand).

3. Zoeken van contact met God. Voor het meten van deze functie zijn 6 sub-

schalen ontwikkeld: zoeken van troost bij God (‘sought God’s love and care’); afleiding zoeken door middel van religieuze activiteiten (‘prayed to get my mind off of my problems’); religieuze zuivering (‘confessed my sins’); spirituele band zoeken (‘looked for a stronger connection with God’); spiritueel ongenoegen uiten (‘wondered whether God had abandoned me’); terugtrekken op het eigen geloof (‘stuck to the teachings and practices of my religion’).

4. Vinden van interpersoonlijke intimiteit (be-longing).

Hieruit zijn 3 schalen ontwikkeld: zoeken van ondersteuning van pastores en gemeenteleden (‘looked for spiritual support from clergy’); hel-pen van anderen (‘prayed for the well-being of others’); uitdrukking geven aan ontevredenheid over ondersteuning vanuit de geloofsgemeen-schap (‘wondered whether my clergy was really there for me’).

5. Helpen bij transformatie van het leven. Hier zijn drie schalen ontwikkeld: zoeken van

een religieuze levensinvulling (‘prayed to find a new reason to live’); bekering (‘looked for a total spiritual reawakening’); vergeving (‘asked God to help me overcome my bitterness’).

Vanwege de lengte van deze vragenlijst is er een korte variant ontwikkeld: de brief RCOPE (Par-gament, Smith, Koenig & Perez, 1998; Pargament, Feuille & Burdzy, 2011). Zeven items meten posi-tieve religieuze coping (een zich toewenden tot God) en zeven items meten negatieve religieuze

coping (je door God en de geloofsgemeenschap in de steek gelaten of gestraft voelen). De metrische kwaliteiten van deze brief RCOPE zijn goed (Par-gament et al., 2011).

aanVuLLingen oP Pargament

De invulling van religieuze coping door Pargament situeert zich binnen de joods-christelijke traditie, waarbinnen een persoonlijke relatie met God cen-traal staat. Recent onderzoek heeft laten zien dat de gebruikte meetinstrumenten ook lijken aan te sluiten bij het geloof van de derde grote monothe-istische religie: de islam (Ai, Peterson & Huang, 2003; Khan & Watson, 2006; Aflakseir & Coleman, 2009; Braam, Schrier, Tuinebreijer, Beekman, Dekker & De Wit, 2010). Echter in de Nederlandse samenleving is er naast de secularisering ook sprake van de opkomst van ongebonden (Kronjee & Lampert, 2006) of nieuwe spiritualiteit (Meester, 2008; De Hart, 2011). Dit betekent dat religieuze coping ruimer opgevat moet worden en spirituele coping moet insluiten. De volgende voorbeelden laten zien hoe dit zou kunnen.

Ahmadi (2006) interviewde 51 Zweedse kanker-patiënten. Voor een deel van de verhalen van de on-derzochten waren de copingstijlen van Pargament een goed analyse-instrument. Echter een deel van de onderzochten richtte zich niet op een persoonlij-ke God, maar op een ‘heilige bron’. Maar er waren nog andere copingstijlen die alleen in het licht van de Zweedse cultuur begrepen konden worden. Ah-madi noemt: verbondenheid met het spirituele zelf, heiliging van de natuur, zingeving, meditatie, spiri-tuele muziek beluisteren, positieve waardering van eenzaamheid, healing etc. Baldacchino & Draper (2001) zochten in de literatuur over verpleegkun-dig onderzoek naar spirituele copingstrategieën van patiënten. Naast religieuze vonden zij ook meer spirituele copingstrategieën, zoals verbondenheid met het zelf, verbondenheid met anderen, natuur-beleving, kunstbeleving, hoop, anderen helpen etc. Alma, Pieper & Van Uden (Alma et al., 2003; Van Uden et al., 2004) wezen ook op de beperkte toepas-baarheid van de meetinstrumenten van Pargament in het geseculariseerde Nederland. Als aanvulling ontwikkelden zij de receptieve copingschaal. Daarin wordt het actieve, persoonlijk godsbeeld van Par-gament losgelaten. Deze schaal meet een houding

discussie en insPiratie rond wetenscHaP, geLoof en HuLPVerLening

PG_23_3_DEF.indd 143 13-08-2012 14:06:34

144

van vertrouwen, waarin personen openstaan voor antwoorden die hun ten deel vallen in tijden van crisis. Expliciete verwijzingen naar iets of iemand die deze antwoorden aanreikt, bijvoorbeeld God, worden niet gemaakt. Deze schaal bevat 8 omschrij-vingen van het copingproces, zoals: ‘Als ik proble-men heb, vertrouw ik erop dat een oplossing aan-gereikt zal worden’. Deze schaal meet niet slechts een immanente houding van basisvertrouwen. Im-mers de correlaties met een schaal die gerichtheid op het transcendente meet zijn hoog (Van Uden et al., 2004). Bovendien scoorden theologiestuden-ten hoger op deze schaal dan psychologiestudenten. Het achterliggende idee van deze schaal is ontleend aan Fortmann (1974), die geestelijke gezondheid definieert als het vermogen om zichzelf te ontplooi-en en zichzelf te verliezen.

Een andersoortige aanvulling op Pargament le-vert de antropologe Kwilecki (2004). Zij betoogt dat het huidige copingonderzoek twee vormen van religieuze coping heeft verwaarloosd: magische ri-tuelen en bijzondere religieuze ervaringen. Voor Kwilecki is magie geen inferieure vorm van reli-giositeit. Magie ritualiseert het optimisme van de mens, stelt vertrouwen boven twijfel. Magie is van alle tijden. Huidige vormen zijn: schietgebedjes, amuletten, heilige stenen, wicca, satanisme etc. In dit verband kan ook gewezen worden op de aantrek-kingskracht van zogenaamde paramarkten (Jespers, 2007). Twee bijzondere vormen van religieuze er-varingen worden door Kwilecki gepresenteerd als copingstrategieën. Bijna-doodervaringen worden door 5% van de Amerikanen gemeld. Ze hebben een positieve uitwerking op het leven van degenen die ze ondergaan: minder angst, meer liefde en meer zin in het leven. Ook Van Lommel (2007) rapporteert in zijn bestseller Eindeloos bewustzijn soortgelijke effecten. Contact met overledenen en geesten (after death communication) is een andere manier van coping, gericht op het verwerken van verlieservaringen. Tv-programma’s als Char en Ogilvie bewijzen de populariteit ervan. Aansluitend hierbij pleit de auteur voor meer aandacht voor het onbewuste verloop van religieuze coping. Dit in te-genstelling tot het beeld van religieuze coping als een proces van rationele keuzes maken. William James (1902) wees al op de onbewuste wortels van het bekeringsproces. In lopend promotieonderzoek

naar religieuze coping bij longkankerpatiënten van Korver (Universiteit van Tilburg) is vanuit bovenge-noemde gedachtegang een nieuw meetinstrument ontwikkeld: de spiritueel-magische copinglijst. Voorbeelden uit deze lijst zijn: ‘ervaar ik contact met overledenen’ en ‘draag ik armbanden of me-dailles met bijzondere krachten’.

Tot slot zoekt men (Folkman & Moskowitz, 2004) ook naar aanvulling vanuit een narratieve benadering. Coping en dus ook religieuze coping is verweven in het vertellen van het levensverhaal. Analyse van deze verhalen kan manieren van coping achterhalen die in de standaardvragenlijsten niet voorkomen. In Nederland heeft Ganzevoort (1998) hier in de vorige eeuw al aandacht voor gevraagd.

effecten Van reLigieuze coPing

Het religieuze copingonderzoek is niet alleen geïn-teresseerd in de aard en functie van het copingpro-ces, maar vooral ook in de effecten ervan op het lichamelijk, psychisch, sociaal en spiritueel welbe-vinden van de betrokkenen. Op die manier sluit men aan bij de in de godsdienstpsychologie al lan-ger bestaande onderzoekslijn over het verband tus-sen religie en geestelijke gezondheid (zie bijvoor-beeld James, Freud en Jung). Men heeft onderzoek gedaan naar de effecten van religieuze coping op het omgaan met depressie bij ouderen; het han-teren van psychosociale problematiek bij psychia-trische patiënten; het omgaan met slachtoffer zijn van de bomaanslag in Oklahoma; het verzorgen van een chronisch ziek kind; het omgaan met het verlies van een familielid op grond van suïcide; het omgaan met een niertransplantatie; het omgaan met relatieproblemen bij studenten; omgaan met kanker; omgaan met het verlies van een kind door wiegendood; het omgaan met scheiding van de ouders; arbeidsverlies; verwerken van de Golfoor-log etc. Over het algemeen zijn de effecten posi-tief. Uit een tweetal overzichtsartikelen (Harrison, 2001; Matthews et al., 1998) blijkt dat een groot deel van de gepubliceerde empirische gegevens aantoont dat religieuze coping een gunstige invloed heeft op het omgaan met psychische stoornissen en lichamelijke ziekten. In dit verband is het wel zinnig om het onderscheid te maken tussen posi-tieve en negatieve vormen van religieuze coping. Bij positieve religieuze coping wendt men zich in

jos PiePer

PG_23_3_DEF.indd 144 13-08-2012 14:06:34

145

vertrouwen tot God en de geloofsgemeenschap. Bij negatieve religieuze coping is er sprake van het ervaren van afstand tot God of van een straffende God. In een meta-analyse van 49 studies over het verband tussen religieuze coping en aanpassing aan stress komen Ano & Vasconcelles (2005) tot de conclusie dat positieve religieuze coping gemiddeld 0.33 correleert met goede aanpassing aan stress en -0.12 met slechte aanpassing aan stress. Negatieve religieuze coping correleert 0.02 met goede aan-passing aan stress (niet significant) en 0.22 met slechte aanpassing aan stress. Recent onderzoek komt tot de conclusie dat vooral negatieve religieuze coping, die weliswaar niet veel voorkomt, invloed heeft op de afwezigheid van welbevinden (Lavery & O’Hea, 2010; Sherman, Plante, Simonton, Latif, & Anaisse, 2009; Burker, Evon, Sedway & Egan, 2005; Ai, Peterson & Huang, 2007; Scandrett & Mitchell, 2009; Winter, Hauri, Huber, Jenewein & Schnyder, 2009). Drie verklaringen voor het sterke verband tussen negatieve religieuze coping en wel-bevinden zijn te noemen. Op de eerste plaats kan de ervaring van gestraft worden door God en geen gehoor vinden bij je geloofsgemeenschap direct leiden tot ervaren van spanning en angst. Op de tweede plaats kan het conflict tussen jezelf als gelo-vig zien en de afwezigheid van steun in het geloof leiden tot cognitieve dissonantie die op haar beurt weer een negatieve invloed heeft op het ervaren van welbevinden (Ross, Handal, Clark & Van der Wal, 2009). Dit conflict bestaat ook bij mensen die tegelijk hoog op zowel positieve als negatieve vormen van religieuze coping scoren (Sherman et al., 2009). In de derde verklaring zijn oorzaak en gevolg omgedraaid: ‘negative religious coping itself may therefore be a manifestation of poor psycholo-gical and illness adjustment’ (Lavery O’Hea, 2010, 59).

Tot slot moet opgemerkt worden dat het co-pingparadigma benadrukt dat de positieve effec-ten van religie op het welzijn in een crisissituatie pas plaatsvinden als de algemene religiositeit van de betrokkene kan worden omgezet in concrete religieuze copingactiviteiten ten aanzien van de stressor. Religieuze coping bemiddelt tussen alge-mene religiositeit en welbevinden. Dit wordt wel het stress-buffermodel genoemd (in tegenstelling tot het main-effect model).

onderzoek in nederLand

In deze paragraaf rapporteren we over recent onderzoek in Nederland, waarbij zowel positieve als negatieve vormen van religieuze coping in ver-band zijn gebracht met welbevinden. Pieper & Van Uden (2009) deden onderzoek in een aantal intramurale settingen:a. Algemene psychiatrie, Van Gogh Instituut te

Venray, 1999, N= 141. Gevarieerd religieus, vooral katholieke respondenten.

b. Gereformeerd Psychiatrisch Ziekenhuis te Bosch en Duin, 2000, N= 118. Met name Gere-formeerden en Nederlands Hervormde respon-denten.

c. Forensische psychiatrie, Pompe-kliniek te Nij-megen, 2005, N= 52. Respondenten die in reli-gieus opzicht het doorsneebeeld van de Neder-landse bevolking laten zien.

d. Verpleeg- en verzorgingshuis, ViVa!-zorggroep te Heemskerk, 2006, N= 106. Sterk religieus, respondenten met een vooral protestants-chris-telijke achtergrond.

De vragen die zij trachten te beantwoorden luiden: a) in welke mate maken de cliënten gebruik van reli-gieuze coping?; b) wat is de samenhang tussen reli-gieuze coping en welbevinden in deze groepen pati-enten uit diverse intramurale settingen? De belang-rijkste conclusies uit dit onderzoek zijn de volgende. Voor deze populaties van patiënten uit de intramu-rale gezondheidszorg vormde religie een belangrijke bron voor positieve coping met hun situatie en hun problematiek. In de verpleeg- en verzorgingshuizen van ViVa! ervaart 74% van de respondenten een posi-tieve invloed, slechts 4% ervaart een negatieve invloed van het geloof op de problematiek. Het onderzoek in de psychiatrische inrichting Van Gogh te Venray en het onderzoek in het Gereformeerd Psychiatrisch Ziekenhuis toonde ook positieve invloed, maar toch iets minder hoog (54%). Zelfs in de Pompe-kliniek was de score nog 50% ervaren positieve invloed. De negatieve invloed is gering (16% bij Van Gogh en het GPZ, 8% bij de Pompe-kliniek en zoals gezegd slechts 4% bij de ViVa!-zorggroep).

De aard van de positieve invloed was divers. Cognitieve, affectieve, gedragsmatige en sociale dimensies van geloof waren erbij betrokken. Soms kan de context een bepaalde dimensie extra van

discussie en insPiratie rond wetenscHaP, geLoof en HuLPVerLening

PG_23_3_DEF.indd 145 13-08-2012 14:06:34

146

belang laten zijn. In de Pompe-kliniek stond de so-ciale dimensie voorop, omdat daar het sociale iso-lement van de opsluiting zwaar weegt. De nadruk van het geloof op nederigheid en schuld is nog het meest van toepassing als negatieve invloed. Wel is de vraag in hoeverre deze gerapporteerde overwe-gend positieve invloed verder doorwerkt op het ni-veau van welbevinden. Deze positieve invloed lijkt zich vaak te vertalen in een toegenomen welbevin-den: angst neemt af en het existentieel welbevinden neemt toe. Echter als ook de negatieve invloed van het geloof in de analyses wordt betrokken, dan blijkt deze negatieve invloed juist meer het welbevinden te bepalen. Dit betekent dat positieve invloed werkt, omdat er dan minder negatieve invloed aanwezig is. De negatieve invloed heeft dus verstrekkender gevolgen voor het welzijn. Dit betekent dat geestelijk verzorgers extra aandacht moeten hebben voor deze negatieve invloed. In de gesprekken met bewoners kunnen bijvoorbeeld gevoelens van nederigheid en schuld op hun realiteitsgehalte getoetst worden. Wel is het gelukkig zo dat deze negatieve invloed maar weinig voorkomt.

Braam et al. (2010) onderzochten het verband tussen positieve en negatieve religieuze coping en depressie onder vier bevolkingsgroepen in multicul-tureel Amsterdam: Nederlanders, Turken, Marokka-nen en Surinamers/Antillianen (776 respondenten). Ze gebruikten een variant van de brief RCOPE van Pargament voor het meten van religieuze coping. De drie niet-Nederlandse bevolkingsgroepen scoor-den hoog op positieve religieuze coping, de Neder-landers daarentegen laag. Op negatieve religieuze coping werd door allen laag gescoord. Het hoogst scoorde nog het item ‘ik voel me door God gestraft voor mijn zonden en gebrekkig spiritueel leven’ en wel onder de Turkse respondenten. Vervolgens werd in regressieanalyses de invloed van algemene maten van religiositeit en positieve en negatieve reli-gieuze coping enerzijds op depressieve symptomen, drempeldepressie en depressieve stoornis ander-zijds bepaald. Het algemene beeld is dat positieve religieuze coping in beperkte mate samenhangt met depressie (namelijk met drempeldepressie en bij de Surinaams/Antilliaanse bevolkingsgroep met de-pressieve symptomen). Dit verband was in afwijking van de trends in de literatuur ook nog negatief in de zin dat positieve religieuze coping samenhangt

met meer depressie. Een verklaring wordt gezocht in het verloop van depressie. Als depressieve symp-tomen opkomen kan de religieuze copingactiviteit toenemen. De positieve effecten ervan worden pas op een later tijdstip zichtbaar. De negatieve religi-euze coping hing systematischer samen met hoge scores voor depressie. Met name het item ‘vraag ik mij af of God mij verlaten heeft’ hing bij de meeste onderzochte groepen samen met hogere scores op depressie. De auteurs geven een verklaring waarin de depressie de oorzakelijke factor is. Depressie gaat gepaard met gevoelens van leegte, wanhoop en anhedonie. Deze gevoelens komen ook tot uit-drukking in de relatie met God, of beter gezegd in de afwezigheid van het ervaren van een relatie met God. Een alternatieve verklaring zou ontleend kun-nen worden aan de attachmenttheorie (Kirkpatrick, 1992; Grandquist, 2010). Onveilige hechting is dan de achterliggende oorzaak van zowel depressie als ervaren van de afwezigheid van God.

De Vries-Schot, Pieper & Van Uden deden on-derzoek (nog te publiceren) onder parochianen en patiënten van extramurale christelijke geestelijke gezondheidsinstellingen in Oost-Nederland. Het onderzoek is gebaseerd op 336 respondenten (49% patiënten en 51% parochianen). In dit onderzoek werden de brief RCOPE en de receptiviteitsschaal gebruikt. Het gebruik van positieve religieuze coping was groot, dat van receptieve coping aanzienlijk en dat van negatieve religieuze coping laag. Door mid-del van regressieanalyses werden de verbanden van deze drie vormen van coping met angst (gemeten met de STAI-schaal van Spielberger, Gorsuch & Lu-shene, 1970) en existentieel welbevinden (gemeten met de Existential WellBeing Scale van Ellison, 1983 en Bufford, Paloutzian & Ellison, 1991) gemeten. In de groep patiënten waren receptieve coping (minder angst) en negatieve religieuze coping (meer angst) de beste voorspellers voor angst. In de groep paro-chianen was het hebben van een positieve relatie met God (een algemeen religieus kenmerk) de beste voorspeller voor angst. Hetzelfde patroon werd ge-vonden bij existentieel welbevinden. De verklaarde variatie was hier nog groter. Hieruit blijkt dat religi-euze coping vooral van invloed is in crisissituaties. Daarbuiten is de algemene religiositeit (bijvoorbeeld intrinsieke religiositeit en positieve relatie met God) meer van invloed op welbevinden.

jos PiePer

PG_23_3_DEF.indd 146 13-08-2012 14:06:34

147

Tot slot moet gewezen worden op twee lopende promotietrajecten, waarin naast vele andere variabe-len ook positieve, negatieve en receptieve religieuze coping worden gemeten. Aan de Universiteit van Tilburg onderzoekt Sjaak Korver het verband tussen religieuze coping en het welbevinden van longkan-kerpatiënten in Noord-Brabant en Limburg. Zoals eerder gemeld wordt hiervoor een nieuwe vorm van meten van coping ontwikkeld: de spiritueel-magische schaal. Aan de Hogeschool van Amster-dam onderzoekt Leonie van der Valk (Van der Valk, 2010) religieuze coping (in het bijzonder bidden) bij hoogopgeleide Nederlandse moslima’s van Marok-kaanse afkomst. In beide onderzoeken worden ook, weliswaar in beperkte mate, de meetinstrumenten van Pargament gebruikt.

concLusie

Religieuze coping is een van de onderzoekster-reinen van de godsdienstpsychologie die ook weerklank vinden in de psychologie. Zo is in het recente handboek over ‘stress, health and coping’ (Folkman, 2011) plaats ingeruimd voor religieuze coping. Dit is vooral de verdienste van de inspan-ningen van Pargament. Wil deze erkenning van religieuze coping ook in andere dan Angelsaksi-sche landen tot stand komen, dan zal het religi-euze copingonderzoek zich moeten aanpassen aan andere culturele condities. In Nederland zal reke-ning gehouden moeten worden met secularisatie, de nieuwe spiritualiteit en de multiculturele samen-leving. Dit laatste betekent dat er enerzijds nieuwe meetinstrumenten ontwikkeld moeten worden, maar anderzijds dat voor bepaalde groepen binnen de Nederlandse samenleving (traditioneel gelovige christenen) de meetinstrumenten van Pargament wel valide zijn.

Het religieuze copingonderzoek zou verder aan relevantie winnen als de werking van positieve en negatieve coping theoretisch meer inzichtelijk ge-maakt zou kunnen worden. De attributietheorie en de attachmenttheorie lijken ons vruchtbare theo-rieën hiervoor te zijn. De attributietheorie zou via het thema ‘theodicee’ zelfs een brug kunnen slaan naar de theologie. De rustgevende werking van ri-tueel gedrag zou verklaard kunnen worden vanuit actuele inzichten uit de neurowetenschappen.

Tot slot zijn er ook implicaties voor de geestelijke

verzorging. Voor zorgverzekeraars is het bijdragen aan vormgeven van (religieuze) coping bij cliënten een belangrijke legitimatie voor financiering van de intra- en extramurale geestelijke verzorging (Hopman, 2006). Inzichten uit het religieuze co-pingonderzoek zullen in het onderwijs voor gees-telijk verzorgers opgenomen moeten worden. Het is bijvoorbeeld van belang om te weten dat spiritual distress een aanzienlijke negatieve impact kan heb-ben op het welzijn van cliënten. Ook is het nuttig om te weten dat niet alleen de affectieve band met God, maar ook meer volksreligieuze rituele han-delingen een belangrijk bestanddeel van het co-pingrepertoire van de cliënten uitmaken. Wellicht zou het oprichten van een expertisecentrum voor religieuze coping hier van voordeel kunnen zijn. Bundeling van de onderzoeksinspanningen die nu verspreid op diverse universiteiten in Nederland geleverd worden, kan meerwaarde hebben.

Literatuur

Aflakseir, A. & Coleman, P.G. (2009) The influ-ence of religious coping on the mental health of disabled Iranian war veterans. Mental health, religion and culture, 12, 175-190.

Ahmadi, F. (2006). Culture, religion and spirituality in coping: the example of cancer patients in Sweden. Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis.

Ai, A.L., Peterson, C. & Huang, B. (2003). The ef-fect of religious-spiritual coping on positive at-titudes of adult muslim refugees from Kosovo and Bosnia. The international journal for the psy-chology of religion, 13, 29-47.

Ai, A.L., Park, C.L., Huang, B., Rodgers, W. & Tice, T.N. (2007). Psychosocial mediation of religious coping scales: a study of short-term psychologi-cal distress following cardiac surgery. Personality and social psychology bulletin, 33, 867-882.

Alma, H., Pieper, J. & Van Uden, M. (2003). ‘When I find myself in times of trouble’: Pargament’s religious coping scales in the Netherlands. Ar-chiv für Religionspsychologie, 24, 64-74.

Ano, G. & Vasconcelles, E.B. (2005) Religious co-ping and psychological adjustment to stress: a meta-analysis. Journal of clinical psychology, 61, 461-480.

Baldacchino, D. & Draper, P. (2001). Spiritual coping strategies: a review of the nursing research litera-

discussie en insPiratie rond wetenscHaP, geLoof en HuLPVerLening

PG_23_3_DEF.indd 147 13-08-2012 14:06:34

148

ture. Journal of advanced nursing, 34, 833-841.Braam, A.W., Schrier, A.C., Tuinebreijer, W.C.,

Beekman, A.T.F., Dekker, J.J.M. & De Wit, M.A.S. (2010). Religious coping and depres-sion in multicultural Amsterdam: a compari-son between native Dutch citizins and Turkish, Moroccan and Surinames/Antillean migrants. Journal of affective disorders, 125, 269-278.

Bufford, R. K., Paloutzian, R. F. & Ellison, C. W. (1991). Norms for the Spiritual WellBeing Scale. Journal of psychology and theology, 19, 56-70.

Burker, E.J., Evon, D.M., Sedway, J.A. & Egan, T. (2005). Religious and non-religious coping in lung transplant candidates: does adding God to the picture tell us more? Journal of behavioral medicine, 28, 513-526.

Carver, C.S. & Connor-Smith, J. (2010). Persona-lity and Coping. Annual review of psychology, 61, 679-704.

Ellison, C. W. (1983). Spiritual well-being: concep-tualization and measurement. Journal of psycho-logy and theology, 11, 330-340.

Folkman, S. (ed.) (2011). The Oxford handbook of stress, health and coping. Oxford: Oxford Univer-sity Press.

Folkman, S. & Lazarus, R.S. (1980). An analysis of coping in a middle-aged community sample. Journal of health and social behavior, 21, 219-239.

Folkman, S. & Moskowitz, J.D. (2004). Coping: pit-falls and promise. Annual review of psychology, 55, 745-774.

Fortmann, H.M.M. (1974). Als ziende de onzienlijke: een cultuurpsychologische studie over de religieuze waarneming en de zogenaamde religieuze projectie. Hilversum: Gooi en Sticht.

Ganzevoort, R.R. (1998). Religious coping reconsi-dered, a narrative reformulation. Journal of psy-chology and theology, 26, 3, 276-286.

Grandquist, P. (2010). Religion as attachment: the Godin Award Lecture. Archive for the psychology of religion, 32, 5-24.

Harrison, M.O. (2001). The epidemiology of religi-ous coping: a review of recent literature. Interna-tional review of psychiatry, 13, 86-96.

Hart, J. de (2011). Zwevende gelovigen: oude religie en nieuwe spiritualiteit. Amsterdam: Bert Bakker.

Holmes, T.H., Rahe, R.H. (1967). The social read-justment rating scale. Journal of psychosomatic

research, 11, 213-218.Hopman, A.M. (2006). Uitvoeringstoets geestelijke

verzorging. Diemen: CVZ.James, W. (1994). The varieties of religious experi-

ence: a study in human nature. New York: Mo-dern Library Press, (origineel 1902).

Jespers, F. (2007). De paramarkt: New Age en volksgeloof. Religie en samenleving, 2, 125-143.

Khan, Z.H. & Watson, P.J. (2006). Construction of the Pakistani religious coping practices scale: correlations with religious coping, religious orientation, and reactions to stress among mus-lim university students. The international journal for the psychology of religion, 16, 101-112.

Kirkpatrick, L.A. (1992). An attachment-theory ap-proach to the psychology of religion. The interna-tional journal for the psychology of religion, 2, 3-28.

Kronjee, G. & Lampert, M. (2006). Leefstijlen en zingeving. In W.B.H.J. van de Donk, A.P. Jon-kers, G.J. Kronjee & R.J.J.M. Plum (red.), Gelo-ven in het publieke domein: verkenningen van een dubbele transformatie (pp. 171-207). Amsterdam: University Press.

Kwilecki, S. (2004). Religion and coping: a con-tribution from religious studies. Journal for the scientific study of religion, 43, 477-489.

Lavery, M.E. & O’Hea, E.L. (2010). Religious/spiritual coping and adjustment in individuals with cancer: unanswered questions, important trends, and future directions. Mental health, re-ligion and culture, 13, 55-65.

Lazarus, R.S. & Folkman, S. (1984). Stress, apprai-sal and coping. New York: Springer.

Lommel. P. van (2007). Eindeloos bewustzijn: een wetenschappelijke visie op de bijna-doodervaring. Kampen: Ten Have.

Matthews, D.A., McCullough, M.E., Larson, D.B., Koenig, H.G., Swyers, J.P., Greenwold & Mi-lano, M. (1998). Religious commitment and health status: a review of the research and im-plications for damily medicine. Archive for family and medicine, 7, 118-124.

Meester, M. (2008). Nieuwe spiritualiteit. Kampen: Ten Have.

Oosterwijk, M.H. (2004). Cognitieve strategieën van borstkankerpatiënten en de relatie met aanpassing: een longitudinale studie. Enschede: Printpartners Ipskamp.

jos PiePer

PG_23_3_DEF.indd 148 13-08-2012 14:06:34

149

Pargament, K.I. (1990). GOD HELP ME: toward a theoretical framework of coping for the psycho-logy of religion. Research in the social scientific study of religion, 2, 195-224.

Pargament, K.I. (1997). The psychology of religion and coping: theory, research, practice. New York: Guilford Press.

Pargament, K.I., Kennell, J., Hathaway, W., Gre-vengoed, N., Newman, J. & Jones. W.

(1988). Religion and the problem-solving pro-cess: three styles of coping. Journal for the

scientific study of religion, 27, 90-104. Pargament, K.I., Koenig, H.G. & Perez, L.M.

(2000). The many methods of religious coping: development and initial validation of the RCOPE. Journal of clinical psychology, 56, 519-543.

Pargament, K.I., Smith, B.W., Koenig, H.G. & Perez., L. (1998) Patterns of positive and negative religious coping with major life stressors. Journal for the scientific study of religion, 37, 710-724.

Pargament, K., Feuille, M. & Burdzy, D. (2011). The brief RCOPE: current psychometric status of a short measure of religious coping. Religions, 2, 51-76.

Park, C.L. (2005). Religion as a meaning-making framework in coping with life stress. Journal of social issues, 61, 707-729.

Park, C.L., Folkman, S. (1997). Meaning in the context of stress and coping. Review of general psychology, 1, 115-144.

Park, C.L. (2011). Meaning, coping, and health and well-being. In S. Folkman (ed.), The Oxford handbook of stress, health and coping (pp. 115-144). Oxford: University Press.

Pieper, J., Van Uden, R. (2009). Religieuze coping in de intramurale gezondheidszorg: zichtbaar en onzichtbaar. In M. van Uden, J. Pieper (red.), Zichtbare en onzichtbare religie: over de varianten van religieuze zin (pp. 107-122). Nijmegen: Valk-hof pers.

Ross, K., Handal, P.J., Clark, E.M. & Van der Wal, J.S. (2009). The relationship between religion and religious coping: religious coping as a mo-derator between religion and adjustment. Jour-nal of religion and health, 48, 454-467.

Scandrett, K.G. & Mitchell, S.L. (2009). Religious-ness, religious coping, and psychological well-being in nursing home residents. Journal of Ame-

rican medical directors association, 10, 581-586.Schottenbauer, M.A., Rodriguez, B.F., Glass, C.R. &

Arnkoff, D.B. (2006). Religious coping research and contemporary personality theory: an explo-ration of Endlers (1997) integrative personality theory. British journal of psychology, 97, 499-519.

Sherman, A.C., Plante, T.G., Simonton, S., Latif, U. & Anaisse, E.J. (2009). Prospective study of religious coping among patients undergoing autologous stem cell transplantation. Journal of behavioral medicine, 32, 118-128.

Spielberger, Ch. D., Gorsuch, R.L., & Lushene, R.E. (1970). Manual for the state-trait anxiety inventory. Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press.

Sulmasy D.P. (2002). A biopsychosocial-spiritual model for the care of patients at the end of life. The gerontologist, 42, 24-33.

Suls, J., David, J.P. & Harvey, J.H. (1996). Perso-nality and coping: three generations of research. Journal of personality, 64, 711-735.

Uden, M.H.F. van, Pieper, J.Z.T. & Alma, H.A. (2004). ‘Bridge over Troubled Water’: further results regarding the receptive coping scale. Journal of empirical theology, 17, 101-114.

Vaillant, G.E. (1994). Ego mechanisms of defense and personality psychopathology. Journal of ab-normal psychology, 103, 44-50.

Valk, L. van der (2010). Research in social work on coping and migration: coping strategies of migrant generations of rural Moroccan and muslim back-ground in the Netherlands. Amsterdam: Hoge-school van Amsterdam.

Winter, U., Hauri, D., Huber, S., Jenewein, J. & Schnyder, U. (2009). The psychological outco-me of religious coping with stressful life events in a Swiss sample of church attendees. Psycho-therapy and psychosomatics, 78, 240-244.

Zeidner, M., Saklofske, D. (1996). Adaptive and maladaptive coping. In M. Zeidler, & N.S. End-ler, Handbook of coping (pp. 505-531). New York: Wiley.

PersonaLia

J.Z.T. Pieper, departement religiewetenschappen en theologie, Universiteit Utrecht en Faculteit Katholieke Theologie, Universiteit van Tilburg. Correspondentieadres:

j.z.t.pieper@tilburguniversity.edu

discussie en insPiratie rond wetenscHaP, geLoof en HuLPVerLening

PG_23_3_DEF.indd 149 13-08-2012 14:06:34