Sadraj:

Uvod..........................................................................................3

I Novano trite, pojam i znaaj............................................4

1. Finansijski sistem..............................................................................5

1.1 Finansijsko trite, pojam i znaaj.................................................6

1.1.1 Ocjena privrede i tranje za novcem............................................11

2. Trite novca........................................................................12

2.1 Svrha trita novca..........................................................................14

2.1 Funkcionisanje trita novca..........................................................16

2.1.1 Uesnici na finansijskom tritu..................................................17

2.1.2 Instrmenti trita novca................................................................18

2.1.2.1 Operacije sa hartijama od vrijednosti.........................................................20

2.1.2.1 Investicijski fondovi.....................................................................................23

2.1.3 Tehnologija rada trita novca.....................................................25

Zakljuak.................................................................................29

Litratura ..................................................................................30

Uvod

Sve funkcije novca u privredi odigravaju se preko finansijskih trita. Finansijsko trite predstavlja organizovan prostor sa svim elementima neophodnim za njegovo funkcionisanje (vrijeme, pravila, uzanse kupoprodaje) na kome se susreu ponuda i tranja finansijskih sredstava.

Ukoliko ne bi postojalo organizovano finansijsko trite, privreda bi bila degradirana, odnosno, praktino bi bilo nemogue poslovanje pojedinih privrednih subjekata.

Navei problem savremene trine ekonomije jeste organizacija kontinuelnog funkcionisanja trita, u smislu funkcionisanja preduzetnog drutva i potroakog drutva, na ijem se vrhu nalazi drutvo kapitala. Ne smije da se desi da trite prestane funkcionisati. U tom sluaju, dolo bi do osnivanja monopolskih situacija te ne bi bilo govora o postojanju integralnog trita. Integralno trite je pretpostavka trine privrede u cjelini. Novano trite je jedan dio, segment, finansijskog trita bez ijeg postojanja i funkcionisanja, nije mogu opstanak kompletnog finansijskog trita.

Analiza ovog rada e dati osnove definisanja i funkcionisanja trita novca, sa osvrtnom na stanje i razvijenost trita novca u BiH. Vidjeemo ta sve podrazumjeva i kako na cjelokupnu privredu utie trite novca, te na kojem je nivou razvoja ono u naoj zemlji.

I Novano trite, pojam i znaaj

Trita novca aktivna su jo od ranog 19. vijeka, meutim, postala su vanija od 1970. godine, kada su kamatne stope porasle iznad istorijskih nivoa. U sutini, porast kratkoronih stopa, u vezi sa regulisanim gornjim limitom kamatne stope koju su banke mogle platiti za depozit, rezultovao je brzim odlivom novca iz finansijskih institucija kasnih 1970. i ranih 1980-tih. Odliv je pak prouzrokovao propast mnogih banaka, tednji i zajmova. Industrija se oporavila tek nakon velikih promjena u regulativi banaka koja se odnosila na kamatne stope trita novca.

Ova analiza detaljno e predstaviti trite novca kao i vrijednosne papire i uenike koji se na njemu pojavljuju trguju. Takoe, raspravlja se zato su trita novca bitna u naem finansijskom sistemu.

Sa druge strane, teko da se moe definisati novano trite da se pri tome posebno ne pojasni sama sutina finansijskog trita, te uloga novanog trita u tom sistemu. U skladu sa tim, ovaj rad e obuhvatiti sledee take analize:

Finansijski sistem

Finansijsko trite, pojam i znaaj

Ocjena privrede i tranje za novcem

Trite novca

Svrha trita novca

Funkcionisanje trita novca

Uesnici na finansijskom tritu

Instrumenti trita novca

Tehnologija rada trita novca

1. Finansijski sistem

Jedan od najvanijih podsisema privrednog sistema jeste finansijski sistem. Zapravo, finansijski sistem je sastavni dio privrednog sistema koji se sastoji iz vie elemenata pomou kojih treba da omogui nesmetan tok finansijskih sredstava u jednoj drutveno ekonomskoj zajednici.

Finansijski sistem, slino kao i privredni sistem posjeduje vie karakteristika, od kojih posebno treba istai:

Dinaminost u privrednom i finansijskom sistemu se stalno deavaju promjene i pojavljuju novi dogaaji koji sistem ovode u privremena stanja ravnotee i neravnotee;

Otvorenost privreda jedne zemlje mora biti otvorena prema inostranstvu, to jest, privredni subjekti moraju ulaziti u razliite oblike saradnje i odnosa sa subjektima izvan granica nacionalne ekonomije;

Kompleksnost implicira da se privredni sistem takoe moe posmatrati kao zaseban i cjelovit sistem, koji se sastoji iz veeg broja podsistema, to jest, dijelova od kojih je jedan od najvanijih upravo finansijski podsistem.

Razvijen finansijski sistem omoguava da savremene razvijene trine privrede, koje su veoma sloene i specijalizovane, funkcioniu na relativno decentralizovan nain.

Polazei od svega reenog, moe se konstatovati da su najvaniji elementi finansijskog sistema:

finansijska trita,

finansisjke institucije i

finansijski nstrumenti.

Finansijski sistem predstavlja mehanizam i vodi, odnosno sistem kanala kojima se vri transfer finansijskih sredstava izmeu razliitih grupa i subjekata u privredi.

1.1 Finansijsko trite, pojam i znaaj

Finansijsko trite je mjesto i prostor na kome se trae, tj. nude finansijska sredstva i na kome se u zavisnosti od ponude i tranje, organizovano formira cijena, tako da ono predstavlja i organizovani metod transfera akumulacije i novanih fondova izmeu ekonomskih jedinica sa suficitom i jedinica sa deficitom finansijskih fondova.

Na finansijskom tritu se nude i trae supstituti robe i usluga, kao to su: efektivni domai i strani novac, hartije od vrijednosti, potraivanja, razne dispozicije i sl. U zavisnosti od ponude i tranje finansijskih sredstava, formira se njihova cijena. Formiranje cijena novanih sredstava na finansijskom tritu se izraava kamatnom stopom.

Ukoliko je odravanje tekue likvidnosti preduzea njegov najznaajniji cilj, tada se pri ponudi novanih sredstava ista plasiraju na sasvim kratak vremenski intreval, pri emu je i kamatna stopa znaajno nia. Ukoliko se ponuda novanih sredstava formira na dui vremenski interval, tada se i kamatna stopa kao i cijena ponuenih novanih sredstava formira na viem nivou. Razlog formiranja kamatne stope na viem nivou je u injenici da se kamatna stopa sastoji od tzv. iste kamate i riziko premije.

Putem finansijskog trita stvaraju se mogunosti prelivanja novanih sredstava od strane fizikih i pravnih lica koja raspolau veim iznosom slobodnih novanih sredstava, ka privrednim subjektima iji je finansijski rezultat nedovoljan za finansiranje tekuih i razvojnih programa iz oblasti proizvodnje, prometa i potronje. U tom smislu, funkcije finansijskih trita jesu:

Alokativna funkcija finansijskog trita koja se sastoji u prikupljanju i prenoenju slobodnih novbanih sredstava od subjekata, koji se njima privremeno koristi, na subjekte kojima su potrebni;

Evelvacijska funkcija mehanizma finansijskog trita ogleda se kroz formiranje cijene novca (kamate) na osnovu ponude i tranje;

Selektivna funkcija finansijskog trita odvija se preko selekcije pojedinih trailaca novca.

Finansisjko trite se najee dijeli prema predmetu poslovanja, na novano, kapitalno i kreditno trite, gdje su osnovni kriterijumi distinkcije, ronost i namjena transferisanih resursa.

Na novanom tritu se kratkorono nudi i trai novac. Stoga je zadatak novanog trita da omogui traiocu kratkoronih sredstava (neophodnih za proizvodnju i promet) da u to kraem roku doe do istih. Iz tih razloga imaoci slobodnih noanih sredstava vre transformaciju svog novca u trine instrumente koji se brzo mogu zamjeniti za novac, odnosno u druge likvidne plasmane. Primjeri iz prakse ukazuju na to da se na novanom tritu mogu pojaviti dvije vrste trinih instrumenata, i to:

krediti, davanje i uzimanje, iz bankarskih rezervi bez roka ili na odreeni rok,

hartije od vrijednosti na kratak rok (kupovina i prodaja) koje je emitovala drava ili finansijska institucija iji je bonitet zagarantovan.

Na tritu kapitala se dugorono nudi i trai novac. Za trite kapitala se kae da je specijalizovano trite na kome se trguje hartijama od vrijednosti. Praksa pokazuje da je ovo trite naroito aktivno u sluajevima nedostatka investicionih sredstava kod privrednih subjekata. Tada se ista pribavljaju na tritu kapitala emitovanjem obveznica ili akcija, zalonica i drugih hartija od vrijednosti. Karakteristika trita kapitala jeste, da privrednim subjektima omogui brzu promjenu strukture i smjera svojih investicija potrefelja. Na ovaj nain uesnici trita kapitala u sluaju potrebe transformiu se iz tedia u zajmotraioce ime omoguavaju usmjeravanje svojih slobodnih novanih sredstava u investicione projekte koji donose najvei finansijski rezultat.

Kreditno trite mobilie i alocira finansijske resurse uz respektovanje odgovarajuih kriterija i parametara, preko kojih se ostvaruje povezanost finansijske sa realnom sferom reprodukcije, a na ovom tritu kljunu ulogu imaju banke koje pospjeuju mobilizaciju akumulacije i na osnovu ekonomskih i finansijskih kriterijuma doprinose optimizaciji rasporeda resursa na ova dva ekonomska mjesta koji garantuju najvee prinose u privredi.

Zajedniki poslovi na finansijskom tritu (bez obzira na vrstu finansijskog trita) mogu biti:

promptni poslovi i

terminski poslovi.

Karakteristika promptnih poslova kupovine i prodaje jeste, da se svaka kupovina i prodaja hartija od vrijednosti ili deviza realizuje odmah, odnosno najkasnije u roku od dva dana raunajui od dana zakljuenja posla kupoprodaje.

Karakteristika terminskih poslova kupovine i prodaje jeste, da se svaka kupovina i prodaja hartije od vrijednosti ili deviza realizuje na odreeni vremenski rok koji se poinje odbrojavati nakon roka utvrenog za promptne poslove. Znaajna karakteristika terminske prodaje i kupovine deviza jeste da centralna banka nije obavezna da intervenie kod dotinih trita.

Opte karakteristike poslova na finansijskom tritu jesu:

da se poslovima na finansijskom tritu mogu smatrati samo oni poslovi koji su zakljueni u odreenom prostoru, odreenom vremenu i iji je predmet zakljuivanja finansijska vrijednost koja se prodaje ili kupuje na dotinom tritu,

da se cjelokupno poslovanje na finansijskom tritu obavlja putem raznovrsnih selekcija (izvrni komitet, kontrolni komitet, komitet za trina pravila i sl.,),

da poslove na finansijskom tritu mogu obavljati samo lanovi trita, dok posrednike poslove mogu obavljati samo posrednici na ovom tritu tzv. senzali, brokeri i sl,

da poslove na tritu obraunavaju obraunske blagajne trita iji je zadatak da svaki lan ima svoj raun na kojem raspolae sa odreenim novanim sredstvima neophodnim za regulisanje kupoprodajnih poslova, kompenzaciju dugovanja i potraivanja pojedinih lanova finansijskog trita.

Finansijska trita se razlikuju prema tome da li se na njima odvija prva kupovina i prodaja finansijskih instrumenata koje u kreirali deficitni ekonomski subjekti (primarna trita), ili dalja kupoprodaja (sekundarna trita).

Za primarna trita je karakteristina prva emisija dionica, dok njihova dalja prodaja i kupovina spada u domen sekundarnih finansijskih trita.

Funkcija primarnih trita je da se transferisanjem finansijske tednje obezbjedi njena efikasna alokacija krajnjim korisnicima, dok sekundarna finansijska trita prvenstveno slue za obezbjeenje likvidnosti ekonomskih subjekata.

1.1.1 Ocjena privrede i tranje za novcem

Da bi uopte postojalo i funkcionisalo trite novca, mora postojati odreeni nivo tranje i ponude novca. U tom smislu, ekonomisti se koriste razliitim agregatnim pokazateljima:

Indeks vodeih privrednih pokazatelja, koje svaki mjesec objavljuje dravni statistiki zavod;

Nezaposlenost se prati na osnovu zahtjeva onih koji trae pomo drave, to odslikava stanje o broju ljudi koji ostaju bez posla. Ukoliko njihov broj opada, to znai da se privreda oporavlja, i obrnuto.

Nove porudbine koje prijavljuju proizvoai znak je da potroai troe mnogo i slobodnije.

Tranja za trajnim potronim dobrima specifian je pokazatelj, s obzirom da najbolje odslikava industrijsku aktivnost.

Stanogradnja, prema broju izdatih graevinskih dozvola jedno je od mjerila ekonomske stabilnosti, znak da je privreda u usponu.

Kretanje uslunih djelatnosti - pokazatelj su da li dolazi do oporavka privrede ili je ova jo uvijek u recesiji.

Posebno znaajnu gupu pokazatelja stanja imaju sledei pokazatelji: lina primanja i potronja, cijene proizvoaa, raspoloenje potroaa, stopa nezaposlenosti, realni bruto domai proizvod.

2. Trite novca

Trite novca se odnosi na definisani prostor, ravila, uzanse, vrijeme i druge uslove pod kojima dolazi do organizovanog susretanja ponude i tranje za kratkoronim finansijskim sredstvima.

Pojam trite novca u stvari je pogrean. Novcem novanicama se ne trguje na tritu novca. Meutim, budui da su vrijednosni papiri kojima se tamo trguje kratkoroni i izuzetno likvidni, blizu su toga da budu novac. Vrijednosni papiri trita novca, o kojima e kasnije biti vie rijei, imaju tri osnovne karakteristike:

uglavnom se prodaju u velikim apoenima,

imaju nizak rizik neplaanja,

dospjevaju unutar godine od datuma njihovog prvobitnog izdanja.

Veina instrumenata trita novca dospjeva unutar 120 dana.

Transakcije na tritu novca se ne odvijaju na nekom odreenom mjestu ili u nekoj zgradi. Umjesto toga, trgovci uglavnom dogovaraju kupovinu i prodaju telefonom i dovravaju ih elektronskim putem. Zbog tog obiljeja, vrijednosnice trita novca obino imaju i aktivno sekundarno trite. To znai da je nakon to se hartija od vrijednosti prvobitno proda - relativno je lako za nju nai nove kupce. Aktivno sekundarno trite ini vrijednosnice trita novca vrlo fleksibilnim instrumentima za premoavanje kratkoronih finansijskih potreba.

Druga karakteristika trita novca jeste da su to trita na veliko. To znai da je veina transakcija vrlo velika, obino vea od 1 miliona amerikih dolara. Veina tih transakcija spreava veliki broj individualnih ulagaa da neposredno uestvuju na tritima novca. Stoga, dileri i brokeri, koji rade u riznicama velikih banaka i brokerskih kua, spajaju klijente. Trgovci e kupiti ili prodati 50 ili 100 miliona amerikih dolara u sekundi - to zaista nije posao za osobe slabog srca!

Fleksibilnost i inovativnost su dva vana obiljeja svakog finansijskog trita tako da ni novano trite nije izuzetak. Uprkos prirodi trgovanja na veliko, razvijene su inovativne vrijednosnice i metode trgovanja kako bi se malim ulagaima dao pristup vrijednosnicama trita novca.

Zato su potrebna trita novca?

Teoretski posmatrano, trita novca nam ne bi ni trebala. Bankarska studija postoji prvenstveno zato da nas snadbije kratkoronim zajmovima te da primi kratkorone pologe. Banke bi trebale imati prednost u uinkovitosti sakupljanja informacija, prednost koja bi trebala eliminisati potrebu za tritima novca. Zahvaljujui trajnim odnosima sa klijentima, banke bi morale moi ponuditi povoljnije zajmove, nego direktna trita, koja moraju ocjenjivati svakog dunika svaki put kada se izda nova vrijednosnica. tavie, kratkorone hartije od vrijednosti ponuene za prodaju na tritu novca nisu tako lako likvidne, niti tako sigurne kao polozi u bankama i tedionicama. Kada, dakle, uzmemo u obzir prednosti koje imaju banke, pitamo se zato uopte postoji trite novca?

Bankarska industrija postoji prvenstveno zato da bi posredovala u problemu asimetrinih informacija izmeu tedia kreditora i dunika potroaa, a banke mogu ostvariti dobit koristei ekonomiju razmjera pri pruanju usluga. Meutim, bankarska industrija podlijee jaoj regulativi i snosi sa njome povezane vee trokove dravne intervencije, nego to je sluaj sa tritima novca. Stoga, u situacijama kada problem asimetrinih informacija nije ozbiljan, trita novca imaju znaajnu prednost pred bankama u pogledu iznosa trokova to nastaju pri trgovanju kratkoronim sredstvima.

2.1 Svrha trita novca

Dobro razvijeno sekundarno trite za instrumente trita novca ini trite idealnim mjestom da kompanija ili finansijska institucija skladiti viak sredstava u kratkim razdobljima, dok se ne pokae potreba za njima. Jednako tako, trite novca nudi jeftin izvor sredstava kompanijama ili dravi te posrednicima kojima je potrebna infuzija kratkoronih sredstava. Veina ulagaa na tritu novca, koji privremeno skladite sredstva kao privremeno ulaganje koje im omoguava vei prinos nego dranje gotovine ili novca u bankama. Mogu smatrati da tritni uslovi nisu dovoljno dobri da bi ohrabrili kupovinu novih dionica ili oekuju porats kamatnih stopa, pa stoga ne ele kupiti obveznice. Vano je imati na umu da je dranje neangaovane gotovine skupo za ulagaa, jer gotovina ne zarauje dohodak vlasniku. Neangaovana gotovina predstavlja oportunitetni troak u smislu izgubljenog dohodka od kamata.

Trite novca kao segment finansijskog trita predstavlja visoko specijalizovani oblik operacija kupovine i prodaje novca, ostalih likvidnih sredstava i kratkoronih hartija od vrijednosti.

Trite novca u sebi sadri:

Trgovanje novcem i kratkoronim hartijama od vrijednosti;

Institucije koje osiguravaju kratkorona sredstva (depozite), odnosno komercijalne banke, depozitne banke, berze za kratkorone hartije od vrijednosti, eskontne ili diskontne organizacije, akceptno kreditne institucije i sl;

Instrumenti trita novca.

U irem smislu u trite novca se eto ukljuuje i devizno trite (kupovina i prodaja deviza i valuta).

Ciljevi tako definisanog trita novca su mnogobrojni od kojih kao najvanije treba pomenuti:

obezbjeenje i odravanje tekue likvidnosti monetarnog i kreditnog sistema zemlje;

zadovoljavanje tranje za novanim sredstvima aktera trita;

ostvarenje dopunskih prihoda banaka i drugih uesnika na njemu.

Osim toga, ovim tritem se obezbjeuju svi potrebni preduslovi da se, kroz cijenu novca i kratkoronih hartija od vrijednosti koja se formira u procesu funkcionisanja trita novca, uravnoteuje ponuda i tranja novanih sredstava kao osnovni postulat stabilnog trita i trinog privreivanja.

Trite novca kao dio finansijskog trita ima znaajnu ulogu u voenju poslovne politike preduzea, banaka i drugih finansijskih organizacija. Bez trita novca centralna banka ne bi mogla da sprovodi efikasno monetarno-kreditnu politiku.

Trite novca omoguava:

uspjeno regulisanje odnosa ponude i tranje novca i kratkoronih hartija od vrijednosti,

odravanja optimalne likvidnosti svih subjekata i banaka,

bru cirkulaciju finansijskih sredstava,

ostvarenje ciljeva monetarne i devizne politike,

uspjeno sprovoenje kreditne politike banaka,

funkcionisanje javnog duga i politka kreditiranja drave,

odvijanje bez tekoa i zastoja privredne aktivnosti na monetarnom planu.

Ovome se moe dodati i ostvarenje optimalne stope privrednog rasta i stabilnosti ponude, odnosno cijena.

Trite novca omoguava da ukupan bankarski sistem (centralna banka i poslovne banke) djeluju na ponudu i tranju novca ukupno i po sektorima, odlike novca, brzinu plaanja i dr. Time monetarna politika i centralna banka mogu da osiguravaju dinamian i stabilan ekonomski rast, uz zadravanje stabilnosti novca i likvidnosti privrede. Reguliui ponudu i tranju novca, kao i cijenu novca (kamatu), centralna banka u osnovi regulie privrednu konjukturu.

Na tritu novca se vre bankarske operacije dnevnim i terminskim novcem. Isto tako, operacije se vre na primarnom i sekundarnom tritu kratkoronih hartija od vrijednosti. Na dnevnom i terminskom tritu novca javljaju se poslovne banke i centralna banka preko svojih dilera.

Posebnu funkciju na tritu novca ima centralna banka. Glavna monetarna institucija odreenim instrumentima monetarno-kreditne politike utie na ponudu i tranju novca i kratkoronih hartija od vrijednosti, ime direktno utie na likvidnost bankarskog sistema i privrede u cjelini.

Na primarnom tritu hartija od vrijednosti pored centralne banke i poslovnih banaka uestvuju i druge finansijske organizacije specijalizovane za poslovanje hartijama od vrijednosti. Na ovom tritu se vri prva emisija i prodaja kratkoronih hartija od vrijednosti.

2.1 Funkcionisanje trita novca

Funkcionisanje i tehnologija rada trita novca je vrlo razliita izmeu zemalja. U mnogima zemljama ona egzistiraju kao samostalne institucije, mada se mogu pojaviti i kao neinstitucionalizovana i mjeovita trita, odnosno kao posebni organizacioni dijelovi

u okviru berzi hartija od vrijednosti. Na taj nain mogue je razlikovati tri osnovna oblika organizacije trita novca:

instutucionalizovano,

neinstitucionalizovano i

mjeovito.

Institucionalizovano trite se naziva i centralizovanim tritem novca. Ono podrazumjeva odreene posrednike finansijske organizacije, u obliku posebne berze novca, za obavljanje poslova susretanja ponude i tranje kratkoronih novanih i finansijskih instrumenata. Dobra strana ovakve organiazcije je poveanje efikasnosti, sigurnosti i smanjenje trokova, poto se svi uesnici okupljaju na jednom mjestu. Neinstitucionalizovano trite novca je slobodno trite novca, koje nastaje eljom lnova da zajedniki obavljaju poslove, poveaju brzinu obavljanja transakcija, smanje trokove i eliminiu nepotrebne posrednike. Ovakva organiazcija ima dosta slabosti, poto unosi nedopustivo visok nivo rizika. Mjeovito trite ima elemente prethodna dva. Ono je u osnovi neinstitucionalizovano, ali postoji kontrola i centralizacija od strane jednog, i to najjaeg uesnika centralne banke.

2.1.1 Uesnici na finansijskom tritu

U osnovi, nain funkcionisanja trita novca veoma zavisi od odnosa tri navanije kategorije uesnika na ovom segmentu finansijkog trita. to su:

centralna banka,

depozitne finansijske institucije, prije svih banke,

posrednike i druge finansijske organiazcije

Centralna banka ima izuzetno vanu ulogu u funkcionisanju trita novca. Vrlo esto ona se nalazi u ulozi regulatora i kontrolora zbivanja na njemu. Ona, ne samo da oliava centralnu monetarnu vlast i predlae zakonske propise kojima se definiu pravila igre, ve se javlja i kao aktivan uesnik. Svojim mjerama, iz domena monetarno kreditne politike moe uticati na odnose ponude i tranje te visinu kamatnih stopa.

Naravno, u naem sluaju nije ovakva situacija. Cjelokupna monetarna politika posluje pod odredbama currency board-a.

Poslovne banke su esto najvei igrai na novanom tritu. One stupaju u dvije vste poslovnih odnosa, i to sa:

centralnom bankom i

meusobno jedne sa drugima.

Za banke i druge depozitne institucije ne propisuju se vrlo otri uslovi i pravila koja moraju da ispotuju.

Posrednike i druge finansijske institucije mogu na tritu novca obavljati transakcije za sebe, za depozitne institucije ili druge uesnike koji nemaju direktan pristup tritu. Da bi mogli da obavljaju te usluge, ove institucije moraju dobiti odobrenje nadlenih organa. U sluaju trita novca nadleni organ je centralna banka ili od nje ovlatena institucija.

2.1.2 Instrumenti trita novca

Postoje razliiti instrumenti trita novca ija je svrha udovoljiti razliitim potrebama uesnika na tritu. Jedna e hartija od vrijednosti biti savrena za jednog ulagaa, a druga e biti najbolja za drugog.

Najzanaajniji mehanizmi, instrumenti na tritu novca jesu kratkorone hartije od vrijednosti, i tom smislu:

dravne obveznice,

obveznice centralne banke,

blagajniki zapisi centralne banke,

komercijalni zapisi,

bankarska potvrda o depozitu,

bankarski akcept,

komercijalni bonovi, zapisi.

Instrumenti duga su hartije od vriejdnosti kojima emitent dolazi do sredstava na kreditnoj osnovi i obavezuje se da imaocu isplati odreeni iznos kamate i glavnice u predvienom roku dospjea. Naime, rije je o hartijama koje odravaju duniko povjerilake odnose - kreditne odnose.

Likvidnost jednog vrijednosnog papira se odnosi na to koliko se brzo, lako i jeftino moe konvertovati u gotovinu. U pravilu, dubina sekundarnog trita, gdje se hartija od vrijednosti moe preprodati, odreuje njenu likvidnost. Naprimjer, u svijetu ne postoji dobro razvijeno sekundarno trite za komercijalne zapise. Stoga, veina vlasnika komercijalnih zapisa dri ove hartije do dospjea. U sluaju da ulaga u komercijalni zapis ima potrebu prodati hartiju da bi doao do gotovine, vjerovatno je da bi mu brokeri naplatili relativno visoke naknade.

U neku ruku, dubina sekundarnog trita novca nije toliko kritino vana za vrijednosne papire trita novca, kao to je za dugorone hartije od vrijednosti poput dionica i obveznica. To je stoga jer su vrijednosni papiri trita novca kratkoroni, prije svega.

Osnovne karakteristike instrumenata trita novca jesu:

mali rizik neizvrenja,

kratak rok dospjea,

visoka trinost.

U ovom dijelu pojasnit u samo neke od navedenih hartija od vrijednosti. Ipak, prethodno je potrebno dati par naznaka o samim operacijama sa hartijama od vrijednosti.

2.1.2.1 Operacije sa hartijama od vrijednosti

Operacije sa hartijama od vrijednosti na novanom tritu se vezuju za samu organizaciju trita. Naime, opte je poznato da se finansijsko trite moe podijeliti na primarno i sekundardno.

Na primarnom finansijskom tritu se vri emisija po prvi put odreene hartije od vrijednosti. Glavni uesnici ovog trita jesu centralna banka i ostali uesnici koji vre emisiju po prvi put.

Svaka dalja prodaja hartije od vrijednosti predstavlja preprodaju koja se vri na sekundarnom tritu. Na sekundarnom tritu pojavljuje se veliki broj uesnika svi oni koji prodaju hartije od vrijednosti prodavci, i svi oni koji ele kupiti odreenu hartiju od vrijednosti.

Nominalna vrijednost hartije je zapravo novani iznos na koji hartija glasi i koji je upisan na blanketu. Naime, to je iznos potraivanja vlasnika hartije od vrijednosti koji e se naplatiti na dan dospjea.

Kupoprodajna ili trina cijena hartije od vrijednosti moe biti manja ili vea od nominalne. To je cijena po kojoj se vre kupoprodaje na sekundarnim tritima novca. Uglavnom, ova cijena se odreuje po osnovu ponude i tranje na novanom tritu.

Bankarska potvrda o depozitu

Ovaj se instrument moe nazvati i prenosivi depozitni certifikat. Naime, to je vrijednosni papir koji izdaje banka, a koji dokumentuje depozit te odreuje kamatnu stopu i datum dospjea. Budui da je odreen datum dospjea, depozitni certifikat, bankarska potvrda o depozitu, je rona hartija od vrijednosti za razliku od depozita po vienju. Rone hartije od vrijednosti imaju odreen datum dospjea, dok se depoziti po vienju mogu

podignuti bilo kada. Prenosivi depoztni certifikat glasi na donosioca. Isti se moe kupiti i prodati prije dospjea.

Istorija depozitnog certifikata:

Prvi veliki depozitni certifikat izdala je Citibank 1961. godine. Banka je ponudila depozitni certifikat kako bi neutralizovala dugotrajni opadajui trend depozita po vienju kod velikih banaka. Velike korporacije minimizirale su svoja salda kod banaka i ulagali slobodna sredstva u sigurne instrumente trita novca koji donose zaradu. Depozitni certifikati su im bili privlani jer su donosili kamatu. Meutim, postojao je problem. Kamatna stopa koju su banke mogle isplatiti na depozitne certifikate ograniena je regulacijom. Dok god su kamatne stope bile niske na veinu vrijednosnih papira, propis nije uticao na potranju. Meutim, kada su kamatne stope porasle iznad nivoa dozvoljene regulacije, trite za depozitne certifikate je nestalo. Kao odgovor banke su poele da nude depozitne certifkate u inostranstvu, gdje nisu bile ograniene regulacijom. Do 1972. godine depozitni certifikati su predstavljali otprilike 40% svih bankarskih depozita. Sada je depozitni certfikat drugi najpopularniji instrument trita novca na prvom mjestu su rizini zapisi.

Komercijalni zapisi

Komercijalni zapisi su neosigurane hartije od vrijednosti koje izdaju kompanije, preduzea, i koje dospjevaju za najvie 270 dana. Budui da su ti vrijednosni papiri neosigurani, samo najvee kompanije, najveeg kredibiliteta, izdaju komercijalne zapise. Kamatna stopa koju plaa kompanija odrava njen nivo rizika.

Komercijalni zapis uvijek ima izvorni rok dospjea krai od 270 dana. Najvei broj komercijalnih zapisa ima rok dospjea izmeu 20 i 45 dana. Veina ovih zapisa se izdaje uz diskont. Oko 60% komercijalnih zapisa izdavatelj prodaje direktno kupcu. Dileri prodaju zapise na tritu komercijalnih zapisa. Ne postoji snano sekundardno trite komercijalnih papira. Trgovac e otkupiti komercijalne papire ako kupac ima krajnju potrebu za gotovinom.

Istorija komercijalih zapisa:

Komercijali zapisi se koriste u razliitim oblicima od 1920-ih. Restriktivno okruenje dovelo je 1969. godine do izdavanja komercijalih zapisa od banaka koje su tako finansirale nove zajmove. Kao odgovor na to, a da bi imali kontrolu nad ponudom novca, Federalne rezerve su uvele 1970.godine obaveznu rezervu na komercijalne vrijednosne papire. Bankarske holding kompanije jo uvijek koriste komercijalne vrijednosne papire za finansiranje lizinga i potroakih kredita.

Koritenje komercijalih zapisa se naroito povealo u ranim 1980-tim zbog rasta trokova bankarskih zajmova.

Nebankarske korporacije uveliko koriste komercijalne zapise za finansiranje zajmova koje odobravaju svojim klijentima. Na primjer, General Motors Acceptance Corporation posuuje novac izdajui komercijalni zapis te ga koristi za davanje zajmova potroaima koji kupuju automobile General Motorsa. Slino tome, Household Finance i Chrysler Credit koriste komercijalne zapise za finansiranje zajmova klijentima.

Ukupan broj kompanija koje izdaju komercijalne papire varira izmeu 600 i 800, ovisno o nivou kamatnih stopa.

Bankarski akcept

Bankarski akcepti su nalozi za plaanje odreenog novanog iznosa nositelju na dati datum. Bankarski akcept se koristi od dvanaestog vijeka. Meutim, nisu bili velike i vane hartije od vrijednosti sve dok 1960-tih volumen meunarodnog trgovanja nije porastao. Koriste se za finansiranje roba koje jo nisu prenesene od prodavca kupcu. Na primjer, pretpostavimo da kompanija D eli kupiti buldoer od kompanije C u Japanu. Japanci ne ele isporuiti buldoer jer nikada nisu uli za kompaniju D i znaju da bi bilo teko naplatiti potraivanje ako plaanja nije osigurano. Slino tome, D teko alje novac u Japan prije nego dobije opremu. Banka moe intervenisati u ovakvoj neodlunoj situaciji izdvanjem bankarskog akcepta.

Budui da su bankovni akcepti plativi donositelju, mogu se kupiti i podati do dospjea. Prodaju se diskontovani, poput komercijalnih zapisa. Dileri na tritu spajaju kompanije koje ele diskontovati bankovne akcepte (prodati ih za promptno plaanje) i one koje ele uloiti u bankovne akcepte.

Kamatne stope na bankarske akcepte su niske jer je rizik neplaanja vrlo nizak. Naprimjer, nijedan ulaga u bankarske akcepte u SAD-u nije pretrpio gubitak glavnice tokom vie od 60 godina. Razlog jeste injenica da samo banke novanih sredita uestvuju na tom tritu.

2.1.2.1 Investicijski fondovi

Mnogi investitori ele intervenciju u likvidnost: trae posrednika da stvori likvidnost tamo gdje ona ranije nije postojala. To je jedna od funkcija investicijskih fondova trita novca.

Naime, trita novca su trita na veliko gdje se veinom hartija od vrijednosti trguje u velikim denominacijama. Karakteristika uinkovito spreava veinu pojedinaca da bi investirala direktno u hartije od vrijednosti. Meutim, trita uglavnom nau nain da isprave takve nedostatke, pogotovo kada postoje potencijalni klijenti. Investicijski fondovi trita novca predstavljaju jednu od tih ispravaka.

Investicijski fondovi trita novca su fondovi trita novca koji prikupljaju novac od grupe malih ulagaa te ga investiraju u instrumente trita novca. Postali su izuzetno popularni od svojih poetaka, ranih 1970-tih, jer pruaju mogunost malim investitorima da iskoriste prednost prinosa ponuenih na hartije od vrijednosti trita novca. Hartije od vrijednosti bi bile inae van dosega malih ulagaa zbog svojih visokih minimalnih denominacija.

Investicijski fondovi trita novca su otvoreni investicijski fondovi koji ulau jedino u hartije od vrijednosti trita novca. Otvoreni fond je onaj koji ulae u vrijednosnice i prodaje investitorima direktna potraivanja na hartije od vrijednosti. Veina fondova ne naplauje ulagaima nikakvu nakandu za kupovinu ili otkup dionica odnosno udjela.

Fondovi uglavnom imaju minimalan ulog od 500 dolara do 20.000 dolara. Prinos na sredstva zavisi iskljuivo od uspjenosti kupljenih vrijednosnica.

Brokerske kue nemaju kompjutersku podrku potrebnu za podrku obima transakcija koje stvaraju rauni investicijskih fondova trita novca. Umjesto da snose troak za razvoj takvih kapaciteta, veina brokerskih kompanija ima ugovore sa bankama da im osiguraju obradu.

Istorija investicijskih fondova

Investicijski fondovi trita novca postoje od ranih 1970-tih. Ipak, niske kamatne stope prije 1977. godine drale su ih podalje od toga da postanu povoljna alternativa bankarskim depozitima. Meutim, 1978. godine su u Merrill Lynchu prepoznali da bi mogli pruati bolju uslugu svojim klijentima ponude li raun koji bi klijenti mogli koristiti za tednju. Prije uvoenja investicijskih fondova trita novca kao rauna za male ulagae, klijenti su morali koristiti ekove kada su htjeli kupovati ili prodavati hartije od vrijednosti.

Klijenti koji su imali raune investicijskih fondova trita novca mogli su jednostavno uputiti brokera da izvadi sredstva sa rauna te kupi dionice ili da deponuje sredstva na raun, nakon to su prodali hartije od vrijednosti. U poetku u Merrill Lynchu nisu smatrali investicijske fondove trita novca velikim izvorom prihoda.

Meutim, ranih 1980-tih inflacija i kamatne stope rasle su vrtoglavom brzinom. To je uslovilo da se investitori sjate u investicijske fondove trita novca.

Odlazak depozita iz banaka i tedionica u investicijske fondove trita novca prouzrokovalo je ozbiljne probleme likvidnosti u bankarskoj i tednoj industriji.

2.1.3 Tehnologija rada trita novca

Veina vodeih svjetskih trita novca funkcionie preko dilerskog naina trgovanja. Pri tome centralnu ulogu ima takozvana banka trita novca (money market bank, ili money center bank). Rije je o pravom berzanskom posredniku koji stalno komunicira i ostvaruje kontakte sa ostalim uesnicima (centralnom bankom, poslovnim bankama, drugim posrednicima). Usljed toga, ove institucije imaju mogunost ostvarivanja velikih prihoda na bazi arbitrae poto imaju vie informacija od drugih uesnika.

Tehnologija rada na tritu novca obuhvata:

organizaciju rada na poslovima trita novca kod uesnika na tritu novca,

bankarske operacije na tritu dnevnog i terminskog novca,

bankarske operacije na primarnom i sekundarnom tritu hartija od vrijednosti.

Trite novca je definisano kao mjesto susretanja ponude i tranje za kratkoronim finansijskim instrumentima. U skladu sa tim, potrebno je definisati ta sve ini ponudu i tranju kratkoronih finansijskih instrumenata.

Ponuda se vezuje za vikove novca, to jest slobodna finansijska sredstva u kratkom roku. To mogu biti vikovi na iro-raunima poslovnih banaka, vikovi iznad minimalnog iznosa likvidnih sredstava drugih finansijskih institucija ili posrednika, trenutni vikovi kod drugih uesnika privrednog i drutvenog ivota. Ponuda se moe nalaziti u rukama uesnika iz sva etiri ranije pominjana sektora (javnog, privrede, stanovnitva, ino). Sa druge strane, tranja je povezana sa manjkovima likvidonosnih finansijskih sredstava u odreenom trenutku. Ona se takoe moe javiti kod svih uesnika privrednog i drutvenog ivota. Tehnologija rada trita novca mora pomoi efikasnom i brzom susretanju tako definisane ponude i tranje kratkoronih finansijskih sredstava.

Tehnologija rada na tritu novca je prilagoena njegovim osnovnim segmentima:

Tritu iralnog novca, na kome se trguje dnevnim i terminskim novcem;

Tritu kratkoronih hartija od vrijednosti, koje obuhvata kako primarnu emisiju tako i njihovo sekundarno trgovanje;

Trgovina iralnim novcem se odnosi na trgovinu trenutnim vikovima ili manjkovima novanih sredstava na iro raunima uesnika na tritu novca. Na ovom segmentu trita novca se obavljaju dvije vrste transakcija:

Poslovi oko dnevnog novca (cll money) promptne transakcije, gdje se trguje dnevnim vikovima iralnog novca, tj.vikovima likvidnih sredstava iznad tekuih obaveza uesnika u toku jednog dana. Bitna karakteristika ovih poslova jeste da se odmah realizuju i da se transakcija zatvara u toku jednog radnog dana. Prilikom ugovaranja ovih poslova bitno je definisati dva parametra: iznos sredstava kojima se trguje i visinu kamatne stope.

Terminske, gdje se trgovina vikovima / manjkovima iralnog novca vezuje za odreeni period vremena. Rije je o pozajmnicama koje imaju rok dui od 24 asa. U dogovaranju ovih poslova, pored iznosa i visine kamatne stope, vrlo vaan parametar predstavlja rok na koji se posao zakljuuje. Rok moe biti razliit. Najee se kree od 1-3 mjeseca, a maksimalno moe da iznosi 12 mjeseci.

Trgovina iralnim novcem se obavlja preko brokera i dilera. Kantakti potencijalnih uesnika (prodavaca, odnosno davaoca vikova slobodnih sredstava i kupaca onih koji imaju manjak sredstava) se ostvaruju telefonski ili putem posebnih kompjuterskih programa. Tako se vri uparivanje ponude i tranje i zatvaranje transakcija. Slanje dokumenata i knjienje se obavlja kasnije. Najvaniji dokument koji svjedoi o zakljuenom poslu je zakljunica. U njoj su pored podataka o kupcu i prodavcu, sadrani i osnovni parametri transakcije : iznos sredstava, odgovarajue specifikacije i tiketa.

Tehnologija trgovanja hartijama od vrijednosti zavisi od toga da li je rije o njihovoj primarnoj emisiji ili sekundarnoj prodaji.

Primarna emisija predstavlja prvu prodaju hartija. Ona moe da se obavlja na vie naina kao privatna prodaja kroz direktne kontakte prodavca (emitenta) i potencijalnih kupaca (buduih vlasnika tih hartija), ili kao javna prodaja. U sluaju javne prodaje mogue je organizovati aukciju kao jedan od najefiksnijih metoda primarne emisije. Kod primarne emisije dravnih hartija to je uobiajen nain, pri emu veliku ulogu imaju takozvani primarni dileri koji faktiki utiu na kretanje trita. Sekundarna prodaja se odnosi na preprodaju, odnosno drugu i svaku narednu transakciju sa hartijom od vrijednosti koja je ve emitovana.

Prilikom trgovine hartijama od vrijednosti na tritu novca treba razlikovati dva mogua naina obrauna kamate:

Obraun kamate na nominalnu vrijednost, gdje emitent (prodavac, dunik) u primarnoj emisiji prodaje hratije po nominalnoj vrijednosti, a na dan dospjea plaa nominalnu vrijednost uveanu za iznos kamate. Naprimjer, ukoliko je nominalna vrijednost hartije 1.000 KM, a kamatna stopa na mjesenom nivou 5% i rok dospjea 1 mjesec, tada e emitent biti u obavezi da na kraju mjeseca vlasnicima plati iznos od 1.050 KM.

Diskontni obraun, gdje emitent prilikom primarne emisije prodaje hartije od vrijednosti uz diskont, to jest po cijeni koja je manja od nominalne vrijednosti tih hartija. Naravno, na dan dospjea on e vlasnicima emitovanih hartija isplatiti pun iznos nominalne vrijednosti. Na primjer, diskontni obraun je prisutan kada emitent primarno prodaje hartiju od vrijednosti sa nominalnom vrijednou od 1.000 KM za recimo 952,38 KM. U ovom sluaju, kamatna stopa je ista kao i u prethodnom primjeru 5% a rok je 1 mjesec. Razliit je samo nain obrauna kamate. Po diskontnom metodu emitent e prikupiti manji iznos sredstava od nominalne

vrijednosti (za iznos diskonta), a imae obavezu da isplati na dan dospjea puni iznos nominalne vrijednosti emitovanih hartija. To konktretno znai da e vlasnici na dan dospjea moi da naplate 1.000 KM, iako su hartiju platili svega 952,38 KM. U grupu hartija gdje se vri ovakav obraun spadaju komercijalni/blagajniki zapisi, zapisi dravne blagajne, mjenice, pojedine kratkorone obveznice lokalnih organa vlasti koje ne plaaju kupone i td.

Ova dva metoda obrauna su povezani sa prirodom matematikih operacija koje se primjenjuju u obraunu. U prvom sluaju se primjenjuje metod kapitalisanja, a u drugom matematika operacija diskontovanja.

Najvea svjetska trita novca jesu: Njujork, ikago, San Francisko, Los Aneles, London (jedno od najstarijih), Tokio, Paris, Frankfurt, i td. Organizacija i nain rada pojedinih trita trita se razlikuje izmeu zemalja. Tako, na primjer u Japanu postoje dvije vrste trita novca meubankarsko i otvoreno. Na meubankarskom tritu se odvija promet dnevnim novcem i pojedinim diskontnim hartijama od vrijednosti, dok se na otvorenom trguje ostalim hartijama od vrijednosti.

Zakljuak

Stanje razvijenosti prevrede jedne zemlje se najlake uoava preko razvijenosti njenog finansijskog sistema. S obzirom da kljunu ulogu u finansijskom sistemu imaju finansijska trita, moe se rei da po osnovu njihove razuenosti, uesnika te znaaja u jednoj zemlji, jednostavno dolazimo do zakljuka koliko je razvijena privreda posmatrane zemlje.

Trite novca predstavlja dio finansijskog trita gdje se trguje iralnim novcem, kratkoronim kreditima, depozitima, mjenicama, kratkoronim hartijama od vrijednosti i ostalim novanim surogatima. Na novanom tritu, tano su definisani uesnici, prostor za trgovanje te instrumenti koji su predmet trgovanja. U svakom sluaju, najznaajniji uesnici ovog trita jesu centralna banka i komercijalne banke. Stoga, i primaran rad trita novca podrazumjeva meubankarsku kupovinu i prodaju novca. Ista podrazumjeva trgovanje potranim saldima na iro raunima vikovi likvidnih sredstava koje banka nudi na jedan dan.

Potrebno je razlikovati pojmove novano trite i trite novca. Novano trite se vezuje za ukupne transakcije jedne nacionalne ekonomije. To jedan irok pojam jer se odnosi na sve novane transakcije, kod svih uesnika privrednog i drutvenog ivota. Trite novca je jedan mnogo ui pojam. Trite novca, kao to sam ve navela, predstavlja definisani prostor, pravila, vijeme i uzanse ime se organizovano susree ponuda i tranja kratkoronih finansijskih instrumenata kratkorone hartije od vrijednosti i iralni novac.

Literatura

Alijagi,M., Finansijska trita i institucije, skripta , Visoka kola za usluni biznis, Istono Sarajevo, Sokolac, 2008. godine;

Sejmenovi, J. Monetarne i javne finansije, Fakultet za poslovne studije, Banja Luka, 2008. godine;

Bjelica, V., Bankarstvo, teorija i praksa,Univerzitet u Novom Sadu, 2001. godine

Eri,D., Finansijska trita, Ekonomski fakultet Beograd, 2003. godine;

Ivanievi,M., Poslovne finansije, Ekonomski fakultet Beograd, 2001. godine;

Mishin,F., Finansijska trita i institucije, izdavatvo MATE, Zagreb, 2006. godine;

Radii, J.,Javne finansije,Univerzitet u Novom Sadu , 2001. godine, str.

Vunjak, N., Finansijski menademnt, Ekonomski fakultet Subotica, 2002. godine;

Vunjak, N., Finansijsko trite, berze i brokeri, Ekonomski fakultet Subotica, 2003. godine;

Internet izvori:

www.eis-bih.com Eri, D., Finansijska trita Beograd, 2003. godine, str.25.

Eri,D., Finansijska trita, Beograd, 2003. godine, str. 11.

Bjelica, V., Bankarstvo, teorija i praksa, Novi sad, 2001. godine, str.254.

Ibid; str. 260.

Poslovne finansije, Nenad Vunjak, Subotica, 2002. godine

Javne finansije, Boidar Raievi, Marko Radii, Subotica, 2001. godine

Eri,D., Finansijska trita Beograd, 2003. godine, str.258.

Radii, J., Javne finansije, Novi Sad, 2001. godine, str. 354

Vunjak,N., Poslovne finansije, Subotica, 2002. godine, str. 258.

Ibid;str.260.

Alijagi,M., Finansijska trita i institucije, Skripta, I.Sarajevo, 2008. godine, str. 94.

Frederik,S., Mischin, Finansijska trita i institucije, Zagreb, 2006. godine, str.425.

Ibid; str.450.

Ibid, str.460.

Vunjak,N., Poslovne finansije, Subotica, 2002. godine, str.452.

PAGE 29