NGQ DUNG HOC VA GIAO TIÉP NGÒN NGQ

NGÒ MINH THIJY

Khoa Ngón ngù va Vàn hóa Phuang Dóng Truòng Dgi hoc Ngogi ngù

Ngfl dung bgc là bd mdn ngdn ngfl bge nghién cflu càc su kién

ngdn ngfl gàn vài càc kièu diéu kién giao tiép bién tbuc, gàn vài

ngudi ndi, ngudi nghe va càc nbàn td kbàc eùa ngfl cành. Nhu vày,

ed thè kbàng dinb ràng, ngfl dung bgc khdng nghién eùu ngdn ngfl

nhu mot he thd'ng tin biéu don thuàn, khdng nghién cflu ngdn ngfl

chi dua vào càc binh tbài càu trùc bay nhflng quy luàt ve ngfl àm,

ngfl pbàp bay ngfl ngbla eùa nd, ma là nghién eùu ngón ngfl trong

bién tbuc giao tiép, trong su tham già eùa tàt eà càc nbàn td eùa ngù

cành. Vày thì giao tiép ngón ngù hgc duge quan niém thè nào trong

ngfl dung bge, va khi nghién cflu ngón ngfl trong bién tbue giao

tiép, ngfl dung bgc nhìn nbàn thè nào ve nhflng nbàn td tbuòc boàn

cành giao tiép ngón ngfl? Dudi day ta sé làn lugt xem xét nhflng vàn

de này.

1. Quan niém eùa ngGr dung hoc ve giao tiép ngón ngCìr

Trude day, theo quan diém eùa càc nhà tin biéu hgc, giao tiép ngón ngfl là qua trình truyén va thu nbàn thóng tin, thue bién bang càch khi ngudi phàt ngdn mudn truyén dat mot thdng tin (mot thdng diép ve thè giói), ngudi dà su dung bd tin biéu (ma, tin ma) de phàt thdng tin dà ra, con ngudi nghe thì su dung bd tin biéu dd de giài ma thdng tin dà. So dd ve su giao tiép ngdn ngfl theo quan diém này ed thè trình bay nhu sau:

523

Bd tin biéu

(ma, tin ma)

Ngudi phàt • Su dung bd tin ma • Ngudi nhàn

Thdng diép Giài ma thdng tin

ve thè giài

Truyén dat mdt thdng tin

Trong quan niém eùa ngù dung bgc, giao tiép ngdn ngù duge nhàn manh dén mày diém sau day:

1 ) Giao tiép ngdn ngfl nhu mot hình thflc boat ddng xà boi, trong dd ngudi ta su dung càc pbuong tién ngdn ngù de truyén dat tu tudng, tinh càm, ddng thdi tàc ddng làn nbau, chi pbd'i, diéu khièn làn nhau. Dd là su tuong tàc lièn nbàn.

2) Giao tiép ngdn ngù tàc ddng dén tàm ly, nhàn tbùc, tinh càm, bànb vi eùa con ngudi d eà càc màt ben ngoài boat ddng tin biéu, trong bàn thàn boat ddng tin biéu cùng nhu bàn tbàn boat ddng giao tiép, va su tàc ddng này dién ra eà trude, trong va sau khi ndi.

3) Giao tiép ngdn ngfl ed nhflng chièn lugc, chièn thuàt va cho phép ngudi ndi, ngudi nghe tbuc hién nhflng chièn lugc, chièn thuàt ày.

Cd thè là'y mdt vi du:

Ta ed bai càu:

(1) Ngói nhà này dep nhung ma dat.

(2) Ngói nhà này dai nhung ma dep.

Néu pbàn tìcb bai càu trèn, ta tbày ràng ve màt thdng tin don thuàn thì ebùng boàn toàn gidng nhau: Cà hai càu déu néu lén hai thude tinh ("dàt", "dep") eùa mdt ddi tugng ("ngdi nhà").

Néu quan sàt theo quan diém eùa ngfl pbàp truyén thd'ng, ta tbày ed mdt quy tàc ràng trong cà bai càu ed quan he ddi làp lièn két 2 ve

524

../uiig iiiyi iicn Lu, uOug Go CO thè thay ddi hai ve cho nhau. Dò là nhflng gì ma trude day ngfl pbàp truyén thd'ng trang bi cho ebùng ta.

Nhung, néu xét bai càu trèn tu viéc quan sàt giao tiép hién tbuc, ta tbày bai càch ndi này kbàc nhau, cu thè là kbia canb tàc dóng làn nbau va tbài do eùa ngudi ndi kbàc nbau. Chang ban, néu d trong boàn cành giao tiép là mdt ngudi mua va mdt ngudi bàn (bai ngudi theo dudi càc mue dich kbàc nhau) thì càu (1) tbudng là ngudi mua ndi (muc dich là mudn mua ré) va càu (2) là ngudi bàn ndi (muc dich mudn bàn dàt).

Va nhu vày, trong bai ve' eùa hai càu trèn, ve thù bai quan trgng bon, vi td rd quan diém eùa ngudi ndi.

Mdt vi du kbàc:

(3) Bài bào cào dd vièt xong mot iiùa.

(4) Bài bào cào vàn con mot nùa chua vièt.

Hoàc:

Bài bào cào dd vié't xong mot nùa rèi.

Bài bào cào vàn con mot nùa chua vièt xong duge.

Néu xét ve màt thdng tin, hai càu ndi này nhu nhau: xét vào thdi diém ndi, lugng cdng viéc (vié't bài bào cào) dà boàn tbànb là mdt nùa. Tuy nbién, bai càu ndi này lai ed thè tàc ddng dén ngudi tham già giao tiép theo nhflng càch kbàc nbau.

2. Quan diém eùa ngur dung hoc ve sur phàn ành eùa càc nhàn to thuòc hoàn cành giao tiép vào phàt ngòn va nhijrng tUdng tàc eùa càc nhàn to khàe

Nhu trèn dà ndi, giao tiép ngdn ngfl là mdt qua trình tuong tàc. Khi su dung ngdn ngù, ngudi ndi khdng chi càu trùc hda tbirc té bién tbuc ma con càu trùc hda cà nhflng nbàn td kbàc eùa boàn cành giao tiép. Diéu dd ebùng td ràng ngdn ngù ed nhùng pbuong tién, nhflng chièn lugc cho phép ngudi ndi tbuc hién nhflng diéu dd, va ngugc lai, ngudi nghe cùng tri nhàn duge nhùng diéu dd.

Hoàn cành giao tiép, ngfl cành giao tiép là mdt kbài niém rat rdng, khdng thè làm mdt bàn liét ké day dù càc nhàn tò eùa boàn cành va ngfl cành. Tàt cà nhflng nhàn td co màt trong y tbùc eùa nhflng

525

ngudi tham già giao tiép tao tbànb cài nén ma trong dd càc su kién ngón ngfl tòn tai va boat dóng bànb choc. Tuy vày,, eò thè nói ràng nhùng nbàn td co bàn nbàt eùa boàn cành va ngfl cành là:

a) Ngudi ndi;

b) Ngudi nghe;

e) Khdng gian, thdi gian phàt ngdn;

d) Nhflng nhàn td, nhflng dac trung di kèm eùa ngudi ndi, ngudi nghe, va khdng gian, thdi gian phàt ngdn (a,b va e).

Vi du, néu xét dén yèu td ngudi nói thì pbài quan tàm dé'n nhflng chuyén nhu ngudi ndi là ai, cuong vi eùa ngudi ndi nhu thè nào ddi vài ngudi nghe, ngudi ndi ed tri tbùc nhu thè nào khi nd, v.v.

Mòi bd pbàn, mòi yèu td quan trgng déu duge pbàn ành bang nhflng pbuong tién ngdn ngfl nbàt dinb. Khi ngudi ta su dung nhflng phuang tién này vào trong phàt ngdn, phàt ngdn sé mang nhflng thdng tin dung bge. Nhflng pbuong tién này vd cùng da dang, ed thè là hu tu, là tu tinh tbài, kièu càu trùc càu, kièu tràt tu tu, ngù diéu bay càc pbuong tién miéu tà trong dà àn ebùa càc yèu td dung bge.

Vi du, co thè so sànb hai càu:

(5) Anh ày bié't 5 ngogi ngù.

(6) Anh ày bièt 5 ngogi ngù day.

Co thè tbày ràng già tri thóng tin nhu nbau, nhung 2 càu trèn ed già tri dung bge kbàc nbau. Néu nhu càu (5), vài mot boàn cành giao tiép thdng tbudng ehi là mdt càu tran thuàt, néu thdng tin mdt càch bình tbudng thì trong càu (6), vài tu tinh tbài "day", sàc thài eùa càu dà kbàc: ngudi ndi kèm theo thdng bào "anh ày bié't 5 ngoai ngfl" dà thè hién su dành già va sàc tbài tinh càm eùa mình (tbàn pbue), thè hién chièn lugc giao tiép là kboe, là gidi tbiéu de ngudi nghe bié't cài con ngudi mình ndi dén là rat gidi.

Cbùng ta bay xét mdt vi du kbàc:

(7) Tu trén dinh dóc lao xuó'ng mot chié'c ó té màu den.

Trong càu trén, ngoài cài thdng bào thdng tbudng ve su kién là ed mot vàt ("cài d td màu den") chuyén ddng (lao xudng) tu mdt dia diém ("tu trén dinb ddc") thì ed nhflng cài gì ngoài hoàn cành giao tiép duge pbàn ành? Ta tbày ràng dd là nhflng dàc trung sau:

526

u. J.-.5UV/1 iiwi. i^\jLi^ vui ii\j wi a ngudi quan sàt. b. "Nguài nài: Dóng vai trd eùa ngudi tudng thuàt, ngudi ké lai su

viéc, ngbla là ddng vai trd eùa ngudi ké chuyén. Va trong càu chuyén dd, su viéc dà lui vào qua khù so vài thdi diém ndi.

e. Su tinh duge ndi dé'n: Tbudng là cài it nhiéu bàt ngd, it nhiéu ngoài su ebd dgi.

d. Ndi dung thdng bào: Toàn bd phàt ngdn là mdt thdng bào gdp, tra Idi càu hdi: "Lue dd ed viéc gì xày ra?"

e. Chièn lugc: Su tinh dd duge ngudi ndi md tà theo chièn lugc: Thè gidi dién ra, can tbiép vào pham vi eùa con ngudi, bàt con ngudi pbài ebù y dén (làm cho con ngudi chù y theo budng: su viéc này là quan trgng, sau su viéc này sé ed cài gì dd xày ra).

Trong càu trèn, de thè bién nhflng dàc trung vfla néu, ed nhiéu pbuong tién ngdn ngfl duge su dung, trong dd ed pbuong tién ndi bàt là thay ddi tràt tu tu tbudng ed eùa càu. Càu ed tràt tu bình tbudng sé là: "Móf chiée ó tò den lao xuó'ng tu trén dinh dóc". Tàt nbién, trong càu ggi là "bình tbudng" nhu thè này vàn ed nhflng dàc trung ngfl dung bgc (nhflng dàc trung eùa hoàn cành phàt ngón), nhung nhùng dàc trung này cbàc chàn là kbàc so vói càc dàc trung eùa càu vi du (7), bdi vi d day ngudi ta su dung nhflng pbuong tién ngdn ngfl kbàc.

Trong vi du (8) sau day, pbuong tién duge su dung chù yèu lai là su làp lai nhiéu làn eùa tu "nào":

(8) Me nò mua cho nò nào tao, nào dua, nào héng, nào man.

Su xuàt bién nhiéu làn eùa tu "nào" d day khdng pbài là ngàu nbién, ma nd duge dùng de thè hién kbia canb ngù dung bgc eùa phàt ngdn này nhu sau:

- Su viéc dd dà d trong tri tbùc eùa ngudi ndi, hoàc là ngudi ndi dà duge quan sàt.

- Day là phàt ngdn budng tdi nhiéu tièu diém ddng.

- Khi ndi, ngudi ndi bgc Id thài dd dành già, hoàc chinh bàn thàn ngudi ndi dang d trong trang thài tàm ly eùa mdt ngudi dùng trude mdt su viéc ma bàn tbàn ngudi dà tbày là nhiéu, là vugt mùc "chuàn". (Cài "nhiéu" d day nói dén cà tinh da dang ve ebùng loai, chù kbóng chi là ve sd lugng).

527

- Tièu diém ma ngudi ndi quan tàm dé'n rat phong phù.

Cùng ed khi pbuong tién duge su dung là ngfl diéu. Chang ban, néu càu "Con giòi nhi! " ngudi me ndi vài ngfl diéu bình tbudng thì dd là Idi kben vài dfla con, nhung néu ngudi me cao gigng ndi, dàc bièt lai kèm theo sàc màt ngbiém lai thì dd lai là càu màng md.

Nhu vày, ed thè tbày ràng ngdn ngfl khai tbàc mdt càch triét de càc phuang tién kbàc nhau. Nbiém vu eùa nhflng ngudi nghién cflu là pbài phàt bién duge nhflng kbia canb dung bge duge pbàn ành, cu thè là càc yèu td tbuóc ngoai vi, ngoai bién eùa càu trùc ngón ngfl, nhflng thóng tin ngàm àn tdn tai mot càch hda trdn, dung bgp vài nhflng thdng tin miéu tà (thdng tin duge biéu bién ve màt dung hgc là thdng tin ngàm àn).

Nhung cùng ed nhùng trudng bgp nhùng thdng tin ngàm ve màt ngù dung thè bién khdng dua vào càc pbuong tién ngdn ngfl, ma chi thdng qua su tàc ddng eùa ngù cành, hoàc là duge này sinh ra nhd nhùng che dinh ve ngfl cành, khdng nàm trong nói dung. Loai này tbudng xuàt hién khi ed su tàc ddng qua lai gifla ngfl cành va nhflng diéu ebùa trong phàt ngdn.

Vi du:

(9) Hóm nay mình khóng di chg.

(10) - Càu mua ho mình mot càn bùn nhé.

- Hóm nay mình khóng di chg. (Thdng tin ngàm àn: Khóng mua

ho àuge).

(11) Anh àn com rèi.

(12) - Em nàu elio anh bàt mi nhé.

- Anh àn cam rèi. (Thdng tin ngàm àn: Khóng edn phài nàu mi)

Trong càc vi du trén, ta tbày càu vi du (9) va càu thù hai trong vi du (10) ed thdng tin ve màt ngù dung kbàc nbau, tuong tu nhu vày, càu vi du (11) va càu thù bai trong vi du (12) cùng ed thdng tin ve màt ngfl dung bge kbàc nbau. Nhùng thdng tin ngàm àn này thu duge nhd su tuong tàc gifla ngfl cành va nhflng diéu chfla trong phàt ngdn.

Nhu vày, ed thè tbày ràng, ed nhflng dàc trung ngfl cành duge ma bòa vào ngdn ngfl, ed nhflng dàc trung ngfl cành khdng duge ma hda vào ngdn ngfl, ma xuàt bién trong mdt ngfl cành cu thè, hoàc là làm

528

inalili iiiiuiig quy iual, quy tàc, gid'ng nbu nhflng quy ude tón tai trong y thflc eùa ngudi bàn ngfl va nhflng quy ude này ed thè tuong ddi dn dinh, cùng ed thè bién ddng theo tùng ngfl cành (vi du, trong mdt sd càu bòi thoai, khi ta nghién cflu nói dung ngàm àn eùa nd, sé tbày ràng d mdi ngù cành nd ed mdt ndi dung kbàc nhau).

Két luàn

Ngù dung bgc nghién eùu ngdn ngfl trong bién tbuc giao tiép, trong mdi tàc ddng tuong tàc eùa tàt cà càc yèu td pbàn ành truc tiép bay giàn tiép hoàn cành giao tiép, hoàn cành phàt ngdn. Theo quan diém eùa ngfl dung bgc, giao tiép ngdn ngfl khdng chi là su trao ddi thdng tin bình tbudng ma là mdt bình thflc boat ddng xà boi ed tinh tuong tàc lièn nhàn. Qua giao tiép ngdn ngfl, ngudi ta ed thè truyén dat tu tudng, tinh càm cho nbau, tàc ddng qua lai làn nbau. Tuy nbién, nhflng diéu duge truyén dat ày khdng pbài bao gid cùng duge thè bién truc tiép, bién ngdn bang ngdn ngù, ma ed nhflng cài pbài giài thìch thdng qua càc yèu td eùa hoàn cành giao tiép. Nhung, kbài niém "hoàn cành giao tiép" lai ed mot pham vi rat ròng, ed nhflng yèu td duge pbàn ành qua phuang tién ngdn ngfl, ed yèu td khdng, ed yèu td chi duge thè bién qua su tuong tàc gifla ngfl cành va nhflng diéu ed trong phàt ngón, hoàc là nhd nhflng che dinh ve ngfl cành v.v. De tìm ra nhflng thdng tin ngàm àn chfla trong càc phàt ngdn, càn phài xem xét càc yèu td dà, va pbài tìm ra duge nhflng pbuong tién biéu bién càc yèu td dà.

Tài lièu tham khào

1. Dò Hflu Cbàu, Dgi cuang ngón ngù hgc, tàp 2: Ngù dung hgc, Nxb. Giao due, 2003.

1. Nguyén Thién Giàp, Dung hgc Vièt ngù, Nxb. Dai hgc Quòc già Ha Nói, 2000.

3. Càc bài giàng chuyén de "Ngfl dung hoc" eùa Tién sy Le Dóng, Trudng Dai bgc KHXH&NV, DHQG Ha Noi.

529