MOLENS IN ’T LAND VAN

HEUSDEN & ALTENA

A27E311

1

2

3

4

5

6

7

8

9

11

10

Werkendam

Woudrichem

Hank

Veen

Wijk en Aalburg

Genderen

Sleeuwijk

Dussen

Almkerk

Meeuwen

Molens die vallen onder de Molenstichting Land van Heusden en Altena.Correspondentie: J.M.R.A. Janssen Lisztstraat 17 4904 ME Oosterhout Telefoon: 0162-427081/06-21633728 Bankrekening 844049

Molen valt onder onder de Stichting Molen Nooit Gedagt.Correspondentie: Provincialeweg Zuid 42 4286 LM Almkerk Telefoon: 06-50283248 Bankrekening: 47.84.45.865

Molen valt onder beheer gemeente Aalburg.Correspondentie: Gemeente Aalburg Grote Kerkstraat 32 4260 AA Wijk en Aalburg Telefoon: 0416-698700

WIPMOLENS 1 Uitwijkse molen, Uppelsesteeg 3, Sleeuwijk, 06-4191338. Bezoekmogelijkheid op afspraak. Molenaar Marco van Steenis.2 Zandwijkse molen, Uppelsesteeg 1 Sleeuwijk. Geen bezoekmogelijkheid (wordt gerestaureerd). Toekomstige molenaars Arie Hoek en Michel Dellebeke. 3 Noordeveldse molen, Korn Boezemweg 4, Dussen, 0416-391127. Bezoekmogelijkheid zaterdag van 13.00 – 17.30 uur en op afspraak. Molenaar Bram van der Wiel.

ACHTKANTE BOVENKRUIERS (POLDERMOLENS) 4 De Oude Doornse molen, Oude Doornseweg Almkerk, 06-22303507. Bezoeken op afspraak. Molenaar Wout van der Beek. 5 Molen De Vervoorne Polder, Oostschenkeldijk, Werkendam, 0416-391746. Bezoekmogelijkheid: als de molen draait en op afspraak. Molenaar Dirk de Ruiter. 6 Zuid-Hollandse molen, Hellegatsweg 4, Hank, 06-25318156. Bezoekmogelijkheid op afspraak. Molenaar J. Straver.

RONDE STENEN STELLINGMOLENS 7 Molen De Hoop, Maasdijk 381, Veen, 0416-695010. Bezoekmogelijkheid op afspraak. Molenaar Sven Verbeek. 8 Molen De Twee Gebroeders, Maasdijk 28, Wijk en Aalburg, 0416-693732/ 06-23815314. Bezoekmogelijkheid op afspraak. Molenaar Johan van Rijswijk. 9 De Witte molen, Kleibergstraat 52, Meeuwen, 0416-351938/ 0416-352643/ 06-53247691. Bezoekmogelijkheid zaterdag van 13.00-17.00 uur en op afspraak. Tevens worden hier verschillende bakproducten verkocht. Molenaars Jan van Gelder en Aartjos Hak.

NEDERLANDS ENIGE ACHTKANTE STENEN STELLINGMOLEN 10 Korenmolen Nooit Gedagt, Rijkswal 7, Woudrichem, 06 50283248. Bezoekmogelijkheid molen + winkel donderdag van 13.00 – 16.00 uur, vrijdag tot en met zondag van 13.00 – 17.00 uur. Molen bezichtigen: in de weekenden en op afspraak. Molenaar Bart Mols. www.molennooitgedagt.nl

AMERIKAANSE WINDMOTOR11 Amerikaanse windmotor, uiterwaarden Bergsche Maas nabij kruising Tol-Doe- verensestraat te Genderen, 0416-351938/ 0416-352643/ 06-53247691. Vrij te bezoeken buiten de broedperiode (15 maart/15 juni). Mondelinge toe- lichting/excursie op afspraak. Molenaars Jan van Gelder en Aartjos Hak.

1 UITWIJKSE MOLEN

Deze grote wipmolen (watermolen) met een vlucht van 27,50 meter moet rond 1700 gebouwd zijn. De molen bemaalde samen met het Rijswijks gemaal (een schepradgemaal op de fundatie van een gesloopte wipmolen) tot 30 april 1962 de gecombineerde polders ”Uitwijk en Rijswijk”, samen 587 ha groot. De molen maalt het water rond in een rondmaalcircuit, waarin het nog bestaande gebouwtje van het voormalige Uppels gemaal is opgenomen. (Ook dit was een motor-schepradgemaal op een oude wipmolenfundering). Dit gebouwtje is nu in gebruik als onderkomen voor de molenaar. Het rondmaalcircuit wordt op peil gehouden door middel van een door wind aangedreven “Bosmanmolentje”.

De molen is, evenals de molens nr. 2 en nr. 3, nooit bewoond geweest. Net zo min als alle verdwenen wipmolens in Altena. Een afgesloten, gemetseld vertrekje, het zo-genaamde “stookhok”, verschafte de molenaar in de winter een onderkomen, waarin hij zich kon warmen aan een op de grond gestookt vuurtje onder een open schouw met kort schoorsteentje. Het stookhok was in een hoek van de ondertoren gebouwd met daarin twee kleine venstertjes, die gesloten kunnen worden met blinden.De molen maalt het water op door middel van een scheprad. Thans is de molen wederom toe aan een vrij omvangrijke restauratie. Deze restauratie is in 2009 in uitvoering genomen. In de jaren 2009 t/m 2011 wordt de molen gerestaureerd.

2 ZANDWIJKSE MOLEN

Een soortgelijke molen als de onder nr.1 beschreven grote wipmolen (watermolen); de Uitwijkse molen. De molen werd in 1699 gebouwd. Een grote restauratiebeurt is in 2009 in uitvoering gekomen.

Met zekerheid weten we, dat lang voor 1699, de zeven wipmolens die hier stonden en waarvan alleen de Uitwijkse molen en de Zandwijkse molen nog over zijn, al in 1537 bestonden. Waarschijnlijk werden ze rond 1500 gebouwd en sindsdien meer-dere malen vernieuwd.

De molen met een vlucht van 25,70 meter. is een van de zeer weinigen in zijn soort, zo niet de enige, waarvan niet alleen de ondertoren doch ook het bovenhuis nog grotendeels uit 1699 dateert.

Ook deze molen heeft een fraai stookhok en maalt in een rondmaalcircuit, waarvan het waterpeil, net als bij alle zes de watermolens, door een zogenaamd Bosmanmo-lentje op de goede hoogte wordt gehouden.

De molen wordt in de jaren 2009 t/m 2011 gerestaureerd.

3 NOORDEVELDSE MOLEN

De derde wipmolen (watermolen) in Altena is er een van de allergrootste soort, met zijn gevlucht van 27,20 meter lengte. Als historie kunnen we vermelden, dat op deze locatie al in 1537 zeven wipmolens (watermolens) stonden, die op een landkaart uit dat jaar, getekend door Cornelis Schilder, voorkomen.

Zij waren zeer waarschijnlijk al eerder ter plaatse gebouwd en wel kort nadat in 1461 het Oudland van Altena opnieuw werd ingedijkt, na de vernietigende overstroming door de Sint Elisabeths vloed in 1421.Tot het begin van de 20e eeuw stonden op dezelfde locatie nog steeds 7 wipmolens (watermolens), die in de loop van 4 eeuwen wel minstens een keer vernieuwd zullen zijn. De in 1795, na een brand herbouwde Noordeveldse molen, brandde in de nacht van 17 op 18 maart 1992 opnieuw nagenoeg geheel af.

Na de herbouw door molenmaker M. Bos in 1995/1996 herrees de molen als nieuw uit de as en werd op 21 april 1998 door Prins Claus in bedrijf gesteld.

4 MOLEN DE OUDE DOORNDeze fraaie achtkante bovenkruier maalt thans met een scheprad het water rond in een circuit, dat op peil wordt gehou-den door een Bosman-molentje.

De vermoedelijke rond 1720 gebouwde molen verving toen een veel oudere wipmolen, die op een kaart van Daniel Schellincx uit 1601 voor-komt, evenals op een kaart van de Heerlijkheid Altena uit 1612.

De molen heeft de polder na de inundaties driemaal drooggemalen en wel in 1940 en 1945 en ook na de watersnoodramp van 1953. De vlucht bedraagt 25,08 meter en de con-structie van het achtkant is zeer zwaar en sterk, van Amerikaans grenen balkhout.

De polder Den Doorn is tot aan de grote ruilverkaveling rond 1965 uitsluitend met windkracht bemalen!

Door de waterpeil-verlagingen in het verleden en tijdens de ruilverkaveling, is de molen ca. 0,30 m scheef gezakt. Nadat de fundering is vervangen kan het achtkant weer recht gezet worden zodat de molen ook weer gemakkelijker bedienbaar is.

De restauratie van de molen vindt plaats in de periode 2010 tot half 2012.

5 MOLEN DE VERVOORNE POLDERDe 159 ha grote Vervoorne Polder werd in 1552 bedijkt en op de kaart van de Heerlijkheid van Altena uit 1612 gezet. Toen werd deze polder nog “Den Soomer Polder van de Wercken” genoemd en stond er op de huidige locatie een wipmolen afgebeeld. Wellicht werd deze in 1552 in de toen waarschijnlijk niet zo hoog omdijkte polder gebouwd.

De polder ligt buiten het in 1640 bedijkte “Nieuwland van Altena” bij Werkendam. De huidige achtkante bovenkruier (watermolen) zal in de eerste helft van de 18e eeuw gebouwd zijn. Deze kleinere molen heeft een vlucht van 22,70 meter en bemaalde de polder met windkracht tot 1934 en van 1944 tot 1962. Nadat de maalwerkzaamheden voor de polder zijn gestopt, kan de molen alleen het water rondmalen in een zogenaamd maalcircuit. Dit circuit wordt door middel van een door de wind aangedreven Bos-manmolentje op peil gehouden.

De molen wordt in de periode 2010 tot half 2012 gerestaureerd.

6 ZUID-HOLLANDSE MOLEN

Deze in 1791 gebouwde zeer grote achtkante bovenkruier (watermolen), met een vlucht van 27,64 meter, bemaalde de 1163 ha grote Zuidhollandse- of Nieuw Dus-sense polder, die even voor 1682 werd bedijkt tot in 1964 uitsluitend met windkracht.

In dat jaar maakte de grote ruilverkaveling in Altena hem het werken onmogelijk. Tot 1877 werd de molen bewoond door de molenaar.

In dat jaar werd een woning gebouwd voor het molenaarsgezin. In het gemetselde onderachtkant bevindt zich een zeer fraaie gevelsteen. De molen heeft in de jaren 2008 t/m 2009 een restauratiebeurt gehad.

Ook deze molen maalt geen water meer uit de polder maar maalt het water rond in een zogenaamd maalcircuit. Dit circuit wordt op peil gehouden door een wind aangedreven Bosmanmolentje.

7 MOLEN DE HOOP

Deze ronde stenen stellingmolen werd in 1838 gebouwd voor Willem Ambrosius, wiens nazaten granen maalden op de molen met een zeer groot koppel zogenaamde 18er blauwe stenen en een koppel 17er kunststenen. Op een landkaart uit 1798 blijkt dat de molen een voorganger heeft gehad, staande op dezelfde plaats.

In 1956 werd Johan van Ballegooijen eigenaar, die de molen overdroeg aan de gemeente, die op haar beurt de molen in 1965 overdeed aan de Molenstichting.

8 MOLEN DE TWEE GEBROEDERSDeze ronde stenen stellingmolen, staande op de Maasdijk, werd in 1872 voor Arie den Hoet gebouwd. De gebroeders Den Hoet verkoch-ten de molen al in 1896 aan P. Vos uit Genderen.

Zestig jaren lang maalde de familie Vos met de molen graan tot meel. Zij brachten tal van moderniseringen in de molen aan, die in de jaren ‘30 en´40 als voorbeeld golden voor een moderne “Wind-meelfabriek”.

Met vier koppels stenen kon men malen. Een stalen koningsspil met gietijzeren spoorwiel en dito steen-schijven kon zowel met windkracht als ook met een dieselmotor worden aangedreven. Van Bussel wieken verhoogden ook hier het rendement. In het laatst van de oorlog werd de molen zeer zwaar beschadigd door beschietingen vanuit de Langstraat. Direct na de oorlog werd de molen gerestaureerd door molenmaker Bos uit Almkerk. Ook hier werd het bedrijf gestaakt en na diverse eigenaren, die de molen als opslagruimte gebruikten, kwam de molen in 1968 in handen van de Molenstichting.

Bij onderzoek van de molen bleek deze - zoals verwacht - onder de grond op de restanten van vier zware stenen poeren te staan van een standerdmolen. (Het mo-lentype waarvan er een drietal staan op de Heusdense stadswallen.) En op de kaart, die de Heer van Altena tijdens het Twaalfjarig Bestand tijdens een rustperiode in de 80-jarige oorlog in 1612 liet maken, bleek op de huidige molenlocatie inderdaad een standerdmolen getekend.

De molen is in 2002 grondig gerestaureerd. Een vervolgrestauratie, met name aan het buitenmetselwerk, vindt in de periode 2010 tot half 2012 plaats.

9 DE WITTE MOLEN

Deze ronde stenen grondkorenmolen werd volgens de fraaie stichtingssteen boven de grote inrijpoort in 1740 gebouwd door Johan Maurits van Hemert, vrijheer van Eethen en Meeuwen.Vanaf 1850 was Gerrit Vermeulen eigenaar en daarna de fami-lie Walraven. In 1922 kocht Jac. Vos de molen. Als eerste in de streek liet Vos de molen door Chris van Bussel uitrusten met diens stroomlijnwieken ter verhoging van het rendement. Met twee koppels 17er kunststenen werd het graan gemalen. Doch na de jaren 50 van de 20e eeuw groeide het bedrijf uit tot een gigantische voeder-fabriek, die nog steeds floreert en bekend staat als N.V. de Witte Molen.

De windmolen raakte echter geheel ingebouwd, waardoor draaien niet meer mo-gelijk was. De daarna aan de Molenstichting overgedragen molen werd tussen de fabrieksgebouwen uitgehaald en verplaatst naar de overzijde van de Provinciale weg. De 250 ton wegende dikke stenen romp werd op een 160 wielen tellende dieplader gezet, waarmee het vervoer over 800 meter lengte naar de vooraf van heipalen voorziene nieuwe locatie plaats vond.

De molen is geheel gerestaureerd.

9 DE WITTE MOLEN

Deze ronde stenen grondkorenmolen werd volgens de fraaie stichtingssteen boven de grote inrijpoort in 1740 gebouwd door Johan Maurits van Hemert, vrijheer van Eethen en Meeuwen.Vanaf 1850 was Gerrit Vermeulen eigenaar en daarna de fami-lie Walraven. In 1922 kocht Jac. Vos de molen. Als eerste in de streek liet Vos de molen door Chris van Bussel uitrusten met diens stroomlijnwieken ter verhoging van het rendement. Met twee koppels 17er kunststenen werd het graan gemalen. Doch na de jaren 50 van de 20e eeuw groeide het bedrijf uit tot een gigantische voeder-fabriek, die nog steeds floreert en bekend staat als N.V. de Witte Molen.

De windmolen raakte echter geheel ingebouwd, waardoor draaien niet meer mo-gelijk was. De daarna aan de Molenstichting overgedragen molen werd tussen de fabrieksgebouwen uitgehaald en verplaatst naar de overzijde van de Provinciale weg. De 250 ton wegende dikke stenen romp werd op een 160 wielen tellende dieplader gezet, waarmee het vervoer over 800 meter lengte naar de vooraf van heipalen voorziene nieuwe locatie plaats vond.

De molen is geheel gerestaureerd.

9 DE WITTE MOLEN

Deze ronde stenen grondzeiler (korenmolen) werd volgens de fraaie stichtingssteen boven de grote inrijpoort in 1740 gebouwd door Johan Maurits van Hemert, vrijheer van Eethen en Meeuwen. Vanaf 1850 was Gerrit Vermeulen eigenaar en daarna de familie Walraven. In 1922 kocht Jac. Vos de molen. Als eerste in de streek liet Vos de molen door molenmaker Chris van Bussel uitrusten met diens stroomlijnwieken, zogenaamde van Busselneuzen, ter verhoging van het rendement.

Met twee koppels 17er kunststenen werd het graan gemalen. Doch na de jaren 50 van de 20e eeuw groeide het bedrijf uit tot een gigantische voederfabriek, die nog steeds floreert en bekend staat als Witte Molen BV. De windmolen raakte echter geheel ingebouwd, waardoor malen niet meer mogelijk was. De daarna aan de Molenstichting overgedragen molen werd tussen de fabrieksgebouwen uitgehaald en verplaatst naar de overzijde van de Provinciale weg. De 250 ton wegende dikke stenen romp werd op een 160 wielen tellende dieplader gezet, waarmee het vervoer over 300 meter lengte naar de vooraf van heipalen voorziene nieuwe locatie plaats vond. De molen werd geheel gerestaureerd en is sinds 1995 weer maalvaardig.

10 MOLEN NOOIT GEDAGT10 MOLEN NOOIT GEDAGT10 MOLEN NOOIT GEDAGTKorenmolen Nooit Gedagt te Woudrichem is op dit moment de enige achtkante ste-nen stellingmolen in Nederland. De molen is herbouwd in de jaren 1990-1995, nagenoeg op de plek van de voor-ganger die op 21 april 1945 werd opgeblazen.

De molen staat van oudsher op de stadswal van de vestingstad Woudrichem, dat samen met Gorinchem en Slot Loevestein deel uitmaakt van de zogeheten ‘ijzeren driehoek’.

De molen wordt sinds 2006 verhuurd aan molenaar Bart Mols, die in de molen een maalbedrijf en molenwinkel beroepsmatig exploiteert.

De molen is hierdoor als enige in de regio vrijwel dagelijks nog in gebruik waarvoor deze is bedoeld en is aangesloten bij het Ambachtelijk Korenmolenaarsgilde.

Op ambachtelijke wijze én alleen op windkracht wordt graan tot meel geproduceerd ten behoeve van circa 200 verschillende eindproducten.

11 AMERIKAANSE WINDMOTORDe Geschiedenis: Als opvolgers van de klas-sieke typen Nederlandse wind- en watermo-lens, waaronder de stellingmolen, grondzeiler en wipmolen, kunnen de Amerikaanse wind-motor en de moderne windturbine genoemd worden. De windmotor is in de Verenigde Sta-ten door Daniel Halladay ontwikkeld en werd gebruikt voor irrigatiedoeleinden. In 1876 werd hij getoond op de 7e wereldtentoonstelling te Philadelphia en vanaf 1883 ging men de wind-motor in grote series produceren.

De aangepaste vorm was niet zonder meer geschikt voor de Nederlandse omstandighe-den. Reden voor de Duitse fabrikant ‘Verei-nigte Windturbine Werke AG’ te Dresden de windmoter ingrijpend te verbeteren. Dit ge-beurde onder de merknaam ‘Hercules Metal-

licus’. Door de handelsmaatschappij R.S. Stokvis & Zn Ltd te Rotterdam werd de verbeterde windmotor in Nederland geimporteerd.In Nederland werd hij gebruikt als poldermolen. Tussen 1902 en 1925 zijn er onge-veer 200 van deze windmotoren geplaatst, vooral daar waar een stoomgemaal te groot en te duur zou zijn. Dit was met name in Noord-Holland en Friesland het geval.

De windmotor was maar een beperkte periode in zwang en werd verdrongen door het elektrische gemaal. Deze windmotor: Omstreeks 1917 is deze windmotor ge-bouwd om de waterhuishouding in de Genderensche uiterwaard te verbeteren. Hij zorgde voor de afvoer van overtollig water uit de uiterwaard naar de Bergsche Maas. Hierdoor kon de eerste snede gras van de hooilanden vroeg in het voorjaar worden geoogst. Deze Herkules windmotor (type Metallicus) is één van de grotere in zijn soort en de enige grote windmotor die nu nog in het zuiden van het land is over-gebleven. De overige exemplaren staan in Friesland (10 exemplaren), Groningen (1 exemplaar) en Noord-Holland (1 exemplaar). De windmotor werd in september 1989 op de lijst van beschermde rijksmonumenten geplaatst. De windmotor was sterk vervallen. In 2002 zijn de windroos en de windvanen tij-dens een najaarsstorm in het weiland beland. Vanwege de cultuurhistorische waarde heeft het gemeentebestuur van Aalburg besloten de windmotor te restaureren. Het restauratieproject is in 2009 bedrijfsklaar opgeleverd.

MOLENS IN HET LAND VAN HEUSDEN EN ALTENA

Maar liefst elf molens zijn al van verre herkenbaar in het land van Heusden en Altena. De molens zijn parels in het (polder)landschap en zijn het bezit van drie verschillende eigenaars.

MOLENSTICHTING LAND VAN HEUSDEN EN ALTENA

De Molenstichting Land van Heusden en Altena beijvert zich om negen molenste onderhouden en waar nodig te restaureren. De inwoners van het Land van Heus-den en Altena zijn trots op hun molens, en terecht. Dat bezit wordt graag gedeeld! Tijdens openingsuren geeft de aanwezige molenaar u graag uitleg, een rondleiding en/of een demonstratie.

De molens zijn nauw verbonden met de St. Elisabethsvloed en de strijd tegen het water. Al in 1461 werd een eerste poldermolen in het Land van Heusden en Altena gebouwd. En nadien volgden er nog veel meer, want de poldermolens hadden een belangrijke functie. Van de 38 molens, verdeeld over 34 polders, die in 1925 nog werkten, waren er 28 wipmolens en 10 achtkante- en ronde stenen molens. Nieuwe technieken, zoals gemalen, en de ruiverkaveling maakten de molens in de loop van de vorige eeuw overbodig. Nu resteren nog zes poldermolens, die herinneren aan de geschiedenis van het Land van Heusden en Altena. Voor het malen van het graan werden negen korenmolens in de loop van de vorige eeuw eveneens overbodig. Momenteel zijn er nog vier korenmolens over, waarvan er drie door de Molenstichting beheerd worden.

STICHTING MOLEN NOOIT GEDAGT

Korenmolen Nooit Gedagt te Woudrichem is eigendom van Stichting Molen Nooit Gedagt. Op de plek van de huidige molen stond al in 1662 een molen. De voorganger van de huidige molen werd op 21 april 1945, in de nadagen van de oorlog, door de Duitse troepen opgeblazen. Op 5 mei 1990 is de herbouw gestart en werd door minister Alders de eerste paal geslagen. Op 28 april 1995 plaatsten molenmakers Straver uit Almkerk de kap met het gevlucht. Hiermee werd de kroon op het werk geplaatst, 50 jaar nadat de molen door vernietiging uit het stadsbeeld was verdwenen.

GEMEENTE AALBURG

De gemeente Aalburg is beheerder van de Amerikaanse Windmotor in Genderen.

NEDERLAND EN MOLENS

Wat de piramide is voor Egypte, is de molen voor Nederland. Een internationaal bekend en herkend symbool, een icoon van de vroege industrialisatie van Nederland en de eeuwenlange worsteling met het water.

Ook het Land van Heusden en Altena kent een rijke molenhistorie. Vele molens zijn helaas ten onder gegaan in de vaart der volkeren, maar gelukkig heeft men op tijd de waarde van dit culturele erfgoed weten te schatten en het tij weten te keren. Zo zijn er in dit gebied maar liefst elf molens die ondergebracht zijn bij stichtingen of gemeenten. Deze molens trekken dan ook veel bezoekers uit binnen en buitenland, want zegt u zelf: de molen is, naast tulpen en kaas, nog altijd het icoon van Ne-derland. Het Land van Heusden en Altena is dan ook rijk met haar verscheidenheid in molens. Zo zijn er wipmolens (watermolens), achtkante bovenkruiwatermolens, ronde stenen korenmolens, een Amerikaanse windmotor en hier is tevens de enige achtkante stenen stellingmolen te vinden.

Al deze oer-Hollandse bouwwerken hebben wij voor u verzameld in deze uitgave. U kunt ze met eigen ogen bewonderen binnen de grenzen van het Land van Heusden en Altena, alwaar drie verschillende partijen hun welstand bewaken.

Mede mogelijk gemaakt door Rabobank Altena. Opmaak en realisatie: VVV Altena Biesbosch,

Kerkstraat 7, Woudrichem, 0183-301202.