metodologija brze procene i prioritizacija...

METODOLOGIJA BRZE PROCENE

I PRIORITIZACIJA UPRAVLJANJA

ZAŠTIĆENIM PODRUČJIMA

(RAPPAM)

1

METODOLOGIJA BRZE PROCENE I PRIORITIZACIJA UPRAVLJANJA

ZAŠTIĆENIM PODRUČJIMA (RAPPAM )

AUTOR: Nevena Piščević Projekt se sprovodi u saradnji sa Ministarstvom zaštite životne sredine i prostornog planiranja Republike Srbije i Mediteranskog programa WWF-a

2

REZIME

U februaru 2004. godine 188 zemalja, uključujući i Srbiju, na 7.sastanku Konferencije članica Konvencije o biodiverzitetu napravilo je veliki korak ka zaštiti svetskog biodiverziteta preko Programa rada na zaštićenim područjima (PoWPA). Glavni cilj ovog programa je formiranje globalne mreže sveobuhvatnih, dobro rukovođenih i reprezentativnih kopnenih i vodenih zaštićenih površina sa rokom realizacije do 2010.god. za kopnena područja i 2012. god. za vodena područja.

Takođe, jedna od obaveza potpisnica konvencije je da do 2010. usvoje i sprovode okvir za

praćenje stanja, evaluaciju i izveštavanje u uspešnosti upravljanja zaštićenim područjima, nacionalnih i regionalnih sistema, kao i prekograničnih zaštićenih područja. To podrazumeva da svaka članica na nacionalnom nivou preduzme sledeće aktivnosti:

• Razvije i usvoji metode, standarde, kriterijume i indikatore za procenu uspešnosti upravljanja zaštićenim prirodnim područjima, koristeći metodološki okvir Komisije za zaštićena područja Svetske Unije za zaštitu prirode (IUCN), kao i baze podataka prilagođene specifičnoj sredini,

• Proceni uspešnost upravljanja za 30% zaštićenih područja od ukupnog broja na nacionalnom nivou ,

• Uključi rezultate ove procene u Nacionalni izveštaj Konvenciji o zaštiti biodiverziteta ,

• Uključi ključne preporuke zasnovane na ovoj proceni (na nivou područja i sistema zaštićenih područja) u strategije adaptivnog upravljanja.

Uspešnost upravljanja zaštićenim područjima u Srbiji je procenjena koristeći RAPPAM metodologiju (Rapid Assessment and Prioritization of Protected Area Management) u februaru 2009. godine. Projekat je sproveden u saradnji sa Ministarstvom zaštite životne sredine i prostornog planiranja, Zavodom za zaštitu prirode Srbije i Mediteranskom kancelarijom WWF-a u Srbiji, uz učešće predstavnika 3 nacionalna parka i 13 zaštićenih prirodnih dobara drugih kategorija.

1. Pritisci i pretnje Upravljanje vodama, nerešeni imovinski i pravni odnosi i promena namene zemljišta tri su najizraženija aktuelna pritiska na resurse zaštićenih područja.Oni se istovremeno i nalaze visoko na lestvici kako pritisaka tako i pretnji. Takođe, upravljanje vodama procenjuje se i kao najjača moguća pretnja u budućnosti, za kojom slede po jačini turizam i rekreacija i nerešeni imovinsko-pravni odnosi.

2. Uspešnost upravljanja Prema procenama uspešnosti upravljanja u oblasti planiranja, ulaganja i procesa, pokazuje se da je sistem zaštićenih područja u Srbiji snažniji u domenu planiranja, pravnog obezbeđenja i infrastrukture, dok su najslabije karike u ovom lancu finansijski i ljudski resursi. Komunikacija, saradnja i zajedničko odlučivanje sa predstavnicima lokalne zajednice takođe čini područje koje je neophodno unaprediti zarad uspešnijeg upravljanja zaštićenim područjima i održivog razvoja uopšte.

3

3. Rezultati U skladu sa ukupnim procenama, pokazuje se da su generalno upravljači zaštićenim područjima u Srbiji zadovoljni planiranjem upravljanja, dok su mnogo manje zadovoljni ostvarenim aktivnostima na obnovi staništa, usavršavanju osoblja i istraživanju i praćenju stanja. Navedeni nedostaci i potrebe izraženi kroz ove procene čine osnovu za preduzimanje promena na sistemskom nivou – od normativnih, preko strukturnih, do istraživačkih i obrazovnih.

4. Zaklju čci i preporuke 1. Neophodno je usklađivanje aktivnosti i regulative u oblasti imovinsko - pravnih odnosa

(planske dokumentacije sa relevantnim zakonima) i postavljanje jasnijih kriterijuma za primenu u praksi (primer zamene zemljišta) kako bi se ublažio pritisak i smanjila pretnja na resurse zaštićenih prirodnih područja,

2. Neophodno je raditi na usklađivanju nacionalne i opštinske regulative kako bi se upravljači

zaštićenih područja oslobodili plaćanja brojnih opštinskih taksi koje značajno opterećuju njihove oskudne budžete,

3. Nedostatak finansijskih resursa je najizraženiji problem u upravljanju zaštićenim područjima

u Srbiji. On višestruko utiče na sve kapacitete za upravljanje, pa je neophodno strateški pristupiti rešavanju ovog problema putem:

• Dalje analize kapaciteta zaštićenih područja kako bi se utvrdile potrebe i mogućnosti

nalaženja adekvatnih finansijskih mehanizama (uključujući finansiranje, sufinansiranje i samofinansiranje),

• Unapređenja jasnosti i transparentnosti kriterijuma za dodelu budžetskih sredstava upravljačima zaštićenih područja,

• Obezbeđenje kontinuiteta u finansiranju u skladu sa propisanom budžetskom obavezom i regulativom,

• Jačanja kapaciteta upravljača zaštićenih područja za identifikovanje i korišćenje ostalih izvora finansiranja (donatori, saradnja sa biznis sektorom, pretpristupni fondovi, projekti samofinansiranja i sl.),

• Jačanje kapaciteta upravljača zaštićenim područjima za apsorpciju budžetskih i donatorskih sredstava.

4. Saradnja sa lokalnom zajednicom u upravljanju zaštićenim područjima pokazala se slabom u

većini ovde procenjivanih aspekata, kao što je komunikacija i informisanje, podrška ciljevima upravljanja i kao naročito važno, učešće zajednice u odlučivanju. Istovremeno, postoji relativna zatvorenost i kod upravljača i kod zajednice, usled nedostatka prakse razmene informacija i zajedničkog planiranja. Kako je ova saradnja sve bitnija za budući razvoj u celini, neophodno je stimulisati je na različite načine, pored ostalog:

• Korišćenjem primera dobre prakse pojedinih zaštićenih područja (Deliblatska

peščara, Ludaško jezero) za iznalaženja modela za zajedničko prepoznavanje potreba i planiranje rešenja (poput zajedničkih programa razvoja turizma, jačanja saradnje na polju ruralnog razvoja i sl.),

• Podsticanjem istraživačkih projekata čiji bi rezultati doprineli prikupljanju podataka o društveno ekonomskom statusu i mogućnostima razvoja zajednice, koji bi bili dostupni upravljačima i inkorporirani u njihove planove upravljanja,

4

• U skladu sa rezultatima tih istraživanja i konkretnim socio ekonomskim uslovima, pokrenuti izradu plana komunikacije sa lokalnom zajednicom u pilot zaštićenom području (područjima), kao model koji će biti ponuđen ostalim upravljačima i podstaći ih na preduzimanje sličnih koraka u planiranju i upravljanju,

• Podsticanjem upravljača na sistemskom nivou da koriste postojeće i iznalaze nove, primerene forme učešća predstavnika zajednice u odlučivanju – poput zajedničkih saveta, odbora, grupa za pritisak, timova za sprovođenje kampanja i projekata i sl.

5. Procena nivoa zaposlenosti i mogućnosti razvoja osoblja zaštićenih područja jasno ukazuje

na neophodno preduzimanje strateških koraka na sistemskom nivou poput:

• Preduzimanja projekata za jačanje organizacijskog kapaciteta upravljača u zaštićenim područjima (moderna organizacija razvoja ljudskih resursa, usklađivanje potreba i formalno – pravnih rešenja, unapređenje mogućnosti razvoja osoblja i prakse evaluacije učinka),

• Utvrđivanje stvarnih potreba za kadrom i njihovom obukom na sistemskom nivou u zaštićenim područjima,

• Preduzimanje programa obuke za grupe zaposlenih sa najizraženijim potrebama u cilju unapređenja uspešnosti upravljanja,

• Koordiniranje nosilaca projekata u ovoj oblasti na nacionalnom nivou sa ciljem sistematskog i standardizovanog pristupa razvoju ljudskih resursa, u skladu sa međunarodnim iskustvima i kriterijumima.

6. Slaba dostupnost rezultata naučnih istraživanja kao i podataka nacionalno relevantnih

institucija upravljačima zaštićenih područja iziskuje korake, poput:

• Koordinacije naučnih i stručnih institucija od strane nadležnih ministarstava u cilju povećanja saradnje i transparentnosti u preduzimanju projekata, izboru problema istraživanja i rezultata,

• Unapređenja efikasnosti relevantnih nacionalnih institucija i organizacija (zavodi, instituti, agencije) u prezentaciji i povećanju dostupnosti svojih baza podataka i resursa,

• Jačanje internih i eksternih kapaciteta upravljača zaštićenih područja na planu informisanja (tehnološki i organizaciono).

5

I. UVOD I KONTEKST I.a Biološka raznovrsnost Srbije Velika magnituda biološke raznovrsnosti u Srbiji uslovljena je biogeografskim položajem, otvorenošću teritorije prema drugim regionima u okruženju, kao i istorijskim procesima florogeneze i faunogeneze u poslednjih nekoliko hiljada godina. Procenjuje se da u Srbiji postoji oko 1000 biljnih zajednica. Balkanski endemiti čine 8,06% flore Srbije (287 taksona), a lokalni endemiti 1,5% (59 vrsta). Ukupan broj sisara, ptica gnezdarica, gmizavaca, vodozemaca i riba čini oko 43,3% ukupnog broja ovih grupa životinja u Evropi. Brojne vrste su tercijarni, glacijalni, borealni, kserotermni ili stepski relikti, a klisure i kanjoni istočne i zapadne Srbije predstavljaju najznačajnije refugijume tercijarne vegetacije na Balkanskom poluostrvu.

Geografski položaj, različitost klimatskih i stanišnih uslova u Srbiji, uslovila je i prisustvo velikog broja različitih šumskih fitocenoza, što upućuje na znatno bogatstvo biodiverziteta u šumama Srbije. Od ukupne površine pod šumom i šumskim zemljištem, pod posebnom namenom, odnosno različitim režimima zaštite je 18%. S obzirom da je oko 90% ovih šuma u državnoj svojini, to znači da je blizu 35% državnih šuma pod zaštitom na osnovu propisa kojima se uređuje zaštita i korišćenje šuma i zaštita životne sredine.

Proces zaštite prirode i biodiverziteta vodi preko razvoja i primene strateškog, preventivnog i integrisanog pristupa, odnosno integracije ekonomskih i ekoloških ciljeva u sektorske politike koji vodi održivom razvoju.

U oblasti zaštite prirode i biodiverziteta realizovano je više projekata od nacionalnog značaja, među kojima su: -Crvena knjiga flore Srbije, -Crvena knjiga ugroženih kičmenjaka Srbije, -Harmonizacija nacionalne nomenklature u kodifikaciji i klasifikaciji staništa sa standardima međunarodne zajednice, -Crvena knjiga dnevnih leptira Srbije, -Atlas prica grabljivica Srbije, -Prva faza projekta "Održivi razvoj i zaštita šumskih ekosistema u Srbiji-usklađivanje sa međunarodnim standardima". I.b Upravljanje zaštićenim područjima u Republici Srbiji

Glavni instrumenti u upravljanju zaštićenim područjima (normative, planiranje, organizacija, informacije i finansije) su razvijeni u skladu sa ciljem održivog sistema upravljanja određenim prirodnim vrednostima koje su definisane kao posebno zaštićene Zakonom o zaštiti životne sredine i drugim regulativama, tj. zakonima koji regulišu ostale oblasti (zaštita i korišćenje prirodnih resursa - šuma, voda, zemljišta, prostornog planiranja i uređenja).

U Republici Srbiji, metodologija i način valorizacije prirodnih i antropogenih vrednosti u zaštićenim područjima (nacionalni parkovi, rezervati prirode, parkovi prirode, predeli izuzetnih odlika i spomenici prirode ) usklađene su sa međunarodnim kriterijumima IUCN valorizacije prirodnih vrednosti i zaštićenih područja.

Upravljanje prirodnim vrednostima je regulisano Aktom o stavljanju prirodnog dobra pod zaštitu Republike Srbije (Uredba), dok su nacionalni parkovi odvojeni u posebnu kategoriju i upravljanje njima je regulisano posebnim Zakonom.

Zakonom o nacionalnim parkovima 1993 proglašeno je 5 nacionalnih parkova : Đerdap, Tara, Fruška gora, Kopaonik i Šar planina. Skupština Srbije donosi odluku o proglašenju nacionalnih parkova i za potrebe upravljanja njima osniva posebna javna preduzeća.

6

Glavni cilj zaštite specijalnih prirodnih vrednosti je implementacija obaveza koje su definisane zakonom i nacionalnom politikom za zaštitu specijalnih prirodnih vrednosti, biodiverziteta i prirodnih oblasti izuzetnih vrednosti. Od velike važnosti za Republiku Srbiju je i razvoj sistema zaštite oblasti koje su od nacionalnog, regionalnog i globalnog značaja, kao što su: rezervati biosfere (deo parka prirode „Golija”, je proglašen Rezervatom biosfere 1997 godine), vlažna staništa od međunarodnog značaja- Ramsarska područja (jezero Ludaš, Obedska bara, Stari Begej-Carska bara, Labudovo okno, Peštersko polje, Slano Kopovo, Gornje Podunavlje, Zasavica i Vlasina).

Takođe, veliki broj prirodnih dobara i staništa Srbije ima međunarodni status ili se nalazi na listi potencijalnih međunarodno značajnih područja:

- Veliki broj staništa je na listi međunarodno značajnih područja za ptice (IBA - Important Bird Areas),

- Veliki broj staništa je na listi međunarodno značajnih biljnih područja (IPA - Important Plant Areas)

- Brojna staništa su identifikovana kao EMERALD područja - Nacionalni park Tara se nalazi na preliminarnoj listi prirodnih dobara predloženih za

prirodnu baštinu na osnovu Konvencije o zaštiti svetske prirodne i kulturne baštine (World Heritage - UNESCO)

- Područje oko Drine koje obuhvata Nacionalni park Tara, Predeo izuzetnih odlika Mokra Gora i budući Predeo izuzetnih odlika Zaovine, nalaze se na preliminarnoj listi prekograničnih Rezervata biosfere (MAB – UNESCO) zajedno sa delovima prirodnih dobara na teritoriji Republike Srpske (BiH). Tabela 1 MREŽA ZAŠTI ĆENIH PODRUČJA REPUBLIKE SRBIJE 2009 godina

Zaštićena prirodna dobra UKUPNO

BR. ha

Nacionalni parkovi 5 158.986 Parkovi prirode 16 248,950 Predeo izuzetnih odlika 15 32 026 Prirodni rezervati 70 83.829 Spomenici prirode 284 7780

UKUPNO 428 531571

6.2 % teritorije Srbije

7

Tabela 2 MREŽA ME ĐUNARODNO ZNAČAJNIH PODRUČJA REPUBLIKE SRBIJE

Vrsta područja Planirano/ predloženo

Prihvaćeno/ upisano

Ramsarska područja 68 9

Rezervati biosfere 9 1

Područja od značaja za zaštitu ptica (IBA) 38 38

Područja od značaja za zaštitu biljaka (IPA) 59 -

Područja svetske prirodne baštine 5 -

Područja EMERALD mreže 61 -

Područja GREEN BELT mreže i transgranična područja

14 10

Područja NATURA 2000 mreže - -

Strateška zamisao

Postojećim strateškim planovima ( Prostorni plan Republike Srbije, Nacionalni program zaštite životne sredine), kao i strategijom prostornog razvoja Republike Srbije (u izradi), predviđeno je da se mreža zaštićenih područja proširi na najmaњe 10% teritorije, dok je preliminarni plan da površina ekološke mreže bude do 20% teritorije Republike.

8

Slika 1 Zaštićena područja u Republici Srbiji

9

II. PRIMENA METODOLOGIJE

II a. Metodologija brze procene i prioritizacija upravljanja zaštićenim područjima (RAPPAM)

RAPPAM metodologija WWF-a koristi okvir za procenu koju je razvila Svetska komisija za zaštićena područja (WCPA). Metodološki okvir WCPA se temelji na ciklusu upravljanja. Uključuje šest glavnih elemenata procene: kontekst, planiranje, ulaganja, procese, izlazne rezultate i rezultate.

RAPPAM nudi kreatorima politike alat za postizaњe cilja Programa Кonvencije o biološkoj raznolikosti za svetska zaštićena područja tako što omogućava brzu procenu celokupne uspešnosti upravljanja zaštićenim područjima.

II b. Primena RAPPAM metodologije u Srbiji

RAPPAM Upitnik se sastoji od više od 100 pitanja. Najbolji pristup sprovođenju ove metodologije je da se održi interaktivna radionica na kojoj će Staraoci/Upravljači u potpunosti učestvovati u proceni zaštićenih područja, analizirati rezultate i prepoznati naredne korake i prioritete.

U cilju pripreme za radionicu, preveden je RAPPAM upitnik i pitanja su prilagođena za Srbiju. Rukovodeći se iskustvom iz primene metodologije u susednim zemljama, pitanja koja se odnose na kontekst zaštićenih područja, njihovu relativnu biološku, socio – ekonomsku vrednost i osetljivost, nisu uvrštena u procenu u Srbiji, s obzirom na obimnost potrebnih podataka, koji su inače dostupni u postojećim zvaničnim dokumentima.

RAPPAM radionica u Srbiji je održana u Beogradu u periodu od 19-20. februara 2009. godine i u njoj su učestvovali predstavnici tri nacionalna parka (Kopaonik, Tara, Fruška Gora) i trinaest upravljača ostalih zaštićenih područja.

Radionicu je vodio Deni Porej, Direktor Mediteranskog programa WWF uz podršku Nevene Piščević i Jelene Dučić iz Ministarstva zaštite životne sredine i prostornog planiranja Republike Srbije.

S obzirom na optimalan broj učesnika za interaktivnu radionicu, rad se odvijao u jednoj grupi. Nakon uvodnog upoznavanja i usaglašavanja terminoloških i metodoloških pitanja, učesnici su individualno ili u malim timovima (u slučajevima srodnih područja) odgovarali na pojedinačna (u delu Pritisci i pretnje) ili grupe pitanja, između čega je sledila diskusija i razjašnjavanje eventualnih nedoumica. Na taj način, omogućeno je aktivno učešće svima, kao i mogućnost poređenja, odnosno usaglašavanja kriterijuma procene.

Procena je završena tokom prvog dana radionice, podaci obrađeni od strane tima organizatora i tokom drugog dana prezentovani, uz diskusiju i usaglašavanje konačne verzije rezultata procene.

10

REZULTATI I ANALIZE III.A PRITISCI I PRETNJE Pritisci su ovde definisani kao aktivnosti koje su već nanele štetu ZPD, dok su pretnje aktivnosti koje bi mogle započeti ili nastaviti da nanose štetu dobru u budućnosti. Oni se procenjuju u odnosu na ciljeve zaštićenih područja a boduju se na osnovu svog opsega, uticaja i trajnosti. Za potrebe ove procene, učesnicima je ponuđena sledeća lista pritisaka i pretnji, uz napomenu da oni sami mogu pridodati nešto što je u određenom području prisutno a nije ovde zastupljeno:

• Gazdovanje i upravljanje šumama • Strane invazivne vrste • Lov i ribolov • Nerešeni imovinsko pravni odnosi • Promena namene zemljišta • Upravljanje vodama • Otpadne vode • Turizam i rekreacija • Rudarstvo • Sukcesija livada • Problem plovnog puta • Otpad • Problematika protivpožarne zaštite • Sakupljanje lekovitog bilja i pečuraka

III.a. 3.1. Gazdovanje i upravljanje šumama

Sva ovde procenjivana zaštićena područja suočavaju se sa problemom upravljanja šumama. Razlozi leže pretežno u ilegalnoj i legalnoj seči i eksploataciji vanšumskih proizvoda. Posebnu poteškoću predstavljaju šume u privatnoj svojini, jer na njima upravljači nemaju potpun uvid ni kontrolu nad sečom. SRP" Gornje podunavlje" suočava se sa problemom da na jednom zaštićenom području ima više staralaca pri čemu planska dokumenta nisu usklađena radi boljeg gazdovanja šumama, SRP "Palić-

11

Ludaš" ima problema sa krađom i otuđivanjem šuma, dok NP "Tara" kao veliki pritisak navodi bespravnu seču u državnim i privatnim šumama, ali imaju tendenciju smanjenja tog pritiska u budućnosti. Takođe se ne poštuju režimi zaštite pa se samim tim krše odredbe Uredbe o zaštiti (npr.u SRP''Koviljsko petrovaradinski rit'' pod režimom I stepena vrši se pošumljavanje monokulturama iako je to strogo zabranjeno), i naravno dolazi do narušavanja biodiverziteta. U ovom segmentu, naročito je vidljiva neusaglašenost između planskih dokumenata i zakonskih odredbi, na sistemskom nivou. III.a. 3.2. Strane invazivne vrste

Problem stranih invazivnih vrsta najviše je zastupljen u vlažnim staništima. Prema rezultatima procene, najizraženiji pritisak ali i pretnju u ovom domenu osećaju SRP"Ludaško jezero", zatim SRP"Slano Kopovo" i SRP"Obedska bara". Vlažna staništa suočavaju se sa problemom ambrozije i invazivnih vrsta ihtiofaune, dok se SRP"Deliblatska peščara" suočava sa problemom prenaseljenosti područja bagremom. Pritisci i pretnje imaju gotovo isti intenzitet, osim u slučaju SRP"Obedska bara", koja u ovom pogledu doživljava veću pretnju od aktuelnog pritiska. III.a. 3.3. Lov i ribolov

Gazdovanje lovištem je definisano važećim Lovnim osnovama dok se ribarstvo sprovodi prema Ribolovnoj osnovi, odnosno aktivnosti lova i ribolova su usklađene sa režimima zaštite. Svakako, postoje problemi koja se tiču krivolova i nedozvoljenog izlovljavanja i sa njima se suočavaju

12

najviše NP ''Kopaonik'', NP ''Fruška gora'', SRP'' Ludaško jezero'',SRP''Koviljsko petrovaradinski rit'', SRP ''Deliblatska peščara'', PP" Sićevačka klisura", PP''Stara planina'' kao i SR''Lazarev kanjon''. Problem je u toliko veći jer se koriste nedozvoljena sredstva za ubijanje u ribolovu kao što su dinamit ili struja.

III.a.3.4. Nerešeni imovinsko-pravni odnosi

Imovinsko-pravni odnosi su jedna od velikih problema u zaštićenim dobrima prvenstveno zbog nerešenih odnosa i nejasnih granica privatnog i državnog zemljišta, kao i problema restitucije. Posebno je to izraženo u NP''Fruška gora'' gde crkva traži povraćaj zemljišta koje je sada pripada nacionalnom parku.

U SRP''Koviljsko petrovaradinskom ritu'' zaštitna zona je korito reke Dunav u dužini od oko 1250 km, i taj deo Dunava je u sklopu ribarskog područja Dunav II. U ovoj zoni je dozvoljen privredni ribolov, ali s obzirom da je zaštitna zona Rezervata kao deo Dunava II dodeljena drugom korisniku prihodi ostvareni od ribarstva ostaju njemu, iako ta sredstva prema Zakonu treba da služe za ulaganje u Rezervat jer su na području ZPD. Na taj način ostaje se bez priliva novčanih sredstava a i ujedno je otuđen deo Rezervata. Takođe jedan od problema koji se tiču imovinsko-pravnih odnosa je i izgradnja hotela koji su u vlasništvu pojedinaca a samo zemljište je u državno. ЈP „Srbijašume“, kao upravljač većeg broja zaštićenih područja, na primer, nema podatak u čijem se vlasništvu nalazi oko 35 000 (od ukupno 917 000) hektara zemljišta, dok PP''Stara planina'' zbog atraktivne lokacije ima problem sa aktuelnom i budućom izgradnjom većeg broja skijališta. Problem predstavljaju i zloupotrebe zakonskih mogućnosti zamene (prema Zakonu o šumama), gde vlasnici manje atraktivnih parcela unutar zaštićenih područja, zahtevaju da im se dodeli atraktivno zemljište na nekoj drugoj lokaciji.

III.a.3.5. Promena namene zemljišta

Ovoj pretnji i pritisku izložena su mnoga zaštićena dobra, najviše SRP"Deliblatska peščara", zatim PP"Stara planina", PP"Golija", sva 3 nacionalna parka, SRP" Ludaško jezero", SRP"Gornje Podunavlje" i SRP "Koviljsko Petrovaradinski rit". Problem je uglavnom povezan sa demografskim promenama i antropogenim uticajima ali i sa intenzifikacijom prirodnih procesa. U pojedinim slučajevima, ova pojava ima i pozitivne aspekte, kao pretvaranje zemljišta u vlažne livade.

13

III.a.3.6. Upravljanje vodama

Većina upravljača zaštićenih područja ističe da ova pretnja ima veliki uticaj i po mišljenju staralaca/upravljača u zaštićenim područjima ova se situacija neće bitnije poboljšati u budućnosti.

Problemi koji se generalno ovde javljaju su:

• Vodotokovi unutar dobara često ostanu zatrpani nakon čiste seče, • Neracionalno korišćenje planinskih izvora za vodosnadbevanje vikend naselja, • Veštačkim osnežavanjem se gubi oko 20% vode sa lokaliteta ( NP''Kopaonik''), • Izgradnjom vodne mreže dolazi do ugrožavanja šuma, • Problem sa kaptiranjem izvora u brdsko planinskim predelima što dovodi do zagađenja

voda, • Ispuštanjem vode iz Zavojskog jezera u PP''Sićevačka klisura'' naglo se menja nivo Nišave

što se znatno odražava na rečnu faunu (remeti se mrest riba kao i smanjenje brojnosti populacije)

• Naglim razvojem turizma nije se regulisalo vodosnadbevanje vodom i na taj način ne dolazi do ostvarenja potrebnog biološkog minimuma.

14

U vezi sa ovom grupom pritisaka i pretnji, postoji niz neusaglašenosti između zakona i opštinskih propisa (npr. Zaštićena područja učestvuju u navodnjavanju a plaćaju taksu za odvodnjavanje, poput SRP"Koviljsko - Petrovaradinskog rita"). U toku je priprema Zakona o vodama i predlozi za izmene su upućeni od strane upravljača ali nema još uvek povratne informacije o sudbini njihovih predloga. Generalna procena učesnika jeste da su vodni resursi oskudni i neracionalno se koriste a da o tome nema adekvatno razvijene svesti u zajednici.

III.a.3.7. Otpadne vode

Problemi koji se ovde javljaju su sledeći:

• Nekontrolisano izlivanje otpadnih voda iz vikend naselja, • Kod vikend naselja ne postoje uređaji za prečišćavanje otpadnih voda, a septičke jame

pojavljuju se sporadično, • Zagađenje vodotokova ima veliki uticaj na faunu, • Spiranjem površinskog sloja zemljišta sa poljoprivrednih površina koja su tretirana

hemijskim sredstvima za zaštitu bilja i mineralnim đubrivima dolazi do zagađenja zemljišta i vodotokova gde najviše strada riblja populacija.

III.a.3.8. Turizam i rekreacija

Veliki je pritisak izgradnje objekata (hotela, ski staza) kako na definisanim građevinskim zonama tako i na onima koji to nisu. Uglavnom najveći problem koji se javlja kod ovog pritiska je što iza velikog broja turista ostane i naravno velika količina smeća, ali sva zaštićena dobra nastoje da nakon njihovog odlaska taj problem i otklone. U delovima ZPD koji je namenjen boravku posetilaca postoje uređene staze na kojima se nalaze kontejneri ili kese za odlaganje smeća.

15

Generalno gledano, prognoza pretnji u budućnosti je izraženija od trenutnih pritisaka na područja, sudeći po planovima razvoja turizma u zemlji i sve većim pritiscima na zaštićena područja u perspektivi. III.a.3.9. Rudarstvo Problem rudarstva je slabo zastupljen u zaštićenim dobrima. Najveći problem ima NP''Fruška gora'' i SRP ''Deliblatska peščara''. U NP''Fruška gora'' postoje dva kopa, od kojih je jedan aktivan a na drugi postoji saglasnost za eksploataciju.Takođe, ovde se kao dodatan problem javlja transport sirovina kroz nacionalni park. U SRP''Deliblatska peščara'' pod izgovorom da se održava plovni put, dolazi do iskopavanja šljunka i peska usled čega dolazi do obrušavanja ivica i Ada Čibuklija polako tone.

III.a.3.10. Sukcesija vegetacije Napuštanje zemljišta i/ili smanjenje ispaše vodi u sukcesiju vegetacije (NP''Tara'', PP''Golija"). Takođe, u nacionalnom parku livadske zajednice prelaze u šumske na pojedinim lokacijama, mada postoji i slučajeva prelaska šumskih zajednica u livadske (NP''Fruška gora'') usled korišćenja šuma. S obzirom da je potrebno redovno održavanje vlažnih livada (SRP''Ludaško jezero'') potrebno je izdvajanje znatnih finansijskih sredstava za košenje trske kao i za iznošenje biomase van dobra. U budućnosti će morati više pažnje da se posveti ovm problemu (SRP''Deliblatska peščara'') na način

16

koji će tražiti nove pristupe kod upravljanja i praćenja stanja, uključujući povećane investicije u upravljanju zemljištem.

III.a.3.11. Problem plovnog puta Ova pretnja se javlja samo u nekoliko ZPD ali je najizraženija u SRP''Deliblatska peščara'', a uzrokovana je neadekvatnim iskopavaњem peska i šljunka.

III.a.3.12. Otpad Sva zaštićena područja su u većoj ili manjoj meri ugrožena organskim i neorganskim otpadom. U NP ''Tara'' i NP ''Kopaonik'' je organizovano odvoženje smeća u toku cele godine. U PP ''Sićevačka klisura'' veliki problem predstavlja međunarodni auto put koji prolazi kroz dobro, kao i veliko vikend naselje oko reke Nišave. Sve to utiče na povećanje pritisaka i pretnji koji se tiču otpada. U SRP ''Deliblatska deščara'' ovaj pritisak je najizraženiji.

17

III.a.3.13. Problematika protivpožarne zaštite

Problematika protivpožarne zaštite u ZPD se uglavnom odnosi na:

• Na nemarnost posetilaca/turista koje pale vatru na neobeleženim i na nedozvoljenim mestima (NP ''Tara'', NP ''Кopaonik'', NP ''Fruška gora'').

• Namerno paljenje površina pod trskom (SRP''Koviljsko-petrovaradinski rit'', SRP''Ludaško jezero'') radi dobijanja kvalitetnije trske sledeće godine, čime se narušava stanište mnogih sitnih sisara i insekata.

III.a.3.14. Sakupljanje lekovitog bilja i pečuraka Generalno, zajednički problem u svim ZPD je, da je sakupljanje lekovitog bilja i pečuraka prevashodno usredsređeno na ekonomsku dobit uz zanemarivanje očuvanja strukture staništa. Usled nestručnosti pojedinaca dolazi do oštećenja biljaka i vremenom do njenog sušenja. Najviše su ugroženi beli slez, kamilica, žalfija, lincura, crveni zdravac i borovnica.

18

III. B.Trendovi Odgovor na pitanje koji će se pritisci smanjiti, a koji će verovatno ostati problem u budućnosti možemo dobiti uporednim rangiranjem pritisaka (trenutnog stanja) i pretnji (budućeg stanja) u celini.

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

Gazdova

n je i uprav lja

nj e su

mama

Strane in

vaz iv ne vrs te

Lov i r

ibolov

Nerešeni im

ov ins ko-prav ni o

dnos i

Promen

a namen

e zemlj iš

ta

Upravlja

nje vodam

a

Otpadne vode

Turizam

i rekr

eac ij a

Rudarstvo

Sukces

ije ve

getacij

e

Problem plov nog

puta

Otpad

Probl e

mat ika p

rot iv

požarne zašti

te

Sakuplja

nje lekov

i tog bil j

a i pecu

raka

Pritisak Pretnja

Na osnovu odgovora koji su prikazani na grafikonu, učesnici radionice očekuju da će se intenzitet problema nerešenih imovinskih odnosa, upravljanje vodama, otpadne vode i sakupljanje lekovitog bilja i pečuraka donekle smanjiti u budućnosti.

19

Međutim, po pitanju drugih pretnji – gazdovanje i upravljanje šumama, strane invazivne vrste, promena namene zemljišta, turizam, rudastvo i problem protivpožarne zaštite vidi se trend velikog rasta u budućnosti, pa je tome neophodno posvetiti posebnu pažnju. U celini gledano, nakon procene pritisaka i pretnji na nivou grupacije obuhvaćenih područja, formira se sledeći poredak: Upravljanje vodama, nerešeni imovinsko-pravni odnosi i promena namene zemljišta tri su najizraženija aktuelna pritiska na resurse zaštićenih područja. Istovremeno, upravljanje vodama procenjuje se i kao najjača moguća pretnja u budućnosti, za kojom slede po jačini turizam i rekreacija i nerešeni imovinski i pravni odnosi. Bez obzira dakle na izvestan trend smanjenja pritiska koji se predviđa u budućnosti, upravljanje vodama i nerešeni imovinsko- pravni odnosi nalaze se visoko na lestvici kako pritisaka tako i pretnji, dok turizam i rekreacija ostvaruju značajan skok kao pretnja u odnosu na aktuelni pritisak na resurse.

20

IV ASPEKTI USPEŠNOSTI UPRAVLjANjA ZAŠTI ĆENIM PODRUČJIMA U daljem tekstu predstavićemo rezultate i analizu procene četiri aspekta uspešnosti upravljanja zaštićenim područjima: planiranja, ulaganja, procesa i rezultata. Elementi unutar svakog od ovih segmenata procene predstavljeni su u sledećoj tabeli: Tabela 2: Еlementi procene uspešnosti upravljanja upitnikom WWF

Projektovanje i planiranje zaštićenih područja

Ulaganja Procesi Rezultati

• ciljevi ZP

• pravna sigurnost

• planiranje i projektovanje

• dizajn strukture ZP

• osoblje

• komunikacija i informisanje

• infrastruktura

• finansije

• planiraњe upravljanja

• postupci upravljanja

• istraživanje, praćenje stanja i evaluacija

• prevencija pretnji

• obnova lokacija

• upravljanje divljim svetom

• razvoj svesti i obrazovanje lokalne zajednice

• briga o posetiocima i turistima

• razvoj infrastrukture

• planiranje upravljanja ii evidentiranje

•praćenje nadgledanje i ocenjivanje osoblja

• usavršavanje i razvoj osoblja

• rezultati istraživanja i praćenja

21

IVA. ZAŠTI ĆENA PODRUČJA I PLANIRANJE

U ovom delu se nalaze odgovori učesnika na grupu pitanja koja se odnose na definisanje ciljeva, pravne sigurnosti i planiranja i projektovanja lokacije.

Na nivou celokupnih rezultata možemo zaključiti da su održavanje biodiverziteta i pravna zaštita jače strane planiranja upravljanja zaštićenim područjima (većina učesnika je dala odgovor „da“ na ova pitanja, pa je ukupan rezultat i preko 75 od mogućih 95 poena). IVA.1. Ciljevi

Ciljevi zaštićenih područja u potpunosti ili uglavnom predviđaju zaštitu i održavanje biološke raznovrsnosti u svim područjima. Ciljevi vezani za biodiverzitet su uglavnom jasno navedeni u svim planovima upravljanja koji su u donešeni ili su u izradi (Srednjoročni i godišnji programi zaštite i razvoja). Najslabija tačka ovog segmenta je podrška lokalne zajednice ciljevima upravljanja; ona, na primer, potpuno izostaje u čak dva od tri nacionalna parka a veoma je slabo izražena u PP" Golija", koji je ujedno i rezervat biosfere - dakle područje čija je suštinska definicija

22

u saradnji sa lokalnim stanovništvom. Ovakvi rezultati impliciraju nedostatak komunikacije i edukacije u cilju upoznavanja stanovništva sa ciljevima, kako bi ih mogli razumeti, pa samim tim i podržati. IVA.2. Pravna sigurnost

Sva zaštićena područja imaju dugoročnu, pravno obavezujuću zaštitu. Veći broj dobara ima nerešenih sporova po pitanju zakupa ili prava korišćenja zemljišta, npr. problemi s katastrom i/ili imovinsko-pravnim odnosima; NP''Fruška gora'' ima spor s crkvom oko crkvenog zemljišta (problem restitucije). Crta razgraničavanja je u potpunosti ili uglavnom odgovarajuća i omogućava postizanje ciljeva zaštićenog područja. U svim dobrima sporovi se mogu rešiti na sudu. Konflikti sa lokalnom zajednicom postoje u većini slučajeva i rešavaju se sa osrednjom uspešnošću. Najizraženiji problem u ovoj grupi pitanja prema procenama učesnika je nedostatak ljudskih i finansijskih resursa da bi se primenjivala pravna regulativa i sprovodile ključne aktivnosti u zaštićenim područjima. IVA.3. Planiranje i projektovanje lokacije

23

Određivanje lokacije zaštićenog područja je u potpunosti ili uglavnom u skladu s ciljevima zaštićenog područja. Smještaj i konfiguracija ZPD_a uglavnom pružaju mogućnost za optimalnu zaštitu biodiverziteta u svim područjima (sudeći po tome da su odgovori na ovo pitanje bili „uglavnom da“). Zoniranje zaštićenog područja je problem kod nekih dobara. Tome doprinose sledeće karakteristike: fizički raspored zona u odnosu na postojeće elemente okruženja; ograničavanje aktivnosti odnosno zabrana; nedostatak ekonomskih mogućnosti za ulaganja. Tako, npr. u SRP''Slano Kopovo'', prva zona ide pored regionalnog puta, u SRP''Obedska bara'' zasad severno američke topole je u drugom stepenu gde je ograničeno i strogo kontrolisano korišćenje prirodnih bogatstava. Takođe, kako se u I stepenu utvrđuje zabrana korišćenja prirodnih bogatstava i isključuju svi drugi oblici korišćenja prostora i aktivnosti osim naučnih istraživanja i kontrolisane edukacije; a ona u ovom području zahvata malu površinu, trebalo bi da se planira povećanje te zone. VU ''Karađorđevo'' ima samo II i III stepen zaštite, pa bi zbog održivosti sistema prva zona trebala da postoji. SRP''Ludaško jezero'' ima problem sa uzoravanjem pored same obale jer na taj način se ulazi u zaštitnu zonu. Takođe, usevi kukuruza se tretiraju određenim hemikalijama koje se vremenom spiraju i odlaze u jezero. Isti problem sa hemikalijama postoji i u SRP ''Slano Kopovo''. Granica rezervata SRP ''Obedska bara'' se nalazi na granici 3 sela čija intenzivna poljoprivreda utiče negativno na rezervat. U NP ''Tara'' veliki problem predstavnjaju krečane i paljenje guma koje negativno utiču na živi svet parka.

Preovlađujući odgovori na pitanje povezanosti sa drugim dobrima su „uglavnom ne“.

IVB. ULAGANJA U ZAŠTI ĆENA PODRUČJA U ovom delu se nalaze odgovori učesnika na grupu pitanja koja se odnose na zapošljavanje, komunikaciju, infrastrukturu i finansiranje zaštićenih područja.

Na nivou celokupnih rezultata možemo zaključiti da su komunikacije i postojeća infrastruktura na zadovoljavajućem nivou. Broj zaposlenih, usavršavanje, uslovi zapošljavanja i buduće finansiranje su oblasti u kojima su učesnici radionice naznačili da postoje značajni problemi.

24

IV B.1. Zapošljavanje

U većini dobara nivo zapošljavanja uglavnom nije na zadovoljavajućem nivou. Uglavnom su to problemi koji se tiču ili manjka stručno osposobljenog kadra ili kadra koga uopšte nema (u SRP''Bagremara''suočavaju se sa problemom manjka ljudi na zaštiti, jer na terenu su uglavnom ljudi koji rade na poslovima šumarstva i nisu dovoljno stručni za obavljanje poslova koji se tiču zaštite). Takođe, neusklađenost sistematizacije radnih mesta sa stvarnom situacijom u dobru dovodi do problema. Tako npr. u NP''Kopaonik'' po sistematizaciji bi trebalo da bude 60 ljudi na poslovima zaštite, međutim, njih je trenutno zaposleno 30, što se odražava na kvalitet i brzinu odrađivanja poslova, ali i na nedostatak slobodnog vremena koji bi moglo da se iskoristi na usavršavanje zaposlenih. U NP ''Tara'' mora se izvršiti restruktuiranje neadekvatno zaposlenih (da bi se zaposlilo 20 ljudi, sa parku neophodnim kvalifikacijama, mora se rešiti problem oko 100 neadekvatno kvalifikovanih, odnosno radnika smanjene sposobnosti za rad). U SRP ''Koviljsko petrovaradinskom ritu'' nema adekvatnog osoblja sa potrebnim nivoom stručne spreme, dok se u PP ''Sićevačka klisura'' suočavaju sa problemom odlaska većeg broja ljudi u penziju, ali zbog lošijeg finansijskog stanja nisu u mogućnosti da upošljavaju nove ljude. Prema opštoj proceni učesnika, trenutno zaposleno osoblje ima uglavnom potrebne veštine za sprovođenje ključnih aktivnosti upravljanja u dobrima. Mogućnosti za razvoj i usavršavanje osoblja najozbiljniji su problem u ovom praćenom aspektu upravljanja. Gotovo da nema upravljača (osim delimično JP "Srbijašume") koji organizovano, planirano i kontinuirano sprovodi aktivnosti usavršavanja zaposlenih, odnosno razvoja ljudskih resursa. U većini slučajeva ova se aktivnost svodi na individualnu inicijativu zaposlenih koji u zavisnosti od finansijskih sredstava i politike upravljačkih tela, dobijaju podršku za usavršavanje. Usavršavanje mora biti organizovano na i nivou staraoca a ne samo na nivou nadležnog ministarstva, zajednički je zaključak svih učesnika. Oskudne mogućnosti usavršavanja i razvoja osoblja u tesnoj su vezi sa uslovima zapošljavanja. Procene se u ovom kontekstu odnose na slabu atraktivnost radnih mesta u zaštićenim područjima da bi se kvalitetan kadar uopšte regrutovao, kao i na fluktuaciju kvalitetnog kadra izazvanu lošim uslovima za rad i nemogućnostima usavršavanja i razvoja.

25

IVB.2. Komunikacija i informacije

Najveće zadovoljstvo procenjivača u ovom segmentu odnosi se na načine interne komunikacije, dok su ostali aspekti procenjeni znatno nepovoljnije. Svim zaštićenim dobrima je neophodna intenzivnija saradnja sa naučnim institucijama i fakultetima. Glavni problemi koji se ovde izdvajaju na nivou sveobuhvatnih rezultata su nedostatak usklađenosti između naučnih i interesa upravljača (institucije i istraživači se bave onim što njih zanima, a ne onim što bi bilo od interesa za upravljača; između ostalog, naučne institucije se bave samo ispitivanjem državnih šuma ali ne i privatnih); nedostatak povratne sprege i transparentnosti (nedostupnost rezultata i analiza naučnih istraživanja ali i podataka iz baza referentnih nacionalnih institucija); slaba inicijativa samih zaštićenih područja za sprovođenjem istraživanja, delom usled opterećenosti finansijskim i organizacionim problemima, kao i nedostatka adekvatnog kadra. I u ovom segmentu komunikacija sa lokalnom zajednicom je najslabija tačka prema rezultatima procene. Sudeći po diskusiji učesnika, neophodno je ne samo edukovati lokalnu zajednicu i uključiti ih više u upravljanje, već obučavati i zaposlene o načinima efikasne komunikacije sa zajednicom kao jednog od mehanizama uspešnijeg upravljanja područjem.

26

IV.B.3. Infrastruktura

U većini dobara putna infrastruktura je u potpunosti ili uglavnom prikladna za sprovođenje ključnih aktivnosti upravljanja. Problem terenske opreme je izražen u svim dobrima, a objekti za smeštaj osoblja su u manjoj ili većoj meri zadovoljavajući. Prema procenama, objekti za posetioce su slabije razvijeni element ovog segmenta upravljanja. Objekti za posetioce postoje u SRP"Obedska bara", NP"Tara", NP"Fruška gora", SRP"Palić ludsaš", dok su u SRP"Deliblatska peščara" i SRP"Slano kopovo" u izgradnji. IV.B.4. Finansije

Kako je prethodno nagovešteno, finansije su procenjene kao veoma slaba tačka upravljanja zaštićenim područjima u Srbiji. Prema pravnim regulativama, zaštićena područja mogu ostvarivati finansije na sledeći način:

27

• Iz prihoda ostvarenih obavljanjem delatnosti, od zakupa, pružanja usluga i ostalih prihoda koje se ostvari svojim poslovanjem,

• Iz budžeta Republike, prema godišnjem programu zaštite i razvoja, • Iz drugih izvora u skladu sa zakonom.

Veći broj ZPD je dobilo finansijsku pomoć za opremanje čuvarske službe od Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja. Staraoci/Upravljači dostavljanjem projekata nadležnom ministarstvu ostvaruju određeni prihod. Pored ovoga među mogućim izvorima finansiranja postoje još i: pretpristupni fondovi EU, razne donacije i slično. Ipak, u procenama i diskusiji učesnika reflektuje se nezadovoljstvo dosadašnjim finansiranjem. Naglašava se da je neophodno u ministarstvima uspostaviti jasne i transparentne kriterijume za dodelu novca jer trenutna finansijska situacija u ZP ne omogućava nesmetano obavljanje aktivnostima, posebno na polju naučno istraživačkiog rada i razvoja osoblja. Poseban aspekt problema naznačen je u diskusiji rezultata, a na osnovu iskustava, prema kojima jedan deo sredstava dodeljen manjem broju upravljača ostane nepotrošen, usled slabih kapaciteta organizacije . IVC. PROCESI UPRAVLJANJA U ovom delu su predstavljeni odgovori učesnika na grupu pitanja koja se odnose na planiranje upravljanja, donošenje odluka o upravljanju i istraživanje, evaluaciju i praćenje stanja.

Kako se na osnovu grafikona može primetiti, najbolje procene u ovom segmentu dobijene su kada je reč o procesima planiranja dok su najslabije ocenjeni elementi istraživanja, evaluacije i praćenja u upravljanju zaštićenim područjima na nivou svih uključenih upravljača.

28

IVC.1. Planiranje upravljanja

Sva zaštićena područja imaju obavezu izrade srednjoročnih i godišnjih programa zaštite i razvoja. Treba naglasiti da je u zaštićenim područjima Srbije još uvek preovlađujuća praksa izrade dokumenta koji se naziva Program zaštite i razvoja a ne Plan upravljanja koji je nešto sveobuhvatniji od postojećih programa kakvi se još uvek izrađuju od strane staraoca/upravljača. U svim dobrima postoji sveobuhvatan popis prirodnih i kulturnih resursa, a analiza pretnji i pritisaka, kao i strategija njihovog rešavanja ide kroz planove upravljanja. Najslabiji segment u ovom aspektu upravljanja je, prema procenama, sistem praćenja i povratnog inkorporiranja tako dobijenih podataka u planove upravljanja. IVC.2. Donošenje odluka o upravljanju Po proceni učesnika u procesu donošenja odluka o upravljanju zaštićenim područjima saradnja je zadovoljavajuća, ali bi svakako u budućnosti ona trebala da bude na mnogo većem nivou.

29

U svim dobrima uglavnom postoji jasna unutrašnja organizacija, osim u SRP''Gornje Podunavlje'' gde je na nešto lošijiji nivo, odnosno neophodno je uskladiti postojeću, realnosti primerenu organizaciju rada sa formalnom sistematizacijom radnih mesta i opisima poslova. Donošenje odluka o upravljanju je u uglavnom transparentno, odnosno proces donošenja odluka je javan. Istovremeno, javnost je nešto slabije upoznata sa ovim odlukama a u skladu sa tim lokalna zajednica i u ovom segmentu, nedovoljno je uključena u odlučivanje. Postoje i inicijative za saradnju sa lokalnom zajednicom i drugim organizacijama, koje ne nailaze uvek na odgovor, kao u slučaju NP''Kopaonik'' koji se se suočava sa nešto manjom zainteresovanošću lokalnih samouprava. Među primerima dobre prakse, navode se sledeći: U SRP''Gornje Podunavlje'' jednom godišnje se održava sastanak Udruženja ribolovaca, gde se zajedno dogovaraju o budućim planovima; VU ''Karađorđevo'' ima redovan sastanak sa lokalnom zajednicom koja pomaže u promociji ovog dobra (lovni i ribolovni turizam, posmatranje ptica i sl.) Komunikacija između zaposlenih i rukovodstva zaštićenih područja je na zadovoljavajućem nivou. IVC.3. Istraživanje, evaluacija i praćenje stanja

Kako je već nagovešteno u analizi rezultata u segmentu komunikacija i informisanje, ovaj domen unpravljanja područjem sadrži niz slabosti i problema. U odnosu na procese upravljanja merene ovim instrumentom procene, kako je već pomenuto, aktivnosti istraživanja i praćenja stanja su najslabije, a posebno u domenu prikupljanja podataka i istraživanja društveno-ekonomskih pitanja i procesa u okruženju zaštićenog područja. Ovo je jedan od sistemskih nedostataka upravljanja zaštićenim područjima u Srbiji i, kao relativno moderan koncept, veoma nerazvijen u praksi. U svim dobrima istraživanja o ključnim ekološkim pitanjima su uglavnom u skladu s potrebama zaštićenog područja, prema proceni učesnika radionice. V REZULTATI Na pitanje koje je postavljeno učesnicima da procene da li su u poslednje dve godine rezultati bili dosledni pretnjama i pritiscima, ciljevima zaštićenog područja, kao i godišnjem planu rada, dati su uglavnom pozitivni odgovori.

30

Kako ovaj segment predstavlja na neki način sumiranje prethodno procenjivanih aspekata uspešnosti upravljanja zaštićenim područjima, ne iznenađuje činjenica da procene pokazuju da su najslabiji rezultati postignuti u pogledu obnove staništa, usavršavanja osoblja i istraživanja i praćenja stanja. Najveće zadovoljstvo, prema procenama, upravljači pokazuju planiranjem upravljanja zaštićenim područjima u prethodnom periodu.

31

VI ZAKLjU ČCI I PREPORUKE

Kako su i sami učesnici zaključili na kraju radionice, ona je predstavljala uspešno vođen proces zajedničke procene, međusobnog poređenja i usaglašavanja stavova. Svi učesnici su se veoma pozitivno izjasnili o samoj metodologiji koju RAPPAM nudi ali i o njenoj primeni tokom ove radionice.

Ovo je zapravo bio prvi sistematski i vođen proces procene uspešnosti upravljanja zaštićenim područjima u Srbiji a od posebne važnosti za učesnike je bila mogućnost da iznesu sopstvene utiske, individualno i grupno ocene stanje i glasno predlože neka moguća rešenja. Kao i većina interaktivnih radionica i ova je bila prilika za razmenu iskustava i uzajamno učenje. Grupu su činili pretežno stručnjaci koji u svojim organizacijama pripadaju srednjem menadžmentu, čiji je uticaj ponekad presudan za politiku i praksu vođenja područja. Posebno u uslovima političkog postavljanja jednog dela direktora organizacija- upravljača, ovi ljudi čine snagu kontinuiteta u zaštićenim područjima te u daljem razvoju saradnje na unapređenju upravljanja zaštićenim područjima mogu imati značajnu ulogu.

U završnoj diskusiji učesnici su izrazili i žaljenje što jedan broj pozvanih upravljača nije bio u prilici da učestvuje i time učini procenu još obuhvatnijom. Jedan deo učesnika izrazio je interes za poređenje ovih procena sa analizom uspešnosti upravljanja zaštićenim područjima iz ugla stručnjaka relevatnih institucija koji ne učestvuju direktno u upravljanju.

Sledeći zaključci i preporuke zasnovani su na rezultatima procene uspešnosti upravljanja

zaštićenim područjima, kao i na konstruktivnoj diskusiji i doprinosu svih učesnika:

I Neophodno je usklađivanje aktivnosti i regulative u oblasti imovinsko - pravnih odnosa (planske dokumentacije sa relevantnim zakonima) i postavljanje jasnijih kriterijuma za primenu u praksi (primer zamene zemljišta) kako bi se ublažio pritisak i smanjila pretnja na resurse zaštićenih prirodnih područja; II Neophodno je raditi na usklađivanju nacionalne i opštinske regulative kako bi se upravljači zaštićenih područja oslobodili plaćanja brojnih opštinskih taksi koje značajno opterećuju njihove oskudne budžete; III Nedostatak finansijskih resursa je najizraženiji problem u upravljanju zaštićenim područjima u Srbiji. On višestruko utiče na sve kapacitete za upravljanje, te je neophodno strateški pristupiti rešavanju ovog problema putem:

• Dalje analize kapaciteta zaštićenih područja kako bi se utvrdile potrebe i mogućnosti nalaženja adekvatnih finansijskih mehanizama (uključujući finansiranje, sufinansiranje i samofinansiranje)

• Unapređenja jasnosti i transparentnosti kriterijuma za dodelu budžetskih sredstava upravljačima zaštićenih područja

• Obezbeđenje kontinuiteta u finansiranju u skladu sa propisanom budžetskom obavezom i regulativom

• Jačanja kapaciteta upravljača zaštićenih područja za identifikovanje i korišćenje ostalih izvora finansiranja (donatori, saradnja sa biznis sektorom, pretpristupni fondovi, projekti samofinansiranja i sl.)

• Jačanje kapaciteta upravljača zaštićenim područjima za apsorpciju budžetskih i donatorskih sredstava.

32

IV Saradnja sa lokalnom zajednicom u upravljanju zaštićenim područjima pokazala se slabom u većini ovde procenjivanih aspekata, kao što je komunikacija i informisanje, podrška ciljevima upravljanja i kao naročito važno, učešće zajednice u odlučivanju. Istovremeno, postoji relativna zatvorenost i kod upravljača i kod zajednice, usled nedostatka prakse razmene informacija i zajedničkog planiranja. Kako je ova saradnja sve bitnija za budući razvoj u celini, neophodno je stimulisati je na različite načine, pored ostalog:

• Korišćenjem primera dobre prakse pojedinih zaštićenih područja (Deliblatska peščara, Ludaško jezero drugih) za iznalaženja modela za zajedničko prepoznavanje potreba i planiranje rešenja (poput zajedničkih programa razvoja turizma, jačanja saradnje na polju ruralnog razvoja i sl.),

• Podsticanjem istraživačkih projekata čiji bi rezultati doprineli prikupljanju podataka o društveno ekonomskom statusu i mogućnostima razvoja zajednice, koji bi bili dostupni upravljačima i inkorporirani u njihove planove upravljanja,

• U skladu sa rezultatima tih istraživanja i konkretnim socio ekonomskim uslovima, pokrenuti izradu plana komunikacije sa lokalnom zajednicom u pilot zaštićenom području (područjima), kao model koji će biti ponuđen ostalim upravljačima i podstaći ih na preduzimanje sličnih koraka u planiranju i upravljanju,

• Podsticanjem upravljača na sistemskom nivou da koriste postojeće i iznalaze nove, području i lokalnoj sredini primerene, forme učešća predstavnika zajednice u odlučivanju – poput zajedničkih saveta, odbora, grupa za pritisak, timova za sprovođenje kampanja i projekata i sl.

V Procena nivoa zaposlenosti i mogućnosti razvoja osoblja zaštićenih područja jasno ukazuje na neophodno preduzimanje strateških koraka na sistemskom nivou, poput:

• Preduzimanja projekata za jačanje organizacijskog kapaciteta upravljača zaštićenim

područjima (moderna organizacija razvoja ljudskih resursa, usklađivanje potreba i formalno – pravnih rešenja, unapređenje mogućnosti razvoja osoblja i prakse evaluacije učinka),

• Utvrđivanje stvarnih potreba za kadrom i njihovom obukom na sistemskom nivou u zaštićenim područjima,

• Preduzimanje programa obuke za grupe zaposlenih sa najizraženijim potrebama u cilju unapređenja uspešnosti upravljanja,

• Koordiniranje nosilaca projekata u ovoj oblasti na nacionalnom nivou sa ciljem sistematskog i standardizovanog pristupa razvoju ljudskih resursa, u skladu sa međunarodnim iskustvima i kriterijumima.

VI Slaba dostupnost rezultata naučnih istraživanja kao i podataka nacionalnih relevantnih institucija upravljačima zaštićenih područja iziskuje korake, poput:

• Koordinacije naučnih i stručnih institucija od strane nadležnih ministarstava u cilju povećanja saradnje i transparentnosti u preduzimanju projekata, izboru problema istraživanja i diseminaciji rezultata,

• Unapređenja efikasnosti relevantnih nacionalnih institucija i organizacija (zavodi, instituti, agencije) u prezentaciji i povećanju dostupnosti svojih baza podataka i resursa,

• Jačanje internih i eksternih kapaciteta upravljača zaštićenih područja na planu informisanja (tehnološki i organizaciono).

33

DODACI

DODATAK I

RAPPAM UPITNIK

WWF

METODOLOGIJA BRZE PROCENE I PRIORITIZACIJA UPRAVLJANJA

ZAŠTIĆENIM PODRUČJIMA (RAPPAM )

UPITNIK ZA BRZU PROCENU

OSNOVNE INFORMACIJE

1. OSNOVNE INFORMACIJE

a) Ime zaštićenog područja:…………………………………………………………………………………………………………………..

b) Datum osnivanja: ……………………………………………………………………………………………………………………..

c) Veličina zaštićenog područja: …………………………………………………………………………………………………………….

d) Ime ispitanika: ………………………………………………………………………………………………………………………………

e) Datum završetka ankete:…………………………………………………………………………………………………………………..

f) Godišnji proračun: ………………………………………………………………………………………………………….……………..

g) Specifični ciljevi upravljanja: ………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

h) Ključne aktivnosti zaštićenog područja (ZP):

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………

34

PRITISCI I PRETNJE

2. PRITISCI I PRETNJE

Pritisak:

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

○ Postoji ○ Nije bilo pritiska u posljednjih 5 godina

U posljednjih 5 godina ovo je delovanje: Ukupna težina ovog pritiska u posljednjih 5 godina bila je:

○ naglo poraslo

○ malo poraslo

○ ostalo nepromenjeno

○ malo smanjeno

○ naglo smanjeno

Opseg

○ Posvuda (>50%)

○ Široko rasprostranjen (15-50%)

○ Raspršen (5-15%)

○ Lokalizovan (<5%)

Uticaj

○ Snažan

○ Velik

○ Umeren

○ Blag

Trajnost

○ Trajan (>100 g)

○ Dugoročna (20-100 g)

○ Srednjoročna (5-20 g)

○ Kratkotročna (<5 g)

Pritnja:

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

○ Ima je ○ Neće biti pretnje u idućih 5 godina

Vjerovatnoća da se pretnja pojavi je: Ukupna težina ove prijetnje u idućih 5 godina verovatno će biti:

○ Izuzetno velika

○ Velika

○ Srednja

○ Mala

○ Izuzetno mala

Opseg

○ Posvuda (>50%)

○ Široko rasprostranjen (15-50%)

○ Raspršen (5-15%)

○ Lokalizovan (<5%)

Uticaj

○ Snažan

○ Velik

○ Umeren

○ Blag

Trajnost

○ Trajna (>100 g)

○ Dugoročna (20-100 g)

○ Srednjoročna (5-20 g)

○ Kratkoročna (<5 g)

Pritisci i pretnje:

1. Gazdovanje i upravljanje šumama

2. Strane invazivne vrste

3. Lov i ribolov

4. Nerešeni imovinsko-pravni odnosi

5. Promena namene zemljišta

6. Upravljanje vodama

7. Otpadne vode

8. Turizam i rekreacija

9. Rudarstvo

10. Sukcesije vegetacije

11. Problem plovnog puta

11. Otpad

12. Problematika protivpožarne zaštite

13. Sakupljanje lekovitog bilja i pečuraka

35

PLANIRANJE 3. CILJEVI

d u/d u/n n Beleške

� � � � a) Ciljevi ZP predvi đaju zaštitu i održavanje biodiverziteta.

� � � � b) Specifi čni ciljevi u vezi bio diverziteta jasno su navedeni u planu upravljanja.

� � � � c) Politikai planovi upravljanja uskla đeni su s ciljevima ZP.

� � � � d) Zaposleni i rukovodi oci ZP razumeju ciljeve i politikuZP.

� � � � e) Lokalna zajednica podržava celokupne ciljeve ZP.

4. PRAVNA SIGURNOST


� � � � a) ZP ima dugoro čnu, pravno obvezuju ću zaštitu.

� � � � b) Nema nerešenih sporova u pogledu zakupa ili prava koriš ćenja zemljišta.

� � � � c) Crta razgrani čenja je odgovaraju ća i omogu ćava postizanje ciljeva ZP.

� � � � d) Osoblje i finan sijska sredstva su adekvatna kako bi se sprovodile klju čne aktivnosti primene zakona.

� � � � e) Sukobi s lokalnom zajednicom r ešavaju se pravi čno i efikasno.

5. PROJEKTOVANJE I PLANIRANJE LOKACIJE


� � � � a) Određivanje lokacije ZP u skladu je s ciljevima ZP.

� � � � b) Smještaj i konfiguracija ZP optimizi uje zaštitu biodiverziteta.

� � � � c) Sistem zoniranja ZP adekvatan je za postizanje ciljeva ZP.

� � � � d) Koriš ćenje zemljišta u okolnim podru čjima omogu ćava efikasno upravljanje ZP.

� � � � e) ZP je povez ano s drugim podru čjem očuvanih ili zašti ćenih površina.

ULAGANJA

6. ZAPOŠLJAVANJE


� � � � a) Nivo zapošljavanja dovoljan je za efikasno upravljanje podru čjem.

� � � � b) Osoblje ima potrebne v eštine za spro vođenje klju čnih aktivnosti upravljanja.

� � � � c) Usavršavanje i mogu ćnosti za razvoj primerene su potrebama osoblja.

� � � � d) Radni u činak osoblja i napredak u ostvarivanju ciljeva periodi čno se nadziru.

� � � � e) Uslovi zapošljavanja dovoljni su da bi se zadržao visok kvalitet osoblja.

36

7. KOMUNIKACIJA I INFORMACIJE


� � � � a) Postoje odgovaraju ći načini komunikacije između osoblja u kancelarijama i na terenu.

� � � � b) Postoje ći ekološki i društveno-ekonomski podaci prikladni su za planiranje upravljanja.

� � � � c) Postoje odgovaraju ći načini prikupljanja novih informacija.

� � � � d) Postoje odgovaraju ći sistemi za obradu i analizu podataka.

� � � � e) Postoji efikasna komunikacija s lokaln om zajednicom.

8. INFRASTRUKTURA


� � � � a) Prometna infrastruktura prikladna je za sprovo đenje klju čnih aktivnosti upravljanja.

� � � � b) Terenska oprema prikladna je za sprovo đenje klju čnih aktivnosti upravljanja.

� � � � c) Objekti u koji ma je sm ešteno osoblje prikladni su za sprovo đenje klju čnih aktivnosti upravljanja.

� � � � d) Adekvatno održavanje i briga o opremi garantuju dugotrajnu upotrebu.

� � � � e) Objekti za pos etioce primjereni su za koriš ćenje.

9. FINANSIJE


� � � �

a) Finan siranje je u posljednjih 5 godina bilo adekvatno za sprovo đenje klju čnih aktivnosti upravljanja.

� � � � b) Finansiranje će u idu ćih 5 godina biti adekvatno za sprovo đenje klju čnih aktivnosti upravljanja.

� � � � c) Praksa upravljanja finan sijama omogu ćava efikasno i delotvorno upravljanje ZP.

� � � � d) Alokacija izdataka odgovara prioritetima i ciljevima ZP.

� � � � e) Dugoro čni finansijski izgledi za ZP su stabilni.

PROCESI

10. PLANIRANJE UPRAVLJANJE


� � � � a) Postoji sveobuhvatan, relativno nedavn o napisan plan upravljanja.

� � � � b) Postoji sveobuhvatan popis prirodnih i kulturnih resursa.

� � � � c) Postoji anal iza opasnosti i pritisaka ZP, kao i strategija njihovog rešavanja.

� � � � d) Detaljni plan rada utvr đuje specifi čne ciljeve za postizanje ciljeva upravljanja.

� � � � e) Rezultati istraživanja i pra ćenja rutinski se uvrštavaju u planiranje.

37

11. DONOŠENJE ODLUKA O UPRAVLJANJU


� � � � a) Postoji jasna unutraš nja organizacija.

� � � � b) Donošenje odluka o upravljanju je javno .

� � � � c) Osoblje ZP redovno sara đuje s partnerima, lokalnom zajednicom i drugim organizacijama.

� � � � d) Lokalne zajednice u čestvuju u odlukama koje uti ču na njih.

� � � � e) Postoji efikasna komunikacija izme đu svih nivoa osoblja i rukovodioca ZP.

12. ISTRAŽIVANJE, EVALUACIJA I PRAĆENJE


� � � � a) Učinak legalnog i ilegalnog korš ćenja ZP pomno se prate i evidentiraju.

� � � � b) Istraživanje o klju čnim ekološkim pitanjima u skladu je s potrebama ZP.

� � � � c) Istraživanje o klju čnim društvenim pitanjima u skladu je s potrebama ZP.

� � � � d) Osoblje ZP ima redovan pristup najnovijim s naučnim istraživanjima i savetima.

� � � � e) Utvrđuju se i prioritiziraju klju čna ist raživanja i pra ćenje.

13. REZULTATI

U poslednje 2 godine, sledeći su rezultati bili dosledni opasnostima i pritiscima, ciljevima ZP, kao i godišnjem planu rada.


� � � � a) Prevencija opasno sti, otkrivanje i sprovo đenje zakona.

� � � � b) Obnova lokacija i napori za ublažavanje.

� � � � c) Upravljanje divljim životinjama i staništima.

� � � � d) Rad na terenu s lokalnom zajednicom (community outreach) i edukacija.

� � � � e) Briga o posetiocima i turistima.

� � � � f) Razvoj infrastrukture.

� � � � g) Planiranje upravljanja i popisivanje.

� � � � h) Praćenje, nadgledan je i oc enjivanje osoblja.

� � � � i) Usavršavanje i razvoj osoblja.

� � � � j) Rezultati istraživanja i pra ćenja.

38

DODATAK II

SPISAK UČESNIKA RADIONICE

• Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja- Nevena Piščević, Jelena Dučić, • Violeta Orlović, konsultant za obrazovanje i zaštitu prirode, • Nacionalni park "Tara"- Milica Tomić, • Nacionalni park "Kopaonik"- Radosav Novčić, • Nacionalni park "Fruška gora"- Ljuba Josić, • JP "Srbijašume"- Gordana Jančić, Predrag Aleksić, Bojan Mitić, Miloš Dugalić, • JP "Vojvodinašume" -Miljan Velojić,Marijus Olđa, Elizabeta Stanič Vojnić Hajduk,

Aleksandra Vujasinović, • JP "Palić Ludaš"- Sandra Čokič • VU "Karađorđevo"-Slobodan Stojnović, • SRP "Slano Kopovo"-Milan Knežev, • SP "Risovača" -Miroslav Stojanović • SP" Vrelo Mlave", "Krupajsko vrelo", "Homoljska potajnica" -Jovica Trailović • Zavod za zaštitu prirode Srbije- Dejan Banković, Dejana Lukić, Duška Dimović, • Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede-Ivana Grujičić.

39

SADRŽAJ

REZIME

1.Pritisci i pretnje 2 2.Uspešnost upravljanja 2 3.Rezultati 3 4.Zaključci i preporuke 3 I UVOD I KONTEKST 5 Ia Biološka raznovrsnost Srbije 5 Ib Upravljanje u zaštićenim područjima u Republici Srbiji 5 II PRIMENA METODOLOGIJE 9 IIa Metodologija brze procene efikasnosti upravljanja(RAPPAM) 9 IIb Primena RAPPAM metodologije u Srbiji 9 III REZULTATI ANALIZE 10 III A. Pritisci i pretnje 10 IIIa.3.1. Gazdovanje i upravljanje šumama 10 IIIa.3.2. Strane invazivne vrste 11 IIIa.3.3. Lov i ribolov 11 IIIa.3.4. Nerešeni imovinsko-pravni poslovi 11 IIIa.3.5. Promena namene zemljišta 12 IIIa.3.6. Upravljanje vodama 13 IIIa.3.7. Otpadne vode 14 IIIa.3.8. Turizam i rekreacija 14 IIIa.3.9. Rudarstvo 15 IIIa.3.10. Sukcesija vegetacije 15 IIIa.3.11. Problem plovnog puta 16 IIIa.3.12. Otpad 16 IIIa.3.13. Problematika protivpožarnog puta 17 IIIa.3.14. Sakupljanje lekovitog bilja i pečuraka 17 III B TRENDOVI IV ASPEKTI USPEŠNOSTI UPRAVLJANJA ZP 20 IV A. Zaštićeno područje i planiranje 21 IV A.1. Ciljevi 21 IV A.2. Pravna sigurnost 22 IV A.3. Planiranje i projektovanje lokacije 22 IV B. Ulaganje u zaštićena područja 23 IV B.1. Zapošljavanje 24 IV B.2. Komunikacija i informacije 25 IV B.3. Infrastruktura 26 IV B.4. Finansije 26

40

IV C. Procesi upravljanja 27 IV C.1. Planiranje i upravljanje 28 IV C.2. Donošenje odluke o upravljanju 28 IV C.3. Istraživanje evaluacija i praćenje stanja 29 V REZULTATI 29 VI ZAKLJUČCI I PREPORUKE 31 Dodatak I- RAPPAM Upitnik 33 Dodatak II-Spisak učesnika radionice 38

metodologija brze procene i prioritizacija...

Documents